Кесн гем эзән темцдг...
Хальмг үлгүрәс
Җирһл гер күртлән гүүхәрн гишң ирәд хашан үүднд тулад зогсв. Кинь давхцад, өрчнь хавчгдад, хамрнь сартг-сартг гиһәд — бичә гисн бийнь — болхш. Генткн һолнь чичрәд, дотраснь заратрулад оркв. Акад юмб? Адһад? Бийән бәрҗ хәләхлә шал усн. Бүшмүднь, өдрин тес һол дотр кевтсн юмн: мошкхла кедү усн һархинь күн меддг арһ уга.
Невчк төвкнәд, үүднә һох тәәлхәр һаран өрглһнлә, саак: «Хәр! Хәр!» — гинәв гисн, хойр чикнднь доңһдсн болад одв.
Уснас һазр деер һарһад хайсн заһсн кевтә, амарн ки хавлад, чееҗнь хавчгдад бутҗәнә. Бийдән уурлад, бийән му келәд, саамлад, тавлад бәәдгинь, келхм биш: «Сән болҗ! Чамаг кен дуудла? Ке-ен?!! — гиһәд хәәкрәд, ду тәвәд, орклад уульх дурнь күрнә. — Болшго! Тиим дурнас һәргтә юмн альд бәәх? Әмтн соңсх, эцкчн, залучн медх. Түүнә ормд хотна улс цуһар меддг болдгар, хург деер босад келсн — мел деер. Үнән келсн күүнд үкл уга гидг. Му келхнь бәәх. Тернь алдг уга. Медхнь чигн. Олн дунд һарх…
Уга, чи бичә аальлад бә. Бийән невчк ясад, герүрн орхм болвзач? Эцкчн… Хард үүдн секгдхинь, хәәртә (мусг-мусг гиһәд) күүкән ирхинь күләһә-күләһә бәәҗ, көөркүн харань муурад ирсн, хойр нүднь оңһасн. Залучн…
Болх ода. Цаарлх дутман теңгсин усн гүүдәд йовдг. Бәәх дутман цаг немәд йовх. Альд, кенәд, яһад йовлав гинчи? Э-э, орх кергтә, орх? Гиҗ санад, невчк бийән яссн болад, хашаһарн орв.
Ардан эргәд үүд хаах хоорнд, генткн:
— Җирһлвчи? Җирһл, чивчи? — гиһәд харңһуд хәңкнәд одв.
Чочн тусад, Җирһл доран өсрәд… Хуухиннь үсн босад, көлиннь тавг күртл халу дүрәд йовад одв. Зүркнь авад һарад бәәнә. Болв, бийән бәрәд, төвкнсн болад — Э-э, бив, — гиҗ хәрү өгчәнә.
— Үүдән сәәнәр ха, күүкн. Аля-азднь чигн йовад йовна… Дарунь терзәр һал цәкләд, харңһу хора герләр дүүрәд, дотрнь бәәх эцкнь үзгдв. Җирһлин санань зовҗана: Чавас, намаг күләһәд, унтл уга, хурт норад, хагсхар кеер суух көгшн гекс кевтә, күмсгнь буугдад, бийнь хурагдад, бавиһәд… — кезә ирнә гиһәд, терз тус генгиһәд, басл тату хөвтә күн бәәҗч, бааҗа. Авалян нег зальгад, ор һанцхн күүкнчнь — эн… Э-э, көгшн-дадмг юмн нег анч авчана. Хара биш… Бас намаг дахад дотран зовад бәәнә, ил. Зуг түүгән медүлҗәхш…
— Хот уунчи?
Җирһл уга гисәр толһаһарн зәәлв.
— Юңгад? Хот уувчи? — гиҗ эцкнь сурад, худл келәд меклҗәнчи, аль үнний терчнь гих бәәдлтәһәр, соньмсҗ, күүкнүрн хәләв.
Хәрү өгх хоорнд ца хораһас Бадм һарад ирв. Эркн деер зогсад, Җирһлиг толһа, көл уга гүүлгәд шинҗлн, нааһан уурлсн бийнь, болв түңгән медүлшго бәәдлтә җөөлнәр, давслҗана:
— Йовсн һазрнь хотта-хоолта болдг өңгтә, — гиһәд наад бәрәд җилһн инәдәр мусхлзҗана: — Нам геснднь өгсн деерән, түшәтә болтха гиҗ эс бәәхий, деернь ачад, асхад тәвҗлм. Бода, үзҗәхштә?
