81

4.ҚР«Білімтуралы» Заңы(2007 ж. жəне24.10.2011ж.13.01.2015ж. өзгертулеріменжəнеқосымшаларымен);

5.ҚРбілімберудідамытудың2011-2020 жылдарғаарналғанмемлекеттікбағдарламасы, 7.12.2010;

6.«Балапан» бағдарламасы2010 ‒2020жж. 28.05.2010ж. (20.12.2013ж) №1377

7.ҚазақстанРеспубликасымектепкедейінгітəрбиеменоқытудыңмемлекеттікжалпығаміндеттістандарты, 2012 ж. №1080

8.Е.С.БеловаОдаренностьмалыша: раскрыть, понять, поддержать/ М.: Академия, 1998.-251 б.

9.Д.Б. БогоявленскаяРабочаяконцепцияодаренности/Педагогика,1998.‒257б.

10.Л.И.БожовичИзбранныепсихологическиетруды. Проблемыформированияличности, 1995.‒212 б.

11.БольшаяСоветскаяэнциклопедия/ А.М.Прохорова-М.: 1974 ‒634б.

12.Л.С.ВыготскийВоображениеитворчествовдетскомвозрасте/ СОЮЗ, 1997.-96 с.

13.А.И.ДоровскойСтосоветовпотразвитиюодоренностидетей. Родителям, воспитателям, учителям/ 1997. ‒312 б.

14.Е.О. Омар. Қазақстандағымектептентысмекемелер: Қалыптасуыжəнедамуы.‒Алматы: Рауан, 2003, 297 б.

15.Е.О. Омар. Қосымшабілімберуұйымдарытəрбиежұмыстарыныңнегізі. – Түркістан; 2004, 248 б.

16.Үздіксізтəрбиеніңтұжырымдамасы. – АлматыРБК. 1998.-32 б.

17.Дополнительноеобразованиедетей. – М.: Изд. ЦентрВЛАДОС, 2006. 320 с.

18.Отвнешкольнойработыкдополнительномуобразованиюдетей, – М.: Просвешение, 2003. 112 с.

19.ЖексенбаеваУ.Б. СодержаниедеятельностиРНПЦ«Дарын».‒Алматы, 2002

ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ ӨЗІН-ӨЗІ ЖҮЗЕГЕАСЫРУДАҒДЫЛАРНЫҢМАҢЫЗЫ

ЕрғалиМөлдір

Əл-Фарабиат.ҚазақҰлттықуниверситеті Философияжəнесаясаттануфакултеті Педагогикажəнебілімберуменеджменткафедрасы Əлеуметтікпедагогикажəнеөзін-өзітанумамандығы 4 курсстуденті Ғылымижетекші: п.ғ.д,профессорМагауоваА. С

e-mail: ergaly.moldir@gmail.com

Жасөспірімдік кезең‒ əлеуметтенудің қарқынды түрде жүретін шағы. Осы шақта тұлға ретінде қалыптасу үдерісі жүріп, түрлі ақпарттарды жылдам қабылдап, тез ой қорытып, өз əлемін құруға таңдау жасайды. Бұл кезең орта мектептің 5-8 сыныбына сəйкес келеді де, 11-12 жастан 14-15 жасқа дейінгі аралықты қамтиды. Негізгі жас 12-13 тен 15-16 –ға дейінгі аралық болып, жеке тұлғасының дамуы үшін өзін-өзіжүзегеасырудағдыларыныңтиімдідамуынқажететеді.

1. сызба

7-сынып

8-9 сынып

5-6 сынып

Бұлжастар аралығындағыдағдарыстыңпайдаболусебебі– балалықшақтанжастықшаққаөтуі. Жасөспірімдік кезеңнің ерекшеліктері‒ белгілі бір нəтижеге ұмтылады. Жасөспірімдер дайын

əлеуметтіклидерлер.Оларөздерінөзгелергедəлелдеуге, көрсетугебейімкеледі.

Жасөспірім шақта физикалық үдеріс психикалық жəне əлеуметтік даму позитивті жəне негативпен жетістікпеннемесеспецификалықпсихологиялыққиыншылықтарменқатар жүреді.

Жасөспрімдік кезеңдетұлғаөзін-өзітанудыжақсыкөреді. «Менкіммін?» ‒осыжастыңнегізісұрағы. Жасөспірім ішкі жан дүниесінің дамуы, интенсивтілік тану. Жасөсіпірмдерде физикалық даму өзінің тануында«Менөзімдібасқалар арасындақалайкөрсетеаламын» дегенсұрақмазалайды.

Бұлжастықкезеңдеолар, ересектердентəуелсізболуғажəнедербесшешімдер қабылдауғаұмтылады, себебі «Менжəне біз» немесе «Мен жəне басқалар көзімен» ұстанымы қалыптасып екі жақты субъективті қарым-қатынаспенортаның ықпалынегізіндеөзін-өзіжүзегеасыру дағдыларынжетілдіреді.

Жасөспірімдердің өзін-өзі жүзеге асыруы қоғамға тұлға ретінде əлеуметтенуінің басты механизімі болып табылады. Алайда жасөспірімдік шақта бұл механизімнің дұрыс жұмыс жасамауы өзін-өзі жүзеге асырудың кедергілері ішкі күйзеліспен,түсініксіз дағдарысқа алып келетіндігі анықталыды,бұл жасөспірімдердіңболашақкəсіптаңдауына,өзіндікидеалынтабуынакеріəсеретеді. [1]

Мəселен, ДДСҰ мəліметтері бойынша, 12 мен 17 жас аралығындағылардың 4 % жəне 18 жастағылардың 9% түрлі салдарға душар ететін психикалық бұзылыстардың кең тараған түрі күйзелістен

331

зардап шегіп келеді екен. Барлық психикалық денсаулық бұзылыстарының жартысы 14жастан басталынады, алайда көпшілігі байқалынбайды жəне емделмей қалып кетеді, салдарында бұл өмір бойы адамныңпсихикалықденсаулығынаəсер етіпотырады.

Қазіргі таңда ересектерде байқалған көптеген психикалық бұзылулар балалық шақтан бастау алады деген дəйек мойындалды. Жасөспірім кезеңде депрессия мен суицидтік мінез-құлық сияқты көптеген психикалықпроблемалардыңтаралуыайтарлықтайартады.

ҚР Денсаулық сақтау министрлігінің мəліметіне сəйкес 2011 жылы шамамен 7000 бала жəне 13000 жасөспірімдепсихикалық жəне мінез-құлық бұзылуының бастапқы диагнозы қойылған, бұл сəйкесінше балалар менжасөспірімдер арасында100 000 тұрғынғашаққанда170,1 жəне166,9 жағдайға сəйкескеледі. Бұлшынмəнінде, тіптіүлкеналаңдаушылықтудырады, себебібұғандейін53 000 науқасшизофренияжəне 3500 аффективныхбұзылуларыбар3 500 науқасемқабылдаған.

