3. Ц1ердош. Ц1ердешах бола юкъара кхетам

Ц1ердош кертера къамаьла дакъа лоарх1аш да. Ц1ердош оал х1амалла яха грамматически ма1ан белгалдеча, ло1амеча къамаьла даькъах. Ц1ердеша х1амалла гучадоал цун дощхувцадалара хьисапашца а (дожар, таьрахь), дошхувцадалара йоацача категорешца а (кхетаме / кхетамза ц1ердешаш белгалдалар).

Х1амалла ц1ердеша юкъарча категорен ма1ан да. Из ма1ан х1ама белгалъяра ма1анах хьакъоасталуш да, х1ана аьлча, дукха ц1ердешаш да метта юкъе лексически «х1ама» яха ма1ан доацаш (курал, безам, доал, хьакимал, вошал, соцам). Бакъда, грамматически «х1амалла» яха ма1ан массадолча ц1ердешаша хьахьокаш а, мала? фу? яхача хаттарашца гучадоалаш а да.

Ц1ердешаш тайп-тайпара лоарх1ам болаш хул. Ц1ердешаш хул нах белгалбеш (во1, нана, къонах, хьехархо, 1илманхо), х1айбаш, оакхарий белгалъеш (устаг1а, цогал, ча, ж1али, циск), оалхазараш, садоалла х1амаш белгалъеш (зунгат, хьазилг, ч1агарг), хьаяь х1амаш белгалъеш (г1анд, истол, коч, маьнги), лаьттах е кхыча х1амаех хьайоалараш белгалъеш (аьшк, дотув, ц1аста, хий), белгалонаш хьахьокхаш (дикал, говзал, сутарал, майрал, денал, ц1аьрматал, 1имерзал), баьцовг1аш белгалъеш (борц, поп, наж, 1аж, хох, хьандарг), 1аламца хулараш белгалдеш (шелал, лоа, дохк, дог1а, морхаш), общественни вахарца хулараш белгалдеш (т1ом, хоржамаш, собрани), дега хоамаш белгалдеш (бала, г1адвахар, эг1азвахар, цецвалар), 1илмаш белгалдеш (физика, ботаника, хими, географи).

Предложенен юкъе ц1ердешаш подлежащен, карарчун, кхоачама, ц1ера оттама сказуемен ц1ера даькъен, къоастама, лоаттама г1улакх кхоачашдеш хул.

Г1алг1ай метта къоастаду ц1ердешай таьрахь, грамматически классаш, легар.

4. Ц1ердешай разрядаш

Ц1ердешаш, шоай ма1анга хьажжа, декъалу укх лексико-грамматически тоабашта:

1) кхетаме / кхетамза;

2) доалара / юкъара;

2) хоадам бола (къаьстта) ма1ан дола (конкретни) / аматан ма1ан дола (абстрактни);

3) х1амай (вещественни) / гулдара.

Ц1ердешаш г1алг1ай метта декъалу шин тоабах: кхетамеи кхетамзеи.

Нах белгалбеча ц1ердешаех кхетаме ц1ердешаш оал. Цар жоп лу мала? яхача хаттара. Масала: во1, нана, шуча, к1аьнк, хьехархо, лоамаро.

Сагагара д1а мел иккхайола х1амаш белгалъеча ц1ердешаех оал кхетамза ц1ердешаш. Цар жоп лу фу? яхача хаттара. Масала: оалхазар, ж1али, говр, къормац, г1анд, коч, кор.

Эггара хьалха ц1ердешаш кхетамеи кхетамзеи разрядашта декъадалар зийнад эрсий ц1и хезача 1илманхочо П.К. Усларас. Цо гучадаьккхад деррига ц1ердешаш шоайла духаллатталга: цхьан оаг1орахьа нах белгалбоахаш, шоллаг1ча оаг1орахьа дийнеи дийна йоацеи х1амаш белгалйоахаш.

Кхетамеи кхетамзеи грамматически категории бахьан долаш шоайла духьаллатт нах белгалбоаха классаши кхыча х1амай классаши. Цудухьа лел г1алг1ай метта ма1ача наьхеи кхалнаьхеи классаши кхыча х1амай классаши (во1 ва – къонгаш ба; йо1 я – мехкарий ба; ж1али да – ж1алеш да; г1анд да – г1андаш да, мотт ба – метташ да). Уж ялххе класс белгалйоаккхаш биъ классни гойтам лел (в, й, б, д).

Деррига ц1ердешаш шин даькъах декъалу: доалареи юкъареи.

Цхьан тайпара х1амаш белгалъеча ц1ердешаех оал юкъара ц1ердешаш (ц1а, форд, юрт, саг, говр, юрт, мохк, лоам, форд, х1у).

Юкъара ц1ердешашта духьаллатт доалара ц1ердешаш.

Доалара ц1ердешаш оал цхьан тайпарча х1амашта юкъе къаьстта цхьа х1ама белгалйоахача ц1ердешаех. Доалара ц1ердешаш да:

а) антропонимаш (тайпан, наьха ц1ераш): Ахьмад, Лейла, Ц1улой, Оздой, Малсаганаькъан;

б) зоонимаш (хьайбах ж1алех йоаха ц1ераш): Марта, Марац, Борз, Долли, Гудар, Къулац;

в) топонимаш (паччахьалкхений, нах бахача моттигий, лоамий ц1ераш): Г1алг1айче, Бешлоам, Маьттлоам, Аьлте-юрт, Эбарг-Юрт, Буро, Маг1албик, Шолжа-Г1ала, Эса-ч1оже;

г) космонимаш (седкъ1илман ц1ераш): Сахула седкъа, Къулбехье, Малхбузе, Боккха Пхьу, Садов седкъа, Солса Гебаг1а, Ча Токхадаь Никъ, Чухье Г1аьр, Дардза Къонгаш, Ийскогбарг, Кайран Седкъа, Маьлха ков;

д) хрематонимаш (журналий, газетий, книжкай ц1ераш): газета «Сердало», журнал «Лоаман 1уйре», роман «Беки къонгаш», берий журнал «Села1ад».

е) фиктонимаш: Наьрт Орстхо, Колой-к1ант, Цаген, Сеска Солса.

ж) гидронимаш (хин 1амий, фордий ц1ераш): Шолж, Тирк, Эсса, 1аьржа форд, Алмазхи, Нилхий, Аьге форд, Юкъфорд, 1арбий форд.