Тема 11. Родина. Татарстан (география, история, экономика)

Речевые образцы

Россиянең башкаласы – Мəскəү Татарстанның башкаласы – Казан Татарстанда Яр Чаллы, Түбəн Кама, Бөгелмə, Яшел Үзəн, Əлмəт кебек зур шəһəрлəр бар.

Казандагы тарихи бистəлəр: Яңа бистə, Дəрвишлəр бистəсе, Се-верный бистəсе, Мирный бистəсе, Борисково бистəлəре.

Столица России – Москва. Казань – столица Татарстана. В Татарстане есть большие го-рода как Набережные Челны, Нижнекамск, Бугульма, Зелено-дольск, Альметьевск. Исторические поселки Казани: поселок Новый, Дербышки, по-селок Северный, Мирный, Бо-рисково.

Фразеологизмы

Фразеологизм – это устойчивое по составу и структуре, лек-сически неделимое и целостное по значению словосочетание.

Бить баклуши – тырай тиб$.

Идиома – сочетание языковых единиц, значение которого не совпадает со значением составляющих его элементов. Сломя

голову – баш югалтып.

134

Выделяются 3 типа фразеологизмов:

1) Фразеологические сращения (фразеологик ныгыма) – ус-тойчивые сочетания, обобщенно-целостное значение которых не вы-водится из значения, составляющих их компонентов: л чтит сату,

теле кычыту.

2. Фразеологические единства (фразеологик бердəмлек) – устойчивые сочетания, обобщенно целостное значение которых отчасти связано семантикой составляющих их компонентов, упот-ребленных в образном значении: ике агач арасында адашу – зайти

• тупик, агым у_аена й_з$ – плыть по течению, теле_не тыю –

прикусить язык.

3. Фразеологические сочетания (фразеологик тезмə) – устой-чивые обороты, значение которых мотивировано семантикой со-

ставляющих их компонентов: к$зд н югалу, юл у_у, колак салу.

Задания

1. Прочитайте и запомните фразеологизмы. Выбрав 3 фра-зеологизма составьте предложения.

Авыз турсайту – надуть губы Авызга сулар килү – слюнки потекли

Авырткан җиргə кагылу – задеть за больное место Акылга утыру – взяться за ум Алтынга күмү – золотом осыпать Ачу тоту – иметь зуб Баш вату – ломать голову

Башын салу – сложить голову Борын күтəрү – задрать нос Борын төбендə генə – под носом

Бусагасын төшерү – обивать пороги Бəхет йөзлеге белəн туу – родиться в сорочке Дүрт куллап – обеими руками Ике тамчы су кебек – как две капли воды

135

Исе дə китми – как с гуся вода Кесəгə сугу – бить по карману

Кеше кубызына бию – плясать под чужую дудку Колакларны торгызу – навострить уши Кул селтəү – махнуть рукой Кулга алырлык түгел – из рук вон плохо

Кызыл əтəч җибəрү – пустить красного петуха Кызыл кар яугач – когда на горе рак свистнет Көймəсе комга терəлү – сесть на мель Күз ачып йомганчы – не успел и глазом моргнуть Күз буяу – втирать очки

Күңелдə төер калу – осадок на душе остался Лəчтит сату – точить лясы Озын сүзнең кыскасы – одним словом Сай йөзү – мелко плавать

Санга сукмау – ни в грош не ставить Сукыр бер тиенгə дə тормый – ломаного гроша не стоит Табан ялтырату – катиться колбасой Таң тишегеннəн – ни свет, ни заря

Тел очында гына тору – вертеться на языке Телсез калу – язык отнялся Теше тешкə тими – зуб на зуб не попадает

Төшеп калганнардан түгел – не лыком шиты Түбəсе күккə тию – быть на седьмом небе Уклау йоткан – аршин проглатил Уртак тел табу – найти общий язык

Чебеннəн фил ясау – делать из мухи слона Юлыңа ак җəймə – скатертью дорожка Җиде кат җир астында – за семью замками

136

2. К татарским фразеологизмам выберите подходящие по смыслу русские фразеологизмы.

Ике агач арасында адашу, урманга утын төяп бару, колакка киртеп кую, кылын тартып карау, теңкəгə тию, балтасы суга төшкəн кебек.

Как в воду опущенный, заблудиться в трех соснах, вымотать душу, ехать в Тулу со своим самоваром, закинуть удочку, зарубить на носу.

2. Переведите предложения. Укажите фразеологизмы и объ-ясните их.

Асиягə бер тамчы судай охшаган, ни кызганыч, əмма ул Асия түгел. – Менə күргəзмəдəге əйберлəрне күрдем дə шаккаттып йөрим əле. Телсез кала яздым, – диде. Аларның сөйлəшүенə колак салып торган кешелəр гел татар апай-агайлары гына түгел икəн. Озын сүзнең кыскасы, мин сезгə яңа, тагын да кызыклырак һəм ...

табигый ки, шактый ук табышлы эш тəкъдим итмəкчемен. Мистер Патиссон урыныннан торып тəрəзə янына килде, калын пəрдəне күтəреп унөченче кат биеклегеннəн урамга күз салды һəм егетлəргə туп-туры карап, монологының йомгаклау өлешенə күчте. Тел белəн тегермəн корып, саескан бүтəкəсен санап утырмыйк, – диде. Неужели, өстенə ишелеп төшкəн бəхеттəн баш тартасың? Их синең урында мин булсам! ... Теле бик кычытса да, Сирин дəшми калды. Һəр нəрсəнең асылын, яшерен мəгънəсен анализлап, төбенə төшүдəн аерым бер тəм таба белгəн Сирин моны башкача аңлый да, аңлата да алмады. Хəзер менə Казанда көн күреп ятмактамын. Бер генə, нəни генə мөмкинлек чыксын, алар күз ачып йомганчы бөтен барлыгыңны, җаныңны томалап алалар. Өч ел күз ачып йом-ганчы үтəр дə китəр. Юкса күргəзмə əллə кайларда, Каф тау ар-тында түгел, кем əйтмешли, ике атлап бер сикерəсе генə. Сирин ирексездəн атна-ун көнлек ялга ия булды һəм, барысына да кул селтəп, язмыш тарафыннан бүлəк ителгəн ялын тулы куəтендə файдаланырга ният итте. Дөньяда бертөсле, бер үк кыяфəтле, бер

137

тамчы судай бер-берсенə охшаган ике кеше була алмый. Артты-рыбрак җибəргəнен сизенеп, Сирин телен тешлəргə мəҗбүр булды. Егетнең кирелеге, үҗəтлеге, авызына су капкандай басып торуы капитанны тəмам чыгырыннан чыгарды. Повестку в зубы – и по-шел, – диде ул, шушы маңка малайны күндерə, ышандыра алмавы-на үртəлеп. Кыз сүзгə кесəгə керə торганнардан түгел икəн. – Нəкъ өстенə бастыгыз, - диде ул һəм беренче мəртəбə аның күзлəренə карап елмайды. Күз ачып йомган арада күңелендə янартау булып атылган хислəр ташкыныннан авырлык белəн генə арынып, Сирин айнып киткəндəй булды. Урманда югалган кызны тапканда, аның тешлəре тешкə тими иде. Бердəн, ул бик каты курыккан. Икенчедəн – бик туңган иде. Без күз ачып йомганчы тиешле урын-га килеп җиттек. Күлмəкнең матурлыгын күреп Аня телсез калды. Кесəгə бик каты сукса да, ул аны алырга булды.

4. Составьте предложения со следующими фразеологизмами: Тел кычыту, ут белəн су арасында калу, чəчлəр үрə тору, көн кебек ачык, күз ачып йомганчы, кул сузымы, баш тарту, ис китмəү, җилгə каршы бару, куян йөрəкле, көн күрсəтмəү, ике агач арасын-

да адашу, телеңне тыю, һавадан алып сөйлəү, юл уңу.

5. Переведите фразеологизмы. С двумя составьте предложения. Авыз еру, телен йоткан, алтын куллы, кот чыгу, колагын торгызу, теше тешкə тимəү, утсыз төтен чыкмый, баштан сыйпа-маслар, бүгенге көн белəн яшəү, агым уңаена йөзү, кул селтəү, бо-рын күтəрү, кызыл кар яугач, беткəн баш беткəн, чəчлəр үрə тору,

аяз көнне яшен суккандай.

6. Переведите фразеологизмы. С тремя составьте предложения. Скатертью дорожка, бить по карману, ни свет, ни заря, мелко плавать, взяться за ум, делать из мухи слона, другого поля ягода, под самым носом, плясать под чужую дудку, ломать голову, сжечь за собой мосты, пора ставить точки, катиться в болото, заблудить-

ся в трех соснах, за семью замками.

138

7. Найдите русские эквиваленты фразеологизмов. Составьте три предложения.

Ярдəм кулы сузу, алма агачыннан ерак төшми, җир белəн күк арасында, мыек чорнау, сүз эзлəп кесəгə кермəү, ике куян ар-тыннан куу.

7. Прочитайте и переведите тексты.

а) Халык – кешелəрнең тел, территориаль, икътисадый һəм мəдəни уртаклыгы ул. Төрки халыкларның бер өлеше буларак, та-тар халкы үзенең тарихи үсешендə озын, катлаулы, фаҗигале, дан-лыклы юл узган. Тарихта татар халкының кешелек дөньясы рухи байлыклар хəзинəсенə зур өлеш кертүе билгеле. Əмма тарихның фаҗигале җиллəре бу байлыкның күп өлешен юкка чыгарган. Рухи мирасның сакланып калган кадəресе дə, инде V-VI гасырда ук та-тар халкының үз алфавиты, дəүлəтчелеге, зур рухи мəдəни бай-лыкка ия булуы турында сөйли.

б) Миллəттəшлəребез дөньяның төрле төбəклəрендə яши. Хəтта ерак Австралиядə дə татарлар бар. Бөтендөнья татар кон-грессында кунаклар кайдан гына юк иде. Чит иллəрдə яшəүче та-тарлар Татарстанның мөстəкыйль, бəйсез дəүлəт булуын телилəр. Республикабыздагы халыкның 48 проценты – татарлар, 43 процен-ты – руслар … Республикабызда йөздəн артык миллəт вəкиле яши. Татарлар ике миллионга якын, руслар бер миллион ярым. Барча миллəт халыклары дус яшилəр. Миллəтлəр дуслыгы – бездəге иң зур байлык.

Запишите антонимы выделенных слов.

Расскажите о дружбе народов. (Как вы это понимаете. Как это отражается в нашей республике и т.д.).

9. Сорауларга җавап бирегез. Татарстанның башкаласы нинди шəһəр? Казан кайда урнашкан?

Казанда нинди тарихи объектлар бар? Казанга ничə яшь?

139

Казанда нинди районнар бар? Татарстан турында хикəя төзеп сөйлəгез.

10. Составьте рассказ о погоде вашего региона.

10. Текстларны тəрҗемə итегез.

а) Илебез төньягыннан көньягына кадəр араны су юлы белəн үтəргə мөмкин. Моның өчен махсус каналлар төзелгəн.

Бу су юлы башкалабыз Мəскəү аша уза. Шуңа күрə аны биш диңгез порты дип йөртəлəр. Бу портка каналлар аша Балтик диңгезеннəн, Ак диңгездəн килергə була. Аннан Каспий һəм Азов диңгезлəренə барырга мөмкин. Телəгəн кеше шуннан Кара диңгезгə дə чыга ала.

б) Һава флоты.

Башкалабыз Казан аэропортында көнен дə, төнен дə кызу тормыш кайный. Берəүлəр каядыр ашыга, икенчелəре кайта, өченчелəре туганнарын, дусларын каршы ала.

Иртəнге сəгать алты. Һавага уктай атылырга əзер торган самолетларның көмеш сыман канатларында кояш нурлары чагыла. Аэропортта яңа эш көне башлана. Менə «корыч кошлар» бер-бер артлы һавага күтəрелə. Кайсылары ерак шəһəрлəргə, кайберлəре якын араларга юл ала.

Безнең көннəрдə һава флоты бик əһəмиятле транспортка əверелде. Аэропортка барыннан да бигрəк тизлек яратучылар ом-тыла. Казан белəн Бөгелмə арасын самолет бер сəгатьтə үтə. Ə по-езд белəн 18 сəгать барырга кирəк. Шуның өстенə аэропорт илебезнең телəсə кайсы почмагы белəн турыдан-туры бəйлəнгəн.

Кичке сəгать 10. Аэропорт бераз тынып кала. Киң илебезнең төрле почмакларында булырга өлгергəн самолетлар янында тех-никлар кайнаша. Килəсе таңда корыч канатлы кошлар зəңгəр күккə күтəрелергə əзер булыр.

12. Переведите предложения.

Казань – столица Татарстана. Казань – старинный красивый город. Здесь проживает около 1,5 млн человек.

140

Это первое здание Казанского государственного техническо-го университета им. А.Н. Туполева. Оно старое, но красивое.

Это очень старинная мечеть. Она расположена в центре Ка-зани. Минарет мечети очень высокий. Он виден издалека.

Набережные Челны – промышленный город Республики Та-тарстан. Там живут татары, русские, украинцы, евреи, чуваши, ар-мяне, грузины и другие народы. Там делаются известные всему миру КамАЗы.

Нижнекамск – молодой город. Там есть шинный завод. Альметьевск – город новый. Там живут нефтяники.

Елабуга – старинный город. Это тихий город. Там построили новый завод. В Елабуге жил и работал знаменитый художник Шишкин.

В Зеленодольске изготовливают теплоходы и холодильники. Расскажите о каком-нибудь крупном городе Татарстана. Ответьте на вопросы:

Татарстан кайда урнашкан?

Татарстанда нинди миллəт вəкиллəре яши? Татарстанда ничə дəүлəт теле? Нинди? Татарстанда нинди зур шəһəрлəр бар? Татарстан аша нинди елгалар ага? Татарстанның төп байлыклары нəрсə?

13. Прочитайте.

а) Борынгы болгарлар.

Болгар дəүлəте Чулман һəм Идел елгалары буенда мең еллар элек барлыкка килə. Аңа хəзерге Татарстан, Чувашия, Мари-эль, Удмуртия, Башкортстанның көнбатыш, Мордовиянең көнчыгыш җирлəре, Самара, Ульяновск, Пенза, Саратов, Астрахань, Волго-град, Түбəн Новгород, Пермь өлкəлəренең зур җирлəре кергəн. Аның төп өлеше безнең Татарстан республикасына туры килə.

Əкренлəп шəһəрлəр, авыллар төзелгəн. Болгарлар башка дəүлəтлəр белəн сəүдə иткəннəр, акча сукканнар. Авылларда иген-

141

челек, терлекчелек, һөнəрчелек үсə. Болгарлар көтүлеклəрдə ат, сыер, сарык, кəҗə асраганнар. Алар беркайчан да дуңгыз тотма-ганнар. Болгар җирлəре урманнарга, елга-күллəргə бай булган. Бу аучылык өчен зур мөмкинлеклəр тудырган.

Болгарлар тимер эшен яхшы белгəннəр. Бакырдан савыт-саба: тəлинкə, касə, комганнар ясаганнар. Алтынчылар, көмешчелəр кыйммəтле ташлардан матур бизəнү əйберлəре ясаган.

Болгарларның үз язулары булган, фəн, мəдəният, мəгариф нык үскəн. 922 нче елда Болгарлар ислам дине кабул иткəннəр. Бу дəүлəтнең үсешенə тагын да ярдəм итə.

Болгар-рус бəйлəнешлəре һəрчак төзек булган. Моңа Болгар-Киев юлы булышкан.

10 нчы гасыр башларында шəһəрлəрдə генə түгел, авылларда да башлангыч мəктəплəр булган. Илдə математика, астрономия, химия, медицина, тарих, география кебек фəннəр үскəн. Болгар галимнəре астрономик күзəтүлəр алып барганнар. Приборлар ярдəмендə дөнья якларын дөрес билгели белгəннəр. Архитектор-лар матур биналар төзегəндə төрле сызымнар эшлəгəннəр. Болгар-ларда медицина алга китə.

Казан ханлыгы – Бөек Болгар дəүлəтенең дəвамы булган. Ул үз вакытында Көнчыгыш Европаның көчле һəм алдынгы дəүлəтлəреннəн саналган. Ул Урта Азия, Мисыр, Төркия, Кытай, Иран, Гарəпстан белəн көчле элемтəдə торган, бу иллəр белəн сəүдə иткəн. Сəүдə күбрəк бер малны (товарны) икенче малга ал-маштыру рəвешендə барган.

Казан ханлыгында эш кəгазьлəренə мөнəсəбəт бик югары-лыкта торган. Казанда галимнəр, шагыйрьлəр, җырчылар, язучы-лар, музыкантлар яшəгəн. Бу вакытта бик күп бəетлəр, тарихи җырлар, əкиятлəр, табышмак, мəкальлəр туган. Казан ханлыгы ал-га киткəн иллəрнең берсенə – мəдəни үзəккə əйлəнгəн.

142

б) Болгар тарихында аеруча əһəмиятле мəсьəлəлəрнең берсе – болгарларга һəм Болгар дəүлəтенə ислам дине керү һəм тарала башлау чорын билгелəү.

Болгар һəм исламият тарихларында Болгар иленең исламны кабул итүе турында ике төрле караш яши. Бу мəсьəлə белəн туры-дан-туры шөгыльлəнмəгəн бер төркем галимнəр болгарларның ис-лам дине кабул итүен 921 – 922 елларда Багдад хəлифе Муктадирдəн болгар патшасы Алмышка килгəн билгеле илчелек белəн бəйлилəр.

Икенче бер төркем галимнəр фикеренчə, болгар һəм аларга якын кабилəлəрдə исламлашу инде VII – VIII гасырларда ук баш-ланган һəм Ибне Фазлан катнашындагы илчелек килгəндə Болгар-стан инде мөселман булган дигəн карашны алга сөрəлəр.

в) Һəр халыкның даимəн күңел түрендə йөрткəн, буыннан-буынга сөйлəнелгəн риваятьлəрендə сакланган, туфрагы үзенə тар-тып торган изге урыннары бар. Татар халкы өчен ул – Болгар. Бо-рынгы бабаларыбыз нəкъ биредə үзенең кыйбласын билгелəгəн, дан-шөһрəте таралган халык буларак та шушында танылган. Күңеллəрне җəлеп итеп чəчəк атканда да, дошман яуларыннан егылып, хəрəбəлəр эчендə ятканда да халыкның аяк эзе суынмады Болгар җиренə. Бар җиһанга өн салган шанлы Болгар əле күтəрелер, мəһабəт бина-пулатлары үз хəленə кайтыр дигəн өмет чаткылары сүнмəде. Ниһаять, ул көн килде. Яңа хариталарга да Болгар исеме кире кайтарылды, археологлар, җир катламнарын аерып, пайтəхетнең билгесез битлəрен ачарга керештелəр, аякка калыккан биналарда күргəзмəлəр эшли башлады. Болгар шəһəрлеге Дəүлəт тарих-мигъмари музей-тыюлыгы итеп игълан ителде. Кайчандыр шаулап яшəгəн шəһəр музейга əверелде.

Ответьте на вопросы:

Болгар дəүлəте кайда урнашкан булган? Болгарлар нəрсə белəн шөгыльлəнгəн? Болгарларда нинди фəннəр алга киткəн булган?

143

Казан ханлыгы нинди дəүлəт ул?

Болгар тарихында ислам кабул итүгə карата нинди фикерлəр яшəгəн?

По третьему тексту составьте 5 вопросительных предложений. 14. Переведите тексты.

а) Финансы являются одной из важнейших экономических категорий, отражающей экономические отношения в процессе создания и использования денежных средств. Их возникновение произошло в условиях перехода от натурального хозяйства к регу-лярному товарно-денежнему обмену и было тесно связано с разви-тием государства.

Одним из главных признаков финансов является их денеж-ная форма выражения и отражение финансовых отношений реаль-ным движением денежных средств.

Реальное движение денежных средств происходит на второй и третьей стадиях воспроизводственного процесса – в распределе-нии и обмене.

б) Как экономическое явление инфляция существует уже длительное время. Считается, что она появилась, чуть ли не с воз-никновения денег.

Термин инфляция впервые стал употребляться в Северной Америке в период гражданской войны 1861 – 1865 гг. и обозначал процесс разбухания бумажно-денежного обращения. В ХIX в. этот термин употреблялся также в Англии и Франции. Широкое рас-пространение в экономической литературе понятие инфляция по-лучило в ХХ в. после первой мировой войны, а в советской эконо-мической литературе – с середины 1920-х гг.

15. Составьте диалоги по следующим ситуациям:

а) Поговорите о крупных городах Татарстана (России); б) К вам в гости приехал друг из Америки. Интересуется ис-

торией Татарстана; в) Проводите экскурсию по достопримечательным местам

г. Казани.

144

16. Составьте рассказ о России, о Татарстане, о родном горо-де или деревне.

Словарь

акча берəмлеге – денежная еди-ница билге – признак

даимəн – постоянно көнбатыш – запад көнчыгыш – восток күзəтергə – следить мигъмари – мемориаль мирас – наследство

мөстəкыйль – самостоятельный пайтəхет – столица

риваять – легенда тыюлык – заповедник уктай – как стрела фаҗигале – трагический харита – карта

хəзинə – сокровище, ценность шанлы – славный юкка чыгарырга – уничтожить əйлəнеш – обращение өлеш – часть

өлеш кертү – внести вклад