қазақстандық жастарға: «Білімді, еңбекқор, бастамашыл, белсенді болуға қазірден бастап дағдыланыңдар. Жұмыс пен сұраныс бар өңірге батыл барыңдар. Шеберліктің шыңына жете білсеңдер мамандықтың бәрі жақсы. Қазір техникалық мамандықтардың, ғылым мен инновацияның күні туған заман. Ерінбей еңбек еткен, талмай ғылым іздеген, жалықпай техника меңгерген адам озады. Тұрмысы жақсы, абыройы асқақ болады. Біз жүзеге асырып жатқан түбегейлі реформалар мен атқарып жатқан қыруар істердің бәрі сендер үшін, болашақ үшін жасалуда» - деп нақты айтқан еді [7].

ӘДЕБИЕТТЕР:

1.«Қазақстан-2050» стратегиясы: Қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. 2012 жылғы 14–желтоқсан. – Алматы: «Lem» баспасы, 2013. 53-60 бб.

2.Абай. Қара сөздері. – Алматы: Өнер, 2005. 68, 121, 123 бб.

3.Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ академиялық саясаты (2015-2016 жж.). – Алматы: Қазақ университеті. 2015. 352-353 бб.

4.Бекмаханова Н.Е. Участие казахов в Крестьянской войне под предводительством Е.И. Пугачева в 1773-1775 гг. (Легенда о Невидимке). Алма-Ата: Казахстан, 1968.Көктемір туралы аңыз. Алма-Ата: Жалын, 1983. Многонациональное население Казахстана и Киргизии в эпоху капитализма.60-е годы XIX в. - 1917г.М.:Наука,1986.РоссияиКазахстанвосвободительном движении. Последняя четверть XVIIIпервая половина XIX в. М.: ИРИ РАН, 1996. Присоединение Казахстана и Средней Азии к Российской империи. XVII-XIX вв. Сборник документов, с историческим и археографическим введением. М.: ИРИ РАН, 2008. Присоединение Центральной Азии к Российской империи в ХҮІІІ – ХІХ вв. Историкогеографическое исследование. М.-СПб.: Институт истории РАН; Центр гуманитарных инициатив, 2015 және т.б.

5.Кітапты талқылауға қатысқан студенттердің жауаптарынан.

6.Студенттерге ұсынылды: Орыс тілінің синонимдер сөздігі. М.: «Русский язык», 1986. Шетелдік сөздердің оқу сөздігі. М.:Эксмо, 2010. Терминдер мен атаулар сөздігі.–Алматы: Қазақстан, 1999 және т.б.

7.Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстан жаңа жаһандық нақты ахуалда: өсім, реформалар, даму» атты Қазақстан халқына Жолдауы. 2015 жылғы 30 қараша.Алматы,2015.

ГУМАНИЗАЦИЯ ОБРАЗОВАНИЯ В ВЫСШИХ УЧЕБНЫХ ЗАВЕДЕНИЯХ

Удербаева С.К.,

к.и.н., доцент КазНУ им. аль-Фараби

Современные реалии таковы, что существовавшее долгое время четкое разделение на «физиков» и «лириков» сегодня не актуально. Кризисы не только экономические, они и в головах. Окружающий мир не стабилен. Вся общемировая система ценностей в кризисе. И в этом нестабильном мире меняется система образования, возрастает роль качества образования, профессиональной подготовки специалистов.

«Образование стало искать свои источники развития, стремиться везде успевать, спешить за изменением запросов общества. Постоянное «успевание» сформировало характер нового человека. В связи с этим меняются и сами профессии»[1, с. 11]. Перед системой образования возникает новая постановка вопроса, как научить человека адаптироваться в современном мире.

Педагоги ведут в мир истин, но их много, как помочь обучающимся выбрать правильную систему жизненных координат в этом изменчивом мире? В связи с этим жизненной необходимостью для системы образования становится качество подготовки специалиста,

278

котороезаключаетсяв гибкости,ориентациинавызовы современного общества[1,с. 11]. Если естественнонаучное, общеобразовательное и техническое знание дает человеку эрудицию, образованность, то гуманитарное воспитывает наш разум и чувства как истинно человеческий разум и чувства. Гуманитарные науки, кроме образовательной, учебной функции, выполняют важнуюрольпоформированиюжизненнойпозициибудущегоспециалиста,егонравственных принципов и убеждений. Учебно-воспитательный процесс в высших учебных заведениях должен давать не только определенное, конкретное профессиональное знание, выраженное в понятиях, категориях и законах, но и социальные установки, нравственно-эстетические принципы.

Какого студента первокурсника мы встречаем в последние годы в университете? Как правило, это еще не определившийся со своими целями, инфантильный, поступавший на тот или иной факультет по наущению родителей, выбравший специальность обучения по принципу: «туда, где выделяют много грантов». У такого студента еще слабо сформированы собственные нравственно-эстетические принципы, нет определенной жизненной позиции. Впрочем, это характерно для всего сегодняшнего общества, а не только для вчерашних школьников.

И поэтому преподаватели гуманитарных дисциплин должны понимать, что коэффициент полезного действия физика, химика, математика лишь на 15% определяется его профессиональной подготовкой, остальные 85% приходятся на его личностные нравственноэстетические качества. То есть грош цена тому физику, который безнравственен, но может создать оружие массового уничтожения и при этом не прочь испробовать свое детище эмпирически на людях. То есть задача педагога - нацеливание студента на служение людям, чтобы его изобретения приносили благо, а не зло. В настоящее время во всем мире налицо кризис в понимании важности гуманитарных наук. Век гаджетов привел к планетарному кризису гуманитарного знания.

Российские ученые выделили следующие признаки этого кризиса: 1) усиливающаяся диспропорция между ростом потока частных знаний и способностью

человека собрать все это в единую картину мира;

2)смешение либо интерпретационная путаница многих фундаментальных философских категорий и законов: смешение понятий гуманитарного и гуманного как в исследованиях проблем социокультурной реальности, так и в документах, касающихся глобальных проблем современности, в частности проблем образования, межкультурного взаимодействия людей, выживания и достойной жизни человека;

3)жесткое размежевание естественных, технических и гуманитарных наук;

4)снобистское отношение к гуманитарному как к чему-то второстепенному и бесполезному;

5)отсутствие последовательно научной общей теории исследования социальных проблем, проявляющееся в вульгаризации многих фундаментальных положений диалектики и исторического материализма;

6)неспособность специалистов на данный момент предложить более значимую в теоретическом и прикладном плане концептуальную модель развития социальных систем взамен исторического материализма, обладающего мощной эвристикой;

7)не всегда обоснованное использование в исследованиях полипарадигмального подхода, приводящее к «полиистинности», к эклектичности гуманитарных исследований, затрудняющих реальное широкое применение полученных результатов;

8)отсутствие взаимной продуктивной критики среди специалистов в области гуманитарных наук [1, с. 24].

Гуманизация образования означает создание такой образовательной системы, которая отвечает гуманистическимценностямиидеалам.Всвязисэтимгуманитаризацияобразования в технических вузах или на естественных факультетов ВУЗов представляет собой наполнение

279

или дополнение образовательной программы гуманитарным содержанием, то есть включение в учебный процесс цикла гуманитарных дисциплин и других социальных мероприятий, направленных на развитие и формирование личности [2, с. 447]. Нельзя не согласиться с коллегами, определившими векторы гуманизации образования. В первую очередь необходим переход от авторитарного стиля преподавания к демократическому, создание новых форм учебной деятельности, где студент и преподаватель выступают как партнеры, соучастники общего процесса. Формирование высококвалифицированного специалиста одновременно должно способствовать превращению молодых людей в личностей, нравственно и высоко духовно развитых [2, с. 47]. Формирование личности специалиста, способного к самообразованию,самовоспитаниюисаморазвитию– самаяважная,центральнаязадачейвсех педагогических коллективов высшей школы независимо от профиля учебного заведения.

Российские коллеги сформулировали шаги к формированию разносторонне развитой личности, те аспекты, которые должны учитывать преподаватели в своей педагогической деятельности [1, с. 32]. В сжатой форме эти шаги можно определить следующим образом: gреподаватель должен видеть в студенте не только будущего специалиста, а, прежде всего, человека во всем многообразии его связей с окружающим миром. Необходимо учитывать специфику обучающихся, социально-профессиональную ориентацию их предстоящей деятельности. Важно строить педагогический процесс с учетом психолого-интеллектуального и личностного развития человека в возрасте от 17 до 25 лет.

Учебно-воспитательный процесс должен быть нацелен на развитие личности будущего специалиста, для чего необходимо активно применять проблемно-модульную технологию обучения,активизируя научно-исследовательскую работустудентов. Главная цель вузовского образования заключается в том, чтобы научить мыслить, давать оценку самым разным и неоднозначным явлениям социально-экономических процессов[1, с. 32].

Формирование содержания образования должно опираться на комплексный подход к развитию личности. Необходимо предоставление студенту большей свободы и самостоятельности в изучении предметов обучения, проявлении большего творчества в инновационных формах обучения.

Состояние и перспективы гуманизации образования, формирование гуманистической парадигмы личностно ориентированного образования раскрыты в работах российских ученых - Е.В. Бондаревской, М.Н. Берулава, Н.М. Плескевич [3,4,5]. В работе Л.В. Гомбоевой отмечается, что гуманизация образования зависит от распространения сферы диалогического образования, автор выделяет два пути гуманизации человека: самопознание и диалог. Интересно, что авторитарный коллективизм, индивидуализм, пессимизм рассмотрены в работе как виды «недочеловеченности»[6].

Новые технологии: переход от монологического образования к диалогическому, к проблемно-модульной системе подготовки; широкое использование деловых игр; дискуссионных форм занятий; компьютерного моделирования могут стать основными формами обучения, ориентированными на формирование творческой и нравственно полноценной личности.

Годы, проведенные в стенах ВУЗа должны быть наполненными для студентов, сформировать их как личностей. И «физики» и «лирики» должны развиваться гармонично, благодаряпроцессуинтеграциигуманитарногоиестественнонаучного образования.Практика показывает, что именно на занятиях по гуманитарным дисциплинам студенты получают основы гуманизма, учатся постулировать общечеловеческие ценности, причем уже как взрослые, равноправные члены общества, коллектива, а не как вчерашние школьники. За первый год обучения в ВУЗе юноши и девушки взрослеют, осознают себя полноценными личностями, от которых зависит будущее развитие общества.

Идеи гуманизма были и остаются актуальными. Истинное образование – это самоформирование человека, где главная роль принадлежит самому человеку, только тогда образование будет соответствовать своемуназванию и человеческой сути[7, с.].Гуманизации

280

образования в высших учебных заведениях способствуют самообразование всех участников образовательного процесса и диалог.

ИСТОЧНИКИ:

1.Соколков Е.А., Кондратенко А.П., Буланкина Н.Е. Проблемы интеграции гуманитарного и естественнонаучного знания в современном образовании. М., Издательство: Университетская книга, 2008 г.- 190 с.

2. Павелко Н.Н., Павлов С.О. Психология и педагогика: учебное пособие / Н.Н. Павелко,

С.О. Павлов. — М.: КНОРУС, 2012. —-496 с. -2012.- 496с.

3.Бондаревская Е.В. Гуманистическая парадигма личностно ориентированного образования. // Педагогика. – 1997. № 4. – с. 11-17.

4. БерулаваМ.Н.Состояниеиперспективыгуманизации образования.// Педагогика. – 1996.

№1. с.9-11.

5.Плескевич Н.М. Гуманизация образования.//Общественные науки и современность. –

1992. №2. – с. 74-80.

6.Гомбоева Л.В. Гуманизация образования: от «недочеловеченности» к «человечности».//Философия образования. – 2009. №1. с.79-85.

7.Басова О.В. Личностно ориентированные технологии как механизм гуманизации образовательногопроцессавусловияхвуза//Режимдоступа:http://elib.bsu.by. Датаобращения

22.06.2015.

БІЛІМ БЕРУ ҮДЕРІСІНДЕ ЖАҢАШЫЛ ӘДІСТЕРДІ ҚОЛДАНУ ЖОЛДАРЫ Г.Б. Қозғамбаева,

т.ғ.к., әл-Фараби атындағы ҚазҰУ доценті

Қазіргі уақытта Қазақстанда әлемдік білім кеңістігіне енуге бағытталған білім беру жүйесінің жаңаруы мен қалыптасуы жүріп жатыр. Оқу – тәрбие үдерісінің педагогикалық теориясы мен практикасында бұл үрдіс едәуір өзгерістермен жүргізіледі.Бүгінгі таңда білім беруде өмірдің өзі жаңа идеялар мен әдістерді талап етеді. Әр оқытушы білім беру үрдісінде, үнемі өз білімі мен біліктілігін жетілдіру бағытында жұмыс жасайды. Тарих пәнін оқытуда жаңа әдіс, тәсілдерді қолдануғамүмкіндікмол.Білім берудегіжаңашылпроцестердің мәнінпедагогиканың маңызды екі проблемасы құрайды, олар:

1.Озық педагогикалық тәжірибені зерттеу, жинақтау және тарату;

2.Педагогикалық –психологиялық ғылымдардың жетістігін практикаға енгізу.

Жаңашыл процестердің нәтижесі теория мен практиканың тоғысында пайда болатын жаңалықтықолдануытиіс.Жаңашыл процестер педагогиканың бір саласы,жекелеген пәндерді оқытудың әдістемесіне шұғыл, тез қолдану мүмкіндігімен ерекшеленеді. «Инновация» ұғымы «жаңаша оқыту» мәселесін жүзеге асырады [1,119б.]. Оқыту процесінің көп қырлылығына –

дайындықты талап етеді. Осы негізде педагогикалық жаңашылдық қабылдау, бағалау және іске асыру дағдылары қалыптасады. Білім берудегі жаңашыл процестердің мәнін педагогиканың маңызды екі проблемасы құрайды. Олар, педагогикалық тәжірибені зерттеу, жинақтау және тарату, екіншісі педагогикалық-психологиялық ғылымдардың жетістігін практикаға енгізу.

Педагогикалық процесте инновация – оқыту мен тәрбиенің тәсілдері, мақсаты мен мазмұнына, оқытушы мен студенттің бірлескен қызметін ұйымдастыруға жаңалық енгізу деген ұғымды білдіреді.

281

Қазірде оқу процесінде белсенді әдістерді қолдану үрдісі кеңінен байқалуда. Интербелсенді дегеніміз диалог арқылы үйрену, үйрету, яғни «үйретуші – үйренуші», «үйренуші – үйренуші», «үйренуші - өзімен өзі» форматтарында жасаған қарым-қатынас. Интербелсенді оқыту білім игеру процесін келесідей ұйымдастыруға бағытталған:

-барлық үйренушілерге бірлескен таным процесіне белсенді арласуға мүмкіндік жасау;

-әрбір үйренушінің өзінің үйренгені мен өз білімі туралы түсініктерін

ортаға салып, бірлесе талқылап, олар туралы ой толғануына мүмкіндік жасау;

-үйренушілер білімді өздігімен құрастыратын орта құру;

-терең ойлану, жеке рефлексиялық қабілеттерді дамыту;

-өз идеялары мен әрекеттерін талдау және оларға баға беру;

-оқу барысында жеке басының құндылықтары мен сенімдерін қалыптастырып, белсенді өмірлік бағытын (көзқарас, дүниетаным) ұстану;

-пікір таластарға қатысып, өз ойы мен пікірін дәлелдеу. Бұл тұлғаның тұрақты қасиеттеріне айналып,текстуденттердіңаудиториясында ғанаорыналыпқанақоймай,соныменбіргеөмірдің басқа да жақтарынан тиянақты түрде көрінеді [2, 38б.].

Жоғарыда көрсетілген белсенді процесті ұйымдастырудағы бағыттарды қолдану арқылы білім беру процесінде жетістікке жетуге болады. Бұдан жасайтын қорытынды жоғары оқу орындарында белсенді әдістерді білім беру процесін ұйымдастыруда қолдану арқылы (СӨЖ) студенттердің өзіндік жұмыс сабақтарында бірлескен таным процесіне белсенді араласуға, студенттің өзінің үйренгені мен білімін ортаға салып талқылауға, өз ойларын нақты, дәлелді айтуға, өз - ара пікірталас жасауға, өз пікірін дәлелдеу және т.б. негізде ұйымдастыруға болады.

Білім беру үрдісінде оқытушы тек қана білім беруші, ғана емес, сонымен қатар студенттердің өзіндікшығармашылық жұмысының жетекшісі.Белсенді әдістерге: топпен жұмыс,проблемалық шығарма әдістері, пікір–таластар рөльдік ойындар, презентациялар, кейс - стади, миға шабуыл әдісі, викториналар, мини зерттеулер, блиц-сұрақтар әдісі, инсерт әдісі, анкета алу әдісі, іскерлік ойындар және т.б.жатады. Көрсетілген белсенді әдістерді қолдану арқылы - жоғарғы оқу орындарында студенттердің өзіндік жұмыстарын (СӨЖ) жаңаша ұйымдастыру, оқытушының рөлі мен қызметінің артуына жағдай жасау, теориялық ғылыми педагогикалық және психологиялық зерттеулерге сүйене отырып, студенттерді елжандылыққа, саналылыққа, адамгершілік ке,еңбек сүйгіштікке тәрбиелейді.

Көптеген әдіскерлер тарихты оқытудың әдістері мен тәсілдерін зерттегенде оны бірнеше топтарға бөлген. Мысалы П.Г.Гора оларды: көрнекілік әдісі, ауызша баяндау әдісі, практикалық оқыту әдісі деп, ал әдістемелік тәсілдерді: тарихи факті туралы әсерлі түсінік қалыптастыру тәсілі, оқушылардың есінде фактілер, даталар, бекіту тәсілдері, тарихи материалды игеру мен қалыптастыру тәсілдері деп қарастырған [3, 103 б.].

Оқытудың барлық функцияларын бірден іске асатын, дидактикалық үдерістін әсерімен

үздіксіз деп қарастыруға болмайды. Олардың бәрі күрделі байланыста болады: біреуі басқасының бастаушысы, оған жол салушы, басқасы оның салдары және әрі алғашқы себептің белсенділік шарты болады. Сондықтан бұл функциялардын өзара байланысын, олардың бірлігінің диалектикалық сипатын ескере отырып қарастырған жөн.

Ю.К.Бабанскийдің ойы бойынша, оқудың негізгі функцияларының практикада жүзеге асуы, біріншіден, оқу сабағының әр түріне кешендік мәселелер жоспарлау арқылы, екіншіден, білім беру, тәрбиелеу және дамыту мәселелерін қарастыру арқылы: мұнда осы мәселелердін біреуі әрбір сабақта азды-көпті шешіледі деген шартпен, үш мәселені де қанағаттандыратын оқытушыларменстуденттерарасындағыіс-әрекеттідұрысталдауарқылыжүзегеасады[4,126с.].

Оқу-танымдық іс-әрекеті барысында студент өз бетінше объект қызметін, соңғы және аралық мақсаттарын анықтап алуы керек, сол мақсатпен қойылған бағдарға жету үдерісін ойша жоспарлап, бағдарлап онда орындалатын жұмыстардың барлық көлемін анықтап, онымен оқылатын үдерістің ерекшелігін және байланысын талдап, олардын объект қызметіне әсерін көрсетуі керек.

И.Я.Лернердің тұжырымы бойынша, дұрыс анықталған мақсат – іс-әрекетке түрткі болатын өте маңызды күш. Анықталған мақсатта, ол оның әр бөлігіндегі нәтиженің соңын көретіндей

282

оқыту іс-әрекетінің маңызды және нәтижелі шарты. Оқытудың мақсаты – ол оқытудың ұмтылысы, оған барлық күш-қайраты бағытталған. Оқытудың мақсаты өзінше нақты қалыптасқан, анық болуы керек. Алдына мақсат қоя отырып істеп жатқан ісіне қажетті алғышарттарды анықтауға болады. Оқуда алдына мақсат қойған адам, өзінің іс-әрекетіне жауапкершілікпен қарайды, мақсат– кез-келген іс-әрекеттіңнәтижесоңын ойшатопшылап,оған жетуге әрбір іс-әрекеттің сәйкестігін таңдап анықтайды [5,96-98б.].

Мақсат – адамның танып білуге қызығушылығын ояту үшін белгіленген оқыту себептерінің пайда болуы негізінде жатқан оқумақсаттарының жүзеге асыруүшін қажетті еріктік күш-жігердін қалыптасуы адам санасына жетуі керек. Мақсат (оқыту, білім беру) – болашақта барлық күш жігерін арнайтын оқыту ұмтылуы. Оқыту үдерісінің мақсатын халыққа білім беру саласындағы мемлекет саясатының жалпы бағыттарымен теңдестіріп бірдей қарауға болмайды. Бұл мақсаттар, бір жағынан, жеткілікті түрде жалпы, ортақ болуы керек, екінші жағынан, мәнді, айқын, анық, тұжырымдалған, нақты болуы керек.

Оқытуүдерісінің мақсаттары оның нәтижемен маңызы бірдей болмайды. Олар тек педагогтар мен студенттер арасында жүруге тиіс бағыттарды көрсетеді. Кейбір мақсаттарды нәтижелермен бірдей қоюға болады, егер біріншісі де, екіншісі де алдын ала болжай, сонымен қатар мөлшерін білетін болса. Бірақ, әрқашанда оқыту үдерісінің негізгі нәтижесі бола бермейді, өйткені, қалыптасқан тұжырымдалған мақсаттардың кейбіреуінде кейін орындау барысында өлшемге келмейтін белсенділіктін дамуы, студенттердің жұмысқа жарамдылығы, білімін толықтыру қабілеті, экологиялық, әлеуметтік тәрбиесі және т.с.с. көрініп тұрады.

Оқытудың жаңа әдіс - тәсілдері туралы, оларды сабақта пайдалану жолдары, тарих сабағына қойылатын дидактикалық және әдістемелік талаптар туралы танымал әдіскерлер: А.Г.Колосков, Л.Н. Алексашкина, Г.В.Клокова, Ф.П.Коровкин, М.Т. Студеникин және тағы басқалары еңбектер жазды. Бүгінгі күн талабына сай, ақпараттық технологиялардың білім беру үрдісінде кеңқұлашжаюыменжаһанданузаманындаоқытуәдісіментәсілдеріедәуірөзгерістергеұшырап, инновациялық әдістер қолданылуда.

Жаңашыл әдістерді қолдана отырып оқып, үйрену үдерісінде негізін тек пәндер ғана емес, ойлау мен рефлексияға негізделген белсенді әдістер құрауы керек деп, түсінеді. Белсенді әдістер педагогикалық тәсілдердің өзгеруіне алып келіп, білім алушылардың өзіндік дамуына, олардың өз мүмкіншіліктері мен ұстанған құндылықтарын түсінуге және бағалауға жетелейді.

«Білім» ұғымы адамзаттың мәдениетін көтеру мақсатындағы ұстанымын зерттеуге И.Я.Лернер еңбегінде мынандай жинақтық мән білдіреді:

–білімнің жүйесі (табиғат жайлы, құдырет туралы, техника, адам, ғарыш және т.б.) әлем жайлы танымды қамтиды;

–адамға таныс тәсілдерді танымдық қызмет арқылы іске асырады;

–адамның мәдени, ғылыми жалпы адамзаттық дүниетанымын дамытады;

–әлемде адамның қарым-қатынас арқылы біртұтас құбылыста қабылдай алу шеберлігі ширайды [6,96б.].

Студент қандай дидактикалық нысан, пән арқылы білім алса да, әлемге диниетанымы біртұтас жүйеде қалыптасады. Студент семинар, тәжірибелік сабақтарда мәселені өздігінен табатын дәрежедеболып,оныңшешімінальтернативтімәндеқарастырады.Бұндайбілімжүйесінмеңгеру үдерісінде студент комбинаторлы амалға төселеді. Білімнің шығармашылық деңгейде меңгеруі энциклопедиялық білімге ынталандырады. Білім мазмұны – дидактиканың негізі. Олай болса, оқыту тірі адамға тән әрекет, ал дидактикалық негіз – білім теориясы мен оқыту теориясының қосындысы. Міне, осы дидактикалық негіздің жүйесін құру, қосудың теориялық әдіснамасына негіздейміз. Сөйтіп, пән оқытушысы міндетті түрде оқыту және білім беру теориясын біріктіріп, оның қажеттілігін анықтауға ұмтылуы – білім заңының басты ұстанымы.

Өзіндік жұмыс студенттердің пәнді жүйелі түрде меңгеру, игерілген білім, білік, дағдыларды бекіту, дәріс және тәжірибелік сабақтарына жан-жақты дайындалуын қамтамасыз етеді. Өзіндік жұмыстың маңыздылығы мен оның қажеттігі туралы көптеген ғалымдар өздерінің еңбектерінде, шығармаларында көрсеткен. Өз бетінше жұмыс деп – белгілі уақыт ішінде алға қойған дидактикалық мақсатты орындауға бағытталған білімді іздеу, оны ұғыну, бекіту, білік және

283

дағдыны қалыптастыру және дамыту, білімді жүйелеу және талдап қорытуды айтамыз. Студенттердің өз бетінше жұмыстарын ұйымдастырудың көптеген түрлері, жолдары бар. Мысалы: эссе, шағын шығарма жазу, мәнжазба, хабарлама дайындау, дальтон технологиясын пайдалану және т.б.

Эссе – француз тілінен енген ұғымдардың бірі, нақты бір проблема, немесе мәселе туралы студенттіңжекедарапікірінбейнелейтінпрозалықшығарма. Эссенің белгілернекөлемішағын; нақты тақырыптың болуы, тұлғалық жеке пікірді білдіру, еркін композицияның болуы, нақыл сөздердің, қанатты сөздердің және тосын пікірлердің болуы. Эссені бағалаудың барлық критерийлері студенттің ойлау білігіне тәуелді болып табылады: әр түрлі авторларлардың ойлары мен теорияларын түсініп қолдану, автордың пікірін анық беру және өз ойын нақты жеткізу, материалды өз бетінше түсіну, ұғыну, меңгеру, проблеманы сыни тұрғыдан талдай білу, өз пікірін дәйектей алу, талдау жасау, өзіндік ой қортындыларды жасау,тәжірибеде идеяларды және оны қолдануда кемшіліктер мен жетістіктерді, сыни пікірлерін көрсету.