Сарапшыларжасөспірімдердіңөз-өзінедегенсенімінкүшейтужəнеөзін-өзіжүзегеасырудағдыларын жетілдіру психикалық денсаулық саласында мінез-құлықтағы ауытқулар, қорқыныш, күйзеліс жəне тамақтанудағыауытқуларжəнебасқадақатерлімінез-құлықүлгілерімен, атапайтқанда, жыныстықмінезқұлық өзгеруі, есірткі жəне басқа да заттарды тұтыну, агрес сиялық мінез-құлықтың алдын алуға айтарлықтайəсер ететіндігінайтады. [2]

Өзін-өзіжүзегеасыру‒бұлтұлғаныңжетілгенөзіндікреттеу, өзіндікбасқарунегізіндепайдаболатын, жақынортадаөзініңəлеуметтікстатусынжоғарылатуқажеттілігінентуындаған, өзін-өзікөрсетужəнеөзін əлеуметтік тəжірибе субъектісі ретінде өзін-өзі бекіту бойынша дербес, саналған, арнайы ұйымдастырылғанісəрекет.[3]

Өзін-өзі жүзеге асыру дағдылары дегеніміз ‒ өзін–өзі дамытуға итермелейт мативтер (түрткі) жəне қызығушылықтарыменөзінедегенсенімдеріжəнеөзін-өзібағалауыт.бтұлғаныңішкікүшініңсыртқыіс- əрекетіненəлеуметтенуінің (өзін-өзіжүзегеасыруының) негізгімеханизіміболыптабылады.

Өзін-өзі жүзеге асыру – бұл дегеніміз əлеуметтену ұғымымымен егіз.Бұл үдеріс жасөспірімдердің өзін‒ өзін тану жəне дамытудың ең адекватты формасы. Ол адамның өзі (өз бетінше) тырысатындығын, қандай да бір идеалға ұмтылатындығын, өзінде əзірге жоқ тұлғаның ерекшеліктері мен қасиеттеріне ие болатындығын, өзіигермегеніс-əрекеттүрлерінигеребастайтындығынбілдіреді. Басқашасөздерменайтар болсақ, өзін-өзі жетілдіру – бұл тұлғаның дамуын, өз қасиеттері мен қабілеттерін саналы түрде басқару процесі.

В. Г. Маралов пікірінше тұлғаның өзін-өзі тану бұл, «Мен» теориясының нақтылануы əр адамның өз потенциалын білуі, өзін қоршаған əлемнің бір бөлшегі ретінде сезіне білуі жəне өмірінің соғына дейін жүретінөзін-өзіжүзегеасыратын,бағалайтын,реттейтін, үдерісдегенанықтамаұсынған. (2.сызба)

Өзін-өзіжүзегеасыру шартары

2. сызба

Өзіжайлыойлау

«Мен» концепциясы

1.Эмоционалды құндылыққатына

2.Өзін-өзітанудыңқұндылыққатынасы;

3.Өзін-өзіреттеу;

4.Өзін-өзібақылу;

5.Өзін-өзібағалау; [4]

Психоанализде К. Юнг пікірінше , өзін-өзі жүзеге асыру үлкен еркіндікке қарай қозғалу жəне кемелдіккеқарайұмтылументүсіндіреді.

Демек жасөспірімдік жаста өзін-өзі анықтап,тану үдерісі тікелей өзін-өзі жүзеге асыру үдерісі негізінденəтижеліжүзегеасатындығынакөзжеткізеаламыз.

332

Жасөспірімдердің өзін-өзі жүзеге асыруында позетивті немессе жағымды жағы: өзін-өзі жетілдіру, жақындарынақамқорлық, күрделіотбасылықмəселелердішешу, спорт, білімигеру т.б.

Ал, өзін-өзі жүзеге асыруындағы негетивті яғни, жағымсыз тұсы ‒ өзіне-өзі сенімсіздіктің сыртқы көрінісіне реніш, бірбеткейлік, жасөспірімнің агрессиясы, жанжалдасу, эмоциялық қозу, көңіл-күйдің құбылмалыболуы, ештенеңіжақтырмау жатады.

Егер жасөспірім үшін «мен – мінсізбін» қолжетімді болып көрінсе, онда ол өзін-өзі тəрбиелеу мен жетілдіру бағдарламасынжүзегеасырудыбастайды.[5]

Болашақ əлеуметік педагог ретінде , жасөспірімдік шақта білім алып жатқан 5-9 сыныптық кезеңдегі оқушылардағы физиологиялық жəне писхологиялық өзгерістердің жағымсыз мінез-құлыққа айналмасы үшінсыныппенөткізілетінтəрбиесағаттарыменсыныптантысқоғамдықжұмыстарынабелсенеараласуын қадағалап, өзін-өзі жетілдіруге, өзін-өзі дамытуға арналған практикалық əдістер мен диогностикалық сауалнамаларды алып тұруы өте маңызды деп айтқым келеді. Мəселен, еліміздің білім беру саласында ақсап тұрған өзекті мəселе‒ өз мамандығы жан қалауымен таңдап, сол мамандықты беріле жұмыс жасайтын мамандардың жиі кездесе бермеуі. Яғни өзінің болмысына, қабілетіне сай емес мамандықты белгіліфакторларыңқысымыменоқыпшығып, артынша«жұмысжоқ» немесе« жұмысымұнамайдыт.б» сылтаулардың пайда болуына алып келеді. Сондықтан да қазірге таңда жасөспірімдердің өзін-өзі жүзеге асыруында барылық уақытын,күшін,ынта-зейінін «Мен болашақта қандай маман иесе боламын?» ‒ деген сұрақтыңшешімінтабуғажұмылдыруымызкерекдепойлаймын. Солкезде, жасөспірімдерөздеріұнатқан сала бойынша өзін-өзі жетілдіріп, өзін-өзі дамытуға, жүзеге асыруға итермелейтін болады. Оларға жол көрсеттінсубеъектеңбірінші– өзіекендігінтүсінуге, сосынмектеппената-ананыңөмірліктəжірибесінің, кеңесінің, тəрбиесініңықпалымаңыздыекендігінұғындыруасаөзекті.

Біз осы сұрақтың жауабын нақтылау мақсатында Алматы қаласы,Алмалы ауданы Б.Атыханұлы атындағы №36 гимназияның 9 «ə» сынып оқушыларынан Е. А. Климовтың «Мен қаладым» саралаушыдиагностикалықсұрақнамасынегізіндезерттеушілікжұмысжүргіздік.

Əдістеменің мақсаты: оқушылардың бейімділігі мен кəсіби қызығушылығын анықтауға мүмкіндік береді.

