Му нөкд—хоорндан…

Хальмг үлгүрәс

Хойр хавтхдан хойр шил әрктә, хойр альхн деерән чансн мах авсн, Сарңга Бадм, ирсн хаалһарн бөгшн хатрад, басл адһҗ йовна. Халун һаң улм догшрхад, көлсн саак кевәрн, нам даву эс болвас, хөрлт тас уга: түргләд, һооҗад, нүдәрнь орад хорсхдг бийнь. Тернь тату гисәр цааран давад, амар орад, — давста, хорн-дамб. Арчн гихлә, муульта йовдл, хойр һарнь сул биш. Арһан бархларн, чавас, агчмин зуур хая-хаяд. зогсад, хойр талан толһаһарн, сегсрнә. Тиигхлә невчк сән болсн болна. Нүдн-амар көлсн ордгнь баһрсн болна.

Бадмин чирәнь хар күрңтәд, улаһад, хойр нүднь хойр талан гилвкәд, бәрҗ идн гиһәд йовна. Уусн әркин үүл бәәхнь ил. Терүн деер әмтн үзсн, — кенә нүдиг юуһар хаахв, кенә амн деер альчур хайхв — йиринә авад һарх. «Үкн гүүдләрн одад, үмгүләд, көөгдәд, үкн гүүхәрн хәрвә» гиһәд шиг-шиг гилдх. Һаза әмтн уга, үзгдхш. Болв хаша һатцас, үүднә заагар кедү нүдн өврмҗ кеҗәх — би тедниг меднм!»... Ууртан бүтәд, дотркнь шатад, хорнь буслад, деврәд һарн гиһәд... Бадм бийән йир му келәд, һәргтә-һәлҗрән дуудад: хурдлад гүүҗ одад, көлднь мөргәд, гемән сурад, әдл залуһин... Әдл боллго одхн яһна! Гиҗгәрн өгүләд, гелдглзүрәрн девсүләд хәрҗ эс йовнчи? Цаһа санҗа, сәәһинь хәәҗә. Юн седклтә одлчи? Эвцәд, сән селвг өгәд, нам дөң-нөкд болх гисн... Яһва???

Мел тустан гүүһәд милицд герчлс гихлә, хурла әрк махн хойрас көлтә герәдән хурдлад, зовлң эдлҗ йовхнь эн.

Хайчкн гихлә — нам тиим ухан орсн чигн уга — харм. Седклин харм!

Гергнд чигн тусҗ йовна: гелдглзәд, залу болһна өмн хормаһарн сәвәд, гинҗән цокад... тагчг бәәһәд бәәхлә давад... Эн домбр-досклаһан ода чигн харһдг өңгтә. Эсклә яһад харсад гүүһәд бәәх билә? Би түүгичнь эвәрнь эрт һарт авчклав гихлә, моһа кевтә өсрәд одсинь медвчи? Хара йовдл биш. Чи эвәр, шууган-дууган угаһар, сәәнәр кехәр седхлә... Зогс, зогс! Эн хойр харһдг болхла, әмтн медл уга бәәшго. Тегәд әмтн намаг юн гиҗәх? Ямаран әвр залу?!

Хадм эцкд бас хүв тускнь күртҗ йовна: геңгиһәд, гөлмд торсн җаал кевтә, сахлан унҗулад... медсн болхм эн, медл уга бәәшго, тер бийнь таг болхла яһ гинәт! Күүкән татлго бәәшго. Үкн-үктлән нуухугов...

Шүрүһәрн Бадм хаша дотран орад күрәд ирвә. Нам ардан үүдән хааҗ, йовхш. Һартк махан, әркән герт орулад оркчкад, хәрү һархар адһҗ йовна. Зуг һацата кевтә үүднд, хойр нудрма чигә хар оньс өлгәтә бәәнә. Түлкүр угаһар кедг керг уга. Үүдн гихлә — товар хав чигн сүрд гишго. Бийнь йиринә тиигәд батлад йовдг, түңгән медҗәнә. Арһ уга, доран нохачлад сууһад бәәвә. Саак өвгиг авад һарчана? Көгшн домбр, ода альдаран җилисмб? Кен наар гисмб? Хе-хе кен түүг керглдг билә. Ма гих маань уга, мацгин һурвн санмр уга түүг... өгсн хотын һару. Сән, кергтә амн үг келсинь соңсад угав. Невчк халад, толһань диинрәд ирхлә, меддгнь — хулха арсм хойр. Дәрк, тиигҗ орад, иигҗ авад, тенд күләд, энд алад... мел эн. Соңсхвр, медвр гихәс ноха цокх юмн уга. Аршан болтха гиҗ зальврҗ чадхшлм. Зерг, зерг, һазр яһҗ дааһад ода күртл йовад йовдгт күмн алң болхм. Идәд, ууһад, авч одад хаяд бәәхәс нань юм медхш. Альдас, юн яһҗ олдҗ ирҗәхнь кергтә биш. Хамриннь ханхт авхш. Күүкнь бас тиим. Сәәхн тиигҗ дурадви? Альмн ишәсн холд ундго гисн үннлә... Ай, одак һолднь моом һарад, сахлдан бүдрҗ үкмр иршго болва, яһдмб?

Хашан үүдәр шаһаһад хәләхнь, Бода аашна. Өдмг, давс, ю-кү бас авч. Күргн өмнәснь тосад одхла, өвгн бийдән нөкд болхар йовна гиҗ медәд, һартк хулдан өгнә. Тернь мел эс оньһсар, эс үзсәр, зөвәр уурта кевәрн: — Түлкүр! — гинә.

Бода хар-цаһан ду һарл уга, хавтхан уудлад тулкүр бәрүлнә. Бадм шүүрч авн, адһсар йовҗ одва. Өвгн, үрвәд ирәд, хашан сүүдрт сууһад, көлән амрана, арһаһан һарһна. «Дәрк, мууха әвртә йовхмб, юн түргнд зуулһсмби?» гиҗ санҗ сууна. Үүдн хард гисн болла, Бадм һарад ирвә. Үг-күр угаһар уульнцар йовҗ одва. Бода зөвәр, болчкад, герәд орад, үдин цәәһән нерҗәнә.

Бадм, совхозин конторар орҗ ирн, Цедән үүд түлкхлә, оньста. Хойр-һурвн хора тал шаһав, уга. «Хәрсн болҗана» гиҗ санад, герүрнь ирхлә, бас уга. Экнь, хот кех өңгтә, бешин өөр бәәҗ:

— Цедә? Одахн үүнд билә… Э-э, Төмриг оч сурнав гиҗәлә, тиигән эс одсн болхнь…

— Намий? — Бадм торсн уга, менд келәд һарад одва. — Ода юн зарһ бәрлһн бәәдмби? Төмрнь келҗәх. Цедәнь элкн-модн инәҗәх. Наадн болна гидг эн. Наадн гинү? Андрна гидг эн! Ууртан бүтәд, нам яахан медҗ йовхш. — Чамаг, ирҗ өгич, би… — аалян һарһҗ өгсв. Үзәд угач. Ода чигн таняд угач, арһулдҗа, — гиҗ Җирһлд аралдҗ йовна.

Хәләхнь, өмнәснь Цедә аашна. Өөрдәд күрч ирҗ. Цедә һаран өгәд мендлвә. Ямаран бәәхинь, гер-мал яһҗахинь, йиринә хойр хальмг харһхла сурдг хамгиг сурад, халун болҗах, хур кесгәс нааран орад угаг келәд, зогсҗана: «Келҗ, — олз уга. Келлго бәәҗ бас болшго. Хәәҗ ирлә гиҗ экнь көвүндән келхнь алдг уга. Кел! Кел!» — гиһәд дотраснь амн өгхш.

— Би чамла, Цедә, невчкн кергтә йовлав. Көдлмштчн одад, герәрчн орад һарч ирүв.

— Йовый, һаза, уульнцд яһҗ күүндхв?

— Учр уга. Йовн күүндий, — гиһәд Бадм экләд келҗәнә. — Чи, Цедә, Төмр мана хойрин хоорндкиг меддг чигн уга болхмч. Чи цергт йовсн. Җирһләс көлтә бидн хойр ноолдад, би шүдән күүлүлсн, Төмр хойр җил авсн… Йовад ирвә. Ода мел ө-өшәтн болад бәәхм биш, әрк-чигәһән авад, эвцлдхәр өрүн одад, саак гүвдүләд һарч ирүв. Бәрс-бәрсәрн цоква. Махмудтм бүтн орм уга. Чамла зөвчлхәр йовлав. Иигҗ бәәҗ болшго…

Тер хоорнд эдн конторт күрч ирв. Орад, үүдән батлад, хаачкад, Цедә ормдан одад суува. Бадмиг суутн гиҗәнә. Тернь тавлад сууһад авчкад, альчур һарһад, чирәһән, халцха толһа күртлән арчад, адһҗахмн уга. Цедә чигн бас адһҗахш. Тагчг хәләһәд сууна.

— Хәрнь тер, Цедә. Иигҗ бәәҗ болшго. Харһхла — гүвдх… Җирһл бас әәһәд, ухан-сегән уга. Шаачквчн түүнәс юуһан авхв? Тамын күн тамдан дурта гиһәд… нег йовад ирсн түүнд, хойрдад йовхнь һанз тәмк. Бидн… Манд үүл бәәнә. Хәләһич, ода чигн амха йоватав. Төмрин ааль. Казамдт одад ирсн — нег үлү болсн өңгтә. Нуд-нүүрнь шилвкәд… өмннь тиим биш кевтә билә. Хәрнь, чамд герчлчкхәр ирүв. Уга, цаас өг гихлә, бичәд авад ирсв.

— Нань келх, немр үг угай?.. Не, уга болхла, ода намаг соңстн, — гиһәд Цедә эклв. — Тадна туск тууҗиг зөвәр тодрха меднәв. Түрүн ноолдаг… Эндркиг бас. Тегәд, би танас сурхар седләв; ю хәәһәд, яһад эндр одлат? Дәкн сергәһәд юн олз бәәнә? Яахар седләт?

Бадм, Цедән келсиг соңса бәәсн бийнь, эврәһән сана «Үгиннь һарцар болхла, намаг гемшәхәр седҗәнә. Үүрән татҗана. Тернь дала юм келсн… түңгән иткл уга бәәшго. Болв үг уттхҗ биш» гиҗ шиидәд, келҗәнә:

— Эвцхәр… Эвцхәр одлав.

— Эвцх күн, тегәд, болх болшго юм бас келәд, хордаһад йовдви?

— Цедә, би чамаг… келсич медҗәхшив. Ю келхәр?

— Тана келсиг… Төмрт юн гиснтн… Кен чигн теснә гидг берк.

— Уга, һәәд одтха, хаҗһр юм келсн угав. Худл гихлә зул бәрәд мөргҗ…

— Әрлһит тер зулан… («Худлчин герчнь хаҗуднь» гиҗ санхас биш, келҗәхш). Төмрт юн гисн. Тер танд ямаран хәрү өгсинь нуувр угаһар, кевтнь нанд келҗ өгхит. Зуг нег чигн юм алдл уга, нәйи?

—Би дала юм келсн угав. Эвцнә гиләв, мел өшәтн болад йовхм биш. Гемән сурлав… Басйи? Җирһлин тускар?.. Чамаг Җирһллә үүрлхин өмн би җе-не болчксн… чи медл уга йовсн… тиим билә… тиигҗ келләв. Нань, амм ардм һартха, үг келсн угав. Нам гүвдүлснә хөөн чигн ду һарсн угав. Әмән авад зулсм тер.

— Та, Бадм, үн келсн угат, — Цедә толһаһарн нәәхлҗәнә. — Төмр нанд нуувр угаһар, ясвр-билдрлт угаһар кевтнь келҗ өглә. Цоксан чигн нуусн уга. Би түүнд иткнәв, юңгад гихлә, худл-хууль гидгиг тертн медхш, тиим, зута йовдл харһхла сохрҗ одна. Болв би Төмриг татҗ, харсхар бәәхшв. Ил юмиг илднь келҗәнәв. Мини бийм чигн дуран харсад… нудрман атхад босад бәәхв.

— Дуран гихәс… Мини гергн болсна хөөн юн дурн бәәдв, а?

— Ямаран эвго, бузр кевәр гергән кеҗ авсан санлт… ямаран хәәрлт уга кевәр… Хәәрлт уга гисн—гөңгн, аврлт уга кевәр. Җирһлиг күүкн цагтнь, хаҗуднь хазг сәәхн көвүн йовтл, юн гиҗ келсән меднтә?.. Медхлә — сән! Амндтн яһҗ багтад бәәвә, Бадм? Терүгән эндр бас келҗт. Келхләрн, дурта йовад меклгдсн биш, нам дурго күүнә бийнь бахлур авм дүңгәр келҗт. Юн гиләтә? Меднтә?

— Худл юм келсн биш… Келхән кенәс әәхв…

— Әәнә гиснтн, Бадм, эн саамд ирлцх үг биш. Үнд ичр кергтә. Ичр! Гергнтн бәәнм. Күүкд күн! Санантн зовхшйи? Залунь келнә гиһәд әмтн авад һарх. Тегәд, Җирһлиг келсн, таниг келсн, әдл эс болхий? Төмриг гихлә — та, тер түрүн саамдан эврән көндәһәд, хорн— шүүднь орад… ода бас. Тиигхд чигн, ода чигн, Төмр, бийән биш, талын күүнә күүк — тиигхд, күүнә герг— ода харсад, танла ноолдад… мел эн йовдл кен, ямаран күүһинь дегд сәәхн үзүлҗәнә. Ямаран әвртә седкл: чини гергн чини келснәс сән, цевр гиһәд залулань ноолдна гидг! Тер, түрүн саамд таниг… Э-э, таниг, Бадм, зарһла харһулх бәәснь лавта. Кемр Төмр зарһ деер юунас авн ноолдан һарсинь келсн болву, та, Бадм, одх биләт бас. Лавта! Төмр, кү иткдг, мууһин ухан уга төләдән, Җирһлиг хавчулшгон төләд, неринь хадһлхин төләд, гемиг би деерән шавҗ авад… та болхла түңгәрнь олз кеһәд... бийинь суулһад, күүкинь булаһад… икл му үндстә йовдл! Би хүвдән нань йир соңсад угав…

Цедәг келх дутман Бадмин чирәнь һал асад, толһань улм һудиһәд, өкәһәд йовна. «Келх насн» гиҗ санад, Цедә улм эрәсинь эрҗ өгчәнә: — Төмр танд иткҗәнәв гинә. Хара зөңдән келәд бәәшголм гинә. Тегәд, бийдән һундсан келнә:

— Тиим бузр, тиим гиигн, чавас тиим гөңгн тогтур уга күүкд күүнд седклән өгәд йовад йовсн, түүнд үрәсн хәәрн цагм, — гинә.

— Ода харһҗ үг күүндх биш, өрү бийәрн һарһулшгов. Бадмла ноолддгм — ичр, зуд уга, аврлт уга болснднь. Келәрнь хәләхлә, Җирһл тиим болснд Бадм бийнь гемтә. Тиигчкәд, наадан кехлә, күн биш йовдл, Адусна бийнь тиигшго! Гергән эс әрвлсн күн кениг әрвлдмб? Тегәд эндр намаг уурлулад, көөгддгнь тер. — Тиигҗ Төмр келвә. Мини танас сурхар бәәхм, Бадм, бичә Төмриг көндәтн.

Эдгәд уга дәәр деер эмәл тохдм биш гиҗ эс соңслта? Эс медсн болад бәәтн. Эндр таниг эс гүүҗ оч көндәсн болхла, Төмр бийнь ирҗ, тана герг шууга татх уга билә. Тиим эсий? Эвцх, эвдрхинь цаг — залач бийнь медх… Цокв, гүвдв гиһәд, зарһд өгх болхла, эмчд одтн, үзүлтн. Цаас авад иртн. Хәрнь тер, Бадм, хәләтн.

— Не, ханҗанав, менд бә, — болад, Бадм һарад одва. — Терзәр хәләхнь тустан герүрн хәрҗ йовна. Нүгдг-нүгдг гиһәд чаңһрад, келхм биш, зөвәр уурта йовна.

— Иршго! Цаас авч ирх биш нааран шаһашго. Ямаран гинәч? Гүүҗ одад көндәчкәд, шарх деер давс цацчкад, эс медсн болад, зарһ бәрәд. Амштаҗ биш… — Цедә, хораһан оньслад һарад. Хәрҗ йовна. — Болвчн, мел ичр уга гиҗ келҗ болшго. Улаһад, һудиһәд, бәргдл уга одвш, — гиһәд мусг инәнә.

Бадмин толһа дотр хамг тоот дәкн-дәкн аврҗңнад, амр өгхш. Төмр… Цедә… Ай, ямаран әвртә кевәр бийм дорацулва: негнь — нудрмарн, наадкнь — келәрн. Келхләрн — зузалад, делгәд хаяд бәәнә, зуг кевтҗ болшго хату. Хамгин хөв уга, хар өдрм — эн өдр гих кергтә. Күүнә ээмд күрәд, залуһин тоод орснас нааран, иим цоклтла харһад угав. Дам-дам болчкад, дегд… Эцкм бәәсн болхнь, юн гих бәәсн? Ичәд, хоолан боонав — гиһәд, гүүх бәәсн. Алдг уга. Тедү дүңгә намд нәәлдг билә: нам таалхларн «Бүдүн-хадун юмн энтн. Баһ-саһд авгдшго күн. Шилнь хату, шүднь бат, зузан харм» гидг.

Экнь, эцкнь чигн сурһуль-эрдм уга, наснани туршарт малын ард дахад, халунднь — халуна кевәр, киитнднь — киитнә кевәр йовсндан, хойрулн чигн һанцхн көвүһән сурһуль суртха гиһәд үкәд бәәдг. Эцкнь көвүндән кесг дәкҗ эврәннь җирһлин тускар үүнә тускар келлә. Невчк көөгүр йиринә нүл уга, чик хаалһарн бәәдг, көдлмшч күн, невчк ууһад оркхларн, көвүһән өөрән суулһчкад, «йос делгдг, уха заадг».

— Чи, көвүн, ааль-җиил угаһар бәәдг дас. Тиигхләрн, эврәннь җирһлин хаалһар негл доскар йовснла әдләр, хаҗилт, кальчилт, дәәвлт угаһар, өөдлвчн, дорагшан буувчн нег ишкдләр йовх кергтә. Тер төләд күн болһнд толһа бәәдг. Чи зуг махла өмсхин төлә — гиһәд, санад бәәвзәч? Хаҗһр! Би болхла, чини эцкчнь, нүдән ээһәд уга кичг кевтә, нам юуһинь чигн үзл-медл уга, җирһлән эдлсн күмб. Болв эврәннь меддг эрдмән, көдлмшән нүдән аньҗаһад кедгм, кехм чигн алдг уга.

Чамд гихлә, мел өмнчнь хаалһчнь делгәтә: сур, дас! Бийдчн тус болх. Олнд тус болх, Медвчи?

Эң заавраснь, зәрмнь керг уга болад һолгдад, зәрмнь мартгдад, зәрмнь үлдәд, ода күртл чигн сүв-селвг болад йовна. Бадм «теңгрәс од шүүрл уга», үрвәд «негл доскар, негл ишкдләр» йовад, җиләс җилд дарук класст орад, доладгч чиләсн…

Тегәд, Бадм һурвн сара девсңд одад, тер намртнь багш болад, хәрү селәндән ирҗ көдлсн. Багшин дүңгә күндтә, багшин дүңгә тоомсрта күн селәнд ховр болдг. Генткн дән экләд, залу улсиг нурһлҗ цергт авна. Бадм кесгтән гертән бәәнә. Дуудад авад йовад одна, хәрү күрәд ирнә. Тиигн гихнь, зөвллт орхин өмнхн хәәлсн тос ууһад оркхла, зүркн өрчиг цумлад һарн гиһәд… тиим кү дәәнд авхм биш, хәрүлчкдг бәәҗ. Ол эргсн чон хавхт торна гишң, уг сүүлднь эн бәргднә, аальнь илдкгднә. Тегәд, цергт йовна. Болв, саак арһан хәәнә. Яһвчн, багш нертә күн, бийдән зөв сурһульта, хот-хол хувц-хунр бәәдг склад толһална. Нам таасгдҗана. Гертән бәәһәд багшлснас чигн деер болҗ медгдҗәнә. Тегәд, дән чилснәс авн ода күртл, энд-тенд мел цоклад-ноклад, ода гихлә автолавкч болад йовдгнь тер. Багшлх санан йир уга.

Хамг тоот, Бадмин ууринь тәвүләд, дотркинь невчк девтәһәд оркна. Нүгдһлзәд, гүүдгән уурад, арһулдад, эврәннь йовсн йовдлд орсн йовна. Толһань саак кевәрн, зүсн зүүл тоолвр дүүрң. Болв зәрмнь орад, зәрмнь һарад, торхш. Зуг негл сурвр дәкн-дәкн хәрү эргәд: «Юн дуту?» гиһәд амр өгхш.

Хәрнь, юнь дуту? Гер? Бадмин герин дүңгә, тиим күцц хашата-хаалһта гер селәнд нань уга. Мал? Хаша-баснь хамхрад һарн гиҗәнә. Хувцн-хунр? Гер дүүрң. Хот-хол? Иддг күн уга… Зогс! Зогс! Иддг күн уга?.. Э-э, кенәни төлә үкәд-тасрад зөөһәд бәәнәчи тегәд? Эн нег гергн болсн юмн чигн мел бөглрәд хуурсн өңгтә. Эцкиннь нер һарһх, зөөринь идх нег му көвү чигн авад ирхш.

Гертән орҗ ирхлә, Җирһл көдлмшәсн ирчксн. Эцктәһән хот ууҗана. Бадм, ду һарл уга, ца хора тал давад, һарч ирн яһн гихнь — уга. Җирһл, хотынь ааһд кеһәд күләҗ-күләҗ, эс болхлань, ардаснь орҗ ирнә: — Хотан уухнта, көрчәнә. Аль цадхлң йовнта?

— Цадхлң… күзүцә болув.

— Мууха ик юмнла харһсмбта?

— Чамаг харһулсн болхнь!

— Ю әәҗәнәв, кенлә?

— Кенлә? Төмрлә гинәв… — яһдг чигн гисәр гергнәннь чирә хәләнә. Тернь хулс гиҗәхш. Илднь келхлә, дотрнь нег әрә торчасн судцн тасрсн болад одва, зуг түңгән медүлсн уга. Хәрнь эс алңтрсар:

— Та хойр мууха долалдҗ йовхмбта? — гиҗ Җирһл сурҗана.

— Чамаг долалдулсн болхнь! — Бадм гергнәни өмн ирәд, уульхин нааһар келҗәнә: — Тегәд, соңсхм бәәҗ… ямаран һәәһә юмн… мел гергнәсн көлтә гүвдүләд…

— Гүвдүләд? Намас көлтә?

— Э-э, танас көлтә…

— Болҗ! Болҗ гинәв! — Җирһл генткн көләрн тавшад, чишкәд хәәкрнә. — Кедү цагт намаг хойрулн зовахмта? Кенәнтн, альк ааляр болхмб? Ууляд нульмсан арчад, терз тус одад, Бадмд нурһан өгәд зогсв. — Иигҗ тос ууҗ җирһҗ йовсн дорхнь, ус ууһад седкл тарһн йовсн деер. Намла бәәһәд, зовлң эдлҗәхлә… йовад одхугов.

— Йовл уга… одх һазр бәәнәлм! Күләҗәх…—Бадм наад бәрсәр кер-кер инәнә. Җирһлин дотркнь буслад, сохрҗ одна.

— Кенд би кергтәви? Нег үлү чини хөөн… — цааран хәләһәд нульмсан арчн бәәҗ: — күүнә дотркнь мел хар ухан болдви? Нег чимк цегән юмн угала, дәрк, дәрк, келсн үгднь, кесн кергтнь…

— Намий? — Бадм өсрәд одв, өөрдәд, арднь ирәд зогсв. Җирһл ардан чигн хәләҗәхш, ду чигн һарчахш. Яһнач-кегнәч эврән мед гисәр, терзәр ю-кү хәләсн болад…

— Хар ухата болҗ яһна? Идҗәх өдмгч хатуйи? Өмсҗәх хувцнч хаһрхайи?

— Зәрмдән, санхнь, тер өдмгч хоолд тееглнә, орҗ өгхш… Хулха кеҗ хултхлзхар — гиһәд…

— Чи намаг хулхач гихәрйи?

— Би үзә бәәнәв… одак һәргтә, амр меклгддг күүкн бишв…

— Ю үзҗәнчи, а? — Бадм, ээмәснь авад татад, Җирһлиг эргүләд оркна... Тернь әәҗәхш, мел чирмл уга залу талан хәләҗәнә. — Ю гинәв?!

— Бичә хәәкр, чамас әәдг күн уга. Эн хулха-худлч һархла, һархнь ил, мел илм-дилм болад бәәшго, тиигхлә…

— Ямаран хулха? Юн худл?..

— Эн мал, гер гидгч кевтән… көлсәрн олсн деншгә юмн уга!

— Намий? — Бадм ташхар седәд, һаран өргчкәд, буулһад оркв. Арһул, цуцрсар: — Ханҗанав, хәәмнь, менд йов. Герим сулдхич. — Бичкн хорад бәәсн Бодад хәәкрҗәнә. — Та бас хошан баглтн. Ханҗанав!

Җирһлин нүднь һал кевтә шатад, хойр хамрнь көөрг кевтә, үләгдәд, буугдад бәәнә. — Маниг һарһхарий? Бичә аальлад бә. Тавгич өөдән хәләлһәд тәвхлә, намас үзхч… Йосна бийнь күүкд күүнд зөв өгх…

— Чи яһад баавһан тоод орх биләчи? Суврха үкр— үкр биш, һәәлһдәд, махнд одна гихәс биш. — Давхла дала юмн һарх бәәдлтә. Бадм һарад йовҗ одв. Җирһл дәкәд терз тус ирәд зогсна. Тедүкнд Төмрин герин нег өнцгнь әрә үзгдәд бәәнә. Хойр нүднәснь нульмсн түргләд, асхрад, күч күрч болҗахш.

Генткн арднь эцкнь ирәд зогсад, күүкән эвләд, хөрҗәнә:

— Болх. Әмтн цаач юн гих? Әрлһә. Эврән унсн күүкд уульдм биш…

— Эврән?.. Эврән гинү?.. Та… Танас биш…— Җирһл, орн деерән унад, чирәһән җөөлн бул дерд шахсн, йосндан орклад уульҗана. Хойр ээмнь, нурһнь хальгад чичрәд, һолан цокад, келәд керг уга. Өвгн зөвәр зогсҗаһад, хәрү һарч йовна. Үүднд күрч йовад, зогсад, дәкәд хөрҗәнә:

— Болх, күүкн! Тат! Давсн хуриг даладв чигн болдг уга… — Бода бас һарч одва.

9.