Эссенің кіріспе бөлімінде,студент оны жазу үшін нақты проблеманы белгілейді. Ал негізгі бөлімде - проблеманың мәні мен мазмұнын ашады, тақырыпты ашу үшін ғылыми негіздемені қолданады формула, кесте, диаграмма, таблицалар, тұжырымдар. Проблеманы шешудің жолдары – проблеманы қорыта отырып, оны шешу жолдарын, әдістерін ұсыныстарын беру,

Дальтон-технологияны 1919 жылы АҚШ-тың Дальтон қаласында Хелена Паркерхерст өңдеп «зертханалық жоспар»деген атауберген болатын, ал кейінгі кездерде«Дальтон-технология»деп аталуда. Технологияның негізгі қағидалары: еркіндік, өз бетінділік, ынтымақтастық. Еркіндікте - тақырыпты жұмыстың мазмұны мен бағытын, ақпарат көзін таңдайды, ал нәтижесін оқытушы бағалайды. Өз бетінділікте – орындалатын тапсырманың күрделігін және нәтижеге жету тәсілдерін өз бетінше таңдайды, білім алушы шешімді өзі қабылдай, ал оның нәтижесіне өзі ғана жауапты болады. Ынтымақтастықта - тапсырманы орындау формасын (өз бетінше,топпен, оқытушымен) таңдайды. Белсенді әдістер білім алушылардың өздік және өзіндік дамуына,олардың өз мүмкіншіліктері мен ұстанған құндылықтарын түсінуге және бағалауға жетелейді.

Жаңа жүйеде оқытушы студенттерге өздігінен білім алудың түрлі әдістері мен жолдарын көрсете отырып, студенттің өздігінен жасайтын танымдық әрекетінің ұйымдастырушысы болып табылады. Жоғары оқу орны жұмысының нәтижесі – білім алушылардың кәсіби білім беру бағдарламалары бойынша білімдерінің сапасы, ал мамандарды даярлаудың сапасының өлшемі – мемлекеттік білім беру стандартындағы біліктілік талаптарға сәйкес анықталған теориялық дайындық деңгейі арқылы бағаланатын маманның кәсіби құзыреттілігі.

Жоғары кәсіби білім берудің мақсаты еңбек нарқы қажетіне сай мамандарды даярлау болғандықтан, бұл Болон үлгісінің негізінде жатқан қағидалармен, оның ішінде оның басты қағидаларының бірі білім беру сапасын бақылаумен үйлеседі. Әрі сапаны бақылау оқыту мерзімі мен оқыту мазмұнымен қатар, маманның кез келген еуропалық мемлекетте жұмыс істеуге даярлығына негізделеді. Оқытудың жаңа технологиясын ендіру және білімдегі ақпараттану білім беру жүйесін түбегейлі өзгертудің басым міндеттері болып табылады. Бұдан білім беру үдерісінің маңызды екі құрамдас бөлігі болып табылатын оқыту технологиясы мен білім беру ақпаратын бейнелеу түрлерін түбегейлі өзгерту уақыттың талабы болып отыр. Сондықтан жоғары оқу орнының бейімделу потенциалы мен дайындық бағдарламасын көтеру үшін академиялық және ұйымдастырушылық құрылымдардың өзгерістерін жасау, оқыту технологиясы мен әдістерін жаңарту, педагогикалық үдерісті жетілдіру басты міндет.Жаңашыл оқу технологиясы студенттердің, оқытушылардың, мамандардың академиялық алмасуына қажетті шарттарды жүзеге асыратын бірыңғай өзара сынақтың халықаралық жүйесін құру мақсатында ұлттық білім беру жүйесін реформалаудан тұратын әлемдік беталыстан туып отыр. Сондықтан білім беру саласының жетілдіру арқылы еліміздің жастары мен жас ұрпағы,

284

шет мемелекеттерінің білім беру жүйесі талаптарына сай, жоғары бәсекеге қабілетті мамандары болмақ.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

1.Жуматаева Е.Ө. Жоғары мектеп дидактикасы дамуының ғылымипедагогикалық негіздері.

–Алматы, 2003. – 300 б.

2.Әлімов А. Интербелсенді әдістерді жоғары оқу орындарында қолдану.– Алматы., 2009. –

65 б.

3.Қозғамбаева Г.Б. Тарихты оқыту әдістемесі. –Шымкент., Нұрлы – бейне баспасы, 2008. – 204 б.

4.Бабанский Ю.К. Проблемы повышения эффективности педагогических исследований. - М.: Педагогика, 1982. –192 с.

5.Лернер И.Я. Дидактические основы формирования познавательной самостоятельности при изучении гуманитарных дисциплин. - М., 1991. – 336 с.

6.Лернер И. Я. Процесс обучения и его закономерность. − М.: Знание, 1980. − 96 с.

"ИМПЕРИЯ ТАРИХЫН ЗЕРТТЕУДЕ ШЕТ ЕЛ ТАРИХНАМАСЫНДАҒЫ ЖАҢА ҰСТАНЫМДАР" ТАҢДАУ ПӘНІН ОҚЫТУДЫҢ МАҢЫЗЫ МЕН

ЕРЕКШЕЛІГІ.

A.Т.Aхметжaновa, Н.A.Тaсиловa,

т.ғ.к., әл-Фaрaби aтындaғы ҚaзҰУ доценттері

Әр түрлі саяси оқиғаларды басынан кешірген қазақ халқының тарихында Ресей империясының отарлауы өзіндік ерекшелігі бар қиын кезеңдердің бірі болып табылады. Өйткені, осы кезеңде Қазақ хандығы тарих сахнасында өз тәуелсіздігінен біржолата айырылып, ішкі және сыртқы саясатын реттеуден аластатылып, қазақ даласында Ресей өзінің отарлау саясатын белсенділікпен жүргізе бастады.

Отарлау, империя мәселесі бүгінгі таңда өзекті мәселелердің қатарына еніп отыр. Соңғы жиырмажылдабұлмәселегедеген қызығушылық артыпкеледі.Әсіресешетелғалымдарымен зерттеушілері осы мәселеге ірі державолық мемлекеттердің қызығушылығы өскенін өз зерттеулерінде жарысып жазып жүр. Осыған орай бұл мәселемен айналысатын зерттеу орталықтары, түрлі интернет желісіндегі ресурстар, журналдар жарық көруде. Мұның өзі империялар мен отар елдер мәселесіне деген қызығушылықтың және оған туындаған сұраныстыңөсуінкөрсетеді.Кейбірзерттеушілердіңпайымдауыншаимпериологияныарнайы пән ретінде оқыту қажеттілігін де негіздейді.

Демек, жоғары оқу орындарындағы тарих мамандығында оқитын студенттерге «Империя тарихын зерттеуде шет ел тарихнамасындағы жаңа ұстанымдар» таңдау пәнін оқытудың маңызы зор. Осы мәселемен көптеген жылдар бойы айналасып келген маман, профессор А.М. Әбділдабекованың тұжырымдауы бойынша: «Интерес к проблемам изучения имперских образований в последние десятилетия усиливается. Исследователи считают, что империи не являются случайностью истории. Каждая империя зарождалась, переживала период расцвета и вступала в полосу распада, хотя создатели империй и последующие их правители рассматривали эту форму именно как вечное образование, выполняющую некую всемирноисторическую миссию. По поводуже закономерностей образования империй, их расширения, расцвета, упадка и гибели, существуют самые разные точки зрения. Вместе с этим специалисты пытаются определить общую линию формирования империй и влияние на этот процесс исторических условий», - деген болатын.

Жалпы империялогия ғылымының басты мақсаты мен міндеттерін, маңызы мен ерекшеліктерін айқындай отырып, бұл ғылым саласының шет елдердегі даму тенденциялары

285

мен біздің елдегі даму үрдісін салыстыра отырып, ғылымның дамуына үлес қосу мақаламыздың негізгі мақсаты болып табылады.

Қазіргі кезеңде отандық және шетелдік ғылыми әдебиеттерде империя тарихы, империологиямәселесі өзекті әрі үлкен сұранысқаиеболып отырған күрделі проблемалардың қатарында. Империя терминінің өзін зерттеп, анықтама бергендері қаншама. «Империя» сөзі естіген адамға түрпідей тиетін қуатты күшке ие алпауыт мемлекеттердің баламасын білдіреді.

Империялогия ғылым ретінде алғаш АҚШ-та 1990 жылдары дами бастады. Империялогия ғылымының дамуы, негізінен мемлекеттердің ішкі әрі сыртқы саясаттарымен де байланысты болып келеді.

Бұл ғылым саласы-әмбебап сала болып келеді. Себебі тек тарихи процестерді зерттеу мен қатар, әдетте зерттеу обьектісінен тыс қалатын психологиялық, мәдени, демографиялық факторларды саралайды.

«Империя тарихын зерттеуде шет ел тарихнамасындағы жаңа ұстанымдар» курсы қазақ халқының тарихының негізгі саяси тарихын жаңаша тарихи таным тұрғысынан концептуалдық үлгіде оқытады. Бұл курста ерекше көңіл бөлетін мәселелер қазақ халқының отарлану процессі, отарлаушы елдердің ұстанымдары мен мақсаттары, міндеттері, олардың отарланушыелдердежүргізгенішкіжәнесыртқысаясаты,бүгінгітаңда «империя»терминінің мәні мен мазмұнына, трансформациялану үрдісіне пікірлер ұсынып, негізгі бағыттарын анықтау болып болып табылады.

Ұлттың төл тарихын терең меңгеру болашақ мамандарға жан-жақты білім беретін, оларды өз елінде, өз жерінде ұлтының биік тұлғалы азаматы етіп қалыптастыруға көмектеседі. Сондай-ақ жастарды отансүйгіштікке тәрбиелеп, ғылыми негізде алынған теориялық білімдерін жүйелі түрде пайдалануға, материалды кешенді түрде меңгеріп, ұлттық құндылықтарды бағалай, қолдана білуге машықтандырады, болашақта емтиханды сәтті тапсыруға, ғылыми бағытын дұрыс таңдап, жаңалықтар ашуға көмектеседі.

«Империя тарихын зерттеуде шет ел тарихнамасындағы жаңа ұстанымдар» таңдау курсын тарихфакультетіндекешендітүрдежан-жақтығылыминегіздемеңгертіп,жасұрпақтыұлттық игіліктер мен адамзаттың мәдени мұраларының сабақтастығын сақтай отырып, атабабаларымыздың жүріп өткен жолын оқыту, тәрбиелеу, әрбір шәкіртті жеке тұлға деп санап, оның жан-жақты дамуына мүмкіндік жасау, оқушыларға пәнаралық байланыс негізінде гумандық тәрбие беру болып табылады.

«Империя тарихын зерттеуде шет ел тарихнамасындағы жаңа ұстанымдар» курсының мақсаты – Қазақстан тарихындағы маңызды оқиғалардың бірі - империя тарихын зерттеуеде шетел тарихнамасынының жаңа көзқарастарын зерттеу болып табылады. Қазіргі таңдағы империя тарихын зерттеудегі жалпы мәселелердің зерттеу деңгейін меңгеру қажет, оның дефинициялары мен қасиеттерін, типологиясын, қалыптасу сатыларын, даму және құлдырау үрдістерін білу қажет. Аталмыш курс шет ел тарихнамалық ойлардың империалогия саласында даму эволюциясын көруге мүмкіндік береді. Бұл пәннің мәселелер кешенімен тарихшылармен қатар философтар, қоғамтанушылар, саясаттанушылар және мәдениеттанушыларайналысады.Тарихтыңөзектіжәнебастымәселелеріментаныстыружәне студенттердің ғылыми көзқарасын қалыптастыру.

Міндеттері: Ауқымды және нақты материалдарды оқып үйрену; проблемалық дәрістер әдісін қолдану жолымен студенттерде шығармашылық ойлауды дамыту. Негізгі міндеттері:

•Империяның қалыптасуының типтері мен модельдері туралы ғылыми түсінікті қалыптастыру;

•Негізгі терминдерді анықтау және олардың түсіндірмесін білу.

•Империяны зерттеудегі шет ел тарихнамасының негізгі бағыттарын анықтау.

286

•Империяны зерттеудегі негізгі проблемалардың қорытындыларын шығару, дискуссиялық талдау жүргізетін мәселелерді анықтау.

•Шетел тарихнамасындағы империяның типологиясын зерттеу.

•Шетел тарихнамасындағы империя мәселелерін шешудегі жаңа көзқарастарға талдау

жасау «Империя тарихын зерттеуде шет ел тарихнамасындағы жаңа ұстанымдар» курсының

ерекшелігі:

 Оқу материалының жүйелілігі, бірізділігі.  Табиғилығы.

 Дағдыға басым бағыт беруі.  Оқыту мен тәрбиенің бірлігі.

 Ұлттық құндылыққа ерекше орын берілуі.

 Оқу үрдісінде пәнаралық байланыстың мақсатты енгізілуі.  Барлық оқушыны табысты оқыту.

 Оқу-танымдылық белсенділігін арттыру.  Білім-білік дағдысын қалыптастыру.

 Білім алуға деген ынтасы мен іскерлік қабілетіне ықпал ету. Оқуды жеделдету.  Шығармашылық қабілетін дамыту.

 Ғылыми ізденіске жетелеу.

 Шет ел ғалымдарының көзқарастарын саралап, еңбектеріне талдау жасау. Курс негізінде төмендегідей жұмыстар жүргізіледі:

 Студенттердің «Империя тарихын зерттеуде шет ел тарихнамасындағы жаңа ұстанымдар» таңдау курсын оқыту арқылы өз Отанының тарихына, Отарлау процессіне, Тәуелсіз Қазақстанның іргетасының қалану үрдісін еркін, жүйелі түрде меңгеруге деген қызығушылығын арттыру болып табылады. Ол үшін Қазақстан тарихының XVIII-XIX ғғ. бойынша жинақталған ауызша (зар заман ақындары), жазбаша, заттай деректер мен ғылыми еңбектерге, шет ел зерттеушілерінің еңбектеріне кешенді түрде талдау жасауды үйретіп, түрлі кезеңдерде пайда болған тарихи деректерді жүйелі түрде саралап, қажетті ақпараттарды ала

білуге баулу, деректер, жарияланған мақалалар мен ғылыми жұмыстарды көрсету, мазмұнымен таныстыру, оқыту. Осы жұмыстарды жүргізіп, танысқаннан кейін студент:

Тарихи деректердегі ақпараттарды орынды пайдалана білуге үйренеді. Талдау барысында тарихи оқиғалар мен құбылыстарға, тарихи тұлғалар, ойшылдар мен ғұламалар, ақын-жазушылардың өмірі мен қызметін, олардан қалған қанатты сөздер мен қазақ халқының бай философиялық мұралары т.б. туралы айтқан ұлағаты мол толғамдарының, даналық сөздерінің мәтіндерін оқи отырып, өз ұлтына, төл тарихына, салт-дәстүріне деген сүйіспеншілігі қалыптасады.

студенттердің ғылыми түрде жазуға деген қызығушылығын арттыру. Өз ойын, алынған фактілер мен ақпараттарды нақты пайдалана отырып, студент ғылыми стилде, сауатты жазуға үйренеді.Жазубарысындатарихиматериалдардыкешенді талдай отырып,Отандық ғалымдар мен шет ел зерттеушілерінің шет тілдеріндегі, аударылған еңбектеріндегі ақпараттарды еркін пайдаланып, логикалық бірізділік пен жүйелілік қалыптастырады, теория мен практиканың байланысы, беріктілік ұстанымын меңгереді.

«Империя тарихын зерттеуде шет ел тарихнамасындағы жаңа ұстанымдар» курсының пәнаралық байланысы – студенттердің білім алуға деген қызығушылығын арттырудың тағы бір тиімді жолы. Талдауға алынған материалдар тарихи, әдеби шығармалардан, шет ел зерттеушілерінің еңбектерінен алынғандықтан, студенттердің ой-өрісін, танымдық қабілетін арттыруға ықпал етеді. Мұндай мысалдарды талдау, түсіндіру, студент санасына сіңіру үшін, тарихи салыстырмалы, жүйелі, кешенді талдаудың маңызы зор.

Қарым-қатынас – студенттің тарихи материалдарды толық меңгеріп, мәнерлі де шешен сөйлеуге, өз ойын түсінікті жеткізе білуіне, яғни тарихи фактілерді дұрыс және дәл, нақты жеткізе білуге бағыттау. Бұл бағытқа көп оқу, іздену, талдау, шығармашылығын шыңдау

287

арқылы жету жатады. Орындалатын мұндай жұмыстар студенттердің шығармашылық белсенділігін туғызады, білім алудың жолдарын іздестіруге мәжбүр етеді.

 Көрнекілік және техникалық құралдарды пайдалану. Көрнекіліктер мен сызбалардың, кестелердің түрлері студенттердің логикалық ой-өрісінің дамуына әсер етеді. Империя тарихына қатысты түрлі талдаулар, көзқарастар мен пікірлер, сызбалары мен кестелері және пайдаланылатын техникалық құралдар студенттердің жаһандану үрдісіне енуге бағыттайды.

ҚазақстандыотарлаумәселесінеқатыстышетелдіктарихнаманыңқазіргідамукезеңіндеК.Л. Есмағамбетов, Қ.Р. Несіпбаева, М.Т. Лаумулин, Т.К.Бейсембаев секілді ғалымдардың жұмыстары ерекше орын алады. Мысалы, К.Л. Есмағамбетов өзінің зерттеу еңбегінде американдық және ағылшындық зерттеушілердің орыс басқыншылығы мен отарлау саясатын әр түрлі тарихнамалық кезеңде сипатталғанын қарастырады. Қазақстан зерттеушілері АҚШ, Канада, Франция және т.б. елдердің кітап қоймаларында шоғырланған шетелдік тарихнаманың бірнеше аспектілерден тұратын деректік негізіне жан-жақты тоқталады. К.Л. Есмағамбетовтың ғылыми зерттеулерінің басты қорытындысы бірқатар маңызды жұмыстарда көрініс тапты. Мысалы, «Біз туралы Батыста не жазды?», «Қазақтар шетел әдебиетінде», «Д. Кэстльдің 1736 жылы Кіші жүз ханы Әбілқайырға барып қайтқан сапары туралы» және т.б.

Қорыта келгенде, «Империя тарихын зерттеуде шет ел тарихнамасындағы жаңа ұстанымдар» таңдау курсын оқыту барысында күтілетін негізгі нәтижелер төмендегідей:

1.Қазақстан тарихын терең ғылыми негізде меңгерген шын мәніндегі Ұлт жанашырлары тәрбиеленеді.

2.Империя және отарлау тарихындағы күрделі мәселелердің шығу төркінін, даму барысын, жоғары деңгейде саралай біледі.

3.Рухы биік, ұлттық құндылықтарды бағалай білетін елжанды, сөйлеу мәдениеті жоғары парасат иесі, жеке тұлға тәрбиеленеді.

4.Түрлі жаттығу жұмыстары арқылы өз ұлтының тарихын, мәдениетін, салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын бойларына сіңірген, ұлттық тұлға қалыптасады.

5.Дискуссиялық сұрақтардың себептеріне талдау жасай біледі. Тарихи дамудың принциптері мен заңдылықтарын игере біледі.

6.Оқытушы мен студенттер арасындағы әріптестік қарым-қатынас үлкен шығармашылыққа ұласады.

7.Шет елдің зерттеушілерінің Қазақстанның Ресей империясының құрамында болған кезеңіне нақты және кешенді талдау жасауына, болашақта осы бағытта ғылыми жұмыс жазуына мүмкіндіктер береді.

8.Емтиханға дайындық сапалы жолға қойылады.

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

1.ЕсмагамбетовК.Л.Действительностьифальсификация.– Алма-Ата:Казахстан,1976.

–С. 200.

2.Есмағамбетов К.Л. Қазақтар шетел әдебиетінде.– Алматы: Атамұра-Қазақстан, 1994.

–240б.; Кэстль Д. 1736 жылы Кiшi жүз ханы Әбiлқайырға барып қайтқан сапар туралы. - Алматы: Атамұра, 1996. - 128 б.

3.Лаумуллин М.Т., Бейсембиев Т.К. Зарубежные исследователи Средней Азии и Казахстана. - Алма-Ата, 1994. – С. 103.

4.НесипбаеваК.Р.Современнаяангло-американскаяисториографиярусской экспансии и колонизации Средней Азии. – Алматы: Қазақ университеті, 1997. – С. 191.

288

ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫЕ ВОЗМОЖНОСТИ ИНТЕРНЕТ-РЕСУРСОВ ПРИ ПОДГОТОВКЕ ПРОФЕССИОНАЛЬНЫХ ИСТОРИКОВ

С.К. Удербаева,

к.и.н., доцент КазНУ им. аль-Фараби

Внастоящее время можно говорить о том, что Интернет стал достоянием всего человечества. Как сообщают справочники, интернет -Всемирная система объединённых компьютерных сетей для хранения и передачи информации. Часто упоминается как Всемирная сеть и Глобальная сеть, а также просто Сеть. На основе Интернет работает Всемирная паутина и множество других систем передачи данных. К 30 июня 2012 года число пользователей, регулярно использующих Интернет, составило более чем 2,5 млрд. человек, более трети населения Земли пользовалось услугами Интернет. К середине 2015 года число пользователей достигло 3,3 млрд. подписчиков [1]. Если несколькими годами раньше интернет не был массовым источником информации, то к 2016 году картина кардинально изменилась, люди, не пользующие интернетом, вызывают удивление, необходимо отметить, что в основном это люди старшего поколения.

Электронные библиотеки, доступные через Интернет, содержат огромное число произведений. При этом многие книги, доступные в сети, давно стали библиографической редкостью, а некоторые и вообще не издавались. При безусловном плюсе доступности огромного числа материалов по истории, существуют и подводные камни при использовании электронных источников. На практических занятиях преподаватели сталкиваются с тем, что студенты не используют доступные интернет ресурсы, содержащие материалы по истории, либо пользуются сайтами, которые нельзя рекомендовать в качестве достоверного источника информации.

Мы согласны с мнением российских исследователей, считающих, что бурный рост исторических информационных ресурсов как основы современной информационной среды исторической науки и образования ставит целый ряд проблем. Среди них проблемы качества ресурсов, целесообразности и возможностей их использования в исторических научных исследованияхиобразовании,путейдальнейшегоразвитиятехнологийиметодикихсоздания

иприменения. Решение этих и других проблем во многом зависит от определения самого понятия «исторические информационные ресурсы», подходов к их классификации[2].

Вданной статье хотелось бы остановиться на образовательных возможностях интернетресурсов при подготовке профессиональных историков.

Российские исследователи выделяют следующие основные группы исторических интернет-ресурсов:

-ресурсы, содержащие массивы исторических источников и публикаций:

-национальные и международные электронные архивы;

-электронные библиотеки, каталоги, коллекции;

-электронные исторические журналы и сайты традиционных периодических изданий;

-историко-ориентированные тематические интернет-сайты и порталы;

-сайты научных, образовательных учреждений и учреждений хранения:

-сайты исторических факультетов университетов и исследовательских учреждений;

-сайты музеев, архивов, библиотек[2].

Безусловно, это целый кладезь информации, позволяющий обучающимся не выходя из дома, изучить туили иную проблему, подготовиться кзаданиям. Данная выше классификация достаточно четко структурирует основные группы источников в сети, также подходит для классификации источников по истории Казахстана.

К научным ресурсам можно отнести сайты, которые могут быть использованы для научноисследовательской работы, а также рекомендованы студентам высших учебных заведений по специальности история, на этих сайтах опубликованы:

- тексты монографий, статей, тезисов докладов;

289

-базы данных, созданные на материалах исторических источников, в том числе полнотекстовые базы данных;

-тексты источников и отсканированные образы - при соблюдении правил научной публикации исторических документов;

-обучающие системы, мультимедийные экскурсии и экспозиции музеев и выставок;

-информационно-поисковые справочники библиотек, музеев и архивов;

-справочники и каталоги исторических ресурсов в глобальных сетях.

Мы согласны с утверждением, что Интернет из малодоступной диковинки превратился в феномен культуры и становится полноценным источником информации для гуманитариев, в том числе и для историков.

С другой стороны, есть и негативные тенденции в развитии интернета. Например, Д.А. Гутнов указал на такие негативные черты развития интернет-технологий, как порочность поисковых систем, подменяющих интуитивно-аналитическую форму поиска формальнологической (когда успех поиска ограничен количеством ключевых слов, известных данной поисковой системе), невысокое качество публикаций документов, отсутствие в электронной публикации указания на реальные страницы, возможность исключения из открытого доступа комплексовдокументовприпереводеихизтрадиционнойвэлектроннуюформуидаже угроза забвения «докомпьютерной культуры». Но главным негативным последствием развития сетевых технологий можно считать невысокое качество большинства ресурсов, доступных многомиллионной аудитории учащихся и студентов[3].

Ккритериям внешних особенностей следует отнести качество дизайна и его соответствие принятым в практике Web-дизайна стандартам, стилевое единство, соответствие оформления содержанию сайта. Если тематика сайта предъявляет особые требования к дизайну(например, сайт по истории искусства), то целесообразно ввести экспертные оценки качества изображения (разрешение, цветопередача и другие). К дополнительным критериям следует отнести общее удобство интерфейса, навигации по сайту, наличие поисковой системы, удобство формата с точки зрения хранения[3].

Кправовым критерием относится соблюдение разработчиками авторских прав при размещении материалов: указания на разработчиков сайта и статуса ресурса (официальный сайт, домашняя страница, авторский проект и другие), авторства материалов и иллюстраций,

атакже основание для публикации материалов (разрешение автора, другие основания). Регистрация ресурса также свидетельствует о его легальном статусе.

Также рекомендуя ресурсы студентам, важно учитывать соблюдение этических норм их разработчиками: отсутствие на сайте пропаганды национализма, нацизма, насилия, соблюдение нравственных и этических норм[3]. Необходимо признать, что в развитии интернет ресурсов достигнуты большие успехи, но также необходимо признать, что создание научных ресурсов Интернета в настоящее время все еще находится в стадии становления. Большинство ресурсов, включенных в каталоги, при оценке по вышеперечисленным критериям, не могут быть рекомендованы учащимся и студентам.

Казнет в целом и в частности в области научных информационных ресурсов, к сожалению, характеризуется тем, что до сих пор отсутствует стратегия создания научных информационных ресурсов по исторической тематике и концепция создания исторического сервера. Российские ученые высказывают точки зрения о создании региональных исторических ресурсов, а также о создании ресурсов по отдельным направлениям исторической науки, обращая внимание на то, что практически полностью отсутствует согласованная политика и унификация создаваемых ресурсов по всем направлениям, начиная от уровня публикаторской и исследовательской работы до программного обеспечения, формата представления данных, структуры и дизайна сайта[3]. Это в полной мере относится и к казахстанским интернет ресурсам.

Бесспорно утверждение о том, что сегодня как историку-исследователю, так и студентам, магистрантам, докторантам необходимо хорошо ориентироваться в огромных потоках исторической информации и осваивать новейшие технологии, так как это позволяет

290

расширять профессиональные контакты, применять компьютерные технологии в исследовательской и преподавательской практике, вовлекать в исследовательскую работу обширный круг креативных источников информации, а также принимать активное участие в создании различных электронных и мультимедийных ресурсов[4].