Сауалнамаға26 оқушықатысты. 2-бағанбойыншаберілгенсұрақтардытаңдапбелгілеп,ұпайсандарын қосады,қай бағанда көп ұпай жиналса сол кəсіпке икемділігі анықталады.Біз жалпы əр бағанның ұпай санынқосыппайыздықкөрсеткішіншығарамыз. (1.кестебойынша)

Пайыздықкөрсеткіштік диограммалықүлгісіндекөрсетілгендейеңкөп6-шыбаған«Адамныңөзі» 63% -дыкөрестті.

1.1-сурет

1. Табиғат‒7 оқушы; 2. Техника‒4 оқушы; 3. Басқаадамдар‒4 оқушы; 4. Белгіжүйесі– 8 оқушы; 5. Көркемобраз‒8 оқушы; 6. Адамныңөзі‒9 оқушы.

Нəтижесінде: «Менқаладым» саралаушы-диагностикалықсұрақнамасыбойынша9 «ə» сыныбында26 оқушының қатысуымен жоғарғы көрсеткіш «Адамның өзі » 63% көрсетіп тұр. Бұл мамандықтар адамның өзін-өзі жетілдіруге негізделгендіктен, жалақыны жұмыс нəтижесіне байланысты алады. Мұндай мамандықтаркөпемес, бірақолардыңжұмысыкөпшіліктіңалдында. Мəселен, спортсмендер, каскадерлер, кино жəне театр актерлері, əншілер, фотомодельдер, цирк əртістері. Бұл мамандық түрлері бойынша

333

жетістікке жету үшін адам табиғатынан зейінді, қабілетті, көпшіліктің алдында өзін көрсетуге талаптануы меноғандайынболуы, өзін-өзідамытуға, жетілдіругеұмтылуы, ішкіжəнесыртқыкедергілердіжеңебілуге жігеріжеткіліктіболу керектігінақтыланды.[6]

Қорытылай келе, жасөспірімдердің өзін-өзі тануындағы өзекті мəселе өзін-өзі жүзеге асыру дағдыларының дұрыс дамуы,тұлға ретінде қалыптасуына оң əсерін беретін психологиялық күйдің тұрақтылығын сақтай білуі мен əлеуметтену көрсеткішінің жоғарғы деңгейде жүзеге асуына ықпал ететін маңыздыіс-əрекетдепайтқымызкеледі.

Өзін-өзі жүзеге асыру дағдыларын жетілдіру үшін психологиялық тренингтер мен сауалнамалардың жəне əдістемелерді қолдану қажеттілігі зор. Сонымен қатар, жасөспірімдердің физологиялық жəне əлеуметтік –психологиялық өзгерісістерін ескере отырып жасерекшеліктеріне қарай қажетті əлеуметтену сатыларынанөтуінеқолдау білдіру маңызды.

Жасөспрімдер үшін өзін – өзі жүзеге асыру дағдыларының негізгісі ретінде өзін-өзі тəрбиелеудің, бағалаудың, анықтаудыңмаңызыөтеүлкен. Бұлүшінтөмендегіəдістерменсауалнамалардыұсынамыз.

Өзін-өзітəрбиелеубағдарламасыныңүлгілітүрі

(С.Б. Елкановбойынша)

Өзінесенімділікжəнеөзінеқанағаттанғандықдеңгейініңдиагностикасы.

Нұсқау: сұрақтардызейінқояоқыпшығыңыз, жауаптыңөзпікіріңізгесəйкескелетіннұсқасынтаңдап алыңыз.

1.Сізге бір нəрсені айтпаған немесежасамағанжөн болар еді деген ойлар сізді қаншалықты жиі мазалайды?

а) өтежиі(1 балл); б) кейкездері(3 балл).

2.Егерсізақылыұшқырадамменаралассаңыз, Сіз:

а) онысөзтапқыштықтажеңіпшығуғатырысыпкөресіз(5 балл);

334

б) жарысқакірісіпкетпейсіз, оныңақылдыекенінмойындап, əңгімеденкетіпқаласыз(1 балл).

3. Сізгееңжақынпікірлердіңбірінтаңдапалыңыз:

а) көптеген адамдарға жолы болғыштық болып көрінетін нəрсе шындығына келгенде – қажырлы еңбектіңнəтижесі(5 балл);

б) табыстаркөбінесетүрліжағдайлардыңбақыттытоғысуынабайланыстыболыпкеледі

(1 балл);

в) қысылтаяң жағдайда негізгісі – табандылық пен жолы болғыштық емес, мақұлдай немесе жұбата алатынадам(3 балл).

4. сізгеөзіңізгежасалғаншаржнемесепародиякөрсеттіделік, Сіздің жауабыңыз:

а) күліпжібересізжəнеөзіңіздібойыңыздыбірегейнəрсеніңбарекендігінеқуаныпқаласыз(3 балл); б) Сіздің серігіңіздің бойынан күлкілі бір нəрсе табуға жəне оны келемеждеуге тырысып бағасыз (4

балл); в) өкпелепқаласыз, бірақтүр көрсетпейсіз(1 балл).

5.Сіз əрқашан асығып жүресіз, сізге уақыт жетпей ме, əлде бір адамның мүмкіндігінен асып түсетінтапсырмаларды орындауғакірісіпкетесізбе?

а) иə(1 балл); б) жоқ(5 балл);

в) білмеймін(3 балл).

6.Сіз... сатыпалаотырып, құрбыңызғаиіссутаңдапаласыз:

а) өзіңізгеұнайтынын(5 балл); б) жекебасыңызғаұнамасада, өзіңіздіңойлауыңызша, құрбыңыздықуантатынын(3 балл);

в) жуырдажарнамаланғаниіссуды(1 балл).

7.Сіз өзіңіздің көз алдыңызға өмірдегіге қарағанда, өзіңізді мүлдем өзгеше ұстайтын алуан түрлі жағдайлардыкелтірудіұнатасызба?

а) иə(1 балл); б) жоқ(5 балл);

в) білмеймін(3 балл).

8.Сіздің əріптестеріңіздің (əсіресе жастардың) өзіңізге қарағанда көбірек табысқа жететіндігі шамыңызғатиеме?

а) иə(1 балл);

б) жоқ(5 балл); в) кейкездері(3 балл).

9.Сізгебіреугеқарсышығулəззатəкелеме?

а) иə(5 балл); б) жоқ(1 балл);

в) білмеймін(3 балл).

10.Көзіңіздіжұмып, өзіңізге3 түстікөзалдыңызғакелтіругеəрекетжасапкөріңіз:

а) көгілдір(1 балл); б) сары(3 балл); в) қызыл(5 балл).

Нəтижелердіөңдеу:

50 ‒38 балл– Сізөзіңізгеризасызжəнеөзіңізгесенімдісіз. Cіздеадамдарданүстемболуғадегенүлкен қажеттілік бар, өзіңіздің Меніңізді баса көрсеткенді, өз пікіріңізді бөліп көрсеткенді жақсы көресіз. Сізге өзіңіз туралы басқалардың не айтып жатқандығы бəрі бір, бірақ өзіңіз басқаларды сынауға бейімділікке иесіз. Сіздің балыңыз неғұрлым көбірек болса, Сізге: «Сіз өзіңізді жақсы көресіз, бірақ басқаларды жақсы көрмейсіз» дегенанықтамалайықты.

Тағы бір кемістігіңіз ‒ өзіңізге тым байсалды қарайсыз, ешбір сындарлы ақпаратты қабылдамайсыз. Өкінішті-ақ...

37 ‒ 24 балл – Сіз өзіңізбен татулықта өмір сүресіз, өзіңізді білесіз жəне өзіңізге сене аласыз. Жеке басыңыздыңсипатындағыда, басқаадамдарменөзарақарым-қатынастадақиынжағдайларданшығаржол таба білудің құнды қасиетіне иесіз. Өзіңіздің өзіңізге жəне қоршаған адамдарға қатынасыңыздың формуласын: «Өзіңізге ризасыз, басқаларға ризасыз» деген сөздермен білдіруге болады. Сізде қалыпты, дұрыс өзін-өзі бағалау бар, Сіз өз өзіңізге қолдау жəне күш көзі бола аласыз, жəне ең бастысы, мұны басқалардыңесебіненжасамайсыз.

23 -10 баллсірə, Сіздіңөзіңізгекөңіліңізтолмайжүр, Сізді: өзіңіздіңинтеллектіңізге, қабілеттеріңізге, сырт бет əлпетіңізге, жетістіктеріңізге, жасыңызға, жынысыңызға күмəндену мен қанағаттанбаушылық азапқасалуда... Тоқтаңыз! Өзіңдіжақсыкөру жамандепкімайтыпеді? Ойлайтын адамүнеміөзінекөңілі толмай жүруге тиісті дегенді Сізге кім бойыңызға сіңіріп қойды? Əрине, ешкім де Сізден өз өзіңізге

335

масаттаныпжүрудіталапетпейді, бірақСізөзіңіздіқабылдауға, өзіңіздіқұрметтеуге, өзбойыңыздаосыбір ұшқындыаялапұстауғатиіссіз. [7]

Пайдаланғанəдебиеттертізімі:

1.ЖұбаназароваН.С. Жасерекшелікпсихологиясы: оқуқұралы. ‒Алматы: Қазақуниверситеті,2013. ‒354 б.

2.http://syrboyi.kz/kogam/15983-zhassprmderd

3.С.Ж. Пірəлиев, О.С. Сангилбаев, М.А. Қуаналиева. Өзін тану жəне дамыту (оқу құралы) – Алматы: Абай атындағы Қазақ ҰПУ, 2011. -250 бет

4.Маралов В. Г. М 25. Основы самопознания и саморазвития: Учеб. пособие для студ. сред. пед. учеб, заведений. ‒ 2-е изд., стер. ‒М.: Издательскийцентр«Академия», 2004. ‒256 с.

5.http://www.dissercat.com/

6.Мектеппсихологиясы.Қ.Р-ныңғылымиəдістемелікжурнал. Алматы‒2006ж.№5

7.С.Ж. Пірəлиев, О.С. Сангилбаев, М.А. Қуаналиева. Өзінтанужəнедамыту(оқуқұралы) Алматы: АбайатындағыҚазақҰПУ, 2011. -250 бет[211-227 б.б]

ƏЛЕУМЕТТІКПЕДАГОГТЫҢ «ƏЛЕУМЕТТЕНУҚҰРБАНЫ» ТОБЫНДАҒЫ ОҚУШЫЛАРМЕНЖҰМЫСЫ

ҚабиеваМ.С.

Ғылымижетекші: п.ғ.д., профессорТаубаеваШ.Т. Əл-ФарабиатындағыҚазақҰлттықУниверситеті e-mail: kabiyeva.moldir@mail.ru

Қазіргі уақытта мектептегі оқушылар арасындағы туындайтын қарама-қайшылықтар, балалардың мінез-құлқы мен даралық ерекшеліктеріне қатысты түсінбеушіліктер, топқа ене алмайтын жағдайлар жиі кездеседі. Ал бұл жағдаяттар оқушылардың өзін-өзі тануы мен тұлғалық дамуына кері əсер етіп, бала болашағын өзгертіп, психикасына едəуір ауыртпалық салады. Топтың жеке оқушыға, оқушының топқа өзіндікəрекетісыныптаноқшауланып, қоғамдықбелсендіəрекеттерденөзіналшақұстауынасебепболады.

Жалпыбілімберетінмектептердеоқшауланғанбалалардыңпайдаболуынасыныпішілік, мектепішілік қақтығыстар мен əр түрлі қиын жағдайлар себеп болғанымен, олардың түгелдей дерлік алдын алу мүмкін емес. Кез келген конфликтілік жағдайлардың алдын алу құралы – тəртіп деп санасақ, тəртіпке мынадай қысқаша анықтама берсек болады. Тəртіп дегеніміз – белгілі бір нормалар мен ережелер арқылы баланың тұлға ретінде қалыптасуын қамтамасыз ететін əрекет. Сондықтан оқшауланған балалардың көбеюінің алдыналумақсатындасыныптағықұрдастарыныңтəртібінебасаназараударып, əлеуметтік-педагогикалық жəне психологиялық зерттеу əдістемелерін тиімді қолданған жөн. Сыныптан оқшауланған балаларға əлеуметтік педагог көмек көрсетпес бұрын, оқшауланған баланы алдымен анықтап, оның жекелену себептерін айқындап алу керек. Сыныптағы оқшауланған оқушылармен жұмыс негізі оның себебінен туындаған конфликтілікжағдаяттышешудіңпсихологиялық-педагогикалықжолдарынанбастау алады.

Елімізде жан-жақты дамыған тұлға ретінде ортаға əлеуметтендіру теориясы мен практикасына қатысты мəліметтер жинақталған. Осы тəжірибелердің жай-жапсарын зерттеу, оның нəтижелерін қайта əлеуметтендіру жолдарыменбағыттарынқарастырубүгінгікүнталаптарынантуындапотыр:

‒Қоғамда оқшауланудың пайда болуы мен оны жоюдың маңызын Маркс пен Энгельс еңбектерінен көреаламыз;

‒Адамның қоршаған ортасы оның психикасы мен іс-əрекетіне тікелей əсер ететінін практика тұрғысынанФ.Теннис, Г.Лебонзерттеген;

‒Əлеуметтену үрдісін сипаттайтын негізгі ұғымдардың мəн-мағынасын неміс əлеуметтанушысы ФердинанджТеннисашыпкөрсеткен;

‒Тұлғаның қалыпты əлеуметтенуі тікелей топ ішінде жүзеге асатынын ғылыми түрде Людвиг Гумплович, ФлорианЗнанецкийдəлелдеген;

‒сонымен қатар А.Вебержəне Я.Морено сынды ғалымдар тұлғаның əлеуметтену деңгейін анықтауға арналған«проективті», «социометрия» əдістерінұсынып, қайтаəлеуметтендіру жолдарынатапкөрсеткен;

‒Мектептің білім беру қызметін бірнешеге топқа бөліп, соның бірі ретінде оқушыларды əлеуметтендіру мəселесінорысғалымдарыВ.И. ДобреньковпенА.И. Кравченкокөтерген.

Бірақ, бұлеңбектердеəлеуметтікпедагогтыңқазіргімектептердегіоқшауланғаноқушыларменжұмыс жасаумоделітолықашылмаған. Қазіргіжаһанданузаманындақоғамнаншетқалуғамəжбүроқушылардың пайда болу себептері мен олармен нақты жасалынатын педагогикалық жұмыстардың негізгі бағыттары белгіленбеген. Мектептегі əлеуметтік педагогтың қызмет көрсету сферасының бірі мұғалімдер мен оқушылар, оқушылардыңөзарақарым-қатынасындағыконфликтердіңалдыналуболыптабылады. Себебі, сыныптағы қарым-қатынас сипаты баланың білім алуы мен тəрбиеленуіне едəуір əсер етеді. Егер мұғалім

336

оқушыларға дұрыс білім мен тəрбие беріп, олардың білім деңгейін жоғарылатамын десе, онда ең бірінші кезекте оқушылардың өзара қарым-қатынасын, сондай-ақ оқушы мен мұғалімдер арасындағы қарымқатынасты реттеп алған дұрыс. Олай болса, əлеуметтік педагог осы кезекте оқушыларды өзара бірлікте, татулықта болуға үйрететін, достарына əрдайым қолдау көрсетуге баулитын арнайы жаттығулар мен ойындарды тиімді қолдану жолдарын жетік білу керек. Сыныптағы оқушылардың өзара қарымқатынастың дұрыс болмауы, əлеуметтенбеген немесе кері əлеуметтенген оқушының тіптен оқшау қалуы мектеп өмірінде қарама-қайшылықтарды туындатып отыр. Бұл қайшылықтардың шешімін табу, біздің зерттеу проблемамыздың көкейкестілігін анықтайды. Сондықтан да «Əлеуметтік педагогтың «Əлеуметтену құрбаны» тобындағы оқушылармен жұмысы» ғылыми зерттеу жұмысын алуға негіз болып табылады.

Əлеуметтену – адамның дүниеге келгенінен өмірден өткенге дейін жалғасатын үзсіксіз үдеріс қана емес, қоғамда қабылданған нормалар мен ережелерге сай өмір сүріп, бойына дағды, қасиеттер жинағын меңгере отырып, толыққанды тұлға ретінде қалыптасуын қамтамасыз ететін эволюция. Қоғамға дұрыс əлеуметтену тұлғаға тікелей жəне жанама əсер ететін ішкі-сыртқы факторларға байланысты. Егер факторларжағымдыəсеретсе, тұлғаныңдамудеңгейіжоғарылайбермей, алкерісінше, терісəсерінберетін болса, тұлғабойындаауытқушылық, психикасыныңөзгеруінемесе«керіəлеуметтену» депаталатынүрдіс жүруі мүмкін. Бұл индивидтердің қоғамдық бірлестікте белсенді қызмет атқаруына кедергісін келмей қоймайтыныанық.

Əдебиеттер:

1.ҚарабаевШ.Қ.Əлеуметтанунегіздері: Оқуқұралы– Алматы: Экономика, 2013. – 632 бет.

2.Əлеуметтану: Оқуқұралы/К.У.Биекенов,С.К.Бииекенова, Г.А.Кенжакимова. – Алматы: Раритет, 2012. – 448 бет.

3.Əлеуметтенудің макрофакторлары жəне тəрбие/Б.Иманбекова//Қостанай мемлекеттік уни-нің көпсалалы журналы=Костанайскийгос,ун-тим.А.Байтурсынова.Многопрофильныйнауч.журнал. – Қостанай, 2009. ‒№3. – 54-57 б.

4.Əлеуметтенудегіқарым-қатынаспсихологиясыныңмаңыздылығы/Н.Қ.Тоқсанбаева//Əлеуметтікпедагогикажəнеөзін-өзі тану=Социальнаяпедагогикаисамопознание. – 2012. ‒№2. – 3-4 б.

МЕДИАТИВТІ ТЕХНОЛОГИЯНЫҢҚАЗІРГІ ҚОҒАМДАҒЫРӨЛІ

ДанышпановаƏ.П.

Əлеуметтікпедагогикажəнеөзін-өзітану мамандығы4 курсстуденті Ғылымижетекші: п.ғ.к., доцентм.а., педагогика

жəнепсихологиябілімберуменеджемент кафедрасыныңағаоқытушысыШағырбаеваМ.Д Əл-ФарабиатындағыҚазақҰлттықуниверситеті

E-mail: dasel_96@mail.ru

Қазіргі уақытта қазіргі заманғы қоғамның қақтығыс сипатын арттыратын көптеген əлеуметтік процестер бар. Медиативті технология жасөспірімдер арасындағы кикілжіңдердін алдын алу , жасөспірім ұжымда эмоционалды жəне этносаралық шиеленісті еңсерудің оңтайлы əдістерінің бірі болып табылады. Мұндайалдыналудыңбір түрімедиацияəдісіболыптабылады.

«Медиация» ұғымы латын сөзі (делдалдан) ‒ медиациядан келеді. ХХ ғасырда медиация сот ісінен жəне қоғамдық өмірдің басқа салаларына енді. Қазіргі уақытта медиацияны экономикалық, отбасылық, еңбек, тұлғааралық, мəдениетаралық жəне басқа жанжалдардың шешу тəжірибесі бар. Шамамен 60 жылдардыңаяғынанбастап. ХХғасырдағымедиаторлар сотқабаламалыкəсібиқызметтүрінеайналған.

Психологтардың пікірінше, балалардың өзін-өзіөлтіруі – дер кезінде олардың жан айқайын, яғни осы арқылыбалаөзінекөңілаударуниетінестімеудіңнəтижесі. Жасөспірімшақкөбінежанжалмен, жабығуды, шиеленісті, мектептегі жəне үйдегі проблемаларды сезінуімен сипатталады. Жасөспірімдер, əдетте, өте сезімтал, оларбасқатоптағыбалаларменсалыстырғандаболыпжатқанжағдайғақызбалықпенəрекететеді. Олардың иланғыштығы жəне өзгелерге, оның ішінде өзін өзі өлтіруге талап жасаушыларға еліктеушілігі суицидкебаруынанегізболуымүмкін. Балалардыңсуицидтікмінез-құлқыныңалдыналудаотбасы, мектеп, педагог, психолог, əлеуметтік педагог басты рөл атқарады, олар жасөспірімдерді суицидтік əрекетке жеткізетін көңіл-күймен күресуде ата‒ аналармен жұмыс атқарады жəне оларға көмек береді. Атааналарды өз баласына сауатты көмек көрсетуі үшін, оны түсінуі мен қолдау көрсетуінде қажет жеткілікті біліммен қаруландыру керек. Ата-аналардың педагогикалық мəдениеті неғұрлым мол болған сайын, олар өз балаларына жалпыадамзаттық жəне адамгершілік құндылықтарды соғұрлым көп меңгертеді. Жасөспірімдер өзін-өзібағалаудаөте тұрақсыз жəне бұлкезде олар үлкен максималистер; олар өз қабілеті мен білімінен күдіктенеді, оларға мінез‒ құлықтың жиі өзгеруі, алаңдаушылық тəн. Бойларына лезде

337

қорқыныш ұялайды. Кей кездері отбасындағы немесе мектептегі аздаған жанжал баланы жабығу күйге түсугеитермелеуімүмкін.

Адам баласы рухани жағынан бай, көзқарасы терең, ойшыл болса, тəрбиесі мен мəдени тұрғыдан қалыптасқантұлғаболса, əрине, ондақоғамдаұрыс-керіс, дау-дамайболмаседі.Шынымендесолайма? Ия, біздерге расымен де ой-өрісіміздің, мына əлемді, жан-жағымыздағы адамдарды қабылдауымыз дұрыс болса, мүмкінадамдар арасындаешқандаймəселетуындамаседі.

Өкінішке орай, қу заман, бірін кем, бірін көп етіп бізді сыңға түсіреді. Адамдар əр түрлі жағдайларға тап болып соңы араздыстыққа апарып тірейді. Ендігі кезекте бұл мəселені қалай шешеміз? Тарихқа шолу жасап көрсек, бұрындары дау-дамайды шешу үшін, билердің ақыл парасаттылығына, əділдігіне жүгінген екен. Ал ұрыс керісті ондай дəрежеге жеткізбеу үшін, ауыл ақсақалдары, ел ағаларының араласуымен екі жақтытатуластыруғабағытталғанекен.

Міне , қазіргі таңда дамыған елдерде осындай дау-дамай, жанжалды, немесе келіспеушілікті шешу үшінарнайымамандаржұмысжасайды. Олардыңжұмысыекітараптысотқажеткізбейтатуластыру. Бізге көршілес елде РФ осы бағытта жұмыс жасайтын, мамандырылған, білікті медиатрлар жұмыс жасайды. Олардың міндеті, екі жақты ортақ келісімге əкелу, отбасы болса, отбасының шырқын бұзбай жарастыру. Бұл мамандық иелері медиаторлар ‒ психологта, педагогта, заңгер де, социологта, эксперт те бір тұлғада бірнеше мамандық иесі бар деп те санайсыз. Өйткені медиаторлардың жұмысы осыны талап етеді. Неге? деген сұрақ туындайды. Мысалға, отбасылық мəселе туындаған жағдайда, медиация əдісі қандай қызмет көрсетеді? Отбасыдаболыпжатқанжанжалға, оның сотқажетпейшешілуүшін, медиаторларекітараппен жұмыс жасайды. Мұнда медиацияның бірнеше тəсілдерді қолданады. Алдымен жағдайатты зерттей келе туындаған проблеманы анықтауға тырысады. Сонымен бұл дау-дамайдың соңы неге апарып соғатынын түсіндіреді. Ия, үлкендер жалпы соңы немен аяқталатыны біледі. Бірақ ашу үстінде қандай қателіктерді жасап жатқанын түсінбейді. Былайша айтқанда объективті ойлай алмайды. Агрессия үстінде болады. Адамдың болмысы осындай ғой. Бір –бірімізге ақымызды жібергіміз келмейді. Ал оның соны неге акеп соғатынабізаландамаймыз. Осыныңкесіріненотбасыдаүлкендерденбасқадаотбасымүшелері, балаларға соққыболыптиеді. Олардың психикасына əсер етеді. Бұл жағдайда екіжақкөбінесеөзінің жекемүддесін, мүддесі де емес, ақысын жібермеуді ойлайды ау шамасы. Бұл қарапайым бір отбасыда болып жатқан жағдайдепсанапотырмыз. Алайда, біротбасыдаболыпжатқанұрыс-жанжал, сотқаакептірейді. Екіжақта психологиялық, моральдық жəне материалдық жағынан əлсірейді. Сонымен қатар, бұл əр-бір елдің əлеуметтік жағынан кері əсерін тигізеді. Осындай жағдайдарда медиацияның араласуы болмаса, ажырасулар көбейеді. Оның салдарынан елде ажырасу саны көбейеді. Ал ұлттық болмыс үшін, мемлекет үшінбұлүлкенпроблема. Себебі, мемлекеттіңтұғыры бұладам, отбасылыққұндылықтар.

Ел Басы Н. Назарбаевтің Қазақтан халқына жолдауларында қайсы бірін қарастырмайық, адами құндылықтарды атап кеткен. Демек, ел ішінде тату –тəтті тұрмыс, жақсы жағдай қалыптасса, онда мемлекет экономикалық жағынан өседі, дамиды. Бұл дегеніміз жоғарыда атап кеткен медиация əдісінің жасайтын жұмысы орасан зор. Оның мемлекеттік деңгейде даму процесіне не қатысы бар демек оймызда бар. Медиатрлардың жұмысын бір ғана отбасылық проблеманы шешу үшін қарастырып көрдік, бірақта медиация жан-жақты дау-дамайды болдырмауға тырысыды.Бұл көрші арасында болу мүмкін, немесе кəсіпкерлер арасында, сонымен қатар жасөспірімдер арасында да болу мүмкін. Медиацияның негізгі мақсаты бір-бірін танып біліп жүрген адамдар арасында сыйластықты жоғалтпауға, соңы жарасып, ортақ, екіжаққаыңғайлышешімгекелугебағыттау.

Осы орайда медиативті технологияның атқаратын қызметі қандай? Медиативтік технология арқылы, екі тарапты зерттеу арқылы мəн -жайды қанық түсініп, анықтап, арнайы жұмыс жасау тəсілін тиімді қолдану болыптабылады. Мұндабірнешетəсілдердіатапкетугеболады.

Мысалғасұхбатжүргізу. Екіжақбір-біріментікесөйлесіпмəселенішешеалмайды. Өйткеніагрессивті түрде бір-бірін қабылдап тұрады. Бұл жерде медиатрлардың рөлі орасан зор. Екі жақты ортақ сұхбатқа, немесе жеке сұқбатқа тартып, сөйлесу арқылы тұлғаларға соңы немен аяқталатынын, сотқа жүгіну қаншалықтыауыр процессекенін жетіктүсіндіругетырысады, артүрлі аргументтердіұсынады. Екіжақты ортақмəмілегекелуге, екеуінеыңғайлы, шешімдітабуғатырысады.

Келесіəдіс, тренингтержүргізугеболады. Мысалғажасөспірімдерарасындаболыпжатқанкикілжінді алып қарастырып көрейік. Оқушылар, студенттер болсын, олардың арасында болып жатқан ұрысқа қалай араласу арқылы бұл мəселені шеше аламыз. Медиация бұл жағдайда терингтер өткізу, əр-түрлі бейнероликтер ұсыну арқылы оқушылардың санасын ұлап отырған жаман пиғылдан тазалау болып табылады.

Айтаберсек, ұрысқабару, араздасуақыныжібермеусияқтыдүниелертезболады. Алоныңсоңынемен аяқталады? Олжағынкөбінесебізойланбайдыекенбіз. Солсебептендеұрыс‒жанжалғабарғанжағдайда, менің ойымша медиативті технологияның осы жерде атқаратын жұмысы мейілінше сауабы көп əрі, қоғамдаөтекерекдепсанаймын.

338

Осыған орай қазіргі таңда медиативтік тəсілді біздің елде де тиімді пайдалануға бағыттаған. Бұл дегеніміз, медиативтік тəсіл арқылы біз қоғамдағы болып жатқан теріс, адамға зияны тиетін дүниелерді алдыналуғаəрекететудеміз. Медиативтітехнологияларытексоттағанаемес, сондай-ақбасқадасалаларда ‒ педагогикалықтансаясибағыттарғадейінқолданылады.

Жалпы адамдардың санасына медиация əдісі бұл сізге келіп жеткен көмек деп санап оның қызметіне жүгінгенабзалдепсанаймын.

Пайдаланылғанəдебиеттертізімі:

1.Ц.А. Школьнаямедиациякакдействен‒ныйинструментвзащитеправдетей

2.// http://www.garant.ru/ia/opinion/shamlikashvili/7/#ixzz2xYRWcvhm.

3.Ю.М. Темина, Психологияжəнеəлеуметтікинститут, Воронеж:« МОДЕК», 2002 ж.)

4.ПаркинсонЛ.Семейнаямедиация. – М., 2010. – 456 с.

5.БесемерХ. Медиация. Посредничествовконфликтах. Калуга, «Духовноепознание», 2004. http://www.myword.ru

МЕКТЕПТЕГІ ҮЛГЕРМЕУШІЛІКТІТАЙМ МЕНЕДЖМЕНТ ПОЗИЦИЯСЫНАНҚАРАСТЫРУ

ХадроваШ.Б.

Философияжəнесаясаттануфакултеті Педагогикажəнебілімберуменеджменткафедрасы Əлеуметтікпедагогикажəнеөзін-өзітанумамандығы 4 курсстуденті e-mail: S.Hadrova@mail.ru

Ғылымижетекші: ф.ғ.к., доцентƏшекееваҚ.Н

Мектептегі үлгермеушілік мəселесі бойынша дəстүрлі зерттеулер оқушылардың қабілеттілігі, оқуға қабілеті, əлеуметтік ортасы сияқты факторларға назар аударады. Генетик ғалымдардың зерттеулері көптегенмұғалімдергекейбірбалалардыңжаманнəрсеніүйренуге, жалқауболуға, сабақтардыжиіоқымай қалдыруғатабиғибейінібарекендігінболжауғамүмкіндікбереді. Біреулероларжасұрпақтың«бүлдіреді» депкейбіркомпьютерлікойындарды, біреулерБАҚ-тыкінəлайды. Мұндакейбірата-аналардыңжауапсыз жəне аморалды мінез-құлық проблемалары жəне тағы басқалар қосылады. Өкінішке орай, мектеп, аймақ жəне облыстың имиджінсақтап қалу жəне білім беру мекемесініңрейтингтіккөрсеткіштерінтөмендетпеу үшінмектептегіүлгермеушілікмəселесікөпжағдайдаеленбейді. Соныменқатар, əртүрлітəсілдерменбілім беру көрсеткіштерін жақсарту үшін айтарлықтай мүмкіндіктер бар екенін дəлелдейтін қазақстандық жəне шетелдік педагогтар мен психологтарда елеулі зерттеулер бар. Бұл мақалада, мектептегі үлгермеушілік мəселесінетоқталып, онытаймменеджменттұрғысынанқарастырып, зерттеужұмыстарыныңнəтижелерін ұсынамын.

Қазіргі кездебілімберу жүйесіндеоқушының дамуындағыоның үлгерімініңүлкенмəнібар. Баланың жеке басын жан-жақты дамытуға бүгінгі таңда білім беру саласындағы оқу процесіндегі оның үлгерімі негізгірольатқарады. Мектептеоқушылардыңоқументəрбиелеубағдарламаларыжəнежағдайларыбірдей болғанмен, білімді игеруде барлығы бірдей емес. Оқушылардың үлгерімінің көрсеткіштері, оқу міндеттеріне қатынасы, тəрбиелері, даму деңгейлері əртүрлі болып келеді. Білім беру орындарында оқушыларды тəрбиелеу мен оқыту бойынша қоғам мен мемлекеттің алдында, олардың үлгермеушілігін уақытылыжоюміндеттерітұр. Олардыңкөптегенсебептеріболуымүмкін[1].

Мектептегі оқушылардың үлгермеушілік мəселелерімен көптеген психологтар мен педагогтар: И.В.Дубровина, П.П.Блонский, Н.И.Мурачковский, Ю.З.Гильбух, С.Н.Костромина, З.И.Калмыкова, П.П.Борисов, Ю.К.Бабанский, В.С. Цетлин, Г.М. Гульнев, С.Д. Замбрамняя, А.Я. Иванова, К.С. Лебединская, А.Р.Лурий, С.С. Ляпидевский, Г.Е. Сухареважəнетағыбасқаларыайналысты.

ƏйгіліпсихологтарЮ.К.БабанскийжəнеВ.С.Цетлинүлгермеушіліктіңішкі– əлеуметтікжəнесыртқы

– оқу орындарындағы оқу процесінің кемеліне жетпеген ұйымдастыру себептерін көрсетеді. Ал, И.В. Дубровина, П.П. Блонский жəне Н.И.Мурачковскийдің еңбектеріне үлгермеуші оқушылар оқуды білмейтіндігі, олар оқу материалдарының тақырыптарын меңгеруде логикалық өңдеу жасай алмайтындығынкөрсетеді.

Бастауышсыныпоқушыларыныңжазужұмыстарындағыəріптердіқалдырыпкету, ережелердіжақсы білуде орфографиялық қателер жіберу, зейінсіздік пен ұмытшақтық, математикалық есептерді шығарудағы, текстіайтудағықиындықтар, көбейтукестесіннашарбілуі, дербестапсырмалардыорындауда оқу іс – əрекетіндегі қиындықтардың бала үлгерімінің төмендеуіне əсер ететіндігін психолог С.Н.Костроминақарастырған.

339

Бастауыш сынып оқушыларының алғашқы мектеп табалдырығын аттауда əлі де болса, жаңа білімдерді қабылдауға зейін қою, естеріне сақтау жəне ойлау процестері баяу өтеді. Сондықтан бастауыш сыныпоқушыларыныңоқуүлгеріміндегітанымдықмотивациялыққызығушылықтарынарттыру, олардың тұлғалық қалыптасуын қамтамасыз ету – бүгінгі таңда мектептегі психолог жұмысының басты мəселесі болыптабылады.

Таймменеджментнемесеуақыттыбасқару– іс-əрекеттіңнақтытүрлерінежұмсалғануақыткөлемін саналытүрдебақылаудытиімділікпенөнімділікарнайыжоғарылату мақсатындажаттықтыруүрдісі.

«Тайм менеджмент» пəні жеке бағыт болып ХХ ғасырдың 60 жылдары бөлініп шықты. Тайм менеджмент – уақытты ұйымдастыру жəне оны пайдалану тиімділігін арттыру технологиясы. Бұл салада ресейлік авторлар Г.Х. Попова, А.К. Гастева и П.М. Керженцева жəне шетелдік мамандар Л. Зайверт (Германия), Ст. Кови, П. Дойл(АҚШ), Б. Санто (Венгрия) еңбектерікеңтаралды.

Қазіргі уақытпен өзіндік ұйымдастыруы мəселесін зерттеуге арналған белгілі бір білім қоры жинақталды:

–адам тіршілігінде уақытының ұйымдастырылуы ерекшеліктерін Н.Н. Брагина, Т.А. Доброхотова, Ю.М. Забродин, А.В. Бороздина, Н.А. Мусина, Я. Освальд, С. Шервуд;

–уақытты құндылық ретінде бағалаудың педагогикалық аспектілерімен А.В. Кирьяков, Г.А. Мелекесов, Н.Д. Никандров, З.И. Равкинзерттеді;

–тайм менеджментке үйретумен Г.С. Альтшуллер, Г.А. Архангельский, Д.А. Гранин, Н.А. Лаврентьева, А. Лакейн, С. Кови, А. Левитас, Д. Литвак, А. Макензиайналысты.

Уақыт шындықтың барлық құбылыстары уақыт пен кеңістікте байқалатынына байланысты, объективті түрде бар шындықты кеңістік сияқты көрсетеді. Танудың басты нысаны ‒ уақыт ‒ қоршаған айналадағы шындықтың жан-жақты аспектісі. Уақытты қабылдау ‒ мидағы объективті ұзақтығы, жылдамдығы, шындық құбылыстарының реті. Д.Б.Эльконин теориясына сəйкес уақыттың əр түрлі аспектілерін дамыту үшін адам миының түрлі кортикальды құрылымдарының функциясын қажет етеді. Балалар үшін уақыттың шын мəнінде осындай күрделі аспектісін көрсету ғарышты қабылдаудан гөрі көп қиындықтуғызады. Бұл, негізінен, уақыттыңмəн-мағынасыретіндекөрінісобъектісіжəнеоныңөміріндегі рөлі[4].

Тайм менеджмент балаларға арналған тақырып емес сияқты, ол жастық, жасөспірім кезде қарастырылуытиісболыпкөрінеді. Алайда, балалықшақтауақыттыдұрысұйымдастырудыңдағдыларына үйрету қажеттілігі болатынын көреміз – жасөспірім шақты сабақ дайындауға, пайдалы іс-əрекетке жəне демалуға уақытты жоспарлауға үйрету кеш болуы мүмкін. Əрине, жасөспірім шақта əдеттерді өзгертуге болады, алайда, бұлжұмыстыкішіжастабастағанəлдеқайдажеңілболады.

Тайм менеджментке байланысты педагогтар «уақыттың бос өткені ‒ өмірдің бос кеткені» немесе «Уақыт алтыннан қымбат» тəрізді халық ауыз əдебиетінен мысал келтіргенде, сабақ үстінде тапсырманы орындауға уақыт бөлгенде жəне т.б. кездерде жақын болады. Балаларыңызды отбасында тəрбиелеуге, баланың сабақтарына қатысуға немесе тапсырыс беруге үйретуге тырысып жатқан осы сəттерге жəне атааналарғаəсеретіңіз. Алайда, баланыңуақыттыбасқарудағдыларыноқытуғабұлжұмысбарлықата-аналар мен мұғалімдер өз тəжірибесіне көбірек қатты сүйене отырып, өздігінен жəне кездейсоқ орын алады. Өздігінен мектеп оқушылары тиісті дағдыларды игере алатын жəне қорытуға болатын курста жоқ, сондықтаната-аналармұндайдағдылардықалыптастыру технологиясынмеңгереалады[3].

Мектепоқушыларыөзуақытынқаншалықтыдұрысұйымдастыратыныжəнежалпыкүнтəртібітуралы ойларынбілуүшінменМ.Дулатоватындағы№136 мектеп-гимназияныңжоғарғысыныптары(9 «а», 9 «б» жəне10 «б») оқушыларыныңарасындасауалнамаалдым. Сауалнамаға14-16 жасаралығындағы52 оқушы қатысты. Нəтижелері1,2 жəне3 диаграммадаберілген. Алдыменоқушыларғасабақкүндерінде24 сағаттың ұйқыға кететін уақыттан басқасын қандай заттарға жұмсайтынын көрсетуін тапсырдым. Орташа алғанда 16 сағаттымектептеболатын, үйтапсырмасынорындауға, хоббиге, серуендеуге, интернетжелілерінежəне басқа шаруаларға (үй жинау, тамақ ішу жəне т.б.) бөліп тастады. Диаграмма бойынша оқушылар уақытының 35% мектепте (5 сағат 30 минут), 14% хоббиге (2 сағат 12 минут), 18% басқа шаруаларға (2 сағат 50 минут), 14% үй тапсырмасына (2 сағат 18 минут), 17% интернет желілеріне отыруға (2 сағат 42 минут) жəне 3% серуендеуге (28 минут) бөлетінін көреміз. Екінші тапсырмада оқушыларға тайм менеджмент, оның ережелері мен техникалары туралы қандай ақпаратқа ие жəне оны күнделікті өмірде қаншалықты пайдаланатынын көрсетуді сұрадым. Оқушылардың арасында уақытты дұрыс ұйымдастыру туралы білетіні жəне пайдаланатыны 12%, хабардар, бірақ пайдаланбайтындардың пайыздық көрсеткіші 21, алмүлдем хабарыжоқоқушылар67% көрсетті.

Үшіншідиаграммадабіріншітапсырмадаоқушыларүйтапсырмасынажұмсайтынуақытыменсынып жетекшілерінен нақты оқушының үлгерімі туралы ақпараттың арасындағы байланыс көрсетілген. Бұл жерде үлгерімі өте жақсы оқушылар үй тапсырмасын орындауға 3 сағат 9 минут, ал үлгерімі жақсы оқушылар 2 сағат 40 минут, үлгерімі орташа оқушы болса, орташа алғанда 1 сағат 55 минут отыратынын анықтадым.

340