2.2. Мишталли белгалдешай дистара лаг1аш

Мишталли белгалдешаша хьахьокх х1аман белгало дукхаг1а е к1езигаг1а хилар, е цхьа х1ама вокхачул дукхаг1а е к1езигаг1а хила йиш хилар. Из белгалдоакх дистара лаг1ашца: юхьера, дистара, лакхера. Белгалдеша юхьерча формах юхьера лаг1а оал.

Дистара лаг1о хьахьокх цхьан х1аман чу йола моллаг1а цхьа белгало кхыча х1аман чу йолча белгалонал дукхаг1а е к1езигаг1а хилар. Дистара лаг1а хьахул юхьерча лаг1ан -г1а яха суффикс т1акхетарца: готта – готтаг1а, бирса – бирсаг1а. Д1аоалача хана суффикса -г1а метта -х хоз. И суффикс къора ерз. Дагалаца дилла -г1а яха суффикс язъе езалга.

Дистара лаг1ан ши форма хул: цхьалханеи чоалханеи. Цхьалхане форма хьахул юхьерча лаг1ан ларда суффикс -г1 т1акхетарца. Чоалхане форма хьахул аналитически хьисапе: юхьера е дистара лаг1ан форманна г1он дешаш дукха, цул т1акхетарца, масала: дукха дика // дукха дикаг1а, цул дика // цул дикаг1а.

Л.Д. Мальсаговас ший белха т1а белгалдаьккхад, дистара лаг1а хьахилар кхаь тайпара хилар:

1) синтетически форма. Их хьахул суффиксаш -х, -ах, -г1 , -аг1 юхьерча лаг1ан форманна т1акхетарца, масала: лакха – лакхах // лакхаг1а, дика – диках // дикаг1а;

2) аналитически форма. Из хьахул дустара дожаре латтача ц1ердешаех, ц1ерметтдешаех, масала: Ахьмад Махьмадал дика ва

3) синтетическии аналитическии формашца цхьан, масала: Ахьмад дукха хозах // хозаг1а ва. Цул диках // дикаг1а Ахьмад ва [1972, с. 99].

Мишталли белгалдешай лакхерча лаг1о хьагойт х1аман белгало массарел т1ех хилар. Лакхера лаг1а хьахул аналитически: дустара лаг1ан форманна хьалха эггара, геттара, сов, сел, ч1оаг1а яха куцдешаш оттарца: шераг1а – геттара шераг1а, хозаг1а – эггара хозаг1а, сел беркате.

Белгалдешай дистара, лакхера лаг1аш юхьера лаг1ай форма санна дожарашца, таьрахьашца хувцалу. Масала: сийнача – сийнаг1ча, сийначун – сийнаг1чун, эггара сийнаг1чун.

Белгалдешай дистара лаг1ай ло1амзеи ло1амеи формаш хул: майраг1а к1ант – майраг1вар, хозаг1а ц1а – хозаг1дар.

2.3 Юкъаметтига белгалдешаш

Юкъаметтига белгалдешаш оал, х1аман белгало цун кхыча х1аманца болча бувзама т1аг1олла хьахьокхача белгалдешаех. Из бувзам хила йиш я: х1ама хьаяьча кхоачамца (материалаца) – даьре коч, аьшкан ни1; ханацара бувзам – гуйранара ди, ахканара сайре, соахкара журнал; меттигацара бувзам – лоамара фо, лоамара шовда, юртара боахам; таьрахьашцара бувзам – шолха шорал, кхолха мах.

Г1алг1ай метта юкъаметтига белгалдешай шоай грамматически формакхоллара аффикс яц. Цар формаш доала дожаре латтача ц1ердешай формашта таралест. Бакъда, шоайла форманга г1олла гарга дале а, юкъаметтига белгалдешаш доала дожаре латтача ц1ердешаех хьакъоастаде йиш я. Доала дожаре латта ц1ердешах юкъаметтига белгалдош хьахул, нагахьа цу ц1ердешо ший семантически хьисап доадой, ц1ердеша ма1ан белгалдеша ма1анга доале. Масала: зипа коч, аьшкан маьнги, даьре к1ада, лоамара фо, юртара боахам яхача дешаша белгалдеша хьисап хьаийцад.

Кхыдолча дешаша: ворда чарх, форда талг1и, г1анда ког, наьна гурмали – ц1ердеша хьисапаш доадаьдац. Уж да доала дожаре латта ц1ердешаш. Цу т1аг1олла, ала йиш я, г1алг1ай метта юкъаметтига белгалдешаш ларх1а йиш я, х1аман из х1ама хьаяьча кхоачамцара, ханацара, меттигацара, таьрахьашцара бувзам хьахьокхача, ц1ердешай доала дожара формех хьадаьнна, белгалдешаш. Масала: Тха аьшка карт хоза я. Тха карт яьча аьшка мора бос ба. Хьалхарча предложенецара аьшка яха дош юкъаметтига белгалдош да, х1аьта шоллаг1ча предложенецара аьшка яхар доала дожара латта ц1ердош да.

Юкъаметтига белгалдешай хул ло1амеи ло1амзеи форма. Масала: дахчан маьнги, ингале пхьег1а, соахкара ахка, таханара ди – ло1амза формаш я. Ло1амзача форман -вар, -яр, -дар, -бар яха суффикс т1акхетарца, мишталли белгалдешай санна, хьахул ло1аме формаш. Масала: дахчанбар, ингалеяр, соахкардар, таханардар. Суффиксашцара классни гойтамаш царца бувзам болча ц1ердешашка хьажжа хувцалу. Ло1амзача форме латта, юкъаметтига белгалдешаш, х1ама шийх хьаяь материал хьахьокхараш, дожарашца хувцалац. Моттиги хаи хьахьокхашдола белгалдешаш эргача дожарашка хувцалу -ча яха чаккхе т1аэцарца, масала: Шолжал дехьаг1арча лакхача довкъашта т1аг1олла айлуш йоаг1а маьлха чара.

Ло1амеча форме латташ дола юкъаметтига белгалдешаш таьрахьашцеи, классашцеи хувцалу, мишталли белгалдешаш санна. Масала: дошодар – дошодараш, лоамардар – лоамардараш. Классашца хувцалуш, классни гойтам суффиксашца лел.

Юкъаметтига белгалдешай дистара лаг1аш дац, в1ашдухьалара цар антонимаш а хилац.

Юкъаметтига белгалдешаш шоай ма1ангара кхыча ма1анга даьхача мишталли белгалдешай ма1ане дала тарлу. Масала: аьшка ниъ – аьшка юхьмараж (аьшка – мишталли белгалдош, ма1ан да цун - аьшк мо ч1оаг1а, эхь доацаш), дошо сахьат (дошо – юкъаметтига белгалдош) – дошо кулгаш (дошо – мишталли белгалдош).