На сегодняшний день актуальной остается задача создания системного специализированного портала «Ресурсы Интернет в исторических исследованиях и образовании (так называемый Интернет для историков)», в дополнение к имеющимся, что позволило бы расширить ресурсное и учебно-методическое наполнение учебных программ по историческим дисциплинам, обеспечить доступ студентов и преподавателей периферийных районов к историческим научно-образовательным ресурсам.

ЛИТЕРАТУРА:

1.Каррыев Б. Интернет, краткая история и влияние на общество. Инфосфера, Интеллект, Кибервойны. 2015.// Режим доступа: www.lap-publishing.com..

2.Корниенко С., Власова О., Гагарина Д. Исторические информационные ресурсы: понятие,

описание и классификация.// Режим доступа: http://www.aselibrary.ru/press_center.

3.Афанасьева Л.П. Интернет для историка: мусорная корзинаили кладезь мудрости? // Новый исторический вестник. – 2003. – № 1(9). – С. 182-212.

4.Альмагамбетова Д. Р. Обзор современных информационных ресурсов по Истории Казахстана// Режим доступа: http://articlekz.com.

МУЗЕЙ ПЕДАГОГИКАСЫ ПӘНІНІҢ АЯСЫНДА МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРМЕН ЖҰМЫС ІСТЕУДІҢ ӘДІСТЕМЕСІ

М.Қ. Егізбаева, Г.Б. Қозғамбаева,

т.ғ.к., әл-Фараби атындағы ҚазҰУ доценттері

Музей – ел тарихы, ұлттың мәдениетінен хабар беретін тарихтың қайнар көзі. Музейде сақталған әрбір құндылықтан сол жеке мұра тарихын ғана емес, сол мұраға байланысты кезеңді, оны жасаған халықтың мәдени деңгейін, тарихын көруге болады. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың: «Егемен еліміздің мәдени өмірінде музейлердің орны айрықша. Тарихымызды терең зерттеп, оның тәжірибесінен тағлым алу – Қазақстанда патриотизмді қалыптастырудың, Отанның лайықты азаматтарын тәрбиелеудің басты шарттарының бірі...» – деген сөздері қазіргі отандық музей ісінің бағытын анықтауы керек [1, 45 б.]. Осы тұрғыдан алғанда, музей педагогикасы пәнінің болашақ музей мамандарын даярлауда маңызы зор екендігі анық.

Музейлік педагогика – музей интеграциясы (базасы, негізі ретінде), яғни, музейтанудың және педагогикалық ғылымдардың өзара байланысы. Оның негізгі қызметі – мәдени-білім берудің ерекшеліктері мен тарихын, әртүрлі категориялардағы келушілерге ықпал ету әдістерін жүзеге асыру және басқа білім беру жүйесіндегі мекемелермен өзара қарымқатынасын зерттеу болып табылады. Н.В. Соловьевтің пікірінше, қазіргі музейлік педагогика қызметі музейлік коммуникация мәселесі саласында дамып келеді және оның қызметі музей және оның мәдениетіне жастарды тарту, тұлғалардың шығармашылыққабілеттерін арттыруға бағытталған.

Музей педагогикасына Е.Б.Медведев, М.Ю. Юхневич төмендегідей анықтама береді: «Музей педагогикасы – педагогика, психология, музейтану, өнер (жалпы өнердің бір бөлігі ретінде) және өлкетану сияқты ғылымдардың тоғысында қалыптасқан ғылыми білімнің саласы болып табылады. Ол коммуникаияның музейлік формаларын, музейлік заттарды қолданудағыақпаратты беру және қабылдауды педагогика тұрғысынан зерттейді. Музей педагогикасының пәні болып музейдің педагогикалық әсерінің мазмұны, әдісі және түрлеріменбайланыстымәселелер,тұрғындардыңәртүрлікатегорияларынадегеносыәсердің

291

ерекшеліктері, сондай-ақ, білім беру жүйесіндегі музейдің орнын анықтау болып табылады» [2, 121 б.]. Осылайша, музей педагогикасы, музейтану, педагогика, психология сынды ғылымдар тоғысында қалыптасады.

Музей педагогикасы пәні сонымен қатар әр түрлі жастағы аудиториямен жұмыс істеудің әдістерін де қарастырады. Мысалы, мектеп жасына дейінгі балалар көркемөнер музейінің ең кішкентай келушілері болып табылады. 3 жастан 6 жасқа дейінгі аралықта тұлғаның негіздері қалыптаса бастайды және көп ретте оның кейінгі дамуының сипаттары айқындалады. Сондықтан кішкентай балалармен жұмыс істеудің музейлік-педагогтық қырларына айрықша назар аудару керек.

Жоғарыда аталған жас кезеңінде қоршаған дүниені қабылдау сипаты кеңейіп, тереңдей түседі, жады мен зерде бейнелік сипат ала бастайды, қиял дамиды. 5-6 жасқа қарай кейбір психикалық процестер оларды басқару тұрғысынан неғұрлым еркін бола бастайды, бірақ бұл жастағы еріксіздік олардың негізгі сипаты болып табылады. Бұл жаста зерде недәуір тұрақты да ұзақ бола бастайды, белгілі бір шекте өз әрекетін жоспарлау және ұйымдастыру қабілеті дамиды. Бұл жастағы балалар үшін құрдастарымен және көбінесе ересектермен сөйлесуге деген қызығушылық тән. Оларда көру белсенділігі жоғары болады: визуалды нысандарды қарағанды ұнатады, олардың көптеген сипаттық ерекшеліктерін бірден байқайды және форма, түс, фактура туралы көп сұрақ қояды, бұл олардың бойындағы көркемөнер музейіне баруға және оның көрмесінде жұмыс істеуге деген әзірліктен хабар бепеді [2, 32 б.].

Мектеп жасына дейінгі балаларда әрекеттің басты формасы мазмұны мен сипаты біртіндеп өзгеріп отыратын ойын болып табылады. Мысалы, 1-3 жасар сәбидің ойыны тек заттармен әрекет жасау болса, 4-5 жасқа келгенде ол баланың әлеуметтену үдерісіне ықпал ететін сюжеттік-рольдік формаға енеді. Ересектерге еліктеп, ол ойын барысында өзіне таныс өмірлік көріністерді элементар деңгейде қайталайды да, сол арқылы өзіне лайық дәрежеде әрекет тәжірибесін жинақтайды. Ойын үдерісінде баланың көркемдік дамуына қажетті психикалық қасиеттер белсенденетінін естен шығармағн жөн. Әңгіме шығармашылық қиял, фантазия, сонымен қатер ым-ишара, пластика және үн ырғағы арқылы рольдік бейненің қасиетін жеткізуге деген қабілет жөнінде болып отыр. Сюжеттік-рольдік ойын сонымен қатар қатынас жасау дағдыларының қалыптасуына, өзге адамдармен өзара қарым-қатынас жасау тәжірибесінің жинақталуына да ықпал етеді. Мектеп жасына дейінгі балалардың көркемдік даму ерекшеліктері олардың көркемөнерді қабылдауға емес, өзіндік бейнелеу өнеріне көбірек бағытталатындығы да зор мәнге ие. Бала өз уақытының басым бөлігін ермексаздан мүсіндер жасап, сурет салып, ойыншықтар құрастырып өткізеді, бұл оның ойнау қабілетін, шығармашылық қиялын,сезімдік қабілеттерін дамытады.Бейнелеуәрекеті баланың қоршаған дүниені меңгеруінің ең тиімді жолдарының біріне айналады және онымен болашақта шынайы қатынас жасауға даярлайды [3, 91 б.].

Мектеп жасына дейінгі балалардың салған суреттері жарқын бейнелілігімен, көріністілігімен және түстерінің күштілігімен, композициялық тұтастығымен ерекшеленеді. Стилистикасы (контурдың, түстердің бейнелілігі) жөнінен олар өнердің архаикалық формаларына жақын. Көрмедегі көркемөнер туындыларын балалардың қабылдауы да көп жағынан бейнелеу өнерінің осы бір ерекшеліктеріне сәйкес келетіні анық. Мысалы, кіші топтағы балдырғандар бейнені тану деңгейінде қабылдайды. Картинадағы тұтастай көрінетін ірі және жарқын заттарды тану баланы ләззатқа бөлейді. Бала танымының бұл сатысындағы бастысы – ол заттың тек объективті-физикалық қасиеттерінің ғана емес, онда көрініс тапқан бейненің де бар екенін түсінуі болып табылады.

Халық шығармашылығы көрмесінде де баланы өзіне таныс тұрмыстық заттарды тану үдерісі қзықтырады. Оны олардың айрықша формасы, заттардың бейнелік-пластикалық шешімі, сонымен қатар олардағы ою-өрнектердің, рельефтің немесе бейнелі детальдың болуы қызықтырады [4, 23 б.].

Орта топтағы мектеп жасына дейінгі балаларда көру арқылы қабылдау үдерісінде танымдық әрекет белсенді жүзеге асырылады: бала өз бетімен немесе ересектердің көмегімен нысанды тануға мүмкіндік беретін маңызды сипаттарды бөліп қарастыруға қабілетті. Музей

292

көрмесінде ондай сипат ретінде форма, көлем, түс, материал, кейбір заттарға, картиналардың кейіпкерлері мен қаһармандарына тән жекелеген маңызды детальдар көрінеді.

5-6жастағыбөбектерөнеттуындыларындабейнеленгеноқиғаларменобраздардыөздерінің әлі кішкентай өмірлік тәжірибесі тұрғысынан түйсінуге қабілетті [5, 65 б.].

Бұл жас тобындағы балалардың салған суреттерінде тақырыбы мен сюжеттері күрделене және сан алуандала түседі, бейнеленген оқиға мен кейіпкердің тұлғалық және эмоциялық бағалануы да байқала түседі. Музей көрмесінде олар сюжеті мен оқиғасы күрделі туындыларға қызыға бастайды, кейіпкерлердің қылықтарына эмоционалдық-ұждандық тұрғыда баға бере бастайды («жаман», «жақсы», «зұлым», «қайырымды», «қорқақ», «адал», «өтірікші», т.б.). Балалар картинаның түстеріне де ерекше мән бере бастайды. Өздерінің салған суреттеріндегі сияқты, олар түсті бейнеленген сюжеттің немесе картинаның кейіпкерлерініңэмоционалдық-бағалаушылық сипатының құралы ретінде қабылдайды[6, 121

б.].

Мектеп жасына дейінгі балалардық қабылдауы мен көркем шығармашылығының аталған ерекшеліктері көркемөнер музейінде олармен жұмыс істеудің бірқатар әдістемелік принциптерін белгілейді:

1.Олармузейгежылына3-4реттенкөпемес,әрбарғанда 45-50минуттанартықемесуақыт өткізуі тиіс. Мектеп жасына дейінгі баланың басты әрекет түрі ойын және өзіндік бейнелеу өнері болып табылатын естен шығармаған жөн.

2.Сабақтың тиімділігі педагогтың топта психолошиялық бақылау жасауына ғана емес, сондай-ақ музей көрмесінде жұмыс істеу шарттарына да тәуелді. Залдағы шу, келушілердің сөйлегенсөздері,өзгетоптағыэкскурсоводтыңдауысы,балалардыңназарынаударып,оларды тез шаршатады, сөйтып материалдың нашар меңгерілуіне себеп болады.

3.Көрмеде сабақ өткізгенде көрініс қатарының тақырыбы мен ерекше сипаттары да үлкен мәнге ие. Олардың тақырыптары балалардың өмірлік қызығушылығының аясына және қабылданып отырған материалды түсіну деңгейіне сәйкес болуы тиіс. Бұл өнерде табиғат өмірінің («Пейзаж»), адамның сезімдері мен мінездерінің («Портрет»), қоршаған өмірдің оқиғаларының (балаларғ түсінетін деңгейде), заттар әлемінің сұлулығы мен алуан түрлілігі («Натюрморт») өнерде көрініс табуына байланысты тақырыптар болуы мүмкін. Музей көрмесінің көріністік қатары мектеп жасына дейінгі балалар үшін контраст (алуан түрлердің, жанрлардың,стильдердің,жекекөркемдікмәнерлердіңкезектесуі)принципібойыншақұраған жөн. Ескерткішті қабылдауды оңайлату және балалардың шаршауын азайту үшін салыстыру принципін қолданудың да көмегі зор.

4.Экскурсиялық сабақтар әдістемесі баланың қиялын, сезімдік қабілеттері мен эмоциялық тұрғысын дамытуға бағытталған, және қсымша мақсат ретінде балаларға оларға түсінікті деңгейде өнер туралы білімдер дарытуды көздейді [7, 41 б.].

Сабақтар барысында оқытудың сөзсіз және ойындық әдістерін пайдаланудың да мәні зор. Әңгіме өз бетімен салынған суреттер мен шығармашылық тапсырмалар, түрлі дидактикалық ойындар,дамытушыжаттығуларжөніндеболыпотыр.Соныменқатар,көрнекілікжәнедиалог принциптерін де ұстанып, әрбір баланың индивидуалды белсенділігі мен өз бетінше ойлау қаблетін аша білуге, сондай-ақ қарым-қатынас жасау және алған әсерлерін ортаға салып талқылау дағдыларын (ұжымдық жұмыс дағдыларын) қалыптастыруға ұмтылу керек.

Қорыта айтқанда, бүгінде музей педагогикасы тұлғаны мәдениетке бейімдеудің басты ұйымына айналғандығы жөнінде түсінік қалыптасқан. Осыған байланысты өркениеттіліктің мәні мәдениет пен білім берудің өзара тығыз қарым-қатынасында деп түсіндіріледі. Қазіргі күні олбалабақшадан бастап ЖООаудиториясынадейін жалпыпедагогикалық қызығушылық кеңістігінде күн санап танымалдылығын арттыруда. Музей педагогикасы бір жағынан қоғамныңсұранысынақараймәдениетпенөнердіигерудіңделдалыжәнеқұралыболса,екінші жағынан мектептің және музейдің білім беру тәжірбиесіне ене отырып ол аталған ортада тәжірбиелік дағдысы бар маманды даярлауды талап етеді. Осы айтылғандарды тұжырымдай келе төмендегідей қорытындылар шығаруға болады:

293

ӘДЕБИЕТТЕР:

1.Майерс Д. Социальная психология. - СПб.: Питер, 1999. - 154 с.

2.Медведева Е.Б., Юхневич М.Ю. Музейная педагогика как новая научная дисциплина // Культурно-образовательная деятельность музеев: Сб. тр. творч, лаборатории «Музейная педагогика» кафедры музейного дела. - М., 1997. - 221с.

3.Столяров Б.А., Соколова НД., Алексеева Н.А. Основы экскурсионного дела: Учеб. пособие для студентов педагогических вузов. - СПб., 2002. - 211 с.

4.Музейная педагогика. - М., 2004. – 158 с.

5.Оспанова Ә. Мектеп және мұражай педагогикасы // Қазақ тарихы. - 2009. - №1. - 12-18

бб.

6.Медведева Е.Б. О значении термина «музейная педагогика» в теории и практике современной деятельности российских музеев // Музей. Образование.Культура: Процессы интеграции. - М., 1999. - С.158-164.

7.Музей и образование // Музейное дело и охрана памятников : Обзорнаяинформация. -

Вып. 5. - М., 1989. - 111 с.

ШЕТЕЛ СТУДЕНТТЕРІНЕ "ҚAЗAҚСТAННЫҢ ҚAЗІРГІ ЗAМAН ТAРИХЫ" ПӘНІН ОҚЫТУДЫҢ МAҢЫЗЫ МЕН ЕРЕКШЕЛІГІ

Ж.Е. Жаппасов, Н.А. Тaсиловa,

т.ғ.к., әл-Фaрaби aтындaғы ҚaзҰУ доценттері

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ жылда Жоғары оқу орнына дейінгі білім беру факультетінің дайындық курстарына, шетелден арнайы оқу мақсатыда студенттер көптеп келеді. Олар Қазақстанның бай тарихы мен салт-дәстүрлерін, даму ерекшеліктерін, бүгінгі күнгі жеткен жетістіктерін оқу үдерісінде "Қазақстан тарихы", "Қaзaқстaнның қaзіргі зaмaн тaрихы" курстарыноқуарқылымеңгереалады.Осыкурстардышетелстуденттерінеоқытудыңмаңызы зор. Өйткені, Қазақстан Республикасына басқа елден келген студенттің бұл ел туралы түсінігі тек интернет ақпаратымен шектеледі. Сондықтан да, студенттердің оқу жоспарында "Қaзaқстaнның қaзіргі зaмaн тaрихы" пәні міндетті түрде болуы керек.

Қазақстан территориясында ежелгі дәурден бүгінгі күнге дейін үздіксіз жүріп жатқан тарихи кезеңдерді жүйелеп, толық әрі жан-жақты меңгеру үшін 1 сместр ғана оқытылатын "Қaзaқстaнның қaзіргі зaмaн тaрихы" пәнін түрлі педагогикалық әдістермен қатар пәнаралық тұрғыларды пайдаланудың маңызы зор. Жас буынға тарихтың іргелі мәселелерін неғұрлым тез және тиімді жеткізудің инновациялық технологияларын меңгеру бүгінгі заман талабынан туындап отырғаны да белгілі жәйт. Студенттер кyрсты оқу бaрысындa, мектеп бaғдaрлaмaсынан aлғaн әлемдік және отaндық тaрихқa бaйлaнысты білімдеріне сүйенеді де Қaзaқстaнның тәyелсіз мемлекеттілігі мен ұлттық қayіпсіздігін, стрaтегиялық міндеттерге бaғыттaлғaн тaрихи білімнің теориялық және әдістемелік негіздерін қaлыптaстырy, дүниежүзілік тaрих, Шығыс және Бaтыс мәдениеттерінің диaлогы ayқымындaғы бүгінгі Қaзaқстaн тaрихының қaйтaлaнбaс ерекшелігі мен мaңыздылығын aнықтaйтын ғылыми қaғидaлaрын aшy, қазaқ хaлқының этногенезі мәселесін, Ұлы Дaлa ayмaғындaғы мемлекеттілік және өркениеттер түрлері эволюциясын, aсa мaңызды тaрихи фaктілер мен оқиғaлaр жиынтығын, тaрихтың сaбaқтaры мен зaңдaрын тұтaстaй және объективті түрде ғылыми-негізді тұжырымдaмaсын жaсaп, белгіленген міндеттерді шешy бaрысындa проблемaлық дәрістер оқылaды, дискyссиялық және түрлі әдістермен семинaр сaбaқтaры өткізіледі, констрyктивті пікірлер мен жаңа, тың идеялар тындaлaды.

Қaзіргі оқу жүйесінде әр пәнді оқытудa белгіленген құзыреттерге сaй өткізген жөн. Мысaлы,студенттер«Қaзaқстaнныңқaзіргізaмaнтaрихы»курсыноқытунәтижелерібойыншa білу, түсіну, пaйдaлaну, тaлдaу, синтездеумен нәтижелерін бaғaлaуқұзіреттіліктердеміндетті түрде көрсетілу қaжет.

294

Осы көрсетілген құзыреттерді іске aсыру мен шел елден келген студенттерге «Қaзaқстaнның қaзіргі зaмaн тaрихы» пәнін тиімді оқытудa көрнекті құрaлдaрды пaйдaлaнудың мaңызы зор. Өйткені дәріс пен семинaр сaбaқтaрындa уaқытты тиімді пaйдaлaнып, көлемді мaтериaлды студенттерге жеткізу үшін көрнекі құрaлдaрдың, техникaлық құрaлдaрдың мaңызы мен тиімділігі өте жоғaры. Әл-Фaрaби «Оқытудың негізгі әдісі – көрнекілік» деп, оның мaқсaттaрын, тәсілдерін (түсіндіру, әсерлендіру, есте қaлдыру) ұсынaды. Оқу мaтериaлын меңгеру көп жaғдaйдa оқыту процесінде қолдaнылaтын көрнекі құрaлдaрғa және техникaлық құрaлдaрғa бaйлaнысты.

2016-2017 оқy жылынaн бaстaп жaңaдaн енгізілген міндетті кyрс - «Қaзaқстaнның қaзіргі зaмaн тaрихы» пәнін оқытyдың инновaциялық әдістері ЖОО-дa кең тaрaлып, оқy үдерісіне енгізілyі тaлaп етілyде. Жaңa «Қaзaқстaнның қaзіргі зaмaн тaрихы» пәні бойыншa оқy жоспaры, оқyлықтaр мен оқy құрaлдaры дaйындaлып, оқy орындaрындa пәнді оқытyдың мaзмұны мен пішінін, сaбaқты берyдің кредиттік жүйесіне сaй өзгертy жөнінде іс-шaрaлaр өткізілyде.

1 семестр өтетін студенттердің 30 сағат дәріс пен 15 сағаттық семинарды жүргізуде барлық тақырыптарды жан-жақты және толық қамту үшін көрнекілік әдістер мен пәнаралық байланыстарды ұтымды пайдалана білу қажет. Көрнекілік әдісін пайдаланып оқыту, сабақ берудің сөздік және тәжірибелік әдістерімен өзaрa бaйлaныстa қолдaнылaды және құбылыстaрмен, объектілермен шет ел студенттерін тaныстырғaндa олaрдың сезім мүшелеріне әсер етіп, aлyaн түрлі сyрет, көшірме, сызбa aрқылы құбылыс, процесс, объектілердің символдық бейнелерін немесе олaрды тaбиғи күйінде қaбылдaйды. Қaзіргі оқy орындaрындa осы мaқсaтпен экрaндық және техникaлық құрaлдaр кең қолдaнылaды.

Көрнекі және техникaлық құрaлдaрды пaйдaлaну оқу процесінің aжырaмaс бөлігі болып тaбылaды. Бaрлық оқу процесі мен тәрбиелеуде техникaлық құрaлдaрды пaйдaлaну шығaрмaшылық іс болып тaбылaды, өйткені оғaн дaйын рецепт жоқ. Күннен-күнге жaңa оқыту технологиясы, оғaн сaй техникaлық құрaлдaрдың түр-түрі қaптaп шығып жaтыр. Сонымен қaтaр зaмaн тaлaбынa сaй оны пaйдaлaнудың түрлі әдіс-тәсілдер ойлaп тaбылудa. Оғaн әлемдік жaһaндaну үрдісі де, біздің жоғaры оқу орындaрымыздaғы әлемдегі дaмушы елдердің білім aлу жүйесіне сaй стaндaрттық кредиттік технологияның дa тигізген әсері көп. Әлемдегі дaмушы елдерде білім мен aқпaрaттaрды aлудaғы бірден-бір көмекші құрaл компьютер және т.б. техникaлық құрaлдaр болып тaбылaды. Біздің Қaзaқстaн Республикaсындaғы жоғaры оқу орындaрындa дa aрнaйы интернетке қосылғaн компьютер зaлдaры, техникaлық құрaл-жaбдықтaрмен оқытaтын aрнaйы лекция зaлдaры мен aудиториялaры бaршылық.

Көрнекі оқыту студенттердің қызығушылығын оятып, сезіміне әсер етумен бірге ойлaу жүйесіне де ықпaл жaсaп, бірқaтaр қосымшa қызметтер де aтқaрaды. Жоғaры оқу орнындa әр бір мaмaндық иесіне сaпaлы білім беруде көрнекі құрaлдaрдың aтқaрaтын рөлі ерекше. Өйткені көрнекі құрaлдaр оқыту процесіндегі түрлі фaктілерді нaқтылaндырып, түрлі құбылыстaрдың мәнін aшып, негізгі ұғымдaр мен зaңдылықтaрды қaлыптaстыруды қaмтaмaссыз етеді.

Жоғaрыоқуорнындaкөрнекіліктіпaйдaлaнудыңөзіндікерекшелігібaр.Өйткенікөрнекілік оқу процесінде нaқты оқу бaғдaрлaмaсынa сaй болуы керек, сонымен қaтaр өтіп жaтқaн тaқырыпқa сaй және студенттерге қонымды болуы қaжет. Мысaлы, «Қaзaқстaнның қaзіргі зaмaн тaрихы»міндетті пән бойыншa ҚaзҰУ бaрлық мaмaндықтaрынa 3 кредитке негізделген курс оқытылaды. Ондa 30 сaғaт дәріс, 15 сaғaт семинaр мен 45 сaғaт СӨОЖ бaр. «Қaзaқстaнның қaзіргі зaмaн тaрихы»курсы бір семестр оқытылaтынын ескерсек, ондaпәннің қaмтитын ежелгіден бүгінге дейінгі тaрихын оқытудa уaқытты дa үнемдеп, студенттерге бaғыт-бaғдaрды дa дұрыс көрсетуде көрнекі құрaлдaрды aрнaйы және жүйелі түрде пaйдaлaну қaжет. Ондa тек кaртaлaр мен диогрaммaлaрды, кестелерді ғaнa көрсетіп қоймaй, тaқырыпқa сaй қысқa деректі фильмдерді де пaйдaлaну қaжет.

Мысaлы, ХХ ғaсырдың бaсындaғы Aлaш зиялылaрының көзқaрaстaры мен олaрдың көтерген идеясын тaлдaудa «Қaзaқстaн» телеaрнaсының тaпсырысы бойыншa түсірілген

295

«Aлaш aлыптaры»сериясы бойыншa деректі фильмдерді пaйдaлaнудың мaңызы зор. Ондa Ш. Уәлихaнов, Сырым Дaтұлы, Ш. Құдaйбердіұлы, A.Бaйтұрсынұлы, Ә.Бөкейхaнұлы, М.Дулaтов, М.Тынышпaев, Т.Рысқұлов және т.б. өмірі мен мемлекетке сіңірген еңбегі жaнжaқты бaяндaлып, фотолaр мен естеліктер қaмтылып, зерттеуші ғaлымдaрдың пікірлері де қосa қaмтылaды. Осындaй фильмдерді көрсету, студенттердің өзіндік ойлaу жүйесін қaлыптaстырып, тұжырымдaп, қорытындылaуғa септігін тигізеді. Әсіресе фильмнен кейін студенттерге сaуaлнaмa немесе қысқaшa эссе жaзуғa тaпсырмa беруде тиімді. Өйткені олaр өз ойын жеткізуге, әсерімен бөлісуге дaғдылaнaды.

Көрнекі құрaлдaр қaшaндa педaгогтің aуызшa aйтқaн сөздерін нaқтылaйтын, бекітетін оқыту әдісінің тиімді түрі болып тaбылaды. Көрнекіліктердің ішінде кaртa, диaгрaммa, кесте, тaблицa, плaкaт немесе борды пaйдaлaну керектігін aйтпaсaқ тa жеткілікті.

«Қaзaқстaнның қaзіргі зaмaн тaрихы» оқытудa деректі фильм оқыту мен көрнекіліктердің ең бір эмоционaлды әсер ететін құрaлы болып тaбылaды. Оның ерекшелігін aтaп өтетін болсaқ:

1.Көріп отырғaн студенттердің көз aлдындa құбылыс пен оқиғaны динaмикaдa, оның қозғaлыс процесінде, өзгерісі мен дaмуын дәл көрсетіп береді.

2.Өтіп кеткен оқиғaны, құбылысты және студенттер үшін қол жеткізгісіз қaзіргі кезең мaтериaлдaрын, құбылыстaрын қaрaстырудa.

3.Әртүрлі уaқыт пен әртүрлі жерде болғaн оқиғaлaр мен қaйтaлaнбaс құбылыстaрды көріп, олaрды бір-бірімен сaлыстыруғa мүмкіндік береді.

4.Бaрлықкөптүрліоқытылыпжaтқaнқұбылыстaрдыңеңбaстысын,типтік,еңмaңыздысын бөліп, aйрықшa көрсетіп, көрермендердің нaзaрын ұшқырлaндырaды.

5.Оқытылып жaтқaн обьекттің ішіндегі болып жaтқaн, көрінбейтін процестер мен құбылыстaрдың жaсырын aқиқaтын aшaды.

Нaғыз оқу фильмдері оқыту сaғaтын үнемдейді, оқытушығa мaтериaлды терең aшып көрсетуге, студенттердің сол мәселеге белсенді қызығушылығын ояту үшін көмектеседі.

Әрбір көрсетілетін киноны оқытушы-педaгог aлдымен өзі көріп aлмaй, сaбaқ үстінде ешбір дaйындықсыз студенттерге көрсетуге болмaйды. Оқытушы сaбaқтың тaқырыбы мен бaғдaрлaмaғa сәйкес киноны өзі көріп aлғaн соң, педaгог оның керекті, мaңызды деген жерлерінен немесефрaгменттерін aлып,лекцияүстіндекөрсетіп отырып түсіндіретін сөздерін дaйындaуы қaжет. Түсіндірме сөзді кино үстінде ме, aлдын aлa немесе кинодaн кейін бе– оны әр оқытушы өзіне қолaйлы, студенттерге түсінікті етіп ұйымдaстыруы қaжет.

Әрдaйымкиномaтериaлоқытупроцесіндебілімдібекітуші,тереңтүсіндірушіқұрaлретінде пaйдaлaнуы керек. Оқыту киносын жaй қызықтaу үшін емес, оқу процесінің элементі ретінде қaрaстыру керек. Киномaтериaлды пaйдaлaнғaн оқытушы лекция үстінде aргументaциялaу формaсын өзгертеді, яғни aуызшaдaн көрнекілік әдісіне өтеді. Сондықтaн студенттер көрнекіліктің әртүрлі формaлaрын күнделікті дәстүрлі aуызшa-логикaлық дәлелдеу формaлaры ретінде қaбылдaуы керек. Aл мұндaй дaғды тек қaнa жүйелі түрде киноны қолдaнғaндa ғaнa пaйдa болaды.

Кино – бaрлық көрнекіліктердің ішінде ең күшті әрі ең әсер қaлдырa aлaтын оқытуқұрaлы. Студенттерге бaрлық оқу курсындa жүйелі түрде киноны қолдaнғaндa ғaнa жүйелі білімді беруге болaды.

Кинолaрды пaйдaлaнудa екі түрлі жолы бaр. Біріншісі– кинофильмді сaбaқтaн тыс уaқыттa көрсету. Екіншісі – сaбaқ үстінде тек фрaгменттер мен жеке суреттерді ғaнa пaйдaлaнып көрсету. Өйткені бізде әлі күнге дейін жүйелі түрде оқубaғдaрлaмaсынa сaй етіп дaйындaлғaн кинофильмдер жоқтың қaсы.

Сaбaқтaн тыс кезде киноны көрсету тиімді емес, өйткені ондa оқыту процесіндегі ең мaңыздысы лектордың aуызшa түсіндіруі болмaйды. Aуызшa түсіндіру мен көрсетудің aрaсындa бaйлaныс болмaсa, логикaлық және жүйелілік бұзылaды. Осы тұстa ең тиімді кинолaрсaбaқүстіндежәнебөлекфрaгменттердеболғaныдұрыс.Шaмaдaнтысұзaқфильмдер студенттерді шaршaтaды және шaшырaнды болып кетеді.

Оқыту үдерісіндегі кинолaр:

296

1.Дәрісті бaстaғaндa кіріспе кинолaр. Олaр студенттердің нaзaрын сaбaққa aудaртaды және қызығушылығын aрттырaды, aл оқытушы үшін сол көрсетілген мaтериaлғa дәріс бaрысындa жүгінуге көмектеседі.

2.Дәріс үстінде көрсетілетін aргумент, иллюстрaция кинолaры. Олaр студенттің жұмысқa шоғырлaндырып, оқытушының түсіндіргенін тез қaбылдaуғa көмектеседі.

3.Дәрісті қорытындылaйтын кинолaр болaды. Олaр студенттің aлғaн білімін бекітеді және ойындa, көз aлдындa қaлaды.

Студенттердің өзіндік жұмыстарына тақырып берген кезде міндетті түрде мүмкіндіктеріне сай қысқа метражды фильмдер түсіруге, өздерінің қатысуымен түрлі сауалнамалар жасап, ғалымдар мен танымалы тұлғалардан, студенттерден сұхбат алуға кеңес беру қажет. Бұл студенттердің интернет желісіндегі дайын ақпараттарды пайдалануға емес, керісінше өз шығармашылығын шыңдап, ізденіп, жаңашыл болуға бағыт-бағдар береді.

Семинар сабақтарын өткізуде шет ел студенттеріне тапсырманы Қазақстандағы белгілі бір тарихи кезеңде болып өткен жағдайды әлемдік масштапта қарап, өз елінің тарихи кезеңімен сабақтастырып, салыстырмалы талдау жасауға кеңес беруге болады. Бұл шет ел студентінің өз елінің тарихын Қазақстан тарихымен салыстырмалы талдау жасауына, және осы кезеңде болып өткен құбылыстарға талдау жасап, нақты қорытындыларға келуге, ақпаратты жүйелі түрде меңгеруге жол ашады.

Қорыта келгенде, ЖОО шел ел студенттері мен тыңдаушыларына «Қaзaқстaнның қaзіргі зaмaн тaрихы» пәнін оқытудың маңызы зор және оны жүйелі әрі уaқытты үнемдеп, көп ақпаратты түсіндірyге көмектесетін көрнекілік әдістерін тиімді пaйдaлaнy арқылы стyденттердің білімдерін жетілдіріп, дәріс пен семинaрлaрдың қызықты дa тaнымды етіп өтуіне және СӨЖ тапсырмаларын жоғары деңгейде орындалуына үлкен үлес қосa aлaды

MAGISTRACY (GRADUATE STUDIES) AT THE PRESENT STAGE OF DEVELOPMENT OF THE EDUCATIONAL SYSTEM IN KAZAKHSTAN

Zere Maydanali,

Associate Professor of al-Farabi KazNU, candidate of historical sciences

At the present stage our University signing The Bologna Declaration has the goal to create the Single Higher Education Area, improving the quality of education, its competitiveness and realization of the social role of Higher Education. The process of globalization leads to the necessary of standardization and equivalence of educational systems.

In the question about consumers of educational services market we must use methods of sociological survey, economical, politological, psychological, human logical research. We must stress humanist, practical and prognostic potential of such analytical programs. Recent analytical investigations on problem of management system of Higher Education prove that there is a trend to increase of autonomy of HEIs. Reformation must be processed to following directs:

1.a clear separation of functions between different levels of higher education management;

2.a combination of consumers of educational services interests and control by the consumer. HEI must realize its mission as one of the pillars of society and its social institutes and a fact that

the intellectual and political future of the country is formed in the universities.

Educational process in the History Department consists from core disciplines, basic disciplines and elective courses. Core disciplines are recommended by The State Educational Standard. This Standard establishes demands to core minimum of the content of educational programs of bachelor and master and to the level of training of their graduates. The provisions of Standard are mandatory for application and compliance by all organizations providing training of bachelors and masters regardless of departmental affiliation and institutional norms. Standard also can be used by governments, license and attestation commissions in education and science, teaching unions,

297

customers and employers and it is the basis for quality assessment of training of bachelors and masters.

The content of disciplines allows students and masters to ascertain competence of a modern teacher as the main part of his professional skills. Preferred orientation in the classroom is to have a high level of basic scientific training. The main goal is theoretical and methodological training of students and undergraduates to independent research, teaching through the disclosure of the major scientific issues of ancient, medieval, modern and contemporary, world history. In the context of the main facilities of the educational system need to historians graduates can see new scientific trends, knowestablished hypotheses and basic concepts, advances in the field of national and world history, theory and discussion points that accompany the formation of scientific concepts. A study of the historical problems in chronological order lead to form an overall picture of the evolution of domestic and foreign historiography, the degree of difficulty or study of the main topics in modern science, specify and increment of historical knowledge. Students and undergraduates acquire knowledge about the major events and the laws of each era in the light of the latest achievements of historical scholarship, considering alternative perspectives and methodological approaches, new theoretical and methodological trends and the state of unexplored problems.

Among the practical stages of learning can be attributed 1 knowledge of the theoretical and methodological foundations of historical research of ancient, medieval, modern and contemporary period of history; 2 laying the foundations of source of knowledge and historiographical analysis; 3 mastery of complex analysis techniques and the use of scientific literature and historical sources; 4 use the theoretical knowledge to discuss concrete historical material; 5 ability to implement creative and analytical skills in a comparative study of historical problems; 6 prioritization skills in a mass of historical facts and theoretical concepts; 7 writing skills scientific reports, essays, summaries, conduct debates.

The educational programs (funded by the University) are provided for the second year undergraduates and to implement these programs they can be sent on business trips abroad (leading universities, research centers and research institutes). The History Department develops programs and grants with foreign participants, and the best students and undergraduates take part in this process.

For the academic freedom of students and undergraduates provides a choice of not only disciplines but also teachers. Twice a year, students and undergraduates have the opportunity to choose subjects of their educational trajectory. The essence of these educational trajectories involves the passage of students and undergraduates the basic stages of training and providing them with the fullness of choice and free access to all educational programs. Education in the History Department contributes to the formation of the students and undergraduates overall picture of the evolution of historical thought, the development of ideas about the degree of complexity, the study of the most important historical science research activities, taking into account current trends and methodological approaches.

When the structure and content of the course will achieve international standards further increase of the level of training of undergraduates will be possible.

Methods of teaching:

•Interactive lecture (electronic book)

•Assotiograms

•Case study (problem-based learning, critical thinking)

•Project-based learning (work in small groups, contextual learning, individually focused training, brainstorming, independent work with literature)

•Quiz maker

•Free make video Converter

Stages of control must define the general theoretical and methodological issues, conceptual approaches and conceptual and categorical apparatus

• consider and determine the characteristics and patterns of nomadic society in the course of the historical process

298

•explore new approaches and trends in the study of social stratification and transformation of nomadic societies;

•Knowledge of the theoretical and methodological foundations of historical research;

•Knowledge of historiographical analysis

•Ability to master the techniques of complex analysis and the use of scientific literature and historical sources;

•Ability to use the theoretical knowledge to discuss concrete historical material

•Ability to implement creative and analytical ability in a comparative study of the problems of nomadic societies;

•Prioritization skills in a mass of historical facts and theoretical concepts.

Control model. Writing an essay on the historiography of the problem undergraduate should find out whether already raised this question and make a historical review. To do this he should describe the main stages of development of the subject matter; main points; reflect the main areas to analyze the state of the problem: to find out the range of issues remained unresolved; show the contribution of precursors; evaluate their methodology, completeness, correctness, etc.

•Work with the terms and concepts. Students must produce a list of terminology. It should be presented in the form of a card index of the terms and its definitions.

•Preparation of a bibliography on the subject of the study. For this graduate student must define the parameters of the required bibliography: a number of countries, languages, chronological framework, prepare chronological tables. Students must identify the types of required literature: books, articles, reviews, research papers, proceedings of scientific institutions, conference materials, reference journals. Students should view the bibliographies, foreign bibliography. At the final stage of work on the compilation of a bibliography undergraduates should complicate a systematic and subject catalogs, bibliographic tables and bibliographic review.

•It is also presented a number of a number of analytical tasks, goal, which is to develop the skills of writing various texts. For students distributed texts of scientific papers, excerpts from monographs on the basis that they should make an extract from the text. Extract - small pieces of text (partial and complete sentences, paragraphs, as well as close to verbatim and verbatim record of the facts set out in them), containing the quintessence of reading. Also, undergraduates will be offered a small article on the basis that they should resume. Resume - a brief assessment of the content of the studied source of information received, primarily on the basis of the conclusions contained. Resume text is similar to the abstract, but an abstract of the information concentrates not the main content, and above all the conclusions. Provides job skills training for writing abstracts. Abstracts - a concise summary of the content of the material studied in the affirmative. Abstract film students have to do, doing the job of the teacher. Abstract - a summary of the main contents of the original source of information that gives a generalized representation of it, in other words, a brief record with general characteristic. This module offered the job, during which the teacher checked the readiness of students to do field notes read as summaries and detailed plans. Ample space is devoted problematic, analytical approach, methodological issues. Of course, all this requires undergraduates to maximize the mobilization of their intellectual capacity, activation of accumulated general theoretical humanities, and concrete historical material on ancient and medieval history.

Main objective is theoretical and methodological training of undergraduates for independent research, teaching activity through disclosure of the maintenance of the main scientific problems of an ancient, medieval, modern and contemporary world history. In the context of the main installations of educational system it is necessary that they were able to see new scientific tendencies, knew hypotheses and the approved basic concepts, achievements in the field of a national and world history, the theoretical and debatable moments accompanying formation of scientific concepts. Undergraduates gain knowledge of the major events and regularities of every era in the light of modern achievements of historical science, taking into account the alternative points of view and methodological approaches, about new theoretical and methodological tendencies and a condition of the low-studied problems.

299

REFERENCES:

1.Историческая наука и образование в условиях современных вызовов: Материалы международной научно-практической конференции. Казань, 2012.

2.Краснов Ю.В. Профессия «историк» в презентации профориентационных Интернетресурсов// Историческая наука и образование в условиях современных вызовов. Казань, 2012.

3.Барышникова Д. Опыт и рассказ: исследования исторической реальности//ERFAHRUNG

UND GESCHICHTE: HISTORISCHE SINN- BILDUNG IM PRANARRA TIVEN / ed. By th. Breyer and D. Creutz.

—Berlin, N.Y.: De Gruyter, 2010

4.URL: http://www.e-joe.ru/sod/99/4_99/sti80.html

ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІЛІГІ ТАРИХЫН ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК МӘСЕЛЕЛЕРІ М.Қ. Дауытбекова,

т.ғ.к., әл-Фараби атындағы ҚазҰУ доценті

Әлемде территориясы жағынан тоғызыншы орынды иемденетін Қазақстан Республикасының мемлекеттілігі тарихы тереңнен басталары сөзсіз. Осы ұлан-байтақ даланы түрлі тарихи кезеңдерде талай аласапыран оқиғаларға қарамастан ұрпаққа аманат еткен дәстүрлі қазақ қоғамындағы саяси-потестарлық институттар тарихын оқыту арқылы қазақ мемлекеттілігі тарихына көз жүгіртеміз. Келешекте ұлтжанды ұрпақ тәрбиелеуде қазақ қоғамының ішкі қоғамдық-саяси ұйымдасуына, оның бірлігіне негіз болған әлеуметтік топтардың институтциялануы туралы мәселені оқытудың отандық тарих ғылымында өзектілігі өте жоғары. Дәстүрлі қазақ қоғамындағы билік институттарының зерттелуі мәселесінің өзектілігі Елбасының жолдауымен қабылданған «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасында да ерекше орын алады [1]. Осыған орай, жоғары білім беру саласындағы басты мәселенің бірі – тәлімгерлерді болашақ мамандығына бейімдеп, кәсіби-ғылыми біліктілігін арттыру, ғылыми бағдар беру іскер де, бәсекеге қабілетті маман даярлау болып тұрғандығы белгілі. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты халыққа Жолдауында жоғары білікті, бәсекегеқабілеттімамандардыдайындаужәнеоқытудыңеңнегізгімәселелеріқарастырылған. Ендешееліміздіңертеңіжарқынболсындесекеңалдыменғылымменбілімжетілдірілуікерек. Әлемдік талаптарға сай білім беріліп, әлеуеті жоғары азамат қалыптастыруға, жастардың дүниетанымын өзгертіп, олардың жаңаша ойлау қабілеттерін арттыруға, білімге деген құштарлығын оятуға, отансүйгіштік қасиетін одан әрі дамыту бағытында жұмыс жасауымыз қажет. Бүгінгі университет қабырғасында отырған магистрант ертеңгі білікті маман. Ал оның тек маман ғана болып қоймай, Отанын, халқын сүйетін, халқының бірлігі үшін қызмет ететін, ата-бабасының салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын, тарихын құрметтейтін ойлы, саналы азамат болуы қажет. Көк байрағымызды тәуелсіз желбіретуді ғасырлар бойы армандаған ата-баба мұратын ғылыми тұжырымдау, түрлі алмағайып замандарда тарих сахнасынан өшу қауіпі туған тұстарда қиыннан жол тауып, қатерге басын тіккен қазақ халқының ұлы хандары мен билерінің, сұлтандар мен аталықтарының, ақсақалдары мен төлеңгіттерінің, батырларының жүріп өткен жолдары мен асқан асқарларын анықтап, ұрпақ санасына сіңіру бүгінгі ұрпақ міндеті. Бүгінде тереңдей еніп жатқан жаһандану заманында ұлттық мәдениет, төл тарихымызды сақтап қалуымыз қажет. Жаһандану үрдісінің өзіне тән ерекшелігі – халықтардың этномәдени ерекшеліктерін жоюға жұмыс жасайды. Сондықтан тарихтың терең парақтарын ақтарып, қазақ халқының мемлекеттілігі тарихын оқытумыз қажет. Тарих – адамзат баласының өткенін зерттейтін қоғамдық ғылым. Өткенсіз болашақ жоқ екендігі белгілі. Қазақ топырағында түрлі тарихи кезеңдерде өмір сүрген ру, тайпалардың тарих парақтарының қойнауына енгенімен артынан өшпес мұра қалдырып отырғандығының түйінді тұстарын нақты тарихи деректер арқылы түсіндіру, болашақта іргелі ізденістердің жолға қойылуына әкеледі. Өзекті мәселенің төркінін ғылыми зерделеу арқылы ұлттық тарихқа қызмет жасауға қызығушылық тудырамыз. Сондықтан қарастырылып отырылған тақырыпты

300

тәлімгерлерге түсіндірген тұста, осы мәселеге қатысты деректерді жүйелі түрде түсіндіріп, бүгінгі тәуелсіз Қазақстанның тарихының бастауы сақ, үйсін, қаңлы, ғұн тайпаларынан басталып, Тәуелсіз Қазақстан тарихымен сабақтасары хақ екендігін айтып өткеніміз жөн. Қазақ хандығының құрылғанына 550 жыл дегеніміз мемелекеттің құрылғанына 550 жыл дегенді білдірсе, мемлекетте кез-келген биологиялық ағза ретінде алғышарттары, қалыптасуы, дамуы, гүлденуі, өркендеуі кезеңдерін бастан кешетінін естен шығармау қажет. Ойымызды ғалым Ж. Артықбаевтың «Қазақ хандығы ХІХ ғасырдың 40-шы жылдарына дейін көнеден алатын тамырын үзбей, бір бәйтеректей өмір сүрген мемлекет» деген пікірімен дәйектей түскіміз келеді [2, 96 б.]. Ғалым көшпелілердегі биліктің ірі ру одақтарынан бастау алатындығын айтады. Бізде осы пікірмен келісе отырып, қазақ даласындағы саясипотестарлық билік бастауын қазақ топырағында өмір сүрген ру-тайпалар тарихынан бастағанды жөн көрдік. Мемлекеттік құрылым ретінде биліктің ең қарапайым түрі иеленуден бастап бір орталыққа бағынған мемлекеттік сатыларды бастан кешкен дәстүрлі қазақ қоғамындағы потестарлық-саяси институттар тарихының оқытылуы бүгінгі таңда жоғарғы оқу орындары тарапынан қолға алынып отырғандығы белгілі. Бұл мәселені студенттерге, магистранттарға оқыту арқылы қазақ даласында жазылмаған Дала заңына сәйкес мемлекеттілік мәселесінің қатаң сақталғандығын, осы далада пайда болып, түрлі тарихи кезеңдерді бастан кешкен саяси-потестарлық институттардың пайда болуы, дамуы кезеңдерін яғни бүгінгі Қазақстан ежелгі және ортағасырлардағы қазақ жерін мекен еткен рутайпалардың материалдық, рухани мәдениеттерінің ғана жалғасы емес, сондай-ақ саяси мәдениеттің де тікелей жалғасы екендігіне, өздеріне ғана тән Дала заңдарын басшылыққа ала отырып, мемлекеттіліктің алтын қазығын қаға білгендігіне көз жеткіземіз. Патша, гуньмо, шаньюй, қаған сынды дамусатысынан өткен хандық билік институтындағы сұлтандар, билер, аталықтар, батырлар, ақсақалдар, төлеңгіттер сынды саяси-потестарлық институттар тарихын оқытуарқылы мемлекеттілік сатының дамужолдарын ашып көрсетеміз. Пәнді оқытудың оқуәдістемелік кешенінде көрсетілген тақырыптар бойынша мәселенің өзегін ашу мақсатында оқылатын дәрістер мен өткізілетін семинар сабақтарында Қазақ халқының потестарлық–саяси иснтитуттарының тарихи бастаулары өте ертедегі қоғамдық қатынастардың қалыптасу кезеңдерінен бастау алатындығы, ежелгі кезеңде көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан тайпалар мемлекеттік тарихи даму сатыларында одақ болып бірігіп, биліктің жаңа үлгілерін өмірге әкеліп отырған. Еуразия даласының ұлы көшпелі мемлекеттері өз кезегінде тіршілігін тоқтатқанмен, артына өшпестей мұра қалдырып отырғандығы жүйелі түрде тарихи деректер негізінде түсіндіріледі. Ру, тайпа, одақ, жүз сынды тарихи дамуды бастан кешкен саясипотестарлық билік тұлғаралық, топаралық, тайпааралық, ру, жүзаралық мәселелерді шешу қажеттілігі нәтижесінде әлеуметтік институттар деңгейіне көтеріліп, саяси-потестарлық биліктің негізін құрды. Көрнекті антрополог-ғалым О. Смағұлов «Ежелгі және осы заманғы Қазақстан территориясын мекен еткен тұрғындар этникалық-генетикалық тұрғыда зерттеулер нәтижесінде генетикалық байланыстың ІІІ мың жылға тарта уақыт бойы үзілмегендігін» дәлелдеп отырған тұста, оның саяси-потестарлық дәстүрінің үзілуінің мүмкін емес екендігі айқын [3, 170 б.]. Сақтар мен үйсіндер өмір сүрген көшпелі қоғамда малға жеке меншіктің шығуынабайланыстықоғамбайларменкедейлергебөлінді.Сөйтіп,мемлекеттікқұрылымның пайда болуы жүзеге асты. Сақ қоғамындағы билік мәселесін зерттеуде археологиялық деректердің алар орны ерекше. Археология ғылымына сүйенсек сақ тайпаларында 20-30 метр биіктіктегі обалардың болғандығына және олардың «патша» обалары деп аталғандығына көз жеткіземіз [4, 29 б.]. Ежелгі авторлардың деректері бойынша, сақтарда патшалар мен патшайымдар болған. Олардың кол астындағы жұртына әмірі күшті болды. Сақ патшалары соғыс пен бейбітшілік мәселесін шешті, басқа елдерге елші тағайындады, сырт елдермен одақ құру мәселесіне басшылық жасады, әскерді басқарды. Ол өз руының тыныштығының күзетшісі, қолбасшысы болды. Бұл Есік обасынан табылған алтын киімді адамның сәукелесінде көрініс тапқан. Бүгінде Қазақстан территориясынан сақ дәуіріне тән бірнеше Алтын адамның табылуы осы дәуірдегі патшалар билігінің болғандығының айқын дәлелі. Бұдан шығатын қорытынды сақтар мемлекеттік жүйесінде демократиялық қағиданың

301

болғандығы. Мұндай саяси билік үрдісі үйсіндерде де кең қанат жайды. Қоғамның билеуші және бағынышты топтарға бөлінуі мейлінше айқын байқалды. Қоғам — ру ақсүйектері мен тәуелді ұсақ өндірушілер, жартылай тәуелділерге бөлінді. Үйсіндер біздің дәуірімізге дейінақ мемлекеттік дәрежеде өмір сүрген. Мысалы, Қытай өкіметінің елшісі Чжан Цянның б.д.б. 105жылыҮйсінгуньмосына(Күнбиіне)келіп,екіеларасындакелісімжасаған[5,66б.].Көріп отырғанымыздай көрші мемлекеттермен елшілік қатынастар орнатып, мемлекеттік деңгейде келісімдер жасайтын мемлекет басы гуньмоның болуы қазақ жерінде б.д.д. өмір сүрген үйсіндердің мемлекеттік дәрежеде өмір сүргендігін, таптық жіктелістің болғандығын гуньмобилеуші арқылы дәлелдесек, бұл өз кезегінде хандық биліктің бастауы болды деген тұжырым жасауға толық негіз бола алады. Үйсіндерде бүкіл елді басқаратын өкіметтік ұйым болған. Негізгі лауазымдар қатарын күнби, дулы, қолбасы, оңқа (ябғу), дарту (бас жасауыл), абыз, ұлыс бегі, орда бегі және т.б. деп тізбектеуге болады [6, 164 б.]. Бұл әрине мемелекеттіліктің бастауы. Орталық Азиядағы ірі көшпелі мемелекет ғұндар империясы болатын. Ғұн мемлекетінің билік жүйесі мен шаньюйдің рөлі жөнінде Мөде шаньюйдің бар билікті өз қолына алғанынан көрінеді. Ғұндардың мемлекеттік ұйымдасуында ең жоғары билік шаньюй қолында болды. Ғұндарда мемлекеттік мәселе Қазақ хандығына тән құрылтайларда нақтырақ айтсақ сол кезеңдегі Лунциде шешілген. Ол туралы «Ғұндардың жыл сайын үш рет Лунциде бас қосатын әдеті бар еді, оны жылдың бірінші, бесінші және тоғызыншы айында «сюи» деп аталатын күні тәңірі рухына құрбандық шалған...» [7, 54 б.]. Біздің ойымызша бұл Тәуке заманындағы Құрылтайдың бастауы. Күлтөбенің басында күнде кеңес болған алмағайып замандаелтағдырышешілген Құрылтайлардың тарихи бастауы.Тарихидеректергекөз салсақ ғұндардың заңы болған. Бұл туралы А. Х. Бикенов Мөде шаньюйдің баласы Лаушан-гиюдің кеңесшісі Чжунхинюе Қытай патшасына жазған хатында Ғұндардың қолдануға жеңіл және ыңғайлы заңдары бар, әскери заңдары бар. Шайқас даласында мерт болған жауынгер мүрдесінің туған топыраққа берілуін қамтамасыз ету мақсатында «қаза болған жауынгерді тастамай алып келсе, сол адам оның отбасылық мүліктерін иеленеген» деп Н.Я. Бичуринге сілтеме жасап, дәйекті мысал келтіреді [8, 24 б.]. Ғұн мемлекеттілігіне қатысты ойымызды ғалым Ж. Артықбаевтың «Ғұндар тек ру жиынтығы болып қала бермей ірі мемлекет, іргелі саясат жүргізген, мемлекет мүддесі деген түсініктерді қалыптастырған орта екендігі тақ мұрагерлеріне байланысты мәліметтерден де белгілі» деген пікірімен түйіндегіміз келеді [9, 331 б.]. Ғұн дәуірінен кейін тарих сахнасына көтерілген Түрік қағанатында мемлекеттік билік Қаған қолында шоғырланды. Көне Түркі мемлекеттерінің ең жоғарғы билік иесі – Қаған. Жалпы Орталық Азияда «қаған» титулын 402 жылы жужаандардың басшысы Шэлун пайдаланған [10, 136 б.]. Өкіметтің жарлығын, үкімін, шешімін қабылдаушы бірінші адам – қаған. VІ ғасырлардан бастап қаған (хакан) титулы деректерде жиі кездеседі. Ол „император“ титулы болса керек [11, 158 б.]. Қаған әскер басылары мен мемлекеттік аппаратты және ұлыстарды билеген бектерді, шадтарды, елтеберлер мен жабғуларды т.б. бекітті, орнынан босатты.Сондай– аққағанжайылымдардыбөлугебасшылықжасап,көшіп– қонубағыттарын анықтады. Қаған мемлекеттегі жоғарғы сот билігін жүргізуші де болды. Елдегі құқықтық тәртіптің ережелерін бекітті. Қаған мемлекетінің ішкі және сыртқы саяси жағдайына басшылық етті, ру басшыларын тағайындады.Ол әлеметтік фратриядан шыққан шонжарларға сүйенді. Қаған тек билеуші ғана емес, сонымен қатар қағанаттың барлық жерінің иесі болды, жоғарғы абыздың да рөлін атқарды. Қағанның жанында қаған әулетінің белді мүшелерінен, әскер басылар мен ұлыстар басшыларынан, т.б. беделді қоғам мүшелеріне тұратын қаған кеңесі болған. Қазақ жерінде Қарахан мемлекетінің билеушілері Хан атанды. Кейін қыпшақ, найман, керей, тағы басқалар ұлыстық мемлекеттерді Хандар басқарды. Хан ортағасырларда және жаңа дәуірде көшпелі тіршілік еткен түркі және моңғол халықтарындағы ең жоғарғы дара биліктің иесінің титулы. Түркі-моңғол халықтарында мемлекет басқарған билік иесі. Жазба дерек көздері Орталық Азия халықтары Хан терминін Түркі қағандығы ыдырағаннан кейінгі кезеңнен қолдана бастағандығын растайды. Хандық билік бір атаның ұрпағында болғанымен атадан балаға берілмеген. Хан титулын мұралану механизімінің негізінде меритократия негіздері жатты. Кез келген адам Хан сайлана алмайтын. Хан титулы ол ханның

302

баласы болмасада, сол әулеттегі қабілетті, әскери істе беделді адамға берілген [12, 55 б.]. Хан ел ішіндегі «азаматтық» міндеттерді де атқарды. Қолбасы, жоғарғы сот және жоғарғы абыз қызметтерінде атқарды. Әлеуметтік тәртіпті қамтамсыз етуі, көшпелі мемлекеттің тыныштығын сыртқы жаудан қорғай білуі тиіс болған. Бейбіт күндегі ел билеушініңқұзіретіне елді жаудан сақтаудан өзге жайылымдарды бөлу, көшті басқару істері кірді. Сөз орайы келгенде айта кетсек, өз кезегінде халықтың қамын жеген ханға қарапайым халықта құр қарап қалмағандығын көруге болады. Оған дәлел: халықтың қағанға соғым, ханлық, зекет немесе сыбаға әкеліп отырғандығын көруге болады [13, 190 б.]. Магистранттарға түркі-моңғол қоғамында Хан болып Шыңғыс хан ұрпақтары ғана сайланғандығын, билікке келген басқа әулет өкілдері өздерін Хан деп атай алмай, көбіне әмір тағы басқа лауазымдарды иемденгендігін атап көрсетуқажет. Бұған Әмір Темір тағдыры айқын дәлел бола алады. Қазақ хандығын басқарған билеушілердің барлығы Шыңғыс хан әулетінен тағайындалды. Әулеттің Хан сайланбағандары жеке әлеуметтік топ құрап, мемлекеттің ішкі-сыртқы саясатында елеулі рөл атқарды. Мемлекетті басқаруда Хан шексіз билікке ұмтылғанымен, рутайпа билеушілерімен санасуға мәжбүр болды. Дәстүрлі қазақ қоғамында саяси билік тұтқасы хандармен қатар сұлтандар қолында болды. Қазақ қауымы Шыңғысхан кіндігінен өрбіген әулеттің әрбір мүшесін сұлтан немесе төре деп атайтыны мәлім. Сұлтан сөзі түрік тіліне араб тілінен енген. Бастапқа кезде әкім, бастық, билік мағынасында қолданылған [8, 97 б.]. Қазақ тілінде ХУ ғасырдың 40 жылдарынан яғни көшпелі өзбекте уақытынан бастап қолданыла бастаған. Қазақ қоғамындағы хандық биліктің күштілігі Ұлыс сұлтандарына байланысты еді. Шыңғыс хан әулетінен шыққан әрбір сұлтанның Ұлысқа және жұртқа құқы болды. Қазақ қоғамындағы билік жүйесі демократиялық түрде жүзеге асырылып отырылған. Хандық билік мұрагерлік жолмен берілді дегенімізбен жоғарыда айтып кеткеніміздей хан сайлау ісінде меритократия негіздері жатты, ол тікелей әкеден балаға берілмеген. Әулеттегі беделді, елге қызмет қылып саяси-әскери ортада танылған ханның ұрпағына берілген. Бұл өз кезегінде хан тағынан үмітті сұлтандардың халыққа қалтқысыз қызмет етуіне зор ықпал еткен. Зерттеуші С.И. Жаркешов бұл туралы мынандай сипаттама береді. «... егер шарт бұзылып таққа хан баласы бірден отырса, артында қаншама елі бар сұлтандардың наразылығына, алауыздыққа апарыпсоқтырып,елбірлігінеқауіптөнетін.Албұлшартсақталыптұрса,сұлтандарбасжұтар бақталастыққабармайтын.Оларқатарынанозып,ерлігімен,қабілетімендараланса,хантағына неғұрлым жақындай түсетінін білетін. Бұл негізінен сұлтандарды ақылға сыйымды бәсекелестіккетүсіретін,сондықтанолардыңбәрідеелдіңкөзітүсіп,соңынанелеретін,қалың әскер құрмет тұтатындай ерлік жолына ұмтылатын» [14, 106 б.]. Бұл адамзат баласы мәңгі армандайтын әділетті қоғамның, мінсіз мемлекеттің орнауына ықпал еткендігі сөзсіз. Елбасының қара қылды қақ жаратын әділетті болуына, турашыл болуына жетелеген қасиеттердіңбіріекендігінкөреміз.Яғниқазақжеріндебилікинстиуттарыныңдемократиялық тұрғыдан орын алғандығының айғағы бола білген. Сұлтандар билігі ең алдымен сыртқы істердекөрінеді.Елші аттандырғанданемесеқарсыалғанда,аманат туралыкеліссөздердетөре тобының орны ерекше. Жоғары билік тұтқасын ұстаған хандар өзіне қарасты ұлыс сұлтандарынмүмкіндігіншемаңыздытапсырмалардыорындауғапайдаланған.Сұлтандықбилік бірнеше бірнеше руға жүрді, олар тікелей ханға тәуелді болды.Сұлтандар ханның негізгі тірегі болды. Хандық билік жойылғаннан кейін отарлық патша үкіметі сұлтандарды өздерінің тікелей көмекшілеріне айналдырды.

Осылайша ежелгі замандардан бастау алған хандық билік институты заман ағымына қарай өзгерістерге ұшырағанымен, қазақ даласында 1822 жылы Батыс Сібір генералгубернаторы М.М.Сперанский тарапынан дайындалып және Ресей императоры I Александрдің жарлығымен бекітілген «Сібір қырғыздары (қазақтары) туралы жарғы» күшіне енгенге дейін биліктің жоғарғы лауазымы ретінде қызмет етті. Қазақстандағы қабылданған бұл жаңа реформаның ең басты мақсаттарының бірі Орта жүздегі хан билігін біржолата жою болатын. Сөйтіп Орта жүздегі әкімшілік, сот және аумақтық басқару жүйесі түбірімен өзгертілді. Қазақ қоғамындағы соңғы хан ретінде тарихи деректерде Кенесарының аты аталады.

303

Оқытудың озық үлгілері ретінде презентациялық, пресс-конференциялық, жеке топтық әдістерді пайдалана отырып, магистранттарға мемлекеттілік дегенге анықтама беріп өткен дұрыс. Мемлекеттілік - оның өзіне тиесілі шекаралық аймағы, басшысы, басшысының көмекшілері мен астанасы бар белгілі рулық-тайпалық бірлестікті айтамыз десек, осы мемлекет басшысы хан. Ал оның көмекшілері сұлтандар, билермен қатар батырлар екендігі белгілі. Қарастырылып отырылған курстың басты мақсаты қазақ қоғамында бүгінде біршама зерттеліп, көпшілік қауымға насихатталық жүрген хандар, сұлтандар, билер, батырлар институтынан өзге аталықтар, ақсақалдар, төлеңгіттер сынды әлі де болса ғылыми зерттеуді қажет ететін тың мәселелерді, Қазақ мемлекеттілігі мәселесінің терең тарихын студенттер мен магистранттарға ашып көрсету. Ал бұл өз кезегінде ғылыми потенциалы жоғары жастарды өзекті мәселелерді зерттеуге бағыттары анық. Интерактивті оқыту әдістерін пайдалана отырып, нақты мақсаттар қоя білуге баулу. Болашақ мамандарға белгілі бір мәселені міндет етіп қойып, өз бетінше жұмыс істей білуге дағдыландыру. Дәстүрлі қазақ қазақ қоғамындағы саяси-потестарлық инститтуттар тарихын оқыту арқылы қазақ мемлекеттілігі мәселесі төңірегінде ой толғауын, білімін, қабілеттін арттыру. Сабақ барысында оқытудың инновациялық тәсілдерін пайдалану арқылы тәлімгерлер іскерлік, ойлау белсенділігін, топ алдындағы өзіне деген сенімділігін арттыруды меңгереді. Мемлекеттілік мәселесін көтере отырып қазақ мемлекеттілігі тарихының терең парақтарын насихаттап, кәсіби әлеуеті жоғары мамандар дайындап шығамыз. Өскелең ұрпақ бойында Отанына деген мақтаныш сезімін қалыптастырамыз.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

1.О Государственной программе «Культурное наследие » на 2004-2006 гг.: утв. Указом Президента Республики Казахстан от 13 января 2004 г. N

1277//http://www.madenimura.kz/ru/government-program-madenimura/legal-acts/legal-act-1277/.

2.Артықбаев Ж. Қазақ мемлекетінің тарихындағы төре институты және төре сөзінің мағынасытуралы//Қазақхандығыныңмемлекеттікбасқаруинституттары.Ғылымимақалалар жинағы. Астана 2015. – 302 б.

3.Исмагулов О. Этническая антропология Казахстана. А., 1982. 231 б.

4.С. Жолдасбайұлы. Ежелгі және орта ғасырдағы Қазақстан. А., Ана тілі, 1995. – 170 б.

5.Дәуірбаева Н. Қазақ хандығы және Жетісу аймағы (ХУ-ХУІІІ ғ.ғ.) // Қазақ тарихы. №3.

2007.

6.Мажиқызы Н. Үйсін тарихын оқытудың кейбір мәселелері. // «Білім беру бағдарламаларын жаңғырту:аккредитация және кадрлар дайындау сапасының кепілі» 46 – ғылыми-әдістемелік конференция материалдары. 14-15 қаңтар 2016 жыл. 3 кітап. 301 б.

7.Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (очерк). А., Дәуір 1994, 446 бет.

8.Бикенов А.Х. Қазақтың дәстүрлі қоғамы және оның саяси-потестарлық құрылымы (ХУІІІ-ХІХ ғасырлар деректері негізінде): тарих ғыл. канд. ... дисс. – Алматы, 2001. – 135 б.

9.Артықбаев Ж. XVIII ғасырдағы қазақ қоғамының этноәлеуметтік құрылымы: тарих ғыл. докт. ... дисс. – Алматы, 1997. – 501 б.

10.Крадин Н.Н. Кочевые общества (проблемы формационной характеристики).- Владивосток:Дальнаука,1992, 239 бет.

11.Молдабаева Д.Ж. Түркі халықтарындағы мемлекет құру және басқару дәстүрі.// «Дәстүрлі және заманауи Қазақстан этнологиясы» атты әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың 80 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. 29

наурыз. 2014 жыл. 156-158 бет.

12.Ерофеева И.В. Хан Абулхаир:полководец, правитель, политик. Алматы, 2007. ДайкПресс. – 334 с.

13.Крадин Н.Н. Трансформация политической системы от вождества к государству:сонгольский пример, 1180 (?) -1206.// Альтернативные пути к ранней государственности:международный симпозиум-Владивосток, 1995.-с.188-195.

304

14. Жаркешов С.И. Қазақ хандарының аталықтары. Хан ордасының қызметін ұйымдастырушылар // Қазақ хандығының мемлекеттік басқару институттары. Ғылыми мақалалар жинағы. Астана 2015. – 302 б.

СЫНИ ТҰРҒЫСЫНАН ОҚЫТУ ТЕХНОЛОГИЯСЫН ПАЙДАЛАНУ ЖОЛДАРЫ

Г.Б. Қозғамбаева,

т.ғ.к., әл-Фараби атындағы ҚазҰУ доценті

ХХІ ғасыр – қатаң бәсеке ғасыры. Еліміздің білім беру жүйесі әлемдік білім беру кеңістігіне бағыт алуда. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында «Білім беру жүйесінің басты міндеті – ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтармен практика жетістіктері негізіндежекеадамдықалыптастыруғажәнекәсіби шыңдауғабағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау,…оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру,халықаралық ғаламдық коммуникациялық желілерге шығу» деп көрсетілген [1]. Білім беру саласындағы Қазақстан Республикасының мемлекеттік саясатын іске асырудың ұйымдастырушылық негізі – қазақстандық білім беру саласын жетілдіруді жалғастырылуын қамтамасыз ететін Қазақстан Республикасын да білім беруді дамытудың 2011 – 2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы болып табылады. Бағдарламада білімберусаласындағымемлекеттіксаясаттыңұйымдастырушылықнегізіретіндебілімберу мен тәрбиенің, басқару жүйесінің, білім беру қызметі субъектілерінің құқықтықұйымдастырушылық нысандарының және қаржы-экономикалық тетіктерінің құрылымындағы,мазмұныментехнологияларындағыөзгерістердіқамтитынресурстарымен мерзімі бойынша бір-бірімен өзара байланыстағы іс-шаралар кешені болып табылады. Білім беру саласын жетілдіру бойынша 2011 жылы білім саласын дамытудың заңнамалық әрі идеологиялық негізі қаланған болса, 2012 жылы білім және ғылым саласында көптеген жаңартулар болды.

Қазіргі заман ағымына байланысты студенттердің білімге қызығушылығын арттыру мақсатына орай, жоғарғы оқу орындарында оқытушыларға жаңа талаптар қойылуда. Сондықтан оқытушы дәріс, семинар-практикалық сабақтар мен СӨЖ, ОбСӨЖ сабақтарын өтуде оқытудың әр түрлі технологияларын пайдаланудың тиімділігі зор. Жан-жақты ізденістіңнәтижесіндебілімберусаласындажаңапедагогикалықтехнологиялардыңсаныда, сапасы да өсіп келеді. Технология– белгілі бірістегі адамның әдісі, шеберлігі. Осы шеберлік арқылы оқытушы пән бойынша тақырыпты студенттерге жоғары деңгейде жеткізуіне мүмкіндік береді. Оқытушы үнемі шығармашылықпен, ізденіспен жұмыс жасап отырса жаңашылдыққажақынболғаны.Сондайақөзгелердіңүлгісінөзісіндепайдаланабілсежәне оған өзіндік қолтаңбасын қосып отырса – студентке білім беру мен тәрбиелеудегі жетістігі болып саналады.

Бүгінгі тарих пәні оқытушысының міндеті – мәдениетті, білімді, іскер, жеке тұлғаны қалыптастыру, және сол мақсатқа жететін тиімді жол табу болып табылады. Ал тиімді жолды таңдауда жаңа оқыту технологиясын қолдану арқылы тұлғаның танымдық қабілеттерін арттырукерек. Сондай-ақ танымдық үрдістерді:яғни жадының алуан түрлерін– есту, көру, қимыл және т.б. ойлауды, ынтаны, қабылдау қабілетін арнайы жасалған оқу және танымдық жағдайлар арқылы дамытуға, сондай-ақ тұлғаның қауіпсіздігін, өзін-өзі өзектілендіру, өзін-өзі бекіту, қарым-қатынас, ойын, танымдық және шығармашылық қажеттіліктерін қанағаттандыруға, белсенді сөздік қорын (ауызша және жазбаша тілінде) дамытуға бағытталуын оқытудың басты мақсаты – білім алушыларды өз бетінше ой қорытып, жауап таба білуге үйрету. Еліміз да мудың демократикалық жолын таңдап алған қазіргі заманда жастарды өз бетінше шешім таба білуге үйрету заңды құбылыс. Бұл күнделікті аудиториядағы жұмыстарға да қатысты: студент сабақ кезінде мейлінше белсенділік танытуы тиіс. Осындай, білім алушылардың қызығушылығын арттыруға

305

мүмкіндік жасайтын әдістерді қолдануда сын тұрғысынан ойлау әдістерін қолдану үрдісінің маңызы зор.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында түбегейлі жаңа мақсаттар қойылып, білім саласын жеке жетілдіру бағыты ретінде көрсетілген [2]. Өйткені, білім – ұлттың бәсекеге қабілеттігін арттырудың басты құралы болып табылады. Замнауи талаптарға сай соңғы жылдары ақпараттық технологиялардың білім беру үрдісінде кең құлаш жаюы мен жаһандану заманында оқыту әдісі мен тәсілдері едәуір өзгерістерге ұшырап, жаңашыл әдістер көптеп қолданылуда. Дәстүрлі «білім беру» өз мақсаты мен мағынасын нақты белгіленген білім жиынтығын игеруменшектеледі.Алинновациялықкөзқарасоқу(үйренудің)негізінтекпәндерғанаемес, ойлау мен рефлексияға негізделген әдістер құрауы керек деп түсінеді. Сыни тұрғыдан ойлау әдістерін пайдалану педагогикалық тәсілдердің өзгеруіне алып келіп, білім алушылардың өздік және өзіндік дамуына, олардың өз мүмкіншіліктері мен ұстанған құндылықтарын түсінуге және бағалауға жетелейді.

Инновациялық әдістерді сабақта пайдалану әрбір ұстаздың міндеті екендігін ескере отырып, сабақ өтуде сыни тұрғысынан оқыту технологиясын қолдану тиімділігін қарастырдық. Сын тұрғысынан (ойлау) оқыту технологиясы - бұл кез-келген мазмұнды сынау емес, оны зерттеу, бақылау, талдау, әр түрлі стратегиялар арқылы өзінің ойлау негіздерін сыни тұрғыдан дамыту. Сыни тұрғыдан ойлау-бұл саналы мағынаны іздеу, өзінің көзқарасымен ғана шектелмей, басқалардың да пікірін ескеріп, қандай да обьективті ойлау және қисыны бар өзіндік қате сенімінен бас тарта білу. Сын тұрғыдан ойлаудың жаңа идеяларды ұсынуға және жаңа мүмкіндіктерді көруге қабілетті, мәселелерді шешу кезінде маңызы зор. Сын тұрғыдан ойлау әдіс-тәсілдерін қолдану барысында студенттер:бақылау, талдау, қорытынды жасау, негізгі дерек көздерді пайдалана білу, бағалау және соларға сәйкес сұрақтар қою, салыстыру және талқылау, ұсыныстар жасау және т.б. дағдыларды меңгереді. Сын тұрғыдан ойлау технологиясының мақсаты: студенттерге кез келген мазмұнғасынитұрғыданқарап,екіұйғарымбірпікірдіңбіреуінтаңдауғажәнесаналышешім қабылдауды сабақта үйрету. Сын тұрғыдан ойлау «ойлау туралы ойлану» деп сипатталған. Ол маңызды мәселелерді талқылау және тәжірибені ой елегінен өткізуді қамтиды. Бұл модуль оқушылардың да, мұғалімдердің да сыни тұрғыдан ойлауды, дамытуды саналы және ойланып, оймен қабылдауын көздейді[3,49б.]. Сын тұрғысынан ойлауды дамыту - әлемнің түкпір–түкпірінен жиылған білім берушілердің бірлескен еңбегі. Тәжірибені жүйеге келтірген Джинни Л. Стил, Куртис С., Мередит, Чарльз Тэмпл. Жобаның негізі Ж. Пиаже, Л.С. Выготский теорияларын басшылыққа алады. Біздің елімізде Джордж Соростың ашық қоғам институты, «Сорос-Қазақстан» қоры арқылы келген бұл технология орыс және қазақ тілдерінде мектеп тәжірибелеріне ене бастады. «Сыни тұрғысына ойлау» ұғымын белгілі бір идеяларды қабылдай отырып, оның неге қатысты екенің зерттеу, оларды жеңіл септикалық ойларға қарсы қоя білу, салыстыра алу, сол идеяларға қарсы көзқарастармен тепе-теңдікте ұстап зерттеу, оларға сеніммен қарау» деп түсіндіреді авторлар[4, 108с.]. Сын тұрғыдан ойлау тәсілдерін жоғарғы оқу орындарында сабақта қолдану арқылы студенттерді сыни тұрғыдан ойлауға үйрететін жұптық, топтық тапсырмаларды қарастыру, сонымен қатар Блум таксономиясы бойынша құрылған сұрақтар арқылы сабақтарды бекіту жұмыстарын жүргізуде пайдалану белгілі нәтижеге қол жеткізеді. Оқытушы шеберлігі арқылы студенттің білімді игеруге деген қызығушылығын ояту қажет. Ал ол сұрақ әр түрлі әдіс-тәсілдер арқылы студенттің алдына жан-жақты мақсат қойып, іске асыруына жол көрсетеді. Технологияның басты мақсаты – дамыта оқытунегізінде «Сын тұрғысынан ойлау арқылы сабақты дамыту» бағдарламасын іске асыру барысында студенттерге терең білім беру. Жаңа технология ретінде ең озық әдістерді дер кезінде игеру, іздену арқылы студенттерге түсіндіру, одан өнімді нәтиже шығара білу - әрбір оқытушының басты міндеті.

RWCT бағдарламасы – ағылшын тілінен аударғанда «Сыни тұрғысынан ойлау үшін оқу мен жазу» дегенді білдіреді. Бұл бағдарлама оқытудың 60 түрлі стратегияларынан:

306

әдістерінен тұрады. Мақсаты - шығармашылық ойлауды, сын тұрғысынан ойлауды дамыту. Сын тұрғысынан ойлау бойынша студенттерге Қазіргі заманғы Қазақстан тарихы пәнінен дәріс, семинар (практикалық) сабақ өту барысында, төменде көрсетілген:

а) қызығушылықты ояту – сұрақ қою; ә) мағынаны ажырату – жауаптар іздеу, мәселені зерттеу;

б) ой толғаныс – ойлау процесінің ең жоғарғы сатысында мәселені талқылау.

Үш фазада сабақты бөліп өту, оқыту мен оқу процесін осындай үш сатыда ұйымдастыру тиімді.Дәріс,семинар(практикалық)сабақтыөтуде «Сыни тұрғыдан ойлаутехнологиясын» пайдалану арқылы, тұлға қалыптастыру тәжірбиесін қолдану бойынша студенттердің сабаққа қызығушылығын арттырып, ынтасын тудыруда тиімді болып табылады. Сабақта сыни тұрғысынан ойлау әдістерін қолдану арқылы студент өз ойын болжайды, зерттеп қорытып, өз пікірін жеткізеді, негізін ашады, сұрыптайды талқылайды, сын көзбен қарайды, пікірін дәлелдейді, пікір алмасады, ортақ пікірге келеді, мақсатқа жетеді, өзін-өзі басқарады, топпен жұмыс істеуге, ойлап, талдауға анализ жасауға үйренеді, қызығушылығы дамиды, жалпы студент өзін – өзі тәрбиелейді. Жоғары оқу орындарында әрбір оқытушы оқу жылының басында өзіне берілген оқу жүктемесі бойынша бөлінген пәндер бойынша «универ жүйесіне» дәріс мәтіндерін, семинар сабағы мен оны өту әдіснамасын, студенттің оқытушы басшылығымен өтетін өзіндік жұмыста берілетін тапсырма, емтихан сұрақтары, реферат тақырыптары, қосымша материалдар, пәннің оқу әдістемелік картасы, сол пәнге қатысты барлық материалдарды яғни пәннің оқу әдістемелік кешенін сайдқа салады. Пән бойынша жасалған оқу әдістемелік кешен: дәріс, семинар сабақтары мен студенттің оқытушы басшылығымен өтетін өзіндік жұмыстарын қабылдауда сыни тұрғысынан ойлау әдістерін қолданады. Бүгінгі таңда ұстаздардан талап етіліп отырған үрдіс ол жаңа оқыту технологиялары негізінде инновациялық әдістерді сабақта тиімді қолдану. Соңғы кезде «қарасам көремін, тыңдасам-естимін, ал әрекет жасасам-білемін» деген қағида педагогикалық қауым ортасында жиі айтылуда. Бұл мақал жаңа педагогикалық технологияларға көшудің қажеттілігін айқындайтын ой түрткі іспетті. Ғылыми деректерге сүйенсек,К.К.Платонованыңзерттеулерітөмендегідейкөрінісбереді:естуарқылы– он,көру арқылы – отыз, қарапайым әрекет арқылы - тоқсан пайыз есте сақтау пәрменділігін көрсетеді[4,с.232]. Студенттерге Қазақстан тарихы пәнінен дәріс, практикалық (семинар) жүргізуде қызықтырып, белсенді әрекетімен сабаққа қатыстыруға тырыстырып, білім сапасын жетілдіру үшін оқытушы түрлі әдістәсілдерді пайдаланады.Оқытушы мысалы практикалық (семинар) сабақта: Қазақ халқының этогенезі, шығутегі мен тайпалық құрамы, Қазақ халқының қалыптасу процесі, Қазақ хандығының құрылу тарихы, «Қазақ» этнонимі, Қазақ жүздері және этникалық шекара мәселесі, Қазақ халқының этникалық құрамы, географиялық қоныстануы және т.б. мәселелерді қарастырады. Практикалық (семинар) сабақта сын тұрғысынан оқытудың оқу үдерісінде пайдаланудың тиімді жолдарына тоқталсақ.Сабақтыңбастапқыкезеңінде«Ойқозғау», «Некүтесіз?»,«Тоңазытқыш»сияқты тәсілдерді пайдалану арқылы студенттердің тақырып бойынша сыни тұрғыдан ойлануына, өз пікірлерімен бөлісулеріне жағдайлар жасау керек. Сабақтың негізгі кезеңдерінде «Инсерт» кестесі, «Қос жазба күнделігі», «Жәрмеңке» және т.б тәсілдерді қолдану арқылы студенттердің сабаққа қызығушылығы артады. Инсерт кестесін белгілеп отырып оқу әдісі десе де болады, яғни жаңа тақырыпты немесе ақпаратқа қатысты алған мәліметтерін кестеге толтырады. Сонымен қатар қос жазба күнделігінде жаңа тақырып мәтіні бойынша теорияларды, жаңа идеяларды кестеге жаза отырып, екінші жағына тақырыпта оған комментарий немесе түсініктеме жазып отырады. Ал жәрмеңкеде студенттер шығармашылықпен әзірлеген қысқаша мазмұндаманы бір-біріне жарнамалап, таныстырады.Бұл тәсілдерді пайдалануда студенттер пәнге қызығушылығы нәтижесінде өз бетінше іздену, жаңа дерек көздерімен жұмыс жасауға және оның белгілі бір тақырыпқа байланысты шығармашылық жұмыс жасауына жол ашады. Сабақ барысында сыни тұрғыдан ойлаудағы: пікір сайыстың бірнеше түрін қолдануға болады. Олар: құрылымдық немесе регламенттік пікір-сайыс, ойындық модельдеу элементтермен сипатталатын пікір-сайыс,

307

жобалық мәселені талқылау болып бөлінеді. Жобалық мәселені талқылау пікір-сайыс семинарға тоқталатын болсақ, алдымен оған дайындықтан бастайық. Қазақстан тарихы пәнінен «Қазақ хандығының құрылуы, қазақ халқының қалыптасупроцесі»деген тақырыпта өтетін семинар пікір сайысқа қатысатын әрбір студент үшін, топтың алдын - ала тиянақты дайындығын қажет етеді. Сабақтың нәтижелі, әрі қызықты болып өтуі үшін оқытушы семинарда қарастырылатын мәселелері бойынша алдын - ала дайындық жасайды. Студенттер тақырыпта қарастырылатын мәселелер бойынша толық дайындалуы керек. Студенттердің сабақта белсенділігін арттыру үшін дисскуссиялық мәселе бойынша «Қазақ халқының қалыптасуы процесіне байланысты тарихи деректерге сүйене отырып, қазақ халқының қалыптасу кезеңдеріне байланысты түрлі пікірлерді ұсынатын баяндамалар жасап, оған талдау жасау туралы тапсырма берілуі қажет. Пікір – сайыс сабағында дайындықтың негізгі кезеңінде студенттер өз бетінше алғашқы дерек көздерімен және сабаққа ұсынылатын әдебиеттермен тыңғылықты жұмыс жасауы болып табылады. Көңіл аударатын мәселе пікірлердің қысқалығына, мазмұндылығына және образдығына мән берілуі керек. Оқытушы пікір-сайыс дәріс, семинар сабағын өту барысында айтылған дәлелдерге қайта оралып, қорытынды жасап,студентті балдық жүйемен бағалайды.

СЫНИ ТҰРҒЫСЫНАН ОҚЫТУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ

Сыни тұрғысынан ойлауды қалыптастыру сабақтарының маңызды компоненті жоғары және төмен деңгейдегі тапсырмалар, сұрақтар болып табылады. Педагогикалық іс – тәжірибеде Б.Блум жүйеленуі кеңінен қолданылады. Б.Блум жүйеленуі бойынша оқу тапсырмалары 6 деңгейге жіктеледі: білу, түсіну, қолдану, талдау, синтездеу, бағалау. Осы деңгейлер өз кезегінде жоғары және төмен деңгейлерге бөлінеді.Төмен деңгейдегі сұрақтар (білу, түсіну) білім алушыларды базалық білімдермен қамтамасыз етеді, ал жоғарырақ деңгейдегі сұрақтар тапсырмалар мен сұрақтардың шешімін табуға ықпал етеді. Сол себепті де әрбір сабақты жоспарлауда дайындалатын сұрақтар мен таспырмалар жеңілден күрделіге қарай құрастырылса, кездесетін кедергілерде аз болмақ[5,79б.].

Практикалық сабақта сыни тұрғыдан ойлау тәсілдерін қолдану арқылы студентті еркін ойлануына, ақыл-ойын дамытуға, шығармашылық белсенділігін арттыруға, ұжымдық іс-әрекетке,тіл байлығын жетілдіруге, жан-жақты ізденушілігін арттыруға, достарына үйретуге, бірігіп топпен жұмыс жасауға, түйінді идея айтуға, сыни ойлауға, мағыналы сұрақтар қоя білуге, әңгіме дебат құруға, рефлексия жасауға үйренеді.

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

1.Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің алқа отырысындағы материалдар, 2013 жыл, қаңтар.(www.edu.gov.kz)

2.Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы «Қазақстан-2050»Стратегиясықалыптасқанмемлекеттіңжаңасаясибағыты.(2012

жылғы 14 желтоқсан) (www.akorda.kz)

3.Мұғалімге арналған нұсқаулық – Астана., – 2012 ж. ІІІ деңгей, - 3 басылым.-216 б.

4.Селевко Г.К.Современные оброзовательные технологии. – Москва: Народное образование, - 2003. -256 с.

308

5.Педагогикалық шеберлік орталығының әдістемлік нұсқаулығы. Астана.-2013.-138 б.

ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫН ОҚЫТУ МАЗМҰНЫ МЕН ПІШІНІН ӨЗГЕРТУ ЖОЛДАРЫ К.Е. Абикенова, т.ғ.к., доцент., Ж. Құмғанбаев, PhD, аға оқытушы,

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ

Бүгінгі таңда республикамыздың білім беру жүйесіндегі ізденістер мен бастамалар әлемдік білімкеңістігіндегі ықпалдастықтыарттырумен оның сапалық деңгейін көтеругебағытталып отыр. Білім беру нормаларын өзара мақұлдау турасындағы Лиссабон конвенциясын, жоғары білім саласы мен құрылымындағы бірізділікке қатысты Сорбон декларациясын қолдап, белсенді араласуға талпыныс жасаған мемлекеттердің қатарында Қазақстан да болды. Білім беру жүйесінің Болон процесіне сай жұмыс жасауы отандық білімнің жаңа талаптары мен бағыттарын айқындауға негіз болды /1/.

Еліміздің жоғарғы оқу орындарының студенттері таңдаған мамандықтары бойынша 2006 жылыҚРБілімжәнеғылымминистрлігібекіткенмемлекеттікжалпығаміндеттістандартжәне типтік оқу жоспарлары негізінде білім алуда. Типтік оқу жоспарындағы жалпы білім беретін пәндердің қатарына Қазақстан тарихы курсы да ерекше мәнге ие болып, жоғарғы оқу орындарындағы барлық мамандықтарының оқу жұмыс жоспарына енгізілдіп отыр. Ал Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев Қазақстан тарихын оқып үйренудің қажеттілігі туралы: «Бұлтәуелсіз Қазақстанның азаматы ғасырлар тоғысында өзінің арғы-бергі тарихи жолын ой елегінен өткізіп, «Кеше кім едік? Бүгін кімбіз? Ертең кім боламыз?» /2/ — деген төңіректе ойлансын деп ой салуының өзі, ел тарихын оқытудың қажеттілігін нақтылай түседі. Осы орайда тарихи білімді қалайша ескірген оқу-әдістемелік жүйеден бүгінгі уақыт талабына сай өзгертуге болады? Ол үшін ең алдымен жоғары оқу орындарындағы тарихи білім жүйесін түбегейлі өзгерту қажет пе деген сауалдар туындайды.

Бүгінгі таңда ЖОО-да тарихи білім беруде батыстық білім моделінің тек формалды параметрлерін - кредиттік жүйе, «бакалавриат-магистратура- PhD» және т.б. сияқты сыртқы формасы іске асырылуда. Ал оның ішкі, яғни мазмұндық параметрлері бұрыңғы қалпында қалуда.

ЮНЕСКО дайындаған «Білімнің халықаралық стандарттық классификациясы», әсіресе ондағы мамандықтар тізіміндегі «22. Гуманитарлық ғылымдар» және «31. Әлеуметтік және бихевиористік ғылымдар» мамандықтарының мазмұны мен талаптары негізінде тарихшы маман даярлау жүйесінің вариативтілігі, мобилділігі, білім берудің мазмұндылығы мен процессуалдылығын интеграциялау, білім мазмұнын басқару саласындағы болашақ маман тұлғасын дамыту мен тәрбиелеуге бағыттау қамтамасыз етіледі /3/. Бұл бүгінгі таңдағы тарихшы мамандығын жаңа арнаға бұруға, оған деген сұраныстың артуына және тарихшыларды сұранысқа бейім, бизнестік құрылымдарда, мемлекеттік мекемелерде қызмет етеалатындай етіп дайындап,оқытып шығаруғамүмкіндік беререді.Бірақ өкінішкеорай олай болмай отыр. Себебі олар, яғни тарихшылар жоғары оқу орнындарында баяғы кеңестік жүйе кезінде қалыптасқан бағыт бойынша дайындалуда.

Елбасының 13-ші тапсырмасында Білім және ғылым министрлігіне: «Қазақстан тарихы бойынша оқу жоспарларын, оқулықтар мен оқу құралдарын талдаудан өткізсін, оқу орындарында Қазақстан тарихын оқытудың мазмұны мен пішінін өзгерту жөнінде ісшараларды жүзеге асырсын» /2/, - деген нақты тапсырма берілді.

Шынында да бүгінгі таңдағы жалпы білім беретін орта мектептен бастап ЖОО-на дейінгі тарихи білім мазмұны хронологиялық жүйеге ғана негізделген. Оқу бағдарламалары, оқулықтар кеңестік кезеңдегідей тек эволюциялық методологиялық бағыт бойынша ғана жазылып, оқытылады. Ал бізге бүгінгі таңда белгілі болған феноменология, этнометодология сияқты жаңа методологиялық бағыттарды, тіптен функционализм, позитивизм сияқты дәстүрлі методологиялық бағыттарды да негізге ала отырып зерттеу және жазу әлі де болса

309

қолға алынбай келеді. Бұлармен қатар өркениеттілік, экономикалық детерменизм, бихевиоризм, транзитология және т.б. макротеориялар да көп жағдайда ескеріле бермейді. Елбасыкөрсеткентарихтыоқытумазмұныменпішінінөзгертубарысындаосылардыескерген дұрыс.

Ал екіншіден, жалпы білім беретін орта мектептерге арналған тарих пәндеріне бөлінген сағат сандары, әртүрлі себептермен, кеңестік кезеңдегімен салыстырғанда біршама қысқартылыпкеткенеді.Еліміздіңбіріншіпрезиденті оқу-тәрбиеүдерісіндегі тарихи білімнің маңызын, жеке тұлғаны, азамат пен патриотты қалыптастырудағы орнын ерекше көрсетіп отырған бүгінгі күнде осы мәселе көлемінде ойланып, мүмкіндігінше оқу жоспарларындағы сағат санын көбейте түскен жөн. Бүгінгі таңда бір оқу жылында тарихтан сабақ беруге 6 және 10 сыныптарда 68 – ақ сағат бөлінген. Оның 34 сағаты «Дүниежүзі тарихын», ал 34 сағаты «Қазақстан тарихын» оқытуға арналған. Ал 7-9 сыныптарда бұл екі пәнге 51 сағаттан бөліну жоспарланған. Бұл жағдай тарихты, әсіресе Қазақстан тарихын дұрыс түсіне оқи отырып, оқушыныңтәрбиелікжәнетанымдықміндеттерінорындауынамүмкіндіктуғызбайотыр.Тіпті болмаса БҰТ тапсырылатын Қазақстан тарихын бір оқужылында аптасында екі сағат оқытуға мүмкіндік беретіндей 68 сағатқа дейін көбейту қажет.

Үшіншіден, Президенттік тапсырманы орындауды тарихтан білім берудің барлық, яғни орта мектептен бастап ЖОО-на дейінгі сатыларында білім стандарттарын өзгертуден бастаған дұрыс. Өйткені білім мазмұнының негізгі тірегі осы стандарттар болып саналады. Сол стандарттарға негізделіп бағдарламалар, оқу жоспарлары жасалады, оқулықтар мен оқу құралдары жазылады. Тарих пәндерінің білім стандарттарын жасау барысында жоғарыда аталған дәстүрлі және жаңа методологиялық бағыттар мен методологиялық плюрализм ескерілуі қажет. Сонда ғана тарих «зеріктіретін», «қызықсыз», «бытысқан» қалпынан арыла бастайды.

Мұнымен қатар бүгінгі тарихтан білім беруге арналған бағдарламалар мен оқулықтар Елбасы көрсеткендей ескірген әдістемелерге негізделген. Олар кеңестік кездегідей билеушілердің атын тізу мен соғыстар, көтерілістер, революциялар туралы мәселелерді көбірек оқытуға бағытталған. Мәселен, солардың негізіндегі оқулықтардағы: «Мемлекетті Орда Ежен, одан соң Сасы Бұға (1309-1315), мұрагері – Ерзен (1315-1320), одан Мүбарак қожа(1320-1344), Шымтай (1344-1361), Орыс хан (1361-1376)» басқарған», - деп арасына бірекі сөз қосылып жазылған сөйлемдер оның «зеріктірерлік» тұсын нақтылайды.

Сол себепті тарихымыздыңа белгілі бір кезеңде халық пен мемлекет дамуында өзіндік рөл атқарған, немесе әлеуметтік-экономикалық дамуға қол жеткізе алған, саяси, әкімшіліктік реформаларымен белгілі болған, басқыншылықтан ел мен жерді табандылықпен қорғауды ұйымдастырған, жаңа өлкені қосқан және игерген билеушілерге, олардың қол жеткізген нәтижелері туралы мәселелерге баса көңіл бөлген дұрыс. Мұнымен қатар, әрбір кезеңдегі, немесе белгілі билеуші, не билеушілер кезіндегі жоғарғы орталық басқару органдары, аймақты, жергілікті жерлерді басқару жүйесі, олардағы өзгерістер мен ерекшеліктер де жазылса, еліміздің саяси тарихы мәселелеріне жақындай түсеміз.

Жалпы алғанда осындай саяси тарихымен қатар, хронологиялық негізде, көлеміндегі пропорциялық сақтала отырып, еліміздің әлеуметтік тарихы, экономикалық тарихы және мәдениеті тарихыарнайыбөлімдерретіндежазылып,оқытылғаныпәнніңмазмұнынбайытып, оған деген қызығушылықты аттырар еді. Елбасы көрсеткендей оқытудың мазмұны мен пішіні өзгеріп, тарихи білім берудің жаңа жүйесі қалыптасар еді.

Қазіргі оқулықтардағы еліміздің экономикалық тарихы туралы мәселелерге көз жіберсек, қазақтар мен олардың арғы бабаларының шаруашылығы негізінен көшпелілік түрінде өте үстірт қана сипатталады. Баяғы шет елден келген, қонқжай қазақтың жайлауында ғана болып, «өмірін ойын-сауықпен, ет жеп, қымыз ішумен өткізетін жалқау халық» деп жазып кеткен саяхатшысымақтар мен миссионерлердің тұжырымдарынан көп аса алмай келеміз. Көшпелі мал шаруашылығының ең қиын, күрделі жақтары жан-жақты, ашық баяндалмайды. Қазақтардың күз, қыс, көктем кездерінде мал бағуындағы жанкештілігі мен еңбекқорлығы,

310

әсіресе төл алу уақытындағы ауыртпалығы мен жауапкершілігі мол қырлары әлі де болса айқын жазылмайды.

Ал жер шаруашылығы кейде тіпті мүлде болмағандай көзқарас қалыптастыратын дәрежеде ғанасипатталады.Оныңбидай,арпа,жүгері,тары,күрішсияқтыдәндідақылдарды,бау-бақша мен жеміс-жидек өсіру сияқты маңызды салалары, оларға байланысты арық, канал қазу, бөгеттер жасау т.б. сияқты жұмыстар тарихын да кең түрде жазып, оқытқан дұрыс. Қолөнер, өндірістер, шеберханалар, әртүрлі кәсіптер мен кәсіпкерлік, олардың халық шаруашылығындағы орны мен маңызы өте үстірт баяндалады. Ал кен орындарын табу тек орыстардың келуімен байланысты ғана болған делінген патшалы Ресей мен кеңестік кезеңдегі тұжырымдардан көп озып кете қойған жоқпыз. Мектеп оқулықтарында біздің арғы бабаларымыздың сонау энолит, қола дәуірлерінен бастап-ақ кен орындарын тауып, қазып, пайдаланғандарын жете түсіндіріп оқытатын мәселелер жоқтың қасы, немесе жеткілікті дәрежеде емес. Қалалар мен елді мекендер тарихы, табиғи - географиялық жағдайлар, аймақтық ерекшеліктер мүлде оқытылмайды. Сауда, керуен жолдары, керуенсарайлар, пошталық байланыстар, теңгелер тарихы да сол дәрежеде. Бұл айтылғандар еліміздің экономикалық тарихын жеке, екінші бөлім ретінде арнайы оқытып, үйрету қажет екенін дәлелдейді.

Үшінші бөлімнің еліміздің әлеуметтік тарихына арналғаны дұрыс. Онда әр кезең бойынша әлеуметтік топтар, олардың билік жүйесіндегі, халық арасындағы, шаруашылықтық, тұрмыстық қатынастардағы орны мен рөлі, демографиялық үрдістер, миграция мен эмиграция, отбасы, әулет тарихы, әрбір әлеуметтік топтың тұрмыс-тіршілігі, қызметі, міндеттері мен құқы, әлеуметтік тартыстар мен келіспеушіліктер, күрестер олардың түрлері, ұлттық, этникалық топтар, олардың ұқсастығы мен айырмашылықтары, ерекшеліктері, шыққан тегі мен ата мекені, келу себептері мен жағдайлары баяндалғаны дұрыс. Әсіресе, әскери, саяси, тұрмыстық, мүліктік, кәсіптік, тектік ерекшеліктері бойынша әлеуметтік топтарға жіктей отырып оқытудың маңызы үлкен. Мәселен «сал» дегеннің кім екенін, «сері» дегеннің кім екенін оқушылар тұрмақ, ересек адамдарың өзінің де толық түсіндіріп бере алмайтыны олар туралы зерттеудің, оқытудың болмауынан. Мұндай мысалдарды көптеп келтіруге болады.

Ал төртінші бөлімде халқымыздың бай да, тартымды, қызықты мәдениетінің тарихы сала – саласы бойынша жазылып, оқытылғаны дұрыс. Халқымыздың материалдық мәдениетін баспанасынан бастап, киімдері мен тағамдары, олардың түрлері, тұрмыстық заттары, қаружарақтары, көркем қолөнері, оның туындылары туралы мәселелермен жалғастырған жөн. Ал рухани мәдениеті халық ауыз әдебиеті, шешендік, шежірелері, жазба әдебиеті, музыкасы олардың көрнекті өкілдері, әдет-ғұрып, салт-санасы, ғылыми білімі, ғұламалары мен ойшылдары, ғалымдары, мектептері мен білім ошақтары, кино, сәулет-құрылыс тарихы, сурет салу мен мүсіндеу өнері, ақпаратты тарату мен қабылдау жүйесі, дүниетанымы мен діни көзқарастарының тарихы және т.б. кең түрде баяндалса оқушылардың ғана емес, көпшіліктің де еліміздің тарихына қызығушылығы арта түсер еді.

Ал ЖОО-да тарихтың аталған төрт бөлімінің әрқайсысы жеке-жеке пән түрінде хронологиялықкезеңдербойыншажәне «Мәңгілік ел»идеясын негізгеалаотырып оқылғаны дұрыс. Оқу жоспарларына оларды енгізе отырып, жаңаша бағдарламалар жасау қажет. Сонда тарихшыларды экономика тарихы, әлеуметтік тарих, саяси тарих және мәдениет тарихы мәселелерімен айналысатын, сол арқылы өздеріне мемлекеттік және мемлекеттік емес мекемелерде жұмыс табуға мүмкіндігі бар, сұранысқа бейім, тарихшыларды даярлау мүмкіндігі туады. Ал тарихшы емес мамандықтардағы студенттерге Қазақстан тарихының мамандықтарына жақын бөлімдерін көбірек оқытқан жөн. Мәселен өнер, театр, музыка, мамандықтарын беретін оқуорындарында мәдениет тарихына, экономикалық мамандықтарда экономика тарихына және т.б. баса көңіл бөле отырып оқытуға да мүмкіндік туады. Бұның өзі ЖОО-да да тарихи білімнің мазмұны мен пішінін өзгертуге жол ашары сөзсіз.

311

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1. Қазақстан Республикасы 2015ж. дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы

//Республика ұстаздары, 2004. 24 қаңтар.

2.Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. Алматы: Атамұра, 2003.- 286б

3.Шолпанқұлова Г. Педагогика ғылымында пәнаралық байланыс дамуының теориялық негізі // Ұлт тағылымы, 2005. №3, б.102-106

"ДЕРЕКТАНУ" ПӘНІН ОҚЫТУДА СТАТИСТИКАЛЫҚ ДЕРЕКТЕРДІ КЛАССИФИКАЦИЯЛАУ МЕН ТАЛДАУ ӘДІСТЕРІ

Н.А. Тaсиловa, т.ғ.к., доцент М.Д. Байдавлетова, Ғ.З. Искакова, PhD, аға оқытушы

әл-Фaрaби aтындaғы Қaзaқ ұлттық университеті

Деректану пәнін оқыту барысында бүгінгі таңда біз көбінесе статистикалық деректерді көп пайдаланамыз. Бірақ, осы статистикалық деректердің ерекшеліктеріне тоқталмас бұрын, олардың пайда болуына тоқталып өтейік. «Статистика» ұғымы XVIII ғасырдың екінші жартысында пайда болып, алғаш рет Германия университетінде пән ретінде қолданылды.

«Статистика дегеніміз қоғамдық өзгермелі құбылыстардың сандық жағын (сапасымен байланыстыра отырып) арнайы тәсілдерді қолдану арқылы зерттеп, олардың сандық жағын бейнелейтін, сандық жағындағы заңдылықтарды ашатын ғылым саласы болып табылады» [1]. Ол қоғамның, қоғамдық құбылыстардың бет-бейнесі, айнасы ғана емес, қоғамдағы кейбір заңдылықтарды ашуға тәсіл көрсете алатын құрал немесе таным түрі болып табылады. Оның әдістері арқылы өзге ғылымдар өз міндеттерін тиімді іске асыра алады.

Кез келген мемлекет өз аумағындағы барлық салаға есеп жүргізеді және сол есептің көрсеткіштеріне қарай ол салаларға байланысты алдағы міндеттерін анықтап, сол құбылыстардың нәтижесі туралы саясатын белгілейді. Яғни, статистика қажеттіліктен пайда болған, барлық ғылымдарға ортақ сала.

Бұл тарихи деректің есепке алынатын, тіркелетін құжаттардан айырмашылығы, статистикалық мәліметтер кез келген басқарманың шешімі үшін, кез келген аймақтағы ұзақ уақытқа жоспарланған саясаттың шешімі үшін де, қоғамдық процесстердің даму тенденцияларын анықтау үшін де маңызы зор. Ол мәліметтер ең алдымен өзіндік әдістәсілдерменжинақталады,кейінненарнайымаманстатистерарқылыөңдеуденөткізіледідекез келген салада нақты шешім қабылдауға көмектеседі. ¤йткені, осы мәліметтер арқылы кез келген аймақтағы түрлі саланың (ауыл шаруашылығы, демография, әлеуметтік-экономикалық) сандық дамуы айқындалып, оның жағдайы төмен, орташа немесе жоғары екендігі анықталып, оған сай шешімдер қабылданады.

Ресей империясында статистиканың негізі XVIII-XIX ғғ. І-жартысында қаланды. Бірақта ол кезеңдегі статистиканың өрісі тар еді. Өйткені, мемлекеттік басқармалар тек империяның мүддесіне қажетті деген құбылыстарды ғана зерттеу нысаны етіп алды. Тек 1860 ж бастап Орталық статистикалық комитеттің құрылуы, статистиканың жаңа сатыға көтерілуіне жағдай жасады. 1864 ж земство реформасы жүргізілді, осыдан бастап жергілікті өзін өзі басқару органдары – земстволар құрыла бастады. Олардың басты міндеті шаруалардың экономикалық жағдайын терең зерттеу болды. Осыдан кейін халық санағы, өнеркәсіп, ауылшаруашылық санақтар жүргізіліп, онда жинақталған ақпараттар баспадан жарық көріп отырды. Статистикамен тек қана мемлекеттік мекемелер мен земстволық ұйымдар ғана емес, енді онымен акционерлік қоғамдар мен кәсіпорындар да айналысты.

1871 ж. бастап земствода статистикалық мекемелер құрыла бастады. 1886 жылы барлық земстволардадерлікстатистикалықоргандарқұрылды.Земстволықстатистиканыңеңмаңызды міндеті – жылжымайтын мүлікті және ең алдымен жерді бағалау болды. Әрбір земстволық

312

статистикалық мекеме кішігірім ауданды зерттеу нысаны ретінде алғанымен, ол бүкіл Ресей бойынша материалдар бере алды [2, 429 б.].

ХІХ ғ. 70 жылдарында земстволық статистика 2-ге бөлінеді: негізгі және ағымдағы. Негізгі статистикалық зерттеулер белгілі бір уақытта жүргізілді. Ал ағымдағы статистикалық зерттеу күнделіктіжүргізілді.Негізгістатистикалықзерттеулерэкспедицияәдісіменжүзегеасырылды. Ал ағымдағы зерттеу анкеталар мен сауалнамаларды жан-жақа жіберу арқылы мәліметтерді жинақтады. Әрине, бұл ретте мәліметтердің сапасы, шынайылығы жағынан негізгі статистикалық зерттеужұмысының маңызы зор еді. Өйткені, олар арнайы экспедиция арқылы, сол зерттелінетін аймақта болып, жұмыстың басынан соңына дейін сонда мәлімет жинаумен айналысады. Және ол зерттеулерді арнайы топографтар, статистиктер, ауылшаруашылық жұмыстарымен шұғылданатын адамдар, тілмаштар, тіркеушілер бірлесе отырып жүргізеді.

Зерттеуші Г.Е. Ерменбетова экспедициялық әдіс туралы: «Жауап алудың экспедициялық әдісі өз мақсатына жету үшін земство статистикасы нақты әдістерді жасады. Соның ішінде экспедициялық әдіс ең негізгісі болды. Осы әдіс арқылы зерттеу обьектісі ыңғайлы жинақталған үлкен территорияны қамтиды» [3, 45-46 бб.], - деп, экспедициялық әдіспен жиналған мәліметтер көбінесе дұрыс болғанын атап өтеді.

ХІХ ғ. ІІ-жартысы мен ХХ ғ. басында патшалы Ресей империясының тарапынан көптеген санақтар мен статистикалық зерттеулер жүргізілді. Бұл зерттеулердің нәтижесінде сол кезеңдегі қоғамдық өмірдің сан қырына байланысты көлемді статистикалық мәліметтер жинақталды. Олар арнайы өңделіп, біразы жинақ ретінде басылып шығарылды. Мәселен, «ҚЖПМ»* дерегі осы кезеңде жүргізілген зерттеулерден кейін пайда болды.

Бұл дерек көзін жинауға атсалысқан статистикалық экспедициялар мен партиялар арнайы зерттеулерде статистикалық әдістерді пайдаланды. Статистиканың әдістері дегеніміз әлеуметтік-қоғамдық құбылыстардың сандық жағы туралы қорытылған, қойылған мақсатқа сәйкес сандық көрсеткіштерді алу үшін, міндетті түрде жүргізілетін осы саладағы ерекше қызмет жүйесі. Ол 3 түрлі кезеңнен тұрды:

1 Жаппай бақылау;

2 Мәліметтерді жинақтау және топтастыру;

3 Топтастырылған немесе өңделген мәліметтердің көрсеткіштеріне талдау жасау; Санақтың негізгі критерийлері:

1. орталықтандырылуы, яғни санақтың ресми, жергілікті органдардың қатысуы арқылы мемлекет тарапынан жүргізілуі;

2. мемлекеттің қаулылары немесе статистика мекемелерінің шешімдері арқылы белгілі бір шекара шеңберіндегі белгілі бір территорияның қамтылуы;

3.жаппай, немесе барлық адамның қамтылуы;

4.бір-ақ рет жүргізу, яғни есептеудің анық бір орынға жəне белгілі бір уақытқа бағыныштылығы немесе қысыл-таяң уақыт;

5.тіркеудің жеке-даралылығы, яғни үй шаруашылығы мен отбасы мүшелері толық қамтылатын мəліметтен де басқа, əр адам туралы жеке-дара есеп жинау;

6.географиялық шеңбердегі демографиялық жəне əлеуметтік белгілері сипатталатын мəліметтердің өңделуі жəне баспадан шығуы [4, 88-91 бб.].

Статистикалық зерттеулер алдын ала ұйымдастырылады. Оның ең алдымен арнайы бағдарламасы қабылданады. Бұл бағдарламада зерттеудің мақсаты мен міндеті, зерттеу қажет обьектілернақтымəселеретіндеқойылады.Осыбағдарламағанегізделіпарнайысауалнамалар, анкеталар,карточкаларжасалынады.Зерттеужұмысынақатысатынтоптыңқұрамыанықталып, смета бойынша олардың жалақылары бекітіледі. Осы жұмыстардан кейін арнайы топ статистикалық мəліметтерді жинақтап, оларды өңдеп, жариялап, бұл мəліметтерді қажетінше пайдаланып отырады. Міне, осы статистикалық зерттеулердің негізінде статистикалық деректер пайда болады. Статистикалық деректердің басты құндылығы олар зерттеушіге көп көлемде (массовый) мəлімет береді. Оларды əр салада дұрыс пайдалана білу зерттеушіге тарихиқұбылыстардыңбірегейлігін,сабақтастығын,ерекшелігіноларғатəнтарихғылымының дамуындағы заңдылықтарды анықтауға көмектеседі.

313

«ҚЖПМ» дерек көзі Қазақстанның кең байтақ жерін зерттеген статистикалық экспедициялардың нəтижесінде пайда болды. Оларды атап айтсақ:

1. 1896-1903 жж. аралығында Далалы Ақмола, Семей, Торғай облыстарының 12 уезіне

басқарған статистикалық партия.

3. 1906-1913 жж. Сыр-Дария облысын зерттеген П.А. Скрыплев басқарған зерттеупартиясы. Бұл Қазақстанның түрлі өңірінде жүргізілген зерттеулер болғанымен, нəтижесінде пайда болған дерек «Қырғыздардың (қазақтардың) жер пайдалану материалдары» деп аталды. Жəне де бұл зерттеулер ортақ мақсатқа қызмет етіп, тек əртүрлі облыстарды қамту жағынан ерекшеленді. Бұлардан басқа 1907-1909 жж. Ақмола облысын қайта зерттеген В. Кузнецов бастаған жəне 1909-1913 жж. Жетісу уездерін зерттеген П.П. Румянцев басшылығымен зерттеу экспедициялары жүргізілді. Олардың нəтижесінде көптомдық құнды статистикалық дерек көзі

пайда болды.

Статистикалық деректерді талдауәдістеріне байланысты деректанушы И.Д. Ковальченко: «При использовании статистических источников приходится обращаться прежде всего к статистическим публикациям. Данные статистического учета в них уже обработаны, приведены в определенную систему. Насколько достоверны эти данные, какова концепция, в соответствии с которой они собирались и обрабатывались? Ответить на эти вопросы можно только выяснив происхождение источника. Для этого нужно знать историю организации статистического учета и состояние статистической науки»- деген болатын [5, 356 б.].

Ендігі жерде «ҚЖПМ» дүниеге әкелген статистикалық зерттеулердің ұйымдастырылу ерекшеліктері мен мәлімет жинау мен өңдеуге байланысты әдістемесін талдап көрейік. Ф.А. Щербина экспедициясының 1896-1903 жж. Қазақстанның далалы облыстары Ресейдің еуропалық бөлігімен шекаралас болғандықтан, ең алдымен осы территория зерттеу нысаны етіп алынды. 1895 ж. Омбы қаласында Далалық өлкенің генерал-губернаторы Барон М.А. фон-Таубенің төрағалық етуімен кеңес ұйымдастырылды. Бұл кеңес экспедицияның негізгі міндеттерін талқылап, жалпы 3 пунктке негізделген:

1.Территорияны ауылшаруашылық тұрғысынан зерттеу және сипаттау;

2.Жайылымға қажетті жер көлемін анықтау үшін көшпелілердің жерді иелену тәртібі мен шаруашылығын зерттеу;

3.Қоныстанған отырықшы орыс халықтарының тұрмысын зерттеу арқылы өмір сүру деңгейін анықтау міндеттері тұжырымдалды.

Жер және Мемлекеттік Мүлік министрі А.С. Ермоловтың ұйғаруымен және Сібір темір жолы Комитетіне қарасты дайындау комиссиясының төрағасы А.Н. Куломзин, Иркутск генерал-губернаторы А.Д. Горемыкин, Мемелекеттік Жер Мүлкі Департаментінің директоры И.И. Тихеев, Жерді жақсарту бөлімінің басшысы И.И. Жилински мен басқа да комиссия мүшелерінің қатысуымен 1896 ж 27-қаңтарда экспедиция жетекшісі Ф.А. Щербина далалық өлкені зерттеуге байланысты ғылыми баяндамасын жасайды. Ол баяндамада экспедицияның мақсат-міндеттері туралы, зерттеу обьектісі толық игерілмегендігі айтылып, ең алдымен алдын-ала белгілі бір жерлерді зерттеп, соның нәтижесінде зерттеу әдістемесі мен бағдарламасын құруды ұсынады. Бұл пікірмен кеңес мүшелері келісіп, А.С. Ермолов зерттеу ісінжүргізудіңжалпынегізінбекітеді.Бұл «ҚЖПМ»көрсетілгенмынандай5мәселедентұрды:

1.Экспедиция жұмысының негізінде шаруашылық-статистикалық зерттеуді табиғи-тарихи зерттеумен бірге жүргізу қажет деп табылды;

2.Экспедицияның меңгерушісі жұмыстың барысы мен нәтижелеріне жауапты болғандықтан, оған экспедицияны және зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру, зерттеудің әр кезеңінде экспедиция құрамына қажетті тұлғаларды шақыру, және ол шақырылған тұлғаларға белгілі сметаның көлемінде жалақы тағайындау мүмкіндіктері берілді;

3.Алғашқы уақытқа экспедиция құрамына Сібірдің уақытша межелеу партияларының шенінен екі топограф қосылды, кейін қажет болса экспедиция меңгерушісі Министрлікке ерекше ұсыныс жасап топографтар құрамын көбейтуге құқық алды;

314

4.Жерді жақсарту бөлімінің басшысына екі гидротехникті қосу міндеті жүктелді;

5.Экспедиция меңгерушісі мен оның бас қызметкерлеріне бірігіп алдын-ала зерттеп көріп, соның негізіндезерттеубағдарламасымен жалпыжұмысжоспарын жасауміндеттері жүктелді.

Бұл зерттеулер 1896 ж маусым-шілдеайларындаОмбы уезін алдын-ала зерттеп, бақылаудан басталды. Олар осы жерлердегі қазақ тұрғындарының жер пайдалану нормасын анықтады, алдын-ала зерттелген материалдардың негізінде Ф.А. Щербина басқарған экспедицияның бағдарламасы жасалынды және соның негізінде кейінгі В. Кузнецов, П.П. Румянцев, В. Скрыплев, П. Хворостанскийлер басқарған экспедициялардың зерттеу бағдарламасы мен әдістемесі жасалынды.

Экспедиция ұжымы зерттелетін өңірлер туралы көптеген әдебиеттер мен энциклопедиялармен танысып шыққан. Олар «Справочная книга русского сельского хазяина» секілді анықтамалық кітаптардан басқа «Брокгауз», «Эфрон» сөздіктерін, «Обзор» деп аталатын жыл сайын императордың құзырына әр облыс бойынша жинақталған статистикалық есептерді, А.И. Левшин, Л. Мейер, Н.И. Гродеков, А.И. Добросмыслов және т.б. зерттеушілердің еңбектерін кеңінен пайдаланып отырды.

Статистикалық деректерді талдауда ең алдымен деректің толықтығы, шынайылығы мен нақтылығы, мәліметтердің біркелкілігі анықталуы қажет. Мұндағы толықтығы дегеніміз дерек кез-келген халық тұрмысының барлық жақтарын, немесе негізгі элементтерін қамтуы қажет. Ал шынайылығы мен нақтылығы дегеніміз сандық мағынада емес, статистикалық деректегі шындықтың обьективті түрде бейнеленуін айтамыз. Статистикалық деректің сапасы оның қандай әдіс-тәсілмен жинақталуына тікелей байланысты.

Қазақ халқының құрамындағы ру-тайпалардың тарихын, құрамын зерттеу ХІХ ғасырдың ортасынан бастап жүйелі түрде жолға қойылды. Алғашқы мәліметтер жер аударылып барған орыс зиялылары, орыс экспедицияларының қорытындылары, экспедиция мүшелерінің жазбалары, статистикалық мәліметтер арқылы толықтырыла бастады. Осы кезеңдегі шежірені, ру-тайпанызерттеуотаршылдықсаясатпентығызбайланыстаболды.Себебі, жерді тартып алу, бөлу секілді мәселелерде қазақтардың рулық құрамын, орналасу ареалын білуді қажет етті. Зерттеп отырған «Қазақтардың жер пайдалану материалдары»ру-тайпалық құрылымға аса зор мән беріліп, кез-келген тарауында оған қатысты мағлұматтарды көптеп беріп отырған.

«ҚЖПМ»* дерегінде кездесетін статистикалық кестелердің түрлері

Экспедиция өзінің зерттеу жұмысын осы Далалық өлке туралы анықтамалық, энциклопедиялық әдебиеттермен танысып, генерал-губернаторлардың есептері мен жергілікті статистикалық комитеттердің басылымдарын, басқа да заңдық құжаттарды пайдалана отырып зерттеудің алғашқы схемалық бағдарламасын құрудан бастады. Жалпы зерттеу бағдарламасы алдын-ала бақылаудан кейін іс-тәжірибеде жинақталған әдістеме негізінде қайта өңделді. Бағдарламаны Ф.Щербина құрастырды. Экспедиция бағдарламасы 17 тараудан және кішігірім

93тараушадан тұрды. Ол:

1.Рулық бастама;

2.Шаруашылық ауылдардың тарихы;

3.Жер пайдалану формасы;

4.Мал шаруашылығы;

5.Пішен шабу;

6.Жер өңдеу;

7.Бақшашылық және бау егіп өсіру;

8.Орман және тоғайлы жерлер;

9.Жерді жалға беру (аренда);

10.¤неркәсіп және жалақы;

11.Алым-салық және борышы;

12.Қырғыз отбасының ерекшелігі;

13.Ортақ шаруашылық істер;

14.Сауда;

15.Несие (кредит);

16.Халықтың қажеттілігі;

17.Табиғи-жаратылыс жағдайы.

Осы бағдарлама кейінгі барлық зерттеу жұмыстарына мұрындық болып, Ф. Щербинаның қолданған әдіс-тәсілдерін барлық статистер негізге алып отырды. Бұл статистикалық деректер Қазақстандағыалғашретжан-жақтызерттеген,молстатистикалықмағлұматберетін27-томнан құралған еңбек болып табылады. Ол дерек көздерінің құндылығы өте жоғары. Сонымен қатар онда дәстүрлі қазақ қоғамының бай тарихы туралы маңлұматтар да көптеп кездеседі.

Бүгінгі таңда статистикалық деректерді өңдеп, зерттейтін арнайы агенттіктер, ақпараттық бағдарламалар баршылық. Алайда XIX -XX басында осындай бағдарламалар жоқ болса да, қарапайым әдістермен статистердің арқасында статистика ғылымының негізі қаланып, Қазақстан тарихынан бай мағлұмат жинақталды.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

1.Статистика // Қазақ Совет энциклопедиясы. – Т. 10. – Алма– Ата, 1977. – 412– 413 бб.

2.Источниковедение: Теория. История. Метод. Источники Российской истории. Учеб. пособие. /И.Н. Данилевский, В.В. Кабанов, О.М. Медушевская, М.Ф. Румянцева/. – М.: РАН,

2000. – С. 703.

3.Ерменбетова Г.Ә. ХХ ғасырдың басындағы қазақ ауылындағы жер қатынасын зерттеуде В. Кузнецов экспедициясының материалдары. тарих ғыл. канд. ... дисс. автореф. – Алматы,

2002. – 14 б.

316

4.Саркенова К. ХХ ғ. 20– 30 жж. деректерiнiң Халық тарихы зерттеудегі алатын орны // Тарихи дерек: археография және деректану мәселелері. Республикалық ғылыми– теориялық конференция материалдары. 30 қазан 2007 ж. – Алматы: Қазақ университеті, 2007. – 88– 98 бб.

5.Источниковедение истории СССР. Под. Ред. И.Д. Ковальченко. – М., 1973. – С. 560.

*«ҚЖПМ» - "Қырғыздардың (қазақтардың) жер пайдалану материалдары..."

ҚАЗАҚСТАНДА КӨПТІЛДІ БІЛІМ БЕРУДІҢ ӘДІСТЕМЕСІ

Г.А. Мейрманова,

т.ғ.к., әл-Фараби атындағы ҚазҰУ доценті

Жаһандаужағдайындақоғамөміріндеөзгеріскекөбірекұшырайтынтілсаласыболыпотыр. Осыған байланысты тіл саласында білім беру жаңаша сипатқа ие болуда. Осы орайда түпкілікті идея кез келген тілді менгеру осы тілде сөйлейтін халықтың мәдениетін зерделеумен тығыз байланыста екеніне көзіміз жетті. Сонымен қатар, қоғам мүшелерінің бірнеше тілді меңгеруінің нәтижесі болып табылатын көптілді мәдениет саласында білім беру туралы сөз қозғау дұрысырақ болар деген ойдамыз. Көптілдіктің негізін құрайтын белгілі бір ұлысқажататынын санасындабекітетінанатілі,азаматтық кірігупроцесініңтабыстыболуына мүмкіндік беретін мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілі, ғылыми-техникалық ақпараттың көзі ретінде орыс тілі, әлемдік қауымдастықта адамның өзіндік бірегейлік қабілетін дамытатын шетел тілі және басқа өгей тілдер. Осы орайда көптілді білім беруді қалыптастыру және дамыту, оның теориялық және әдіснамалық негізін жасау көкейкесті мәселеге айналып отыр.

Халқымыз ежелден тіл абыройын биік көтеріп, «Өнералды ــ қызыл тіл» деп, сөз өнерін бар өнердің алдына қойып, жоғары бағалаған. Әдетте тіл жөнінде, тіл ــ адамдар ара қарымқатынас жасау құралы деп, оған жай-жадағай анықтама берілгенімен, іс жүзінде тіл тек адамдар арасындағы қарым-қатынас жасау құралы ғана болып қалмастан, қайта онан да маңыздысы, ол белгілі бір ұлттың ұлттық сана-сезімі, халықтың халықтық қасиеті, оның жалпы тарихы, әдет-ғұрпы, мәдениеті қатарлыларды тұтастай өз бойына қамтып жататын күрделі ұғым. Сондықтан тіл - мейлі қайсы ұлттың болмасын тарихы мен тағдырының, тәрбиесі мен тағылымының, бүкіл халықтық болмысының баға жетпес асылы, сарқылмас құнды қазынасы, ұлт рухының ұйтқысы болып келген.

Бір азаматтың өз ана тіліне қанық болуы шарт астында өзге бір ұлттың тілін жеттік игеріп, сол ұлт азаматтарымен ойдағыдай тіл табыса білуін үлкен біліктіліктің белгісі деуге болады. Өмірде өзге бір ұлттың тілін игерген адам сол халықтың ішкі жан -дүниесін түсініп, күллі мәдени қүндылықтарымен танысу орайына ие бола алады. Азаматтарымыздың қазіргі ай сайын алға ілгерлеп, күн сайын жаңарып,тез қарқынмен дамып бара жатқан өзгеріске ұшырап өмірге ойдағыдай сәйкес болуы үшін, қос тілді болып қана қалмай, қайта көп тілді болуы төтеншеқажеттіліккеайналуда.Бұлайістеуәразаматтыңөзінеде,өзгегедетиімді.Сондықтан қазіргі қоғамда көп тілді болу әрқандай адамды кең өріске, тың өмірге бастайтын жол есептелмек. Кезінде халқымыздың «Жеті жұрттың тілін біл, жеті түрлі білім біл» деген аталы сөзі дәл бүгінгі дамыған дәуірімізге сәйкес айтылғандай. Тарихи деректерге жүгінсек, осыдан 12 ғасырдың алдында жасаған энциклопедист ғалым, әлемде Аристотелден кейін екінші аға ұстаз аталған ұлы ғұлама Әбу Насыр Әл-Фараби бабамыз өз өмірінде 70 ке жуық ұлттың тілін жеттік білгендіктен, артына мәңгі өшпес мол рухани құнды мұра қалтырып кеткендігі анық. Көптілділік мәселесі – Қазақстан үшін ғана емес, бүкіл әлемнің алдында тұрған көкейтесті мәселелердің бірі. Бұл ұғымға жалпылама тоқталсақ… көптілділік, белгілі бір әлеуметтік ортада, мемлекетте бірден үш, одан да көп тілде сөйлей білушілік. Көптілділіктің үштілді меңгеру дәрежесі сол адамның немесе бүтіндей халықтың өмір сүрген тілдік ортасы, әлеуметтік, экономикалық, мәдени өмірі, тұрмыс-тіршілігі секілді көптеген факторларға байланысты.

317

Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Қазақстан халықтары Ассамблеясының 12 сессиясында: «Қазақстандықтардың жас ұрпағы кем дегенде үш тілді білулері тиіс: қазақ, орыс, ағылшын тілдерін еркін меңгерулері қажет» -деп, Еуропадағы мектеп түлектері мен студенттерінің өзара бірнеше тілде еркін сөйлесулері қалыпты жағдайға айналғандығын атап өтті. Кем дегенде үш тілді меңгеру-заман талабына айналып отырған қажеттіліктердің бірі. Қазіргі таңда адам қызметінің барлық салаларында жаһандану үрдісі орын алғандықтан, білім беру саласында қайта қарастырулар жетілдіруде. Сол себептен ақпараттық-комуникативтік құзырлықпен қатар, полимәдениеттілік бүгінгі уақытта әлемдік білім беру қоғамдастығының кеңістігін қалыптастыратын білім беру құзырлығының басты бағыттарының бірі ретінде анықталды.

«Жаңа онжылдық-жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты Жолдауын жүзеге асыру мақсатында дайындалған Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы - білім беру жүйесінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру, адам капиталын дамыту үшін білім мазмұнын түбегейлі жаңғырта отырып, білім саласында кезек күттірмей тұрған мәселелерді шешуге бағытталған. «Қазақстан әлемде тұрғындары үш тілді қатар қолданатын, яғни қазақ тілі-мемлекеттік тіл, орыс тілі-халықаралық тіл ретінде, ағылшын тіліәлемдік экономиканың жетістікті интеграциясы ретінде, жоғары білімді елдер қатарында қабылдануы тиіс»- деді Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев .

Қазіргі таңда Қазақстан қоғамының әлеуметтік-экономикалық, рухани қалыптасуының жаңа міндеттерін іс жүзінде асыруға дайын жас ұрпақты тәрбиелеудің негізгі факторларының бірімектепте көптілді білім беруді жолға қою болып табылады. Көптілді білім - көп мәдениетті тұлғаны қалыптастырудың өзегі. Бүгінгі таңда көп тілді оқыту – жас ұрпақтың білім кеңістігінде еркін самғауына жол ашатын, әлемдік ғылым құпияларына үңіліп, өз қабілетінтанытуынамүмкіндікберетінқажеттілік.Үштілдеоқыту– заманталабыдесек,оның негізгі мақсаты: бірнеше тілді меңгерген, әлеуметтік және кәсіптік бағдарға қабілетті, мәдениетті тұлғаны дамыту және қалыптастыру. Қазақ тілі мемлекеттік тіл, ал орыс тілі мен шетелтілдерініңбірінбілутұлғаныңой-өрісінкеңейтеді,оның«сегізқырлы,бірсырлы»тұлға болып дамуына жол ашады, ұлтаралық қатынас мәдениетін, толлеранттілігін және планетарлық ойлауының қалыптасуына мүмкіндік туғызады. Маманға шет тілін меңгеру кезкелген шетелдік ортада өзін еркін ұстап, жаңа кәсіптік ақпараттар легіне немесе жалпы ақпараттық ғаламшарға бейімделу мүмкіндігіне ие болады. Әр адамның түрлі әлеуметтік қызметтерінде жеткен жетістіктерінің нәтижелері түрлі болмақ, сол себептен шетел тілін оқытудың мақсаты тек нақты білім іскерліктерін біліп қана қоймай, сондай тілдік тұлғаны қалыптастыру болып табылады, оған шет тілі «өмір заңдылықтарында» және «нақты жағдаяттарда қарым-қатынас жасай алу үшін» қажет болмақ.

Бұл халықаралық тұрғыда бағытталған тұлғаны тәрбиелеуде тікелей құрал болып есептеледі, яғни өзін өркениетті және тарихи субъект ретінде тани алатын, даму кезінде өз елініңжәнеадамзаттарихынқабылдайалатын,өзіүшін,халқыүшін,мемелекетіүшін,адамзат болашағы үшін жауапкершілік жүгін сезінетін, өзара тәуелділік пен әлем бүтіндігіне, адамзат өркениетінің ғаламдық мәселелерін шешуде мәдениаралық қатынастың қажеттілігін жете түсінетін, адамның азаматтық құқықтарын (мәдениет және тілдік құқықтарын қоса) мойындайтын және саяси бостандыққа ұмтылатын, қоғамдағы гуманизм идеалын жасау үшін басқа адамдармен, қозғалыстармен, қоғамдық институттармен қызмет атқаруға дайындығы мен қабілеттілігін көрсете білетін және де қоғам, адам және табиғат арасындағы ынтымақтастықты қалыптастыратын ұқыпты да тиянақты, білікті маман мен адамды дайындау осы заман оқытушылары мен ұстаздардың алдында қойылатын үлкен заман талабы деп білуіміз керек.

ЕлбасыН.Ә.НазарбаевөзініңәржылдағыдәстүрліЖолдауында «Тілдердіңүштұғырлығы» мәдени жобасын іске асыруды жеделдету тиістігіне ерекше мән береді. Сонымен қатар, бүкіл қоғамымызды топтастырып отырған мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін оқытудың сапасын арттыру қажеттілігіне ерекше назар аударады. Сондықтан қазақ тілін тереңдетіп оқыту,

318

сонымен қатар көптілділікті меңгеруді жолға қоюбүгінгі таңдағы орта білім жүйесінде педагогикалық үрдістің негізгі бағыттарының бірі. Әлемдік білім беру іс-тәжірибесінде көптілді және билингвалды білім беру жаңалық емес, атап айтқанда, АҚШ пен көптеген Еуропа елдерінде, әсіресе соңғы жылдарда бұл бағытта жетістікке қол жеткен. Бірақ, қазақстандық білім беру жүйесінде көптілді және билингвалды білім берудің халықаралық істәжірибесінде қолданыс тапқан моделдерін енгізужаңа педагогикалық проблема, өйткені ол жаңа жағдайларда шығармашылық тұрғыдан іске асырылуы тиіс.

Көптілді білім беру ісінде атқарылып жатқан жұмыстардан шығатын қорытынды менің ойымша мынадай:

-көптілді білім беру - бұл мектепте оқу пәндерін екі немесе одан да көптілде аудармасыз оқыту;

-билингвалды білім беру - оқу және оқудан тыс жұмыстардың негізгі бағыттарын екі тілде іске асыру, педагогикалық үрдісте екі тілді оқыту құралы ретінде пайдалану;

-әрбірмектеп бітірген Қазақстан Республикасының азаматықазақ,орыс,ағылшын тілдерін жетік біліп шығады;

-көптілді меңгерген оқушылар өзгермелі кезеңде еркін әрекеттер жасауға бейім болады;

-көптілді меңгеру еңбек нарығында да жоғары бағаланады;

-алыс және жақын шетелдерде тілдік көмекті керек етпейді.

Демек, «Тілі бірдің-тілегі бір», «Тіл тағдыры-ел тағдыры» екендігін жадымызда ұстай отырып, ел бірлігінің негізі – тіл бірлігіне қол жеткізу жолында қызмет ету қазақстандықтардың ортақ парызы. Ендеше жас ұрпақтың қазақ тіліне деген сүйіспеншілігін, өзге тілдерді оқып білуге деген қызығулары мен ұмтылыстарын арттыру арқылы олардың Отанғадеген махаббаттарын оятып,өз тағдырын елтағдырымен мәңгіліккебайланыстыратын ұрпақболып қалыптасуынақолжеткізумақсатынаөз үлесімнің барекендігін мақтан тұтамын.

Тіл мәселесін зерттеудің мынадай нәтижелері күтілуде:

−қазіргі заманғы тілдік ахуалды педагогикалық талдау негізінде көптілді білім берудің факторлары аңықталып негізделді (тарихы-педагогикалық, әлеуметтік-педагогикалық және теориялық алғышарттар);

−зерттеудің «көптілді білім беру» және «көптілдік тұлға» сияқты негізгі ұғымдарына аңықтама беруге негіз болған көптілді білім берудің педагогикалық негіздемесін құрастыру;

−көптілді білім берудің теориялық негіздерін лингводидактика және этнодидактиканың түйісінде пайда болған ғылыми білімнің пәнаралық саласы ретінде қарастырылатын этнолингво дидактиканың нысаны мен пәнін айқындау, оның ұғымдар жүйесін жасауарқылы анықталды;

−түбегейлі қағидаттардың, мамандандырылған әдістердің және арнайы құралдардың жиынтығы ретінде көптілді білім берудің әдіснамалық негізі болып этнолингводиактикалық тұғыр ұсынылды;

−көптілді білім берудің ғылыми-әдістемелік сипаттамасы оның инновациялықпедагогикалық ерекшелітерімен аңықталады және негізделеді;

−көптілді білім берудің педагогикалық мониторингі оқу және оқыту іс-әрекеттерінің нәтижелерін қадағалау жүйесі ретінде зерттеліп дайындалды;

−көптілді білім берудің нормативтік-құқықтық базасы аталмыш процестің субьектілерінің іс-әрекетін рәсімдейтін және реттейтін құжаттар жүйесін құрастыру негізінде толықтырылды.

−көптілді білім беру саласында іргелі ғылыми және қолданбалы жұмыстарды, жалпы тіл саласында білім беруді дамытудың қазіргі заманғы инновациялық стратегияларын ғылыми тұрғыдан негіздеуге жол ашады.

Әр ұстаз – ХХІ ғасыр мұғаліміне сай болу үшін – ізденімпаз ғалым, нәзік психолог, жанжақты шебер, тынымсыз еңбекөор, терең қазыналы білімпаз, кез-келген ортаның ұйытқысы болу керек.

319

Ежелгі грек материалисі, философ Демокрит айтқандай, «Еңбек үздіксіз үйренгендіктің арқасында жеңілдей түседі». Олай болса, жас ұрпаққа үйретері мол аға ұрпақтың ісі өрге жүзіп, еңбектері үстем болсын.

Оқытушы. Бұл адамның ардақты аты, Білімдік бар биікке шығар саты.

Ең алғаш басталады осы адамнан, Сүйеді сондықтан да жақын, жаты...

Бар ғалым, барлық қоғам мұғалімді, Сыйлайды мәңгі бақи беріп төрін, -деп, Сәбит Мұқанов айтқандай, үнемі сыйлы, қадірлі,

сүйіктіболып,шәкірттеріміздібілімнәріменсусындатып,белестергежетеберейік.Сондықтан студенттерді жеке тұлға ретінде өздігінен дамуға итермелеуіміз керек. Себебі жаңа білім парадигмасы бірінші орынға баланың білім алу арқылы өз бетінше дамуын қойып отыр. Бұл мақсатқа жетуде өз бетінше орындайтын жұмыстардың алар орны ерекше. Мәдениет аралық байланыс дамыту үшін әлі де тілдік мәдениетті дамыту кажет.Тарихшылар үшін көп тілді маман болу көптеген жетістікке жетуге жол ашады деп ойлаймын.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1.Чан Динь Лам. Полиязычное образование – важнейшая стратегия развития Казахстана // Успехи современного естествознания. – 2013. – № 7. – С. 130-132;

2.URL: https://natural-sciences.ru/ru/article/view?id=32605 (дата обращения: 07.01.2017).

3.Солташұлы Ы. Заман Талабы ــ көптілді болу// Ақиқат. 26 қараша2012 ж. № 11.14-15б.

4.Жаминова Р.Ж. Модульдік оқыту технологиясын қолдана балалардың тілдік құзыреттілігін қалыптастыру. // Мұғалімнің кәсіби дамуы: дәстүрлері мен өзгерістер. ІІ халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция. ІІ том. Астана-2012 ж. 115-120 б.

5.Пассов Е.И. Коммуникативный метод обучения иноязычному говорению,2-е изд. – М.: Просвещение, 1991. – 116 б.

6.Тер-Минасова С.Г. Язык и межкультурная коммуникация. – M., 2008. С– 264-270

ТАРИХТЫ ОҚЫТУДА ЖАҢА АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУ Ж.О. Есеркепова,

т.ғ.к., Абылай хан атындағы ҚазХҚжӘТУ доценті

XXI ғасырдағы тарих пәні – ақыл-ой потенциалы жетілген, өткенді есте сақтай алатын ғана адамды жасау емес, өзінің ұлттық бастауын жақсы білетін, қазіргі заманда өзінің орнын табатын адамды тәрбиелеу білуі тиіс. XXI ғасырдағы тарих пәні төл тарихымыздың кенжелеп қалған тұстарын толықтырып, еркін пікір алмаса алатын заманына сай азаматтардың дүниеге көзқарасын қалыптастыру үшін жұмыс істеуді қажет етеді. Елдің ертеңгі иесіне тарихитанымдық, экономикалық сауатты білім беретін бірден-бір пән - тарих. Жалпы тарих ғылымы - ұлттың, елдің тәуелсіздігінің тірегі. Әлемдік қауымдастықтағы Отан тарихын білу үшін жас ұрпақ қандай білім көзінен нәр алуы керек?

Қазіргі таңда адамның тарих туралы түсінігі ғана емес, тарихқа деген көзқарасы да, өткенді қабылдау, үрдісі де өзгерді. Оның үстіне оқыту саласында білім берудің халықаралық 12 жылдық жүйесіне көше бастағанымызды, тест жүйесінің қалыптасуын ескере отырып, жеке тұлғаның ой-өрісінің дамуы, белсенділігінің артуы, білім алу қажеттілігін түсінуі, оны өмірде іс тәжірибесінде қолдана білуі, шығармашылық міндеттерді ойдағыдай шешуқұрамының бірі болып оқушылардың өзіндік жұмысы саналады. Ең бастысы шәкірттің қызығушылығын туғызатындай, оларды жалықтырып алмай, өз бетімен ойлануға, белгілі бір тарихи фактіге, тарихи құбылысқа қорытынды жасауға, өзіндік көзқарасын қалыптастыруын, сол арқылы өз біліміне сенім ұялататын, оқушының берілген материалын меңгеру процесін жеңілдететін танымдық және ойлау қызметінің дамуына ықпал етерлік әдіс-тәсілдерді қарастыру қажет.

320

Білімберудіңжаңапарадигмасынасәйкесбіліммазмұныныңшығармашылықсипаты,жаңа құрылымы еліміздің рухани-мәдени әлеуетін жаңа сапалық деңгейге көтерілуінің басты тұғыры болып табылады. Сондықтан білім мазмұнының қазіргі заман ғылымының серпінді бағыты жалпы білім беретін мектептің жаңаруына жеке тұлғаның шығармашылық қызығушылығы мен ынтасы, ой белсенділігі нәтижесіндегі танымдық іс-әрекеті арқылы көрініс табады. Білім беру жүйесінде жаңашылдық өзгерістер қоғамның және жеке тұлғаның көзқарастарын, ой-өрісін, психологиялық ерекшеліктерін, мүдделері мен қызығушылықтарын, қарым-қатынасын кешенді түрде өзгерту арқылы жүзеге асырылатындығы дәйектелді. Білім берудің жаңа парадигмасына сай, оқушылардың шығармашылық қызығушылықтарын қалыптастыруда интерактивті, ақпараттық, өзіндік іздену сипатындағы оқыту технологиялары анықталды.

Білім берудің жаңашылдық сипатына сай, қазіргі білім беруде жас ұрпақтың шығармашылық қызығушылығын қалыптастырудың инновациялық процесі ретіндегі мүмкіндіктері дәлелденіп, оқытудағы рефлексияның маңызы мен жеке тұлғаның шығармашылық ынтасын дамытудағы маңыздылығы сипатталды. Жаңа оқыту технологияларының ақпараттық жүйелілігін, өзара және өмірлік ортамен байланыстылығын, үйлесімділігін, жас ұрпақтың танымдық сапаларының, шығармашылық қызығушылығы мен креативтілігін дамытудағы ерекшеліктері сараланады. Білім берудің жаңа парадигмасы тұрғысынан оқушылардың шығармашылық қызығушылығын қалыптастырудағы теориялықәдіснамалық негіздерін тұғыр ете отырып, өзекті мәселенің шешімін табудағы ұсынылған әдістеменің тиімділігі тексеріледі.

«ХХІ ғасыр - қазақ халқының гүлденудәуірі»,- деп Елбасы өзі атап көрсеткендей, ол біздің халқымыздыңзоррухани түлеуінің дәуірі болуға тиіс.Қазіргі уақыттажаһанданужағдайында әлемдегі жүріп жатқан процестер мен өзімізде қалыптасқан ұтымды дәстүрлер мен оңтайлы ерекшеліктерді ескере отырып, еліміздің ұлттық білім беру моделін, сол сияқты бүгінгі өзгермелі формациядағы жаңа мұғалім моделін жедел қалыптастыруымыз керек. Біз дәл қазір интеграция мен жаһандастыру қатар жүріп жатқан заманның талабына сай жұмыс істеуге міндеттіміз. Мұғалім еңбегінің бүгінгі нәтижесі қандай болса елдің, қоғамның ертеңі, болашағы сондай болмақ.

Сондықтан да оқушылардың ой-өрісін, ұлттық мәдениетін, ұлттық рух пен сана-сезімін дамытып, алғыр тұлғаны қалыптастыруда тәрбие жүйесіндегі инновациялық іс-әрекеттердің ендірілуі үлкен жетістіктерге жетелейді. Жас ұрпақ біздің өміріміздің жалғастырушы өкілі ғана емес, еліміздің тірегі, мызғымас болашағы. Бүгінгі мақсат – әрбір оқушыға түбегейлі білім мен мәдениеттің негіздерін беру және олардың жан-жақты дамуына қолайлы жағдай жасау. Қазіргі білім беру саласындағы оқытудың озық технологияларын меңгермейінше сауатты, жан-жақты маман болу мүмкін емес. Жаңа технологияны меңгеру мұғалімнің интеллектуалды, кәсіптік, адамгершілік, рухани, азаматтық және басқа да көптеген адами келбеттің қалыптасуына игі әсерін тигізеді, өзін-өзі дамытып, оқу-тәрбие үрдісін тиімді ұйымдастыруына көмектеседі.

Білімнің нәтижеге айналуы – қазіргі таңда бүкіл өркениетті елдер ұмтылып жатқан меже. Сол себепті “Қазақстан Республикасында 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында”нәтижегебағдарланғанбіліммоделінендірубастыміндететіпқойылды. Жаңа модель бойынша білімнің мәні оқушының өмір қажетін өтеуінде деп саналады. Жаңа педагогикалық технологиялар оқушының шығармашылық қабілеттерін арттыруға өз үлесін қосады. Жаңа технологияны қолдану мынадай кезеңдер арқылы іске асады: оқып үйрену, меңгеру, өмірге ендіру, дамыту. Жаңа технологиямен жұмыс істеу үшін төмендегідей алғышарттар қажет: оқу үрдісін интенсивтендіруді жаппай қолға алу; оқушылардың сабақ бастылығын болдырмау шараларын кешенді түрде қарастыру. Оның ғылыми-әдістемелік, оқыту-әдістемелік, ұйымдастырушылық себептеріне үнемі талдау жасап, назарда ұстау, жаңа буын оқулықтарын мазмұнын зерттеп білу, пәндік білім стандартымен жете танысу, білімді деңгейлеп беру технологиясын игеру арқылы оқушыларға білімді мемлекеттік стандарт

321

деңгейінде игертуге қол жеткізу, оқыту үрдісін ізгілендіру мен демократияландыруды үнемі басшылыққа алу.

Қазақстан Республикасының білім беруді 2010 жылға дейін дамытудың Мемлекеттік бағдарламасында ақпараттық және коммуникативтік технологияны білім беру жүйесін жеделдетіп дамытуға қолдану негізгі міндеттердің бірі ретінде анықталады. Ақпараттықкоммуникациялық технологияны бәсекеге қабілетті ұлттық білім беружүйесін дамытуға және оның мүмкіндіктерін әлемдік білімдік ортаға енудегі сабақтастыққа қолдану негізгі мәнге ие болып отыр. Білім беруді ақпараттандыру, білім салаларының барлық қызметіне ақпараттық технологияны енгізу және ұлттық модельді қалыптастыру қазақстандық білім беруді сапалы деңгейге көтерудің алғышарты. Аталған бағыттарды дамыту үшін құқықтық-нормативтік, материалдық-техникалық, ғылыми-әдістемелік және ақпаратттық жағынан қамсыздандыру педагог мамандарды даярлаудың негізгі бағыттарының біріне айналып отыр. Білім беруді қайта құру мұғалімінен үлкен дайындықты талап етеді. Олай болса, олардың тұлғалық қасиеттері мен мамандық құзырлықтарына жоғарғы талап қойылады. Қазіргі уақытта мұғалім білім беру жүйесіндегі кез-келген қайта құрулардың, педагогикалық процестің негізгі субъектісіне айналып отыр.

Оқыту процесіне соңғы кездері жаңа жобалар мен озық технологиялар енгізіліп жатыр. Оның мәні – тұлғаны өзінің әрекеттеріне талдау жасауға, өзі үшін маңызды мәселелерді анықтай алуға және шешу жолдарын таба білуге бағыттау. Осы орайда Д. Дьюи философиясының идеясын айтар болсақ, яғни өмірлік тәжірибеге негізделген өз білімін оқушының да, оқытушының да пайдалана білуі жүзеге асырылады. Сондықтан жаңа үрдісті тәжірибеге енгізуде мұғалімдердің сыртқы форманы ғана басшылыққа алмай, оның философиясын ұғынуы маңызды шарт. Өйткені, оқытудағы басты мақсат – алдындағы оқушыларға таза білімнің өзін бере білу емес, бүгінгі алған білімін өмірлік қажеттіліктеріне сай қолдана білуге үйрету.

Осыған сәйкес оқыту мазмұны құндылықтық, танымдық, әрекеттік-шығармашылық және тұлғалық қызметтерді қамтиды:

-құндылықтық қызмет: тұлға үшін мәнді бағдар жүйесін, өзіндік даму траекториясын таңдап алуы;

-танымдық қызмет: тұлғаның рухани дамуының негізі ретінде ұлттық мәдениет, дәстүр,

жан-жақты ғылыми білімдерін игеруі;

-әрекеттік-шығармашылық қызмет: тұлғаның оқу, еңбек ету, ғылыми, көркемдік және басқа да әрекет түрлерінде өз мүмкіндіктерін жүзеге асыруы, шығармашылық қабілетін қалыптастыру және дамытуы;

-тұлғалық қызмет: өзіндік санаға бағытталған рефлексиялық қабілетті дамыту арқылы

өзінің өмірлік мұратын дұрыс қалыптастыруды қамтамасыз етуі.

Мұғалiмнің ақпараттық-коммуникациялық құзырлылығы мен ақпараттық мәдениетiн қалыптастыру қазiргi таңда үздiксiз педагогикалық бiлiм беру жүйесiндегi ең көкейтестi мәселелердiң бiрiне айналып отыр. Қарастырылып отырған мәселе "Жаңа ақпараттықкоммуникациялық технологиялар" ұғымының пайда болуымен және бiлiм беру саласында компьютердiң қолданыла бастауымен тығыз байланысты.

Жаңа ақпараттық технологиялар - бiлiм беру iсiнде ақпараттарды даярлап, оны бiлiм алушыға беру процесi. Бұл процестi icкe асырудан негiзгi құрал компьютeр болып табылады. Компьютер - бiлiм беру iсiндегi бұрын шешiмiн таппай келген жаңа, тың дидактикалық мүмкіндіктерді шешуге мүмкiндiк беретiн зор құрал. Бiрақ әлі күнге дейін бiз осы зор құралдың шексiз де мүмкiндiктерiн толық пайдалана алмай отырмыз. Оның себебі – мұғалімнің ақпараттық коммуникациялық құзырлылығы мен ақпараттық мәдениетiнің қалыптаспауында. Соңғы жылдарда бiлiм беру жүйесiне енген «құзырлылық» немесе "құзiреттiлiк" ұғымы жеке қасиеттерi мен бiлiм,бiлiк, дағды, icтәжiрибесi, түсiнiгiнің бiрлiгiн сипаттайды. Қазiргi уақытта құзырлылықтың бiрнеше түpi бар, соның бiрi - aқпараттық коммуникациялық құзырлылық. М.В. Лебедева мен О.Н. Шилова мұғалiмнiң ақпараттық– коммуникациялық құзырлылығын "оқу, тұрмыстық, кәсiби мiндеттердi aқпараттық және

322

коммуникациялық технологиялардың көмегiмен шеше бiлу қабiлеттiлiгi" деп анықтайды. Ақпараттық мәдениет - адамға ақпараттық кеңістіктің қалыптасуына қатыcyғa және ол

кeңicтіктe epкін бағдарлай алуға, ақпараттық өзара ic-әрекетке түсуге мүмкiндiк беретiн бiлiм деңгейi. Э.Л. Семенюктiң пiкiрi бойынша "ақпараттық мәдениет - адамның, қоғамның немесе оның бiр бөлiгiнiң ақпараттармен жұмыс iстеудiң барлық түрлерi - ақпараттарды алу, өңдеу, жинақтау және осының негiзiнде сапалы жаңа aқпаратты құру және практикалық қолдану бойынша жетiлу деңгейi". Педагог ақпараттық мәдениетiн қалыптастырy және дамыту – ұзаққа созылатын, педагогтың aқпараттық және педагогикалық қызметінің интеграциялау процесi. Бұл процесстің күрделiлiгi сонда - ақпараттық мәдениеттiң қалыптасуы мен дамуы жолында көптеген кедергiлерден өтуге тура келедi. Ғалымдар мен мамандардың пiкiрiнше, педагогтың ақпараттық мәдениетiн дамытудың негiзгi факторы ақпараттық және компьютерлiк технологияларды қолдануға бaйланысты бiліктілiктi көтеру жүйесi болып саналады. Қазіргі заман талабына сай адамдардың мәлімет алмасуына, қарым-қатынасына ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың кеңінен қолданысқа еніп, жылдам дамып келе жатқан кезеңінде ақпараттық қоғамды қалыптастыру қажетті шартқа айналып отыр. Осы орайда келешек қоғамымыздың мүшелері – жас ұрпақ бойында ақпараттық мәдениетті қалыптастыру қоғамның алдында тұрған ең басты міндет. Ақпараттық мәдениетті, сауатты адам-ақпараттың қажет кезін сезіну, оны тауып алуға, бағалауға және тиімді қолдануға қабілетті,ақпарат сақталатын дәстүрлі жәнеавтоматтандырылған құралдарын пайдаланабілуі керек.

Қазір бүкіл әлемде индустриялық қоғамнан интерактивті қатынас жасауға, оны жүзеге асыратын техникалық мүмкіндіктерді дамытып отыра алатын ақпараттық қоғамға – жаңа қоғамға көшу процесі жүріп жатыр. Осыған орай, Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев «Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарқынында» атты Қазақстан халқына Жолдауында елдің бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіруі үшін кәсіби мамандар қажет деп атап көрсеткен. Сондықтан бүгінгі күні көкейтесті болып отырған білімнің құзырлылық ұстанымын жүзеге асыру құралы ретінде инновациялық технологиялар мен белсенді оқыту әдістерінің алар орны ерекше. «Инновация» дегеніміз – білім беру, тәрбиелеу жұмысына жаңалықты енгізу, яғни жаңа әдіс–тәсілдерді, амалдарды, құралдарды, жаңа концепцияларды жасап, оларды қолдану деп анықталған. «Технология – шеберлік туралы ғылым» деген ұғымды білдіреді.

Ұстаз балалардың танымдық оқу іс-әрекетін инновациялық әдістерді және ақпараттық технологияларды қолдану арқылы сауатты ұйымдастыра білуі тиіс. Нәтижесінде әрекетке негізделген технологиялық оқыту мынадай азаматтарды қалыптастырады:

-танымдық белсенділігі жоғары;

-өмірдің түрлі мәселелерінен хабардар;

-кез-келген тапсырманы орындауға қабілетті;

-қолынан іс келетін (құзырлы) азамат.

Қазіргі заман талабына сай электрондық оқулық, интернет, web саидты қолданудағы жаңа ақпараттық технологиялардыпайдаланутарих пәні үшін маңыздыболмақ.Себебі, ақпараттық технологиялар арқылы сабақтарды жаңаша ұйымдастыра отырып жас ұрпақты ізгілікке, елжандылыққа, саналы болуға, адамгершілікке, имандылыққа, еңбексүйгіштікке тәрбиелей аламыз. Бұл білім берудегі негізгі міндет болып табылады.

Компьютерді мұғалім қосымша материалдар, әртүрлі анықтамалық мәліметтерден ақпараттар беру үшін көрнекі құрал ретінде пайдалана алады. Мұндай мәліметтерге суреттер, кестелер, сызбалар, т.б жатқызуға болады. Қажетті ақпараттарды жинақтауда электрондық техникалардыенгізууақытүнемдейді.Жаңаақпараттықтехнологияқұралдарынтарихпәнінің кіріктірілген сабақтарында пайдалану - оқушының шығармашылық, интеллектуалдық қабілетінің дамуына, өз білімін өмірде пайдалана білу дағдыларының қалыптасуына әкеледі. Компьютерлік техниканың дидактикалық мүмкіндіктерін педагогикалық мақсаттарға қолдану - білім мазмұнын анықтауда, оқыту формалары мен әдістерін жетілдіруде жақсы әсерін тигізеді. Кез-келген мұғалімнің өз қызметіне компьютерді пайдалануы нәтижесінде

323

ақпараттық мәдениеті қалыптасады. Сонымен бірге бұл жағдайда инновациялық әдістер мен құралдарды оқу процесіне пайдалану оқушылардың стандарттық білім талаптарын игеруде қызығушылықтарын арттыруда.

Білім берудегі ақпараттандыру жағдайында компьютер оқыту мен дидактикалық құралға айналып отыр. Оқу процесіне жаңа ақпараттық технологияларды енгізу ісі тарихпен де тығыз байланысты. Сондықтан қазіргі білім беру саласында электрондық оқу құралдарын мектеп пәндерін оқытуға пайдалану - өзекті мәселелердің бірі.

БҰҰ шешімімен «ХХІ ғасыр – ақпараттандыру ғасыры» деп аталады. Қазақстан Республикасы да ғылыми-техникалық прогрестің негізгі белгісі – қоғамды ақпараттандыру болатын жаңа кезеңіне енді. Қоғамды ақпараттандыру – экономиканың, ғылымның, мәдениеттің дамуының негізгі шарттарының бірі. Қазіргі білім жүйесінің ерекшілігі – тек біліммен қаруландырып қана қоймай, өздігінен білім алуды дамыта отырып, үздіксіз өз бетінше өрлеуіне қажеттілік тудыру. Қорытындысында білім беру – адамға үздіксіз оқуға, білім алуға жан-жақты білім қызметін ұсынатын әлеуметтік институт болуы керек. Мұғалiм – ақпараттанушы емес, оқушының жекетұлғалық жəне интеллектуальды дамуын жобалаушы. Мұғалім міндетті түрде оқушыларға әрбір халықтың өз тарихын білуге, оны құрметтеуге ұғындыруға көп күш салады. Бүгінгі таңда жас ұрпақты өз халқының тарихын, тегін, салтдәстүрін,тілін,білімінмеңгерген,ұлттықруханиқұндылықтардыбойынасіңірген,мәдениетті тұлға етіп тәрбиелеу – өмірдің талабы, қоғамның қажеттілігі.

Сондағы негізгі міндеттер:

1.Теориялық білімді ала отырып оқушы өз ойын айта білуге, бір шешімге келуге, нәтижесі неге апаратынын дәлелдемелер арқылы сөйлеуге үйрету;

2.Жас ұрпақ алдына белгілі-бір мақсат қоюға, мақсатқа жету үшін жоспар құра алатын дәрежеге жеткізуге;

3.Өзіндік бағалауға, түйінін шығара алуға;

4.Ақпаратты білім көздерін табуға, кәдесіне жаратуға, сабақ барысында тиімді пайдалана алатын тұлға қалыптастыруға;

5.Өздігінен зерттей алуға бағыт-бағдар бере отырып үйрету.

Ақпаратты білімді алуда өз бетінше білім алуда жас ұрпақ өз таңдауына жол ашады. Тарих саласында дамыта оқыту әдісі, іс-әрекетті бағалау, тірек және тірек конспектілері

арқылы оқыту, бағдарлап оқыту, ақпараттық технологиялар, модульдік оқыту, оқу және жазу арқылы сыни тұрғысынан ойлау (СТО), т.б. технология үрдістерін қолдану айтарлықтай нәтиже беріп жүр.

Тарихтамашатарихифактілерді,оқиғаларды,құбылыстарды,жекетарихиқайраткерлердің халық үшін жасаған қызметін баяндайды, осылардың бәрі олардың жүрегіне, сезіміне күшті әсер етеді, адамгершілігі жоғары, өз елін, отанын сүйетін, саналы азамат болып қалыптасуына үлес қосады. Өзінің мықты, бәсекеге қабілетті ел болуға ұмтылып жүрген қазақ халқы биік белестерге шығуда. Сондықтан тарих пәні мамандары жас ұрпаққа тарих пәнінің маңыздылығын көрсетіп отырады. Сабақтың түрі қойылған мақсат пен міндеттеріне байланысты белгіленеді. Оқу үрдісінің ең негізгі құралы – әдіс-тәсілдер. Осы арқылы оқу мазмұнына байланысты іріктеледі. Оқуқұрылымдарының бір-бірімен тығыз байланысуы ғана белгілі қорытынды шығара алады. Сабақта алға қойған мақсат пен міндетті шеше отырып, оқытудың жаңа технологиялары арқылы әрбір білім алушының ізденімпаздығын, іскерлігін, қабілеттерін дамытуға мүмкіндік беру. Ақпаратты білімге, білімді даналыққа айналдыруға көмектесе отырып, оқушыны әлеуметтендіруге, