Лекции по дисциплине «Ингушский язык»

Лекци №1 Алфавит. Оазаш. Алапаш.

1. Г1алг1ай алфавит

2. Мукъеи мукъазеи оазаши алапаши

3. Шолха мукъеи мукъазеи алапаш, уж яздара бокъонаш

4. Зовнеи къореи оазий язъяра бокъонаш

5. Й1ахеи лоацеи мукъа оазаш, уж язъяра бокъонаш

6. Алап й, цун ма1ан

1. Г1алг1ай алфавит

Вай къамаьла юкъера дешаш оазех латт. Къамаьла оазаш белгалйоахача хьаракех алапаш оал. Оазаш вайна хоза а хоз, вай д1а а оал, алапаш вайна б1арга а гу, яз а ду. Ший тайпара йолча арг1анца, нийсдаьча дерригача алапех алфавит оал.

Х1ара алапа ши-ший ц1и я. Г1алг1ай метта 46 алап да.

Аа, Аь аь, Бб, Вв, Гг, Г1 г1, Дд, Ее, Ёё, Жж, Зз, Ии, Йй, Кк, Кх кх, Къ къ, К1 к1, Лл, Мм, Нн, Оо, Пп, П1 п1, Рр, Сс, Тт, Т1 т1, Уу, Фф, Хх, Хь хь, Х1 х1, Цц, Ц1 ц1, Чч, Ч1 ч1, Шш, Щщ, Ъ, Ы, Ь, Ээ, Юю, Яя, Яь яь, 1.

Мукъа алап шийтта да: а, аь, е, ё, и, о, у, ы, э, ю, я, яь.

Мукъаза алап ткъаь шийтта да: б, в, г, г1, д, ж, з, к, кх, къ, к1, л, м, н, п, п1, р, с, т, т1, ф, х, хь, х1, ц, ц1, ч, ч1, ш, щ, 1.

Алап Й мукъача оаза т1ехьа е хьалха латташ хилча, цо мукъа оаз белгалъю: гуйра, йист, шийла, йоачан, йост, йоарх1.

Къоастора хьаракаш ъ,ь цхьаккха оаз белгалъеш дац, цхьабакъда ъ оаз белгалъеш хул цунах йиш хоадора хьарак хиннача хана: шиъ, кхоъ, пхиъ, тоъал.

Алапаш ё, щ кхыча меттара хьаийцача дешашта юкъе мара яздац. Масала: щетка, самолет, вертолет.

2. Мукъеи мукъазеи оазаши алапаши

Вайна хьахозаш яр оаз я, х1аьта вай д1аяздер алап да. Алапаш дукхаг1а да оазел.

Баген маьженаш беча белхагеи пехкашкара арадоаг1ача фегеи хьажжа оазаш екъалу мукъеи мукъазеи оазашта. Деша оазех латт. Оазаш алапашца белгалъю.

Мукъа оазаш оал д1аоалча хана багара фо парг1ата арадоалаш хилча. Мукъа оазаш екъалу монофтонгашта, дифтонгашта.

Монофтонгаш (цхьа оаз) я: а, а, а.

Дифтонг оал цхьан слоге латтача, цхьан д1аоалаш йолча шин мукъача оазах.

Уж я: оа, уо, ие, ий, уй, ув, ов, ой, эй.

Мукъаза оазаш оал оаз д1аоалача хана багара арадоаг1ача фена духьал тайп-тайпара духьаленаш нийслуш, хьакхоллача оазех. Х1ара мукъаза оаз г1ар йоалаш хул, масала: п, к, т, кх. Цхьайола мукъаза оаз г1арал совг1а ашарах латташ а хул: б, г, д. Еррига мукъаза оазаш белгалъю 32 алапо. Акхарна юкъе 10 чоалхане алапаш да: г1, кх, к1, къ, п1, т1, хь, х1, ц1, ч1. Уж хьахиннай цхьалха оазашта 1, х, ъ, ь, яха шоллаг1а алап т1акхетарца.

Мукъаза оазаш хул зовнеи къореи. Духьал г1арах латтараш къора оазаш я, х1аьта г1арахи ашарахи латтараш зовне я. Цар эрсий метта санна параш кхолл: б-п, д-т, в-ф, з-с, г-к, 1-хь, ж-ш, г1-х. Шоашта тара зовне оаз йоаца къора оазаш: ц, ч, кх, щ, х1.

Эрсий метта санна, сонорни оазаш а я вай метта: р, л, м, н, в, й.

Лака т1ара шоззалелха оазаш: п1, т1, к1, къ, ц1, ч1.

3. Шолха мукъеи мукъазеи алапаш, уж яздара бокъонаш

Г1алг1ай метта 12 шолха алап да: аь, яь, г1, кх, къ, к1, п1, т1, хь, х1, ч1, ц1.

Уж алапаш шолхадоах алапаша: х, ъ, ь, 1. Мукъа алап шиъ да: аь, яь. Мукъаза алапаш итт да.

Мукъаза ши шолха алап в1аши юхе нийсделча, хьалхарча алапа т1ехьа хоза алапаш х, ъ, ь, 1 яздеш хилац, масала: ткъо, ткъам, юккъе, доккха, ц1ацкъам. Цу тайпара оазех шола-шолха алапаш оал. Шолха долча мукъазача алапех шола алапаш оал уж дагалаца деза. Масала: кхосса, хетта, мотт, лаьтта, алла, дилла.

Къаьстта теркам т1абахийта кх, къ, к1, хь, х1 яха мукъаза оазаш шоайла къоастаяра. Уж эе мегаргьяц. Х1ара оаза хьахилар никъ а моттиг а белгалъяккха еза. Масала: кхор, къора, к1од, хьу, хьет, х1ама, х1аьта.

Мукъа алапаш аь, яь нийса яздара бокъо ха деза. Уж алапаш масса позице лелаш да: деша хьалха а, юкъе а, т1ехьа а. Оаз аь язъеш дукха хала меттигаш нийслац. Чоалхане оаз яь эе мегаргьяц цхьалха я яха оазаца. Чоалхане яь дукхаг1а йолча хана классни гойтамашка лелаш я. Из язъе езалга ховргда, деша класс хийцача, цун т1ехьа аь яха аз отте: масала: й1аьха –д1аьха, в1аьха. Х1аьта, класс хийцача а яха оаз отте, цхьалха я язде деза. Дагалаца дезаш да цхьадола ц1ердешаш, чоалхане яь яздеш: яьшка, яьй.