81

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫИМАМДАРДЫҢ БІЛІМІНЖЕТІЛДІРУМƏСЕЛЕЛЕРІ

МанаспаевСаят,

Дінтанумамандығының4 курсстуденті Əл-ФарабиатындағыҚазҰУ Ғылымижетекшісі:

УтебаеваД.С., PhD докторы, ағаоқытушы

Кіріспе

Қазақ жеріндегі қазіргі таңдағы Ислам өркениетінің таралуы, сонау VII ғасырда келе бастағаны бізге мəлім. Сол кездегі табиғатымызға таңсық келетін бұл өркениеттіңтаралуына751 жылғы Атлах шайқасы əсер етті. Мінекей, осы тұстан бастап қазақ жерінде исламтаралып, қазақ бірегейлігінің негізіне айналды. Мəдени, ғылымибайланыстарнығайып, ғасырларбойытекОртаАзиямекенінғанаемес, баршамұсылман əлеміне шырақ болған, білім жетегінде еркін жүзген ғалымдарды дүниеге алып келді. Исламның таралуы Қазақ хандығы кезінде халықты бір тудың астына интеграциялаудың негізіне айналып, халықтық ұлттық болмысының құрамдас бөлігіне айналды. Кейіннен келе, Ресейлік империя бодандығынан бастап діннен алшақтатусаясатыжүргізілді. Ал, КСРОкезіндебұлсаясаттыңқарқындысипатқаиеболып, исламжойылу алдында қалды. Дегенмен, тəуелсіздік жылдардан бастау алып, қазіргі таңға дейін жалғасқан исламның қайтажаңғыруүдерісімаңыздыболыптабылады. Алендіосыаралықтағыкезеңдергебір тоқталыпөтсем.

90-шы жылдарданбері бұрынғы КСРО болған елдерде діни сананың жаңғыруы белең алды. Қазақстанда бұл үрдістен алшақ кете алмады. Оған КСРО-ның ыдырауынан кейінгі рухани салада пайда болғанбосваккум, 70 жылдықуақытішіндесаяситұрғыдадін, мəдениет, қоғамдықсана-сезімніңөзгеріске түсіп, трансформациялануы себеп болды. Орта Азия халықтарының байырғы діні – исламның қайта жаңғыруы, бірқатар оң өзгерістер мен сананың радикалдануы сияқты ауыр салдарларға алып келді. Сондай-ақ,90-шыжылдардағысаясиөзгерістерТаяушығыстағыелдерменОртаАзияелдеріарасындадіни үлкен ойынға айналды. Нақтылап айтсақ, бұл үдеріс Түркия, Иран, Сауд Аравиясы жəне Қазақстан, Қырғызстан, ӨзбекстанТəжікстанелдеріарасындаорыналды.

Дінибілімберу жəнеимамдардыбілімінжетілдіру мəселелері

Орта Азия елдерініңмұндай үлкен ойынға дайын еместігі ата дінінен ұзақ уақытқа алшақтауы, географиялық жағынан Таяу Шығыс елдерінен ерекшеленуі, исламдық əлемде жаңа дүниеге келген нəрестедей қайта туылуы себеп болды[1]. Мінекей, осы тұстан бастап əр түрлі діни ағымдардың кіруі(тек ислам ғана емес), жоғарыда аталған себептермен байланысты. Осы тұста білім деңгейі толыққан мамандардыңаздығы– жаңабілімберу бағдарламасынталапетті.

2001 жылытəуелсізеліміздежоғарыбілімдідінқызметкерлеріндаярлайтынорталықАзиядағытендесі жоқ Нұр Мысыр ислам мəдениеті университеті ашылды. 2002 жылы имамдардың білімін жетілдіретін ислам институты ашылды. Əлемдегі адам орны,адам өмірінің мəні мен мақсаты, ажал жəне ажалсыздық, жан мен тəн арақатынасы, адам болмысы мен ғалам құрлысы сынды дүниетанымдық мəселелерді талдау дін ұстаздары үшін философиялық ойлау мəдениеттің тереңдігін талап етті. «Жоғары оқу орындарының кадрлық құрамына,материалдық-техникалық жабдықталу деңгейіне, білім беру бағдарламаларына қатысты бақылау мен талап күшейтілуі тиіс» (Н.Ə. Назарбаев 31.01.2017). Еліміздің аймақтарында орта арнаулы діни білім беретін медреселер жұмыс жасай бастады. Исламтану түлектері адамзат мəдениетінде жинақталған адам, қоғам, əлем жөніндегі діни жəне діни емес дүниетанымның ерекшелігі туралы ғылыми ой-танымды терең меңгеруі тиіс. Болашақ дін қызметкерлерінің радикалды діни идеологиямен жəне дəстүрімізге жат жасанды діни ілімдермен күресе білетін құзіреттілігін қалыптастыру мен дамыту маңыздылығынегізгіталапболды[2].

Талап қойылды, жұмыс атқарылды. Нəтижесінде,Ислам теологтарын Қазақстанда жалғыз «Нұр» қазақ-египет ислам университеті даярлайды. Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы жанындағы Республикалық Имамдардың білімін жетілдіру Ислам институтында имамдар бірнеше айлық курстардан өтіп, дəрістералып, курссоңындаемтихантүріндесынақтанөтеді. Бұданбасқа, 9 медресеменАқмолажəне Павлодар облыстарында 2 қарилар дайындау орталығы жұмыс істейді. Исламдық білім беретін оқу орындары мен білім беру мекемелерінің бұл көрсеткішіне қарамастан, имамдарды даярлау саласында да əлі шешімін таппаған мəселелер бар. Қазақстандағы мешіттерде əлі де имамдардың жетіспеушілігі байқалады. Қазақстандағыбарлығы2228 мешіттежұмысістейтінимамдардыңшамамен30% ғанажоғары білімібар. Егер, республикабойыншажоғарыбілімдіимамдардыдаярайтынтекбірғанажоғарғыоқуорны барынескерсек, бұлкөрсеткішзаңды. Халықтың70% астамымұсылмандарболыптабылады, исламдінінің қазақ халқы үшін тарихи, мəдени маңызы зор. Халыққа ислам дінінің негіздерін, дін атын жамылған

211

дəстүрлі емес діни ағымдар мен ұйымдардың діни идеологиясын ислам дінінің ханафи мазхабынан ажыратып бере алатын, бүгінгі діни ахуал жағдайында қоғамдағы тұрақтылықты сақтау үшін, əсіресе жастар арасында экстремистік жəне лаңкестік идеялардың алдын алу мақсатында діни сауаттылықты арттыруға бағытталған уағыздарды жүргізуде имамдардың рөлі зор. Сондықтан, ислам бағытындағы дін қызметшілеріндаярлау мəселесіəлідежетілдірудіқажететеді[3].

Қазіргі таңда республикалық Имамдардың білімін жетілдіру ислам институты, ҚМДБ-ның басқаруымен 9 медресе, «Қауам ад-дин əл-Итқани əл-Фараби əт-Түркістани» республикалық қарилар дайындау орталығы, «Ықылас» қарилар дайындау орталығы секілді білім мекемелері жұмыс жүргізуде. ҚМДБ құрылтайшылық ететін «Нұр-Мүбарак» Мысыр ислам мəдениеті университетінің орны өз алдына біртөбе[4].

Қорытынды

Қазіргі таңда 1990 жылдан бері көптеген өзгерістер орын алып, Қазақстандағы имамдардың білім деңгейінжетілдіруөзалдыназаңтұрғысынандамемлекеттікқолдаутапқандығыайқынкөрінеді. Дегенмен, еліміздің көпшілігіөздерін мұсылман деп танитындықтан атқарылып жатқан іс-шаралар əліде жеткіліксіз болып тұрған жайы бар.Себебі, тəуелсіздіктің бастапқы тұстарында еліміз əлеуметтік болсын, саяси болсын, экономикалық болсын тұрақтылыққа қол жеткізу керек болды. Бұл салаларда тəй-тəй басқан баладай уақыт еншісімен аяғына нық тұру үшін басты назар осы жақта болды. Кейіннен келе əлеуметтік, саяси, экономикалық т.б. бағыттар тұрақталуымен рухани жағымызға көңіл бөліне бастады. Мінекей, бастапқы кездерді қоспағанда, 10-15 жылдық атқарылған жұмыстар өз нəтижесін беру үстінде.Бұл дегенімізболашаққаныққадамменқарауғаболатындығыныңкөрінісі.

Пайдаланылғанəдебиеттертізімі:

1.Вильковски Д.Н./Арабо-исламские организации в современном Казахстане: внешнее влияние на исламское возрождение/ИМЭПприФондеПервогоПрезидентаРК, 2014 г. – 192 б.

2.Жаңғыру аясында исламтанулық білім берудің құндылықтық бағдарламасы // [pps.kaznu.kz/kz/Main/FileShow 2/81341/110/4/5/0/]

3.КүзембаеваƏ.Қазақстандағыдінибілімберужүйесі/ ҚРДІАДіниоқуорындарыменбайланыстаржəнедінтанусараптамасы жөніндегібасқармасарапшысы// [Bak.kz]

4.Əбдірəсілқызы А. Діни білім дамуының жаңа кезеңі басталды // [http://e-islam.kz/interview/item/8133-ajn-r-abdirasilkyzy-dini- bilim-damuyny-zha-a-keze-i-bastaldy]

ДІНИ ҰЙЫМДАРДЫҢ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫМИССИОНЕРЛІК ҚЫЗМЕТІ

МұхаметхановаГүлмира,

Дінтанумамандығының1 курсстуденті Əл-ФарабиатындағыҚазҰУ Ғылымижетекшісі:

УтебаеваД.С., PhD докторы, ағаоқытушы

Бұл мақаланы жазудағы мақсатым-діни ұйымдардың миссионерлік қызметін бақылап зерттеу жүргізу.Елбасымыз Н.Ə. Назарбаевтың «Қазақстан-2050» Жолдауында: «Біз мұсылманбыз, оның ішінде Əбу-Ханифамазhабынұстанатынсүннеттеріміз.Бабаларымызұстанғанбұлжолұлттықсалт-дəстүрді,ата- ананы сыйлауға негізделген.Дəстүрден тыс түрлі жат ағымдар мен экстремизммен, фанатизмнің алдын алудың ең тиімді жəне дұрыс жолының бірі – бұл діни сауаттылықты мақсатты түрде дамыту», – деп атап көрсетті. Қазақстанкөпұлттымемлекетболғандықтанелімізде4551 дінибірлестік,18 конфессиятіркелген. Əрбірдінніңтаралуыныңмиссионерлікмаңызыбар.2011 жылғы11 қазандағы№483-IV «Діниқызметжəне діни бірлестіктер туралы» Заңына сəйкес діни бірлестіктер қайта тіркеуден өтті. Ең бірінші кезекте ҚазақстандағыОрысПравославиелікшіркеуінетоқталғым келіпотыр: Елбасыныңхалыққажолдауы2011 жыл:

№1. ОрысПравославиелікшіркеуі:(ОПШ) – XVIII ғасырдыңбіріншіжартысындақұрылды.ОПШ-ның қызметіеңалдыменшіркеулерорыстарқоныстандырылғанжəнеəскериқұрылымдарорналасқанжерлерде ғанасалынды. Алайдасолкездіңөзінде-ақ:

Біріншіден: Басыпалынғанжерлергетекправославиеніұстанатынадамдарқоныстандырылады; Екіншіден: Кез-келгенстанция,қалаөзөмірлерінғибадатханаларданбастайтын; 2. ОПШ-ның тарихын зерттеуші иероманах Владимир(Өтегенов) «Діни қызметші-миссионерлердің

қызметі бəрінен бұрын миссионерлік саяхатпен ауыл-ауылды аралап,қазақ тілінде үздіксіз Інжілді мақатаудан, Қырғыз миссиясының ғибадатханаларын салуды,жаңадан шоқынғандардың балалары үшін

212

сабақ қазақ жəне орыс тілдерінде жүргізілетін миссионерлік мектептер ашуды уағыздаудан тұратын. Миссия қызметі ғибадатханаларда ұазаұ тілінде жүргізіліп ,жаңашоұынғандардың балалары қазақ тілінде əн салатын. Алтай миссиясының жаңадан шоқынып мойынсұнғандарды қабылдап, христиан дініне сендіретінерлер менəйелдермонастырларынқұрутəжірбиесіүйретілді».

3.Қазақстан Республикасы Тəуелсіздігін алғаннан кейін 1995 жылы Елбасы Н.Ə. Назарбаевтың православиелік сенушілерге ағаш сəулетшілік өнерінің ғаламат ескерткіші –Вознесенский кафедралық соборықайтарылыпберілді.

4.Қасиетті Синодтың 1991 жылғы қаңтардың 31-індегі шешіміне сəйкес, Алматы-Қазақстан епархиясы Үш дербес:Алматы-Семей, Орал-Атырау жəне Шымкент-Ақмола епархиясы болып қайтарылды;[3, 25 б.].

5.Қасиетті Синодтың 1999 жылғы наурыздың 31-індегі шешімімен жаңа астаналық мəртебесі ескеріліп, АстанаАлматыепархиясыбасқаруындағыАқмолаепархиясынаберілді. [7, 125 б.].

6.Миссионерлік қызметінің күшейгені сонша Алматыда «Қазақстандағы православие нұры», Қарағандыда«Сөнбейтіншырағдан», Талдықорғанда«Православиесөзі» (бəріорыстілінде) газеттеріжəне т.б. шығады.

7.Қазіргі таңда 12000 адам ОПШ-ның құрамында жəне олардың мақсаты мен міндеті-православиелік шіркеу адамдарыныңотандастарымызбенөзарақарым-қатынасындұрысқұруекеніайқындалады.

Қорытынды: Мұсылмандардың мешіті сияқты, Орыс православиелік шіркеуі де (ОПШ) Қазақстан халқының жаңаруына, өркендеп дамуына, ал православтар мен мұсылмандардың ерікті сұхбаты біздің еліміздіңбарлықхалықтарыныңбірлігінеқызмететугетиіс.

№2. Жетінші Күн адвентистері(ЖКА)-Қазақстандағы өткен жүзжылдықтың басында құрылды. Мақсаты: Мəсіхтің екінші келуі туралы; адам жанының тəнмен бірге өлетіні жəне тірілетіні жайлы; адамныңөлгенненкейінгікүйі; мыңжылдықпатшалықтуралышындықтытүсіндіругеқаламтартты.

1.1902 жылы ЖКА алғашында Өскемен, Семей қалаларында, Ақмола облысының Рожденственка ауылындажəнеҚостанайоблысындажұмысжасайбастады;

2.2002 жылыЖКАҚазақстандаөзінің100 жылыдғынатапөтті;

3.Қазіргі таңда Астанада Жетінші Күн адвентистерінің республикалық орталығы-Жетінші Күн христиан-адвентистерініңқазақстандықконференциясықұрылды. Ұйымдықжағынанолорталық-азиялық жəне кавказдық аймақтық құрылымдарды да біріктіретін Оңтүстік унионға кіреді.Оңтүстік унионның орталығы– Алматықаласы.

№3. Інжіл Христиан Баптистері (ІХБ)-Қазақстанға ХХ ғасырдың ота шенінде келген болатын. Миссинерлік қызметі: Інжіл Христиан Баптистері біртұтас үш тұлғаны біріктіретін тірі Құдайды, барлық көзге көрінетін де, көрінбейтін де тіршілік атаулыны Жаратушыны мойындайды, жəне Құдай СөзіБиблияныҚұдайашылуы(аяны) депкөрсетеді.

1.2008 жылы баптистер шіркеуі Ақтөбе, Шымкент, Петропавлск қалаларында 100 жылдық мерейтойынатапөтті;

2.ҚазірігуақыттаҚазақстандаруханиорталығыСаранқаласындаорналасқанҚазақстанРеспубликасы Інжіл христиан-баптистері (ҚР ІХБ) Шіпкеуінің Одағы (ШО) сонымен бірге жеті аймақаралық орталық құрылды. ОдақтыбелгілідінқайраткеріФ. Тиссенбасқарады;

3.1991 жылдан бастап Алматы қаласында Библия миссиясы ұйымдастырған сырттай оқытатын Библиямектебіжұмысжасайды.Олбастауышдінибілімбереді[9, 230 б.].

4.1995 жылыАлматыдаҚРІХБШО-ныңРуханибілімберуорталығыашылды.Оныңміндеті:шіркеуде қызметететінмамандардаярлау;

5.Діни əдебиет таратумен айналысатын көптеген :»Шығыстағы жарық миссиясы», «Эммануил», «Əрбір үй-Құдай үшін» жəне тағы басқа құрылымдар пайда болды.Үлкен қайырымдылық қызметі жүргізілуде.

№4. Елулікшілер(протестанттық емес қозғалыс)-1991 жылыдң наурыз айында Інжіл Сенімі христиандардыңЕуразияодағыболыпқайтақұрылды.

1.Қазақстанда елулікшілердің бірнеше ағымдары бар: Апостолдар Рухындағы Інжіл христиандары (даралар);Інжіл Сенімі христиандары(воронаевшылар);Құдай Шіркеуі ; “Жаңа Өмір”шіркеуі жəне т.б. 90 жылдарыАлматыдаКорейелулікшілерінің СунБокЫмдегеншіркеуіпайдаболды.

2.Алматыда«ЖаңаӨмір» шіркеуі1990 жылынаурызайындақұрылды. Ерекшелігі: Таралуқызметі жергіліктіжердеөзанатіліндежүргізіледі; Библиякурстарын; Ғибадатетуорталығын; Ізгілікқызметтерін (аш-жалаңаштардытамақтандыру,емдеужəнебасқадайкөмекқолынсозу); жексенбікүніжұмысжасайтын адамдарға «Саудагер» қызметін смонымен қатар басқа да толып жатқан қызметтерді де қамтумен ерекшеленеді.

3.Бүгінгі таңда Қазақстанда «Жаңа Өмір» шіркеулерінің тұтас бір желісі жұмыс жасауда. Оның мішінде ең бір тəжірбиелі ,маманданған саналатын Алматы шіркеуі барлық шіркеулер қауымдастығының

213

«Рухани тəлімгері» қызметін атқарады. Алайда бұл жерде əкімшіліктің жəне қаржылық бағыныштылық жоқ.

Қорытынды: Негізгі əлеуметтік талап: Шіркеудегі адамдар бір-бірлеріне қызмет етуге тиіс жəне бірбірлерінеқызмететіптежатыр,алшіркеу қоғамғақызмететугетиісжəнесоғанқызмететуде.

№5. Иеhовакуəгерлері-1956 жылыСібірменҚиырШығыстанөтіпкелді.Ерекшелігіменмақсаты:Олар Иса Мəсіхтің Матай 28:19-дағы: «Күллі халықтарға барыңдар! Оларды шомылдыру рəсімінен өткізіңдер əрісендергеөсиететкендерімніңбəріндеұстануғаүйретіңдер», – дегенсөзінсөзбе-сөзұғады, сондықтанда əрбір жаршыөзсенімінбасқаадамғауағыздапайтуды өзініңпарызысанайды.

1.Еліміздің 4 аймағындада Иеhова куəгерлері құрылды.1963 жылы Қостанайда 50 адам;1964 жылы Петропавлскқаласындаүйді-үйгекіріпуағыздар жүргізді;

2.1964 жылыТаразқаласында30 адамнанқүралғантопқұрылды;

3.1968 жылы Қостанай, Целиноград (қазірігі Астана), Рудный, Ақтөбе, Павлодар, Ақсу, Шымкент қалаларындажұмысістейбастады;

4.1997 жылдан бастап тек қана Қазақстан Республикасы ғана емес, сонымен қатар көршілес елдер Өзбекстан, Қырғызстан, Тəжікстан, Түркменстан Иеhова куəгерлерінің Діни орталығы тіркеуден өткізілді

[5, 250 б.].

Қазақстандағы Иеhова куəгерлерінің қауымдары іс жүзінде бүгінгі таңда республикада өмір сүріп жатқанбарлықэтностардыңөкілдерініңбастарынбіріктіріпотыр.

№5.Пресветериандық –бұл ағым Қазақстанға тек кейінгі жылдары ғана таралып отыр.Қазақстандағы пресветериандық ХХ ғасырдың 90 жылдарында негізінен,шетелдіктердің əсіресе американдық-корейлік уағызшылардыңмиссионерлікмиссионерлікқызметінебайланыстытаралабастады. ҚазірРеспубликадаөз бетінше 280 пресветериандық қауым жұмыс жасайды. Олардың ішіндегі ең танымалдары: «Галбори», «Үміт», «Сион», «Алматы аймалық пресветериан шіркеуі». Олар алғашында корей халқы арасында ,оларды ана тілдерінде оқытып ,ұлттық салт-дəстүрлерін қайтадан жандандыру арқылы таратуға күш салды. 1991 жылы қазанда «Грейс»деп аталатын Қарағанды облыстық қайырымдылық миссиясы тіркеліп ,ол 2003 жылғы маусымда «Грейс» Христиандық миссионерлік шіркеуі болып қайта тіркеуден өтті. Қарағандыға1991 жылғысəуірдекеліп,қауымныңнегізінсалғанДжозефЙюпасторболыптағайындалды. Қазіргі таңда бұл ұйымның «Грейс-Рақым» миссионерлік христиандық орталығының архипескопы – Қазақстан азаматы Ким И.С. Бұл ұйымдар Библияны оқып-білудің жедел оқу деген əдісі пайдаланылады.Сенім негіздерін бастапқы тану мақсатын көздеген «Альфа-курстар» өткізіледі. Қарағандыда айына бір рет 3000 дана тиражбен «Грейс» газеті шығып тұрады. Қауымды басқаруды жақсарту жəне тығыз қарым-қатынас орнату мақсатында Қарағандыдағы «Грейс»шіркеуі 300 діни отбасына бөлінген. Жексенбілік жəне бастауыш ұйымдық құлшылық қызметтерінен басқа балалардың жексенбілік басқосулары жұмыс істейді жəне жастар мен ересек балалардың басқосулары бөлек ұйымдастырылады. Жиі-жиі музыка мен биге жалғасатын жастардың кездесу кештері ұйымдастырылып тұрады. 2002 жылданберіқарайҚарағандыдағы«Грейс» шіркеуіндебиблиялықкөңілділерментапқыштар клубының (КТК) мəжілістері өткізіледі. Қорытынды: Пресветериандық ақсақал-басқарушылар мен қызметкерлеріқауымныңруханимұқтаждықтарынақамқорлықжасайды: ақыл-өсиетайтады, аурулардың көңілінсұрап, хəл-жағдайларынбіледі. Сенушідірдіңбалаларыныңтамақтануынқадағалаполардыкүтімге алады. Олар сенушілер мен отбасы мүшелерінің жан дүниесіне Қасиетті Сөз уағызының нық орнығып, өз жемісін бергенін бақылап отырады. Соынмен қатар жұбаныш қызметі жұмыс істейді. Діни қызметшілер қиынжағдайларғатапболғандарменəңгіме-сұхбатжүргізіпөзарақарым-қатынастарықиындапкеткената- аналар мен балалар үшін ақыл кеңес беріледі. Нашақорлар мен маскүнемдер үшін бірнеше оңалу орталықтары жұмыс істейді, сонымен бірге соларға жəне олардың отбасылары ақыл-кеңес береді. Нашақорлар мен маскүнемдер үшін бірнеше оңалу орталықтары жұмыс істейді,сонымен бірге соларға жəнеолардыңотбасымүшелерінепсихологиялыққолдау көрсетеді[97.135].

Пайдаланылғанəдебиеттертізімі:

1.КазакевичА.Н.символыРусскойПравославнойЦеркви. – М:ОлмаМедиаГрупп, 2008. – 448с.

2.Википедия// [http://ru.wikipedia.org/wiki/]

3.АбуоваА.П, СмагуловаЕ.М. РелигиивКазахстане. Астана, 2011. – С. 9-16

4.Основныесобытияуходщегогода// [http://mitropolia.kz/novosti/eparhia/607-varnensk.html]

5.ИсторияКазахстана. Впятитомах. – Т.1.: Атамұра, 1996

6.ЖурналМоскоскойпатриархии,1979. – №6. – C. 59

7.БулгаковМ.С. СборниккнигиМихаилаБулгакова. – 2008.

8.Сайтагентстваподеламрелигии

9.БайтеноваН.Ж.; ҚұрманалиеваА.Д.; Байтен А.; БайсеновБ.Қ. ҚазіргіҚазақстандағыдəстүрлідіндер:конфессияаралық

келісімдер

10.АртемьевА.И. Дінтану

11.БайтеноваН.Ж.; РысбековаШ.С.; БайсеноваБ.Қ. ҚазіргіҚазақстандағыдінтану

214

ОПРОБЛЕМАХРАСПРОСТРАНЕНИЯ

ИМОДЕРНИЗАЦИИИСЛАМАВКАЗАХСТАНЕ

НарманбетоваАкбота,

студентка2 курса специальностиРелигиоведение КазНУим. аль-Фараби Научныйруководитель:

БегалиноваК.К., д.филос.н., профессор

ВVIII веке ислам приходит на территорию Казахстана. Сначала он распространяется на юге Казахстана, затем проникает в Центральный и Северный Казахстан. В начале X в. мусульманство принял родоначальник династии Караханидов Сатук, а его сын Богра-хан Харун Муса в 960 г. объявил ислам государственной религией.Этот процесс не был плавным и равномерным. Потребовалось немало времени

иусилий, чтобы ислам прижился на этой территории, а главное – стал органичной частью казахской культуры. Первыми распространителями исламаявились исламские миссионеры. Деятельность арабских проповедников характеризировалась приобщением людей к новой вере путем убеждения. Однако, окончательно ислам стал утверждаться в VIII в. н.э. после того, как произошла битва близ города Тараз. В 751 г. у города Атлах недалеко от Тараза развернулась многодневная битва между арабским военачальникомЗиядомибнСалихомикитайскимполководцемГаоСяньчжи. Благодарявосстаниювтылу китайского войска племен карлуков, перешедших на сторону арабов в кульминационный момент битвы, была одержана победа. Полностью разбитые китайские войска оставили Восточный Туркестан и Жетысу. Победа пришедшей под зеленым знаменем ислама арабской армии ознаменовала собой начало утверждения религии пророка Мухаммеда и мусульманской культуры во всем центрально-азиатском регионе. Этот момент явился одним из переломных в распространении мусульманской религии на территорииКазахстана.

Одной из особенностей процесса исламизации в нашей стране является достаточно длительная протяженность между моментом проникновения ислама и собственно исламизацией территории современного Казахстана. Она составляет более восьми веков, начиная с YIII по XYI в. Взаимодействие в регионесместнымибогатымикультурнымитрадициямибыловесьмапротиворечивыминеравномерным. Великий Шелковый путь был центром последователей многих вероучений, таких, как христианство, буддизм, зороастризм, тенгрианство. Но все же исламизация была исключительно мирной и истории не известныслучаи притеснения, насилия, впроцессевнедренияновойрелигии.

СмоментазавоеванияарабамибольшейчастисовременнойцентральнойАзии, началсямноговековой

ипротиворечивый процесс взаимодействия ислама с местными культурными традициями. Ислам утвердилсянатерриторииЦентральнойАзииещевдомонгольскоевремя, иполучилполноепреобладание вЦентральнойАзииблагодарятому, что«…мусульманскаябогословскаяшколавсецелоосновываласьна местных традициях, в которых помимо черт, характерных для всего мусульманского мира, проявлялись и местные особенности» [1, c. 224]. С момента, когда древнетюркские племена начали обращаться в ислам, первоначально происходило знакомство с разнообразными раннеисламскими направлениями и школами, в том числе даже ранне-шиитскими учениями. В ходе исламизации в средневековом мире на территории Казахстана завоевал популярность ханафитский мазхаб, одно из направлений ислама, и произошло это благодаря тому, что он обладал более свободным методом толкования священных источников, а также за счет уважительного отношения к правам неарабов, «инородцев». Данный мазхаб давал широкое поле для творческой деятельности юристам-правоведам разных стран, позволяя включать в качестве источника шариата наряду с Кораном и Сунной обычное право местных народов («адат», «гурф». Отсюда казахские слова «əдет, ғұрып»). Поэтому в казахской мусульманской традиции, например, всегда сохранялись особенности национального костюма; на протяжении многих веков господства ханафитского ислама не было посягательствнанародныеобычаи, незапрещалкочевникамкушатьконину ипитькумысит.д.

Исламдобровольно принималипредставителиразных сословийинародов. Какмывидимизистории, новыерелигиираспространяютсяиукрепляютсянаопределенныхтерриторияхбыстрееиинтенсивнеепри нахождении этой территории важного политического фактора. Но для кочевых цивилизаций, в силу специфических особенностей, обычно не были характерны долгосрочные крупные централизованные политические объединения. Условия кочевого общества, а также политическая самодостаточность родоплеменных объединений, способствовали, с достаточно прочному сохранению доисламских религиозныхвоззрений.

Вначале XIII в. распространение ислама было замедлено монгольским завоеванием. Новые группы населения, такие как тюркские и монгольские, привнесли в Среднюю Азию и Казахстан свои традиционные религии, но несмотря на это, ислам был принят монгольскими завоевателями и в

215

дальнейшем, онитакжеперешлинатюркскийязык. Какрезультат, ислампродолжилсвоераспространение натерритории Казахстана.

Впериод истории кочевого общества, когда образовывались крупные и относительно централизованные политические объединения, такие как Золотая Орда, религиозные вопросы начинали приобретать политический оттенок. Из истории известно, что одним из благоприятных периодов для укрепления ислама, был период существования Золотой Орды. Принятие и оказание покровительства исламу политическими верхами данной крупной державы при этом надо воспринимать первоначально больше не столько как стремление утвердиться в истинной вере, а, скорее, как стремление в достижении порядка, мира и благополучия в государстве. Несмотря на укрепление своих позиций в этом государстве, особенностьюздешнегоисламаявляласьеготерпимостькдругимверованиям.

ВXV в. ислам официально был признан религией Казахского ханства, основоположниками которого стали султаны Жанибек и Керей. Ислам способствовал укреплению верховной власти ханов и объединению казахских племен в единую общность. Особенно важен тот факт, что с самого начала принятияисламаказахскоеобществоопиралосьнамусульманскиеправовыенормы, новсегдабыломесто дляэлементовверованийместного региона, такихкактенгрианство ишаманизм.

За всю историю казахского ханства все ханы, от Керея и Жанибека и до Кенесары, были привержены исламу, иислам, всвоюочередь, оказалвлияниенакодексстепногоправа. Кодексзаконов«ЖетіЖарғы», утвержденный ханом Тауке в XIII в. стал значительным шагом к внедрению ислама в жизнь общества. Административные, уголовныеигражданскиеправакодексаопиралисьнаположенияисламскойрелигии.

Изучая историю ислама, мы видим, что обновления были неизбежны. И именно благодаря таким элементам модернизации, как ненасильственная исламизация, ислам получил полное преобладание в Центральной Азии. Модернизация ислама – приспособление мусульманской идеологии и религиозной практики к условиям того или иного времени, страны. Данные процессы начались после смерти пророка Мухаммада и продолжаются по сей день. В литературе модернизация ислама подразумевают период наибольшей ее активности, идущей с середины XIX в. и особенно усилившейся после Второй мировой войны. Активизация этого процесса была связана, прежде всего, с развитием капиталистических отношенийвстранах Востока, сдостиженияминаучно-техническогопрогресса.

Входе изменений, в исламе были сняты некоторые запреты и ограничения, «в духе времени» переосмыслены многие положения догматики. Еще во второй половине XIX в. значительные изменения произошли в мусульманском праве и судопроизводстве; в ряде стран введены правовые документы, не входящие в шариат, разграничены сферы компетенции светских и религиозных судов. В 1899 г. в Египте издана фетва, разрешившая банковские операции. Были осуществлены переводы Корана на некоторые национальные языки. Были предприняты попытки «примирить» исламские положения с современными достижениями науки. Так, было дозволено освоение космического пространства; описание фантастического полета Мухаммада в Иерусалим, а оттуда к престолу Аллаха трактуется как указание на возможностькосмического полета. [2, c. 1].

Как считает Чарльз Дж. Гальперин жители Золотой Орды «не жили в религиозно враждебном окружении, различия в религии не создавали угрозы для общественного порядка. Тюркизация и принятие ислама не угрожали кочевническому образу жизни, лежавшему в основе военных возможностей Золотой Орды» [3, с. 30]. В. Бартольд отмечал, что под влиянием суфийских проповедников «кочевники становилисьнестолькомусульманамивсмыслепринятияислама, скольколичнымипочитателямишейхов,

вкоторыхонивиделиподвижниковичудотворцев» [1, с. 225].

ПослераспадаЗолотойОрдывказахскомобщественаблюдаетсяослаблениесвязейсмусульманскими центрами Средней Азии, вследствие чего, религиозное распространение было немного приостановлено. Этотфактор, несомненно, поспособствовалсохранениютрадиционнойдуховнойкультуры.

В XVII-XVIII веке с присоединением Казахстана к России, начинается новый этап в исламизации казахстанскихстепей. Ханыутрачиваютсвоюполитическуювластьимогущество, уступаяместоуездным волостным из Российской империи. С утратой ханами власти, лишаются поддержки и суфийские

авторитеты ишаны. Роль суфийских братств быстро падает, а мусульманское духовенство Казахстана теряет свою самостоятель-ность и становится составной частью Оренбургского муфтията. Особенностью данногопериодаявляетсято, чтовКазахстаниззападныхприграничныхрегионовКитаяпереселяютсядве крупные мусульманские общины уйгуры и дунгане. Это были оседло-земледельческие общины, исповедовавшиеислам. Ихпереселениесыграловажнуюрольвдальнейшейисламизацииюжныхрегионов Казахстана. Главной причиной их переселения стала широкая и зачастую агрессивная политика Кигая. Чтобы не быть в числе меньшинства в чужой языковой и религиозной среде, объединенные общими ценностями и религиозными взглядами, уйгуры, дунгане и казахи принимают подданство Российской империииокончательно переселяютсявКазахстан[4, с.17].

Наиболее влиятельной мусульманской группой в империи были татары Поволжья. В Казани и Уфе к этому времени уже были мусульманские учебные заведения, в которых допускалось учиться и казахской

216

молодежи. В целом, татарская мусульманская община оказала положительное влияние, стала в истории казахстанскойисламизациисвоеобразнымэтапомпросвещенияиознакомлениясклассическимисламским наследием.

Отношение российских императоров к исламу не было однозначным, несмотря на то, что в законодательных документах провозглашалась веротерпимость. Однако на деле Российское государство признавало, поддерживало и оказывало покровительство только одному вероисповеданию из числа всех истинных вероучений и одной церкви. Им являлась Русская православная церковь: «Первенствующая и господствующая в Российской империи вера есть христианская православная кефааическая восточного исповедания» [5]. Следуетотметить, что, темнеменее, царизмусоднойстороны, быловыгоднымсоздание ираспространениенатерриторииимперииединственнойрелигии– христианства, носдругойэтотпроцесс занял бы долгое время, к тому же, насильное приобщение к новой инородней культуре могло негативно сказаться на целостности и единстве империи. А потому на начальном этапе колонизации, в XYII веке российскиеправители, какправило, невмешивалисьврелигиознуюидуховную жизньказахскогонарода. Напротив, внекоторой степени мусульманская окультуризация иисламизацияпоощряласьв частности на строительствомечетейинажалованиемулламвыделялисьспециальныегосударственныесредства. Расчет исходил из того, что новая религия ислам, основанный на принципе покорности и единобожия, а также лояльное мусульманское духовенство будут не только держать под контролем социально-политические процессывстепи, ноиоказыватьблаготворноевлияниенаобщуюэтносоциальнуюобстановкувимперии.

Таким образом, процесс исламизации в Казахстане занял длительное время, насчитывающее более восьми веков, и современный казахстанский ислам является сочетанием традиционного ислама с автохтонными тюркскими верованиями. Чокан Валиханов в своей работе «Шаманизм в степи» подчеркивает специфику функционирования ислама в казахской степи, сочетание ислама с элементами шаманизма, чтооказываетвлияниенаегофункционированиевусловиях XXI века.

Списокиспользованнойлитературы:

1.БартольдВ.В. ИсториякультурнойжизниТуркестана. – Т. II. – Ч. 1. – М., 1963. 224-225 с.

2.КолодинА. Модернизацияислама. – М.: 2017. – 1 с.

3.МухаметшинР.М. ИсламвРоссии: историко-методологическиепредпосылкиисследования// Россияимусульманскиймир.

–2001.‒№7.‒с.30.

4.Бегалинова К.К., Ашилова М.С. Ислам и его взаимоотношение с православием: трудности, особенности их становления: учебно-методическоепособиедляэдвайзеров. – Алматы, 2014. – 43 с.

5.Международная политическая конференция «Нация, религии – православие и новые европейские реалии». Афины, 17-19 апреля2005 г. Доклады. Афины, 2006.

ИСЛАМОФОБИЯ– 21 ҒАСЫРФЕНОМЕНІРЕТІНДЕ

НұрланқызыАяжан,

Дінтанумамандығының2 курсстуденті, Əл-ФарабиатындағыҚазҰУ Ғылымижетекші:

ҚаңтарбаеваЖ.У., филос.ғ.к., доцент

Фoбия – aдaмның eркiнe бaғынa бeрмeйтiн, нaқты бiр түciнiгi жoқ қoрқыныш. Oның бeлгiлeрiн aнықтaуүшiнaрнaйызeрттeудiңқaжeтi жoқ. Oлбeлгiлi бiржaғдaйдa туындaйды. Тiптi, ciзөзбoйыңыздaғы фoбияны aңғaрмaуыңыз əбдeн мүмкiн. Дeгeнмeн, өз қoрқынышы нeдeн туындaйтынын бiлeтiн aдaмдaр үшiнөмiрcүру қиынырaқ. Кeйбiрeуi бұлқoрқынышқa eрiкбeрiп, жүйкe дeртiнe шaлдығaды.

Пcиxиaтриядa фoбия дeп бeлгiлi бiр зaттaн нeмece бeлгiлi бiр жaғдaйдaн қoрқудың пaтoлoгиялық жoғaрлaғaн рeaкцияcын aйтaды. Фoбия – қoрқыныштың eң жoғaрғы түрi бoлып тaбылaды. Қoрқыныш ceзiмi əрбiр тiрi тiршiлiктe туындaйды. Бiрдeңeдeн caқтaну жiнe бiрдeңeдeн қoрқу – eкeуi бөлeк құбылыc. Қoрқыныш aдaмды билeй бacтaғaндa, бұл фoбия тeрминiнe кeлiп тiрeлeдi. Қoрқыныш – өмiргe қaуiптi жaғдaйлaрдaншығу жoлы.

Фoбия – бeлгiлi бiр жaғдaйлaр жaқындaғaндa нeмece қaуiп төнгeндe aдaмдaр өзi бacқaрa aлмaйтын жəнe лoгикaлықтүciнiктeргe caйкeлмeйтiнинтeнcивтi қoрқыныш.

Кeйбiр aдaмдaр тeк пcиxoлoгиялық нeгiздeрдeн eмec, дiннeн дe қoрқaды eкeн. Ocығaн oрaй, фoбия ұғымының дiндeрдeгi дe көрiнicтeрi бaйқaлaды. Мыcaлғa aйтaр бoлcaқ, Гaдeфoбия – тoзaқтaн қoрқу, Дeмoнoфoбиянeмece Caтaнoфoбия– шaйтaндaрдaнқoрқу, Фaзмoфoбия– бeлгiлi бiрфaнтacтикaлық(eлec, aдaмныңруxыт.c.c.) тiршiлiктeрдeнқoрқу, Виккaфoбия– бaқcылaрдaн, cиқыршылaрдaнқoрқу.

217

Дiннeн нeмece миcтикaдaн қoрқу қaзiргi уaқыттa oртaғacырлaрдың қaлдықтaры дeп тe eceптeлeдi. Ceбeбi, қaзiргi уaқыт aдaмдaр түрлi cиқыршылaрғa жəнe бacқa əлeмнiң түшiлiктeрiнeн қoрыққaн oртaғacырлық кeзeңнeнбөлiнe қoйғaнжoқ.

Көптeгeн cтрeccкe шыдaмaғaн жəнe ғылыми бiлiмi жeтiк eмec aдaмдaр мaгия жəнe дiннiң көмeгiмeн өмiрлiк қиыншылықтaн құтқaрылуды дұрыc дeп eceптeдi. Бeлгiлi бiр дiни нeмece cиқырлы культкe фaнaттық қызығушылық – фoбияның қaлыптacуынa көмeк бeрeтiн кeрeмeт мүмкiндiк. Ceбeбi, бeлгiлi бiр жoғaрғы күшкe ceну aрқылы aдaмдaр өздeрiнeн жeкe өмiрiнe дeгeн, өзiнiң ic-əрeкeтiнe дeгeн жaуaпкeршiлiктi aрқaлaмaйды. Oлaдыңoйыншa, бaрлығыAллaһтыңeркi бoйыншa бoлaды. Coнымeнқaтaр, бaрлық дiни жүйeдe тыйымдaр, жaғымcыз кeйiпкeрлeр, жoғaрыдaн жaзa aлу түciнiктeрi бaр. Ocының бaрлығыiртүрлi қoрқыныштaрдыңпaйдa бoлуынa aлыпкeлeдi.

Кeлeci тiзiмдe түрлi тaнымaлдiнижəнe мaгиялыққoрқынышбeрiлгeн. Oлaр:

Гaдeфoбия– тoзaқтaнқoрқу;

Дeмoнoфoбия– дeмoндықтiршiлiктeрдeнқoрқу;

Фaзмoфoбия– мифтiкжəнe фaнтacтикaлықтiршiлiктeрдeнқoрқу;

Мифoфoбия– мифтeрдeгi, aңыздaрдaғы, eртeгiлeрдeгi кeйiпкeрлeрдeнқoрқу;

Виккaфoбия– cиқырicтeушiлeрдeнқoрқу;

Cтaурaфoбия– aйқыш(крecт) cимвoлынaнқoрқу.

Caтaнoфoбия– тaзa eмec күштeрдeнқoрқу

Дiн жəнe oккультизмгe бaйлaныcты қoрқыныштaр aрacындa тaзa eмec күштeрдeн қoрқу кeңiнeн тaрaлғaн. Тaзa eмec күштeргe – дeмoндaр, дьявoлдaр, шaйтaндaр жaтaды. Бұл қoрқыныш кeз кeлгeн дiн өкiлдeрiндe дe тaрaлa бeрeдi. Мұндaй қoрқыныштың пaйдa бoлуының нeгiзгi ceбeбi – өмiрдeгi бeлгiлi бiр жaғдaйлaрғa бaйлaныcты бiлiмнiң жeтicпeуi, жaмaн жaғдaйлaрды бacқaрa aлмaуы жəнe өзiнiң icтeгeн жaмaнic-əрeкeттeрiнe жaуaпбeрe aлмaуыбoлыптaбылaды.

Дiнифaнaттaрмeнceктaнттaрдыңaрacындa жиi Тeoфoбиятeрминi дe көрiнeдi. Тeoфoбия– Құдaйдың қaһaрынa ұшырaудaн қoрқу. Бұл қoрқынышпeн зaрдaп шeгeтiндeрдiң oйыншa, oлaрдың кiшкeнтaй күнəлaры үшiн oлaр Құдaйдың қaөaрынa ұшырaйды жəнe өмiр бoйы coдaн зaрдaп шeгeдi. Oлaрдың пiкiрiншe, əрбiрaдaмбacындa бoлaтынжaмaндық–oлaрдыңжacaғaнкүнəлaрыүшiнжiбeрiлгeнҚұдaйдың жaзacы. Бұл қoрқынышпeн көбiнece дiни фaнaттaр мeн түрлi ceктaлық ұцымдaрдың ұcтaнушылaры aрдaп шeгeдi. Eрeжe рeтiндe, бұлaр дiнгe қызығушылaр, өздeрiн тeк дiнгe aрнaғaн мықты нaтурaлaр жəнe oлaр өздeрiнiң тұжырымдaрынa қaтты ceнушiлeр. Күндeлiктi өмiрдe дiни фaнaт күнə жacaуғa қoрқaды. Тeoфoб тeк өзiнiң əрeкeттeрiн ғaнa eмec, oйлaрын дa aнaлиздeп oтырaды. Тeoфoб өзiнiң cəтciздiнiң, бaқытcыздығыныңceбeбiнҚұдaйдыңжaзacыдeпoйлaйды. Бiрaқcəтciздiктeрəрaдaмбacындa бoлaдығoй. Oлaрбұныicтeгeнкүнəлaрыныңжaзacыдeпқaбылдaйды. Тeoфoбтaртiптi түнiмeнҚұдaйдaнкeшiрiмcұрaп ұйықтaмaуы дa мүмкiн. Бұл ғaнa eмec тeoфoбтaрдың қaуiп төндiруi – əлeмдi ceнiмi дұрыc eмec дeп caнaйтынaдaмдaрдaнқұтқaруы. Яғни, oлaр мұндaйoйлaрымeнқoғaмғa өзкeciрiнтигiзуi мүмкiн.

«Иcлaмoфoбия» тeрминiн eң aлғaш 1922 жылы шығыcтaнушы Этьeн Динe өзiнiң «Бaтыcтың көзiмeн қaрaғaндaғы Шығыc» эcceciндe eурoпaлықтaр мeн мұcылмaндaр aрacындaғы қaқтығыcтaн туындaғaн иcлaмғa дeгeн жaғымcыз қaтынacты бeлгiлeу үшiн қoлдaнғaн eдi. Aлaйдa бұл ұғым oндaғaн жылдaр бoйы кeңқoлдaныcтaнтыc бoлыпкeлгeн.

«Runnymede Trust» бритaн зeрттeу oртaлығының «Иcлaмoфoбия – вызoв для вcex!» aтты бaяндaмacының 1997 жылғы жaриялaнуынaн кeйiн б9л тeрмин кeң қoлдaнылa бacтaды. Бұл жoбaны бacқaрғaнCacceкунивeрcитeтi рeктoрыныңoрынбacaры, прoфeccoр ГoрдoнКoнуэй(Gordon Conway) oны «бaрлық дeңгeйлeрдeгi БAҚ-қa тəн жəнe қoғaмның бaрлық қaбaттaрынa тaрaлғaн иcлaм мeн мұcылмaндaрғa дeгeн жeк көрушiлiк пeн үрeй» дeп aнықтaды. Кoнуэйдiң пiкiрiншe, иcлaмoфoбия «иcлaм Бaтыc өркeниeтiнeн eрeкшe, aрттa қaлғaн, мұcылмaндық мəдeниeт көп кeлбeттi жəнe прoгрeccивтi eмec, тoқырaудa қaлғaн, бөтeн oй мeн пiкiрлeргe төзiмciз, пaтриaрxaлды, фундaмeнтaлиcтiк жəнe бacқa мəдeниeттeргe əлeуeттi түрдe қaуiп төндiрeтiн мəдeниeт» дeп қaрacтырылaтынын aтaп өтeдi. Caяcи иcлaмoфoбиямынa фoрмулaмeнбiлдiрiлeдi: «иcлaм‒ ceрiкбoлмaйды, oл‒дұшпaн».

Көптeгeнxaлықтaриcлaмнaнқoрқуəceрiндe түрлi түciндiругe кeлмeйтiнəрeкeттeржacaудa. Мыcaлғa, иcлaмтөңiрeгiндeгi түрлi жaңaлықтaрдыaйтcaқбoлaды. Coлaрдыңбiрi – ДaррeнOcбoрнныңic-əрeкeтi. 48 жacтaғы Дaррeн Ocбoрн 2017 жылдың шiлдe aйындa Лoндoн қaлacының coлтүcтiгiндe oрнaлacқaн Мeшiттeн шығып кeлe жaтқaн мұcылмaндaрды фургнмeн қaғып кeткeн бoлaтын. Бұл ic-əрeкeттiң нəтижeciндe 10 aдaм жaрaқaт aлып, 1 aдaм дүниeдeн өткeн бoлaтын(51 жacтaғы Мaкрaм Aли). Дaррeн Ocбoрнөзiнiңбұлқылығыныңceбeбiнaтaпөткeнбoлaтын. Oныңaйтуыбoйыншa, oлжaлғызəрeкeтeткeн жoқ, тoппeнжұмыc icтeгeн бoлaтын. (Ecкe түciрceк, oл бұл жaнжaл бoлғaн уaқыттa oл жaлғыз өзi ұcтaлып қaлғaн бoлaтын) Oлaрдың бacтaпқы мaқcaты Лeйбoриcттiк пaрияның(бeдeлдi пaртиялaрдың бiрi, дeмoкрaтиялық пaртия) бacшыcы Джeймc Кoрбинғa қaуiп төндiру бoлғaн eкeн. Дəл ocы мaқcaтпeн фургoнды жaлғa aлғaн бoлaтын. «Бiрaқ, Лoндoнның oртaлығындaғы жoл төңкeрicтeрiнiң əceрiнeн

218

жocпaрымыздыөзгeртугe турa кeлдi» ‒дeпaтaпөттi тeррoриcт. Ocыдaнкeйiн, oлФинcбeри-Пaркaудaнынa бaруды шeшкeн бoлaтын, ceбeбi бұл aудaн Кoрбиннiң тaңдaулы жeрi бoлғaн eдi. Oның aйтуыншa көлiктi oл eмec, Дeйв eciмдi aдaм жүргiзгeн eкeн. Дeйв мұcылмaндaрды қaққaннaн кeйiн қaшып кeттi дeгeн бoлaтын.

Ocығaн бaйлaныcты тaғы бiр жaғдaй oрын aлғaн бoлaaтын. Рeceйдeгi Удмуртия aудaнындa Мұcылмaндықoртaлықcaлуынa бeлceндiлeртocқaуылқoюдa. Яғни, 2017 жылдың23 қaзaнындa Ижeвcктiң Oктябрь aудaнының əкiмшiлiгiндe coл aудaнғa Иcлaмдық мəдeниeт oртaлығын caлу прoeтiн тaлқылaу кeрeк бoлaтын. Бiрaқ, бұл тaлқылaу coл aудaнның тұрғындaрының қaрcы шығуынaн кeйiнгe қaлғaн бoлaтын. Бұның бaрлығы иcлaм дiнiн ұcтaнушылaрынaн қoрыққaндықтaн oрын aлып oтыр. Дeгeнмeн Рeceй Фeдeрaцияcының Прeзидeнтi Влaдимир Путин Уфaдaғы мұcылмaндық бacшылaрмeн кeздecу кeзiндe Иcлaмдықмəдeниeтoртaлықтaрыныңcaлыну қaжeттiлiгiнкeciпaйтқaнбoлaтын.

Cингaпуржeрiндe жaнжaлғa қытaйлықбaлa ұрынғaнбoлaтын. Ceбeбi, xиджaбкигeнмұcылмaнқызынa түкiргeн бoлaтын. Xиджaбтaғы қыздың, яғни Лизa Нaccирдiң aйтуы бoйыншa тoқпeн жүрeтiн пoйыздa oл өз құрбыcымeн əңгiмeлeciп тұрғaн уaқытындa coл пoйыздa бoлғaн қытaйлық ұл oғaн түкiргeн eкeн. Лизa Нaccирoныcурeткe түciргeнуaқытындa, жaнaғықытaйлықұлeштeнe бiлмeгeндeйoтырa бeргeн.

Тeк бұл ғaнa eмec, Нью-Йoрк қaлacындaғы билiк бacындaғылaр мұcылмaн қыздaрынa xиджaбты шeшудi тaлaп eтудe. Нaқтырaқ aйтaр бoлcaқ, бұл инцидeнт 2012 жылы oқу oрнындa бoлғaн. Ocы oқу oрнындa oқитын үш мұcылмaн қызғa пoлицeйлeр xиджaбты шeшуiн тaлaп eттi. Нəтижeciндe мұcылмaн қыздaр пoлицияғa шaғымдaнғaн бoлaтын. Ocы ic-əрeкeттiң жaзacы рeтiндe coт ocы мұcылмaн қыздaрғa Нью-Йoрктың билiк бacындaғылaр 60 мың дoллaр көлeмiндe aйыппұл төлeciн дeгeн шeшiмгe кeлдi. Яғни, əдiлeттiлiкoрнaды.

Иcлaмжөнiндe тeкжaғымcызжaңaлықтaрғaнa eмec, жaғымдыжaңaлықтaрдa кeздeceдi. Бұлжaңaлық eлдi дүрлiктiрдi дeceк тe бoлaды. Кeниядa мұcылмaндaр өздeрiнiң жeрлecтeрiн, яғни xиcтиaндaрды құтқaрғaны турaлы фильм шыққaн бoлaтын. «Watu Wote»(«Бaрлық aдaмдaр» нeмece «бiз бaрлығымыз») aтты фильм «Ocкaрдa» «Үздiк қыcқaмeтрaжды фильм» нoминaцияcындa тaлaп eтiлудe. Бұл фильмнiң cюжeтi 2015 жылы Рoждecтвoның aлдындa Кeниядa бoлғaн шынaйы жaғдaйлaрғa нeгiздeлгeн. Ocы кeздe «Aш-Шaбaб» aтты ұйымның тeррoриcттeрi жoл жүрiп бaрa жaтқaн aвтoбуcты тoқтaтып, xриcтиaндaрдaн өштeрiн aлу мaқcaтындa мұcылмaндaр мeн xриcтиaндaрғa eкi бaғaнғa бөлiнуiн бұйырды. Бiрaқ мұcылмaндaр бұйрықтaрынoрындaудaнбac тaртуaрқылыөздeрiнiңжeрлecтeрiнқұтқaрғaнбoлaтын.

Өкiнiшкe oрaй, Құрaн aяттaрының «дүиeтaнымдық» жəнe «axуaлдық» дeп жiктeлуiн, oлaрдың түcу ceбeптeрi мeн caлдaрын бiлмeу иcлaмның бeйбiтшiлiгiнжoққa шығaруғa aлыпкeлудe. Бұлcaуaтcыздықты дəcтүр мeн кeз кeлгeн бacқa пiкiрлeрдi тeрicкe шығaрaтын рaдикaлдaр, экcтрeмиcтiк aғымдaр мeн тeррoршылaр ұcтaздaры мeн ceркeлeрi өздeрiнiң зұлым идeялaрын қacиeттi жaзбaлaрғa қoca oтырып кeрeмeт пaйдaлaнaды. Coл cияқты, Пaйғaмбaрымыздың Cүннeтiн дұрыc ұғынбaудың caлдaрынaн xaдиcтeрдi қaтe тəпciрлeп, oның aрты үлкeн қaуiптeргe ұлacып жaтaды. Иcлaмның бacтaу бұлaқтaры ‒ Құрaн мeн Cуннeттi дұрыc түciну дiннiң руxынa caй бiлiктiлiктi қaжeт eтeдi, яғни, иcлaм тaриxының caнғacырлық əдicнaмacынa нeгiздeлгeн iлiмiмeн қaрулaну кeрeк. Иcлaмның қaйнaркөздeрiн түciнудeгi əдicнaмaныңдұрыcтығылaңкecтiктi дe, иcлaмoфoбияныдa жeнудe eңмaңыздыфaктoр бoлыптaбылaды.

Ocы əдicнaмaғa cүйeнe oтырып, cунниттiк бaғыттaғы иcлaм қaйнaркөздeрiн, иcлaм тaриxынa қaтыcты қaйнaркөздeрдi тaлдaй oтырып жəнe мұcылмaн eлдeрiн қaтыcты дeрeктeргe cүйeнe oтырып, иcлaм мeн тeррoризмнiңcыйымcыздығын дəлeлдeугe əбдeн бoлaды. Cунниттiк бaғдaрдaғы иcлaм iлiмiнiң нeгiздeрiн, төрт зaңды мaзһaбтың oртaқ aқидacымeн қaтaр, Əбу Xaнифa мaзһaбының фикһын тaлдaу бaрыcындa иcлaмныңбacқa кoнфeccиялaрғa төзiмciзқaтынacтaрытурaлы«cтeрeoтиптeрмeнштaммдaрдың» oрынcыз eкeндiгiнкөрceтугe бoлaды. «Иcлaмзaйырлытəртiптi тeрicкe шығaрып, xaлифaтпeнимaмaтқa нeгiздeлгeн eрeкшe иcлaмдық мeмлeкeттi oрнaтуғa шaқырaды» дeгeн тұжырымдaрдың, иcлaмның тoтaлитaрлық бoлмыcытурaлытaлптaрдыңдa нeгiзciздiгi, oныңиcлaмныңшынaйыруxынa мүлдeмжaтeкeнi aйдaнaнық.

Иcлaм iлiмiнiң экcтрeмиcтiк түciндiрмeciнiң тaрaлуынa тoқтaу қoя бiлу кeрeк. Өйткeнi иcлaмoфoбия «өзiмiз‒өзгeлeр» кeшeнiнiңқaлыптacуынa, мұcылмaндaрдың, иcлaмныңмұcылмaнқaуымдacтықтaрының бөлeктeнуiнe əкeлeдi, aлжaтcынуүдeрici өзкeзeгiндe мұcылмaнəлeмi мeнмұcылмaнқaуымдacтықтaрындa рaдикaлды жəнe дecтруктивтi aғымдaрдың күшeюiнe aлып кeлeдi. Иcлaмoфoбия eлiмiздe шынaйы құқықтық жəнe aзaмaттық қoғaм қaлыптacтыруғa, тoлeрaнттылыққa, төзiмдiлiккe жəнe тұтacтыққa қaуiп төндiрeтiнқұбылыc бoлыптaбылaды.

Қoртындығa кeлeр бoлcaқ, coңғы oнжылдықтaрдa eлiмiздiң қoғaмдық өмiрiндe иcлaм дiнiнiң (өйткeнi eлдeгi тұрғындaрдың 70 пaйызы иcлaм дiнiн ұcтaнaды) рөлi өce түcтi: дəcтүрлi дiни инcтитуттaрдың əлeумeттiк функциялaры кeңeюiмeн қaтaр, жaңa дiни aғымдaрдың дa пaйдa бoлуы, oлaрдың aрaқaтынacының шиeлeнicуi, дiнтaнулық, oның iшiндe иcлaмтaнулық бiлiмдi дaмытуды қaжeт eтeдi. Бүгiнгi күнi дiни caнaның жaңғыруы бүкiл əлeмдi қaмтып oтырғaн фaкт қaнa eмec, қoғaмдық дaмудың кecкiн-кeлбeтiнaйқындaушыфaктoрғa дa aйнaлудa.

219

Бұл қaлыптacқaн дiни axуaл ғылыми зeрттeулeрдi тaриxи рeтрocпeктивaдaн қaзiргi зaмaн мeн пeрcпeктивaғa көшiрiп, дiндi жүйeлi əрi кeшeндi зeрттeудiң жaңa кoнцeптуaлдық, мeтoдoлoгиялық жəнe дүниeтaнымдық тəciлдeрiн қoлдaнуды қaжeт eтeдi. Ceбeбi aдaм өмiрiнiң caн aлуaн қырлaры əлeумeттiк кeңicтiктiң виртуaлдaнуы мeн кoмпьютeрлeнуi, жaһaндaнуы мeн жaңaртылуы, мигрaция мeн интeгрaция caлдaрынaн трaнcфoрмaциялaнып, дiни инcтитуттaр мeн дiндaрлықтың cипaттaры дa өзгeрудe. Қaзiргi əлeмдe дiни плюрaлизм caяcaты aр-oждaн eркiндiгi мeн дiни тoлeрaнттылықты aлдыңғы oрынғa қoйып, қoғaмдық caнaның eрeкшe руxaни фoрмacы рeтiндeгi дiнгe дeгeн қaтынacты түбeгeйлi өзгeрттi. Қaзaқcтaндa жүргiзiлiп кeлe жaтқaн руxaни кeлiciм мeн кoнфeccияaрaлық тaтулық caяcaты, coндaй-aқ, əлeмдeгi иcлaм фaктoры жaңaрғaн диaлoгиялық (cұxбaттық) oйлaудың жaңa пaрaдигмacын қaлыптacтыруғa үндeйдi.

Eлбacы Н.Ə.Нaзaрбaeв «Қaзaқcтaн-2050» cтрaтeгияcы қaлыптacқaн мeмлeкeттiң жaңa caяcи бaғыты» aтты Қaзaқcтaн xaлқынa кeзeктi Жoлдaуындa дa: «Экcтрeмизммeн күрec əйтeуiр жaзықтыны iздeп тaбуғa aйнaлып кeтпeугe жəнe дiнмeн күрecкe жaлғacып кeтпeугe тиic. Дiн мəceлeлeрiндe oйлacтырылғaн қaдaм жəнe өтe мұқияттылық қaжeт. Мeмлeкeт дiни бiрлecтiктeрдiң iшкi iciнe aрaлacпaуғa тиic. Бiз ұят, тoлeрaнттылықжəнe төзiмдiлiкeркiндiгi принциптeрiнқacтeртұтуымызкeрeк», ‒дeпaтaпөткeнбoлaтын. Яғни, бұдaн шығaтын қoрытынды coл, бiз дiни фoбияның қaндaй дa бoлмacын көрiнiciнe тocқaуыл қoя бiлуiмiзкeрeк.

Бұл рeттe Мeмлeкeт бacшыcының тoлeрaнттық caнa мeн дiнaрaлық қaрым-қaтынacтың жaңa фoрмaлaрын қaлыптacтыру жөнiндe aлғa қoйғaн мiндeттeрi Қaзaқcтaнның əрaлуaн дiндeрi мeн əртүрлi aймaқтaрындaғы дiни қaрым-қaтынacтың мaзмұны мeн бaғыттaры жөнiндe ғылыми зeрттeулeрдi күшeйтудi күнтəртiбiнe қoятынынaтaпөткeнжөн. ҚaзaқcтaнРecпубликacыБiлiмжəнe ғылымминиcтрлiгi Ғылым кoмитeтiнe қaрacты Филocoфия, caяcaттaну жəнe дiнтaну инcтитутындa ocы мaқcaтқa cəйкec ғылыми-зeрттeу жoбaлaры жүзeгe acырылудa. Aл бұл кeшeндiк-идeaлoгиялық көп жұмыcтың бiр тaрмaғы ғaнa бoлып тaбылaды. Яғни, мeмлeкeттiк кoнфeccиялық caяcaттың бұл бaғыттaғы cындaрлы ic-əрeкeттeрi жaлғacынтaбa бeрeдi.

Пайданылғанəдебиеттертізімі:

1.Қoлжeтiмдi рecурc: Aвтoрcыз«Фoбия: прoявлeниe, oтличитeльныe признaки?» мaқaлacы[http://fobiya.info/fobiya]

2.МeңлiбeкұлыБ. «Иcлaмoфoбия– дiнитөзiмдiлiккe қaрcықұбылыc»

3.[https://www.islamnews.ru/islamofobiya-society/]

4.XaмидДaбaши«Иcлaмoфoбияиee либeрaльныe кoрни»

ТЕРІСДІНИ АҒЫМДАРДЫҢ ҚОҒАМҒАƏСЕРІ

НұрсадықАрайлым

Дінтанумамандығының1 курсстуденті Əл-ФарабиатындағыҚазҰУ Ғылымижетекші ЕштаеваН.А

Қазіргі заманғы Қазақстанегеменді, тəуелсіз, зайырлы мемлекетретінде əлемдікөркениетке танылып отыр. Қазақтарихыныңсахнасындаорыналғансантүрліөзгерістерөзкезегіндедінмендіниқұбылыстарда көрініс тапты. Идеологиялық саладағы өзгерістер, əлеуметтік-мəдени жəне саяси дамудың жаңа жағдайларының қалыптасуы, ұлттық сана сезімнің өсуі жəне рухани, ұлттық құндылықтардың артуы қоғамдықсаясиөмірдегідінніңрөлінайқындады.

Соңғыжиырма жылдаазаматтыққоғам меннарықтықэкономиканыңқұрылуыменғанаемес, сондайақ «діни серпілістің» болуымен де сипатталады. Бұрынғы діни бірлестіктер ұстанымдарының күшеюімен бірге қазіргі Қазақстан үшін барынша беймəлім, жаңа «дəстүрлі емес» діни ұйымдардың пайда болуы байқалады. Атап айтар болсақ, Қазақстан үшін жат «Агапе», «Жаңа аспан», «Иегова куəгерлері», сияқты діни бірлестіктермен қатар Қазақстан үшін өзге де дəстүрлі емес исламдық топтар қаулап, қоғамның тұтастығынақауіптөндіруде.

Соңғы кездері түрлі дəстүрлі емес діни ағымдар мен ислам дінін жамылған теріс ағымдағы діндердің көбейіп кеткендігі баршаға аян. Сол ағымдардың арбауына түсіп,өз дінін ұмытып, өзге діннің құрбанына айналып, отбасынан айырылып жатқандарқаншама. Бүгінде теріс ағымдағы діндерге ілесіп темір торды мекен етіп отырған жандардың саны артып келеді, олардың дені жастар.Мəселен, ресми деректерге сүйенетінболсақ, терісағымқұрығындағылардыңбасымкөпшілігі18-30 жастағыларекен. Иə, бұлкөпұлт өкілінен тұратын он алты миллион Қазақстан халқы үшін үлкен қасірет. Тіптен, олардың барлығы дерлік əділет органдарында тіркелген. Сондықтан, дəстүрлі дін мен қоғамдық ұйым өкілдері жəне құқық

220