Экин седкл — үрнд…

Хальмг үлгүрәс

Яһснчн энви? Яһснчнь?..

Минь эн сурвр көвүнә толһа бурһудад, тиигх дутман шүрүнь чаңһрад, улм уңглад, махмудтнь шигдәд орад йовна. Зүркнднь күрчксн, чим-чим лугшад, шарклад, өвдәд, зоваһад, негт һолиһәд хатурад, негт җөөллдәд урсад, олн зүсәр хүврәд... бальчгта киитн һарарн шатчах өрчән иләд, дотрк түүмринь унтрахар седсн бийнь болхш, төвкнҗ өгхш. Хойр нүднднь хамг тоот эргәд-дуһрад зогсхш: җирлһн кевтә чичрәд, дагҗад бәәнә. Тиигх дутман «Ода яһснчнь энви?» гиһәд, харңһу там дотр хаҗуднь күн хәәкрәд, чишкәд орксн болна. Төмрин дотрнь мел хоосрҗ одна: зүркн, оошк, элк-бөөр угаг кевтнь сууляд авчксн болҗ, көндәрнә. Көвүнә әркнь яһснь медгдхш. Шал согту, шалшлҗ бәәсн хуурна, серл орад, чикрәд ирнә.

Болв хойр көлнь согту кевәрн бәәһә. Тамтрад, өвдгәрн нуһрад, доран су гисәр, амр өгхш. Чиигтә, бальчгта гиҗ һолҗ, хүүрә һазр хәәх серл чигн уга, арһ чигн уга: Төмр мел дор ормдан унв.

Хаҗудан эргүләд хәләхнь, дөрвн үзгтән булһчсн бийнь — йир күн бәәхнь медгдхш, ямаран чигн баран үзгдхш. Төмр, арһан бархларн, арһул:

— Җирһә-әл! Җирһә-әл! — гиһәд, хоолдан шахад дуудад, өндлзәд, дәкәд өкәһәд, һазрла һазр болад, харңһу тамыг цумлад, хәәртә Җирһлән үзхәр седнә.

Зуг тернь уга болҗ генүлнә. — Ода яһснчнь энви, Төмр? — гиҗ бийәсн бийнь сурад, көндрхш, кевтнә.

Әрк йосндан һарчана, хамг тоот цувад тодлгдҗана: сәәхн, нааднд үзүлдг мет, тер кевәрн, селгәдәр нүднднь эрлзәд һарад бәәнә.

...Өдрәрнь, экнь көдлмшт йовсн, бийнь гертән кевтнә. Саак толһа хамхрад, хойр-һурв әңгрхин нааһар, шу тусад... Хавтх-хоран негҗәд, булң болһнднь булһчад сегсрәд-саҗад бәәсн бийнь — сәрвкдгнь бәг, шаргҗ өгхш. «Сохр деншгин эрән уга» гидг эн болҗана, — гиһәд дотрнь торлзад одв. — Альдас ирхмби, тегәд? Седкл угачла, Төмр. Һазр деер хәләсн һанцхн экчн, нарн угала босад, нарн угала кевтдг... наад биштнь көлән дарлдан уга: үкрән саах, кеер һарһх... Асхнднь — туһлан авч ирх... Така-нуһсан орулх... Үкрән тосх, саах... үсән цокулх... хотан кех... ааһ-саван хурах...

Тегәд, түүнә мөңгәр маңһаран таальхмчи? Ичрчн яһла? Хоолдчнь тееглх... Уга, иигҗ биш... Көдлмшт орх кергтә... Экиннь көлсинь ода эс хувацхла, тегәд кезә залу болҗ хувалцхмчи? Бос! Һарад тер һаза кевтсн ик-ик бахнсиг хамхлад, бел кеһәд хурахнч, чидлнь күрлго экчн үлдәсинь нүдндчнь үзгдхший? Эс гиҗ бас чавчад-чавчад хурачкх билүс. Бос!..»

Асхнднь, экнь көдлмшәсн ирн, хаша-хаалһнь мел оңдарҗ одсиг үзәд, байрлад инәх, аль бир тәвәд уульхан олҗ чадҗана. Хаш-хаац ясгдҗ. Хаһрха-оңһрхань бөглгдҗ. Диг-дарань — келхм биш. Мел орм-ормарн тусҗ. Дотркнь — цевр, тегш. Нам герәс давуһар сәвүрдҗ. Дөгәһәд келхнь, торһ өмсчкәд чигн көлврҗ болҗана. Тегәд, хашан тал дунд зогсчкад, энд-тендән бас неҗәд хултхлзад: — «Залу күүнә һар гидг эн болҗана», — гисәр экиннь нүднь гүүдгләд, чирәнь тиньгр, суулһта уснд сарин герл тусад гилвкдглә әдл.

Секәтә терзин сернҗл һатц Эңглин көвүнь зогсҗана. Экин байр гидг эн болҗана гиҗ, нүдән авлго һәәхнә. Бичкән юмнд байрлад... Зогс! Зогс өөлхләрн яһна? Яһдг болх? Ик... Кедү кир кергтә болх? Чи, хөрн тавта залу, шиңкән экиннь байрлсиг үзвч. Өөлсинь, һундсинь үзлчи? Уга. Мел уга. Түңгән эднчнь күүнд үзүлдг уга болвза?

Дотран урсад йовхас биш... Болҗ. Иигҗ биш, бийән татх кергтә...

Үүдн хард гиһәд секгдсн болла. Эңгл үкс алхад орад, ца хорад шаһаһад:

— Төмр, гертән бәәнчи? — гисн дунь байрар дүүрң болҗ көвүнднь медгдв.

— Бәәнәв, аак, бәәнәв...

— Сәәхән иньгм минь... Шовһр шарм минь... Аакнь медләв... Күләләв...

— Аака, юн гинәтә? Ю медләв гинәтә? Ю күләләтә?

— Ю күләх биләв, кенән? Чамаһан эс болхла? — гиһәд Эңгл хувцнаннь ханцар хойр нүдән селн арчад, уульнглад ирәд, көвүнәннь толһа илв. — Аакнь медләв... Аакнь иткләв.

— Аака, ю келнәтә?

— Ай, ю келх биләв би? Әмтнә келсиг келҗәнәв. Күүкд улсин ам бәрхм биш, яһнач? Кеер, көдлмшт йовхнь, ээрлдәд, амр өгдм биш: «Төмрчн яһҗана?.. Үрәд ирҗ гинә? Әркнч, аля болҗ... Җирһләс талдан гергн кергго гиҗ... Тиим сәәхн хазг көвүн, яһҗахмби?.. Һазр деер күүкдәс элвг юмн бәәнү? — гиҗәһәд ээрдм. Зәрмдән нам көлән дарад, әмтнлә амрҗ суухасн зулдг биләв. Тер бийнь дотран санад, нам хая-хаяд: «Көвүһән иткҗәнәв. Дала хаҗһр һарһх уга. Түүнә зовлң медҗәнәв. Цаг зуур йовдл», —гиҗ теднд келдг чигн биләв.

— Аака, ханҗанав медсндчн, ханҗанав!

— Му болвчн һарһсн ээҗчнь бәәнм. Намаг эс медхлә, тегәд кен чамаг медхмб? Мини көвүн мел үрәд одсн күн бишинь яһад эс медх биләв би? — гиһәд Эңгл асхрулад авна. — Тедн намаг му келхән хәәһәд, көвүһән хөрҗ авчахш, дурнднь тәвәд хуурч гиһәд, шивр-шивр гилдәд...

— Аака, бичә уультн... Аака...— Төмр хавтхасн альчур һарһад экиннь нульмс арчна.

— Иткәд, мел эс үзсн болад бәәләв. Иткәд...

— Аака, итклдтн ханҗанав... Тиим юм дәкҗ йир Төмртн һарһх уга. Тиигәд келтн тедндән...

— Нә, Төмр минь, нә... Кенән нань иткхв? Һазр деер хәләсн һанцхн чаман эс... — гиһәд, Эңгл дәкәд асхрулад авба. — Чамаһан санад, һанцхн чамдан насн җирһл хойран нерәдәд, цааран хәләҗ ууляд, нааран хәләҗ инәһәд, аакчн эндр өдр күртл иигәд... Эцкчн гихлә — сәәхн күн билә. Урһц, нурһ-туруһарн чигн, ухан-тоолврарн чигн, өңг-зүсәрн чигн, заң-бәәрәрн чигн.

Чи, Төмр, эцкән мел үзәд һарчич... Хәләлч! — гиһәд, Эңгл эрст өлгәтә бәәсн ик зург заана.

Төмр зург тал хәләҗәнә. Өз бийнь гихм: келхд, Төмрт цергә хувц өмскәд, герин өмн зогсаҗ гихм. Хәләц, нам әрә мусг гисн инәдн күртлән, иҗл болҗ медгднә.

— Мел мини дүңгә наста бәәҗ биший, — гиһәд, генткн амнаснь алдрад һарад одна.

— Э, э... Хөрхн дөрвтә билә, нег дү чамас цагтан...— гиһәд. Эңгл дәкәд асхрулад авна. Болв нульмсан арчад, үкс сарвлзад босҗ йовна. Тегәд шуһуд бәәсн хардһр хар авдриг хәңкнүләд секәд, боодһата дала цаас һарһад авад ирнә. — Хәләлч, зәрминь үзләч, зәрминь үзәд угач... Эрт, ода чигн баһ гиһәд, үзүлдг уга биләв.

Төмр йир ду һархш: үг-күр уга. Тагчгар авад хәләнә. Эрст өлгәтә, бичкн дөрвлҗн килң деер хатхата бәәдг, эцкиннь орденә цаасн «Дәәч Улан Туг» гиҗ көвүн умшҗана.

— Хасана дәәнд, хар мөртә япунла ноолдад...— гиҗ Эңгл халхиннь герләр түрглсн нульмсан арчна.

Төмр үг уга — цааранднь хәләнә. Эцк эк хойриннь өрк-бүл болсн цаасн... Төмрин һарсн цаасн... Мел хамгин эркн гисинь энд хадһлгддг бәәснь лавта. Цань — бичгүд... Төмр, кенәс кенд ирсиг медҗәнә, зуг көндәхдән, нег үлү умшхдан эмәҗәнә. Терүгинь экнь медәд, тосҗ авад:

— Умш, Төмрм, умш... Урднь бичкн гиһәд үзүлдг уга, ода... умш... Төмр үг уга— тагчгар, нүдәрн гүүлгәд, хәләһәд, оркад йовна. Болв негн деер зөвәр тулад бәәвә. Экнь ду һархш: көвүнәннь чирә хәләһәд бәәнә. Яһна? Юн гинә? гисәр хойр нүднь көвүндән ширтсн... тиигҗ бәәһәд дәкәд сарвлзад, дәкәд хардһр хар авдртан орад, зөвәр булһчсн болҗаһад, җиңнүләд татад авад ирнә:

— Мә, Төмр! Эцкинчнь герәсн...

— Төмр, үкс босад, тосад, хойр һардад экәсн авна. Сәәхн чигн эмәл: цаһан мөңгәр кеерүлсн; көвң, делтр, олнцг хамгнь әвртә гидг булһар; худрһ-омрувчнь чигн дегд айта: хойр дөрәнь — сармта мөңгн. Хазарнь — бас йир ке: мел цацг җову хойр. Ногтнь — кесг төөлгтә. Иим ногт зүүһәд оркхнь, мөрн толһаһарн наадсн саамд, җиңгр-җиңгр гиһәд җиңнәд бәәдг...

— Эцкчн келлә: «Эңгл минь! Эн эмәл-хазарас мел нег чимк сур салһдг болвзач. Көвүндән герәслҗәнәв... Өсәд, босад, залу болад, гер-мал эзлсн цагтнь өгич», — гилә. Тегәд, аакчн түрх чигн, зүдх чигн харһсн бийнь, хадһлад йовад йовлав. Йиринә азд гидгиг меддм уга, болв... хойр карамс хуһллав, — гиһәд муусхлзна.

— Юңгад?

— Хойр залуг гүвдәд...

— Аак, тайи?

— Би... Негнь — эмәлд күргн болҗ йовҗ... Наадкнь — бийдм... Хойрулн сиинәс көөгдәд, бийим һаруд унһадгнь тер. Ус үүрдг карамс уга бәәхм биш... хулдҗ авхгов...

— Йа-а, көөрк туһлан мартҗв, — гиһәд Эңгл адһад, һархар седнә.

— Аака, би одад авад ирсв.

— Нә, тииг. Аакч хотан кесв.

Туһлд күртл чигн, туһлан көтлснә хөөн чигн, экиннь келсн үг Төмрин чееҗәс һархш. Дәкн-дәкн толһад орад, олн зүсн уха көндәһәд, кесг аальта-аальта сурврмудт хәрү өгхиг некнә. Кесг-кесг төрмүд, күчтә гиснәснь, хаһл гиҗ өмннь көндлңнә. Җирһләс талдан гергн кергго гиҗ... һазр деер күүкдәс элвг юмн бәәнү? Тиим сәәхн хазг көвүн... гиһәд саамлад, саамлад дотрнь көндлңнә. Эдн цуһар күүнә келән бүлүдәд, келхиг мөрәдәд, үкҗәх күүкд улсин келсн чигн үг болтха. Уга, цуһар тиим яһҗ болва? Заагтнь чик тоолвр эс йовдг болхий? Хәлә, көвүн, хәлә, бичә адһ.

Күүкд дала... Хазг көвүн... Күүкд дала... Зуг кен деернь чигн хәләцм тогтнхш: Негинь чигн нүдм үзҗ товчлхш. Кенинь чигн үзҗ зүркм бульглхш. Келхд, чикн, нүдн уга толһа. Сохр болчкад дүлә. Күүкд инәлдәд, шуугсиг чигн соңсхш. Көөрәд, хаврин тег кевтә намчрад бәәсиг чигн үзхш. Гер-мал болад уга, шиңкн хөрн тав күрсн көвүн гиҗ тегәд келҗ болхий?

Җирһләс талдан күн... Чи энүг уга бәәҗ чадхийч? Бичә, чамаг дәкҗ ухалдг болхнь гиһәд, андһарлсн бийдчнь болҗ өгхшлм. Җирһл... Җирһл... Эн нер соңсад оркхлачн, дотрчн өтн иврҗңнәд ирнә, толһачн эргәд, тарад одналмч. Тегәд, бийән бәрҗ чадхийчи?.. Уга гихлә, уга гиһәд хуурх... Бийләнь нег харһад, күүндсн болхнь... Болшго, ки гихлә нег үг. Юн чамд үг кергтә? Талдан залуд одхас, үлү ю терчнь келхмб?

Болвчн, харһад, күүндәд медс... Хөөннь һундл уга болх... Удсн уга, хотан ууһад, Төмр кеерсн, клуб темцәд һарв. Экнь ардаснь хәләһәд, көвүнәннь урһц, дал-ээминь үзәд, йосндан байрнь цальград һарн гиһәд, дотран дольгарад бәәнә. Генткн саак күүкд улсин келсн: «Сәәхн хазг көвүн»... — гисн сананднь орв. Күүкд дала... Эңгл, келхнчнь көвүндән...

Юуһинь келхв би? Бичкн биш, хөрн тавта көвүн, алдх уга. Бийнь медг. Седкл туссн хөөннь болснь тер. Дурнд — нүдн уга гидг. Дәкәд, дурнас бөкнь уга гидг. Кенән авнав гинә — Җирһлән чигн авг. Урднь йир икәр таасҗ, көвүнләһән әдл сандг биләв. Зуг... Ай, бийнь медг... Сән сәәхн бәәтхә, амрҗ-җирһҗ йовтха... Ээҗд түүнәс даву керг уга. Сән седклтә болтха — нег шир цәәд орлцтха, му седклтә болтха — кеедән бәәтхә. Болснь тер.

Клубд ирхлә — наадн һарчана. Баһчуд — көвүд, күүкд, заагтнь цөн медәтнр чигн йовна — Басңга Баатрин «Экин туск частр» үзүлҗәнә. Әмтн — келхм биш: йир сәәнәр таасҗана. Энд-тендән эс медсн болад хәләхнь—уга. Түрүн завср болхлань, Төмр босад һарна. Һаза — дегд айта. Сәәхнчнь сарул сө. Теңгр — алтн шил хойрар хатхсн үрглҗ, торһн көнҗл гихм. Аһар цевр бийнь — киилҗ күн ханшго. Өөдән хәләһәд, кесгтән һәәхҗ бәәһәд. Төмр үрвәд гер талан һарна. Кесг зүсн-зүүл тоот толһад орад: зәрмнь — инәдтә, шогта; зәрмнь— һашута, давсла. Заагарнь аакнь сананднь орад ирнә. «Ямаран байрлва? Нульмс һарһад уульвш... Көвүн иигҗ биш. Дола хончквч. Көдлмшт орх кергтә. Маңһдурин бийднь. Көл-һар уга биш. Мөч тату биш. Харһсинь кенәв. Харһсинь... Тиигәд, бийләһән күүндә йовҗ, Төмр гертән күрч ирвә. Тәмкд һал кеһәд, невчкн зуур сууҗаһад, орад кевтнә.

Өрүнднь аакан йовсн арднь, цәәһән ууҗ авад, контор орна.

— Төмр, менд! — гиһәд байрлсар ах инженер тосна. — Ямаран бәәнәч?

— Гем уга. Көдлмш хәәҗ йовнав.

— Ода деерән, Төмр, сул машид угал энч...

— Эрк биш җолач орнав гиҗ би келҗәхшлм...

— Намий? — гиһәд ах инженер амрад одва, — Дархнд алхч тәвхлә яах?

— Буру гиҗәхшив.

— Не, тиигхлә, Төмр, йовий, — болад, ах инженер дахулад һарв. Зууран келн йовна: «Дархн гихәс муухн юмн. Шиниг кех санан бәәнә».

Му, маштг, көөтә, бичкн гиҗ һолхм биш — совхоздан дегд ик чинртә. Үүнә күчәр, энд көдлдг улсин нилчәр, теднә эрдмин нилчәр, эдл-аху көлтә-һарта болҗахнь мел лавта. Шиниг кех болну, хуучниг ясх харһну— нааран һарад гүүлднә, Тергнә төгә, цанын ул, мааҗурин шүдн, ай, альк тоотынь келхв, күрз, серә күртл — мел энд. Хаҗуһар йир одхш... Дархнчнь — Дорҗин Пүрвә. Шин күн. Ирәд җил давҗана. Көдлмшән меднә. Бүүрг чигн тахлхдан арашго. Беркл эрдмтә күн. Арһта болхла дасҗ ав. Урна — урл тоста гидмн...

Дархна һазаһин үзлнь, келл уга бәәшго бәәҗ, дегд әвд: маштг гихлә — маштг, көөтә гихлә — көөтә, зөвәр дальҗиһәд ирсн сара. Хаҗуднь, үүднәснь авн, энд-тенд диг-даран угаһар, болс-бүтсәрнь хайсн хамхрха тергд, ик-бичкн уга цанмуд, мөрн мааҗур, өвс хаддг машид болн нань чигн хааран биш юмс дала. Заагарнь зүсн-зүүл төмр-төңк, ут-ахр чигн, бүдүн-нәрн чигн, бас земгә.

Үүдәр орҗ ирн, ах инженер зөвәр уухнас хәәкрҗ йовна!

— Пүрвә Харцхаевич, танд әвртә гидг нөкд авч ирүв. Көвүн болчкад — көвүн!

— Сән болхугов, инженер!

— Чидлинл хүв бәәнә. — Төмрин далынь цокчкад бульчңгинь бәрҗ үзҗәнә. — Ки йиринә цокшго...

— Соңслав, инженер...

Төмрин дотрнь судцн тасрсн болад, кирд гиһәд одва: «Шин күн гихләнь, байрлҗалч. Авча, шинәснь. Экләд эс бәәви? Саакичн сергәҗәнә... Эн күүнә дүңгәр болхнь, удан тордг өңг угач, көвүн», — гиһәд Төмрин толһад төөнрәд одва. Болв бәәдлән медүлҗәхш. Ю келнә, яһна гиһәд дархнчиг күләҗәнә.

— Нернч кемб?

— Төмр.

— Төмр? Нерәрчн болхла, әвртә дархнч болхуговч, а? — Көвүн уга гиһәд нәәхлнә. — Күн түрх, күнд юмн уга. Чини өмнк көвүн ца-на гитл дасад авчкла. Зуг цергт авад йовҗ одва. Кесг хонгт һанцарн көдлсм тер. Һанцарн — көдлмш гихв...

Саран дотркнь гихлә, һазакасн деерлкх юмн уга: кө утан хойр. Орҗ ирсн күн сохрас дор—кесгтән үзҗ чадхш.

Кииһән авч болхш, юңгад гихлә, утань — утан болчкад утан: һашунднь хамр хаһ ташна, нүдн хорсна. Бас энд-тенд төмр-төңк көлврсн, эк-зах уга.

Удсн уга, дархнч алхч хойр, сара дотран ахулҗ йовна. Ик төмринь нег хаҗуд, бичкнинь — талдан хаҗуд хураһад, һарһад хайхинь хаяд, невчк дигтә-дарата кевә. Зер-зевән бас хураҗ диг-даг кеҗәнә.

— Эннь, Төмр, чини наадһа, — гиһәд, нег ик алх кевтсиг дархнч көләрн цокв, тернь ормасн көндрсн уга. — Бүдүн күзүтәһинь хәләһич… — Дархнч инәнә. Төмр бас дахад мусг-мусг гиҗәнә.

Иигә-тиигә бәәтл үд болва. Гертән ирхләнь—аакнь уга. Шарсн өндгн бәәсиг идчкәд, цәәһән ууҗ авад, Төмр көдлмштән адһна. Адһл уга болшго. Түрүн өдрәсн авч алдгдхм биш. Дархнч ю санх?

Төмр түрүлҗ ирнә. Дархн оньста. Хара ю кеҗ суухв? Үүднә өөр болвчн невчк зәәцүлс гиҗ санад, Төмр эклнә. Чидл күрсән өргәд, чирәд, көлврүләд, земгә ахулад оркхлань, дархнч аашна. Зөвәр уухнас магтҗ йовна:

— Нөкд гидг эн! Сән… Сән… — Дархна үүд секәд орчкад, Төмриг дуудҗана. — Не, тиигәд, оркҗа. Энд көдлмш бәәнә, наар…

Тегәд, Пүрвә Харцхаевич, көөргт яһҗ һал орулдгинь, ямаран һал кергтә болдгинь зааҗ өгчәнә. Удсн уга, көдлмш әврләд бәәвә. Төмр көөргиг чигн үләлһәд оркна. Ик алхиг авад, луш-луш гилһәд хүрүләд чигн цокна. Зуг нег гемнь — алдг цокад, дархнчин һар авад оркчв гиһәд, саглад бәәнә. Көлсн, келхм биш, асхрад күч өгхш.

Нам цаг яһҗ өңгрснь медгдсн уга. Көдлмш төгсх болчкҗ, Пүрвә Харцхаевич таасҗана!

— Гем уга, көвүн. Сән! Хәрәд амр, — гиҗәнә.

Зөвәр цуцрсн, болв дотркнь байрар дүүрсн, Төмр мендләд, һарна.

5.