Бүшмүднь шал усн чиигтә, энд-тенд бальчг наалдсиг давслҗахнь лавта. Җирһл нам хар-цаһан ду һарсн уга. Ца хора тал орҗ одв. Эцк, сахлан чичрүлхәс биш, үг келсн уга, бийән бәрҗәнә. Дәкәд, юн гиҗ эн келхв? Уга, чи хаҗһр келҗәнәч, күргн, гиҗ болшго. Э-э, чик терчнь гиҗ нег үлү болшго, һарһсн күүкән, эврә юмн эврә, му келәд ховлхм биш. Кенз ноһанас маштгар бәәх кергтә саам болҗана.
Өвгн тер хамгиг мел лавта үзҗ-меддг эс болвчн, көгшн дада, алдҗ бәәхш. Йиринә Төмриг ирснәс нааран күүкн оңдарсн өвгнә нүднәс алдрсн уга. «Яһад алдрдмби? Һазр деер хәләсн һанцхн күүкнәннь заң-бәәр эс медхлә, тегәд, ю кеҗ орчлң деер бәәхви? Цааран хәләсн далыннь герләр күүкнәннь дотр кен бәәхинь би үзҗәхгов. Келхд, һазрин нег захас талдан захла җиңнүрәр күүндн бәәҗ нег-негән үздглә әдл. Зуг тер тускар кенлә чигн хувацҗ келҗ болшго. Тагчгар, дотран кииһән авад бәәхәс биш», — гиҗ Тост бийнь чееҗләһән күүндҗ, ца хора тал орсн күүкнәннь ардас хәләҗ, тагчг сууна.
Бадмин санань: Җирһләс альд, кенлә, яһад йовсинь соңсхар босҗ һарч ирснь ки болсн учрар, өвгнә чирәд болвчн залу нерән хадһлс гисн өңгтә, нам дала керг эс кесәр, беш деер бәәсн цәәһәс кеҗ ууһад, гергнәннь ардас орҗ одв. Ундасад, цә уухар йовад, Җирһллә зөрлцҗ гихмн. Дотрнь киитнь оралдҗ йовхнь алдг уга. Болв шард-пард гиһәд, ноолда-шууга татх күн эн биш. Негн күртлнь медәд авчкад, авцта һарх, аль һаруд унхан тоолад, негн деернь һарһчкад тегәд эклхәс биш.
Җирһлд болхла, минь ода деерән хаҗуднь залунь бәәсн угань кергтә биш Эн мел одак хәәкрсн дууна дүүрәнд багтсн бәәнә. «Хәәрн седкл… Унад, көлврәд кевтснь чамд юн керг?.. Яахмбчи? Уга!.. Уга!.. Кергтәч!.. Хәәрн седкл гиһәд… седклдчнь ноха көндлң үкг... Чамас көлтә ууҗана…» Толһад эс орх тоолвр гиҗ йир уга.
Орн беш хойрин хоорнд татсн кенчр хааһул һатц бийән хальчлад, хувцан селвн бәәҗ, туснь гилвксн нүр үздг ик герт бийән үзҗәнә. Оньһад хәләхнь — цутхсн зурмн. Инәх чигн дурн күрнә, уульх чигн дурн күрнә. Толһа деернь кедү үсн бәәнә, цуһар үзг-үзгәрн сөрсәҗ. Тер хоорнд залунь зервк үзгднә: дала цаас делгәд, хамг то-диг кеҗ бәәсән хураҗ йовх өңгтә. «Энүнәс урд орнд орс», — гиҗ санад, чиигтә хувцан нам мошкл уга баглад, бешин ард хайчкад, адһад, иигән-тиигән хойр хүрүләд ор яссн болла. Җирһл орад кевтв. Удсн уга, цааран эрс тал эргәд нүдән аньсн болла, тагчг. Мел дерд толһаһан күргн унтҗ оч гихмн.
Болв Бадмиг меклнә гидг берк. Эн — аратас даву арат. Яһҗах, юн болҗахиг бас чигн зөв-дүңгәрнь, дүңнәд чигн медҗәнә. Үрвәд, адһм угаһар ю-күүһән негн күртлнь хураһад, таварлад бәәнә: киилгән, шалвран тәәләд, тус тустнь өлгвә. Шам унтрас гиҗ йовад, зууран торад, хаҗуднь өлгәтә лит (календарь) шиңкн үзҗәх кевтә, өөрдҗ одад, кесг халх секәд, соньмсад, хәләһәд бәәнә. Чееҗлҗ авчана, тодлҗана гихм. Зуг ухань үүнә нааран-цааран гүүдгләд, дор ормдан тогтнҗ зогсхш: «Яһад удва гихв энүг? Яһҗ сурсн сән болх? Үргәҗ болшго… Уга, юунас әәнәчи? Залунь гергнәсн яһад эс сурдмб? Сур! Сур! Сур!.. Уга… Тер бас күн бәәнм… Өөлх… Итклән барсн биш... Чи өөлхм бишвчи?.. Чини седкл ямаран?.. Зогс! Зогс!.. Одакнь харһад… Харһсн чигн болтха, тегәд… Зулхм биш, ичр хату, зогсад, гемән чигн сурсн… Юн гем! Кенә гем! Мини юн керг! Залувчи, аль… Зогс! Арһулд! Тотх! Ухал, яһҗ сурсн сән болх! Ухал!»
Бадм арһул ирәд орндан орв. Җирһл — үксн күц гихм: кииһән авснь соңсгдхш. Көндрх чигн биш. Болв серүн бәәхинь Бадм медә бәәнә. Тегәд, зөвәр ууд авад, төвшүнәр:
— Җирһәл, мууха удвчи көдлмштән, туһл гемнви? — гиҗ җөөлн дууһар сурҗана, Җөөлнь—җөөлн… зуг җаңһрта. Кү амрах сурвр биш. Ик хур орхин өмн бүтәд, дуурм болад, дүң-дүләрәд оддгла әдл. Тагчг бәәҗ амр бас өгшго. Хойрдад, һурвдад, дөрвдәд чигн сурхдан амрашго.
— Э-э, туһл гемнәд… кесг болув… Хурт бәргдәд… – гиһәд, Җирһл эвшәһәд, унтх биләв гисн докья өгчәнә.
Тегәд, медүв түңгичн гисәр, залунь эргәд, гергн талан нурһан өгәд кевтвә. Гергнь, терчнь мөр-кишг гисәр улм һудиһәд, ода чигн даарчахар, дөрвн мөчән негдүләд, бичкәкән багла болад хурагдад, ки тасрҗ одва.
Бадм дун уга, буру хандад кевтнә, зуг сүүкнснь соңсгдна.
Хойрулн чигн серүн: нөр күрхш. Кен негән унтхинь гетлдсәр бәәнә: хулһн мис хойр. Уга… Бадмин нүднд нег йовдл үзгднә: саак хар һазр орад хурдлҗ йовсн. Генткн, өмннь, хаалһ деер, ик чигн гекс өсрн, йовдңнсн бәәнә. Нисдгән хаяд, йовһнд орҗ гихмн. Оньһад хәләхнь, өмннь бичкн бор туула дор ормдан гишң һәрәдәд, хаалһас-һархш, уралан дәвәд йовна, «Күмн алң болхм. Эднә хоорнд юн иигх шог-наадн билә? Мууха нәәҗ-нәәхн болҗ одсмби?» — гих ухан толһаһас һархш.
Бадм машиһән арһулдад, кесгтән эдниг дахад оркв. Туула негл һәрәднә. Ардан голс-голс гиһәд хултхлзна. Гекс дахад өсрнә, нам энд-тендән хәләхш. Цуг оньгнь бор туулад туссн йовна. Тегәд оч Бадмд медгдв. Туула гүүхдән әәҗәнә. Һарад гүүхләнь — гекс мөр кишг, дахад нисн өөдлх. Өөдлсн хөөннь—туула түүнә. Шүүрсәрн авн гиҗәнә. Зуг ода өөдләд һарн гихлә, тер хоорнд туула геедрх… хайҗ болшго. Арһан барад, гекс туулан ардас дахад өсрәд йовҗ. Туулан мек хәләһит. Әмн гидг — әмтәхн болдгнь бас нег илдкгдҗәнә…
«Ээ, тегәд, ма хойран кень туула болҗана? Кень һәрдви? — гиҗ Бадм унтсн-серүн хойрин заагар ухална. Басл чигн зүсн зүүл тоот. Толһаднь орна. Нам нүднднь эрг-дург гихләнь үзгднә. — Яахв тедниг? Цецгә ю эс үздви? Чееҗ, ю эс багтадви?» Тер хоорнд нөр ахлна. Бадм сүркләд унтад одна.
…Җирһл чочн тусад өсрәд босад ирв. Терз тал хәләхнь — әрә гегәрсн болна. Гер дотр — таг сохр харңһу. Гегән орхас одачн хол болх өңгтә. Эвшәлһәд, салькна аюһар секгдәд-хашдад бәәдг, эзнь уга хашан үүдн кевтә, амн күч өгхш. «Хәрү кевт… Хәрү кевт»… гиһәд цааһаснь татад, мааҗад, амрахш. Кевтсн хөөннь, дерд толһаһан күргсн хөөннь, сарсаһад одхан бийнь, Җирһл, медҗәнә. Көдлмшәсн алдгдхм болчкхв гиһәд саглҗана.
Нүдән нухад, чирәһән үмгәд, тер хоорнд хойр-һурв суняһад авхлань, нөөрнь сергәд бәәв. Болв яахнь медгдҗәхш. Босн гихлә — эрт, хәрү кевтхлә — дашкан.
Хаҗуднь, чик гедргән ялдасн, хаврин ноһа хазҗ йовх мөрн кевтә хая-хаяд түргәд, Бадм таварн сүүкнәд бәәнә.
Тенд, талдан хорад эцкнь сүрклнә: негт буслҗах хавг кевтә «лаг-лаг» чигн гиһәд одна, негт хөд үргәһәд сөргҗәх мет ишкрәд-ишкрәд авна.
Бешин ард царцаха ду һарад. Айснь бийднь дегд таасгдҗах авцта, түүнәсн чигн деегәр, улм сәәнәр ишкрс гиҗ чирмәҗ бәәх кевтә, дәкн-дәкн давтад, саамлад-саамлад җиргнә.
Тер хоорнд зүүднь тодлгдна чочад, өсрәд босад ирсән санчкад мусхлзна… Өр цәәһәд, шарһ нарн һарад, әмтд тоот серәд, сергәд, эргнд мел герл һарад, теңкән уга, яһс-кегсән медхш. Үкс өсрҗ босад, бүшмүдән татч өмсн, альчуран гүн йовҗ бооһад, хурдлад фермүр күрәд ирхлә, саальчнр саавран төгсәчксн, хәрлдҗәнә.
Залач Инҗин Дорҗа — хур орн гиҗәх теңгр кевтә миркисн — хойр һаран үмгәд, энд-тендән цәңклзәд, хавтха хамрнь сартаһад, хойр нүднь бүлтәһәд, сахлнь үзг-үзгәр сөрсәһәд… ууран кенәр һарһхан олҗ чадад, иигән-тиигән йовдңнҗ, күләҗәснь лавта.
Туһлмуд, мини туһлмуд, намаг орад ирсиг медсәр, ду негдүләд, мөөрлдәд, авад һарад бәәнә. «Ода маниһән яһснчнь энви?» — гисн болад… шүрүһәр өөрдәд ирҗ йовсн, залачас түрүләд, генткн һазр дорас һарад ирсн кевтә, өмнм Төмр эрлзәд одв. Зөвәр уурта йовна. Нүднь — машинә һал.
Туһлмуд бас нег ниргәд: «Ода яһад маниһән энлүлҗәнәчи?» — гиһәд мөөрлдәд, эңслдәд авв.
— Эх, зүркичн чамаг, зүркичн!.. Хадас хату… Ях гисиг медшго! Әмтә-киитә зовснь — чамд һанз тәмк… Эврә ээм бүтн, гесн цадхлң бәәсн хөөннь, — гиһәд Төмр уурлад, аралдад…
— Бичә-ә! Бичә!.. Зөв угач!.. Тиигҗ келх зөв угач!..
Серәд ирхлә, бийнь шал усн, киитн гидг көлсн сар-сар гиһәд, дернь чиигтә, ууляд чигн бәәсн бәәдлтә. «Зүүдн болвчн кишгә юмби, —гиҗ Җирһл һундҗана. — Хәәрн нөөрм. Яһҗаснь терви! Цаглаһан босад бәәдг… Кезә алдгдсн болхв?»
Бас невчкн зуур әмтәхн нөөртән харм төрәд сууҗаһад, залуһиннь деегәр алхад Җирһл буув. Тернь үксн юмн: сердгнь бәг, нам көндрхш. Хувцан өмсәд, арһул үүд секәд һарад ирхлә, һаза дегд сәәхн: серүн аһар хамр авад, утар татад кииләд оркснд дотркнь серд гиһәд, киитрәд, уудад йовад одв.
Уульнцд нег чигн күн уга. Эрт болҗана, эс гиҗ саальчнр үзгддг билә. Мел хамдан эс йовдг болвчн, бараһинь авад йовхла — сән.
Ферм күртл зөвәр уухн, әәсн күрнә. «Кенәс әәнәчи? Тиигм цацула: Хәр! Хәр!»—гиһәд чикнд хадгдад, бахлур авад ирв. Йовдлнь чаңһрад, гүүдңнәд йовсн бийнь, болхш: — «Хәр! Хәр!» — гиһәд дахлдад, доңһдад йовна. «Хавтхм, хәлә, хаһрха… Хөөннь гиһәд чигн толһад гүүдглнә. Кендән келхв! Яахв!?
Иигәд, салврха чееҗтә, доһлң нульмста Җирһл туһлмуд талан ирв. Теднь — теңкән уга: тосад мөөрлдәд, авад һарад бәәнә. Җирһл захин шар-цоохр туһлыг толһаһинь хойр-һурв иләд, күзүдәд, ду тәвәд уульв. Цаадкнь, медсн кевтә, бичә ууль гисәр, эвләд, хойр ээминь селгәдәр долаһад, шахлдад, шөргәһәд… — йосндан эрклҗәнә гихв, аль үнндән Җирһлин зовлң медҗ хувацҗана гихв? — келәд керг уга.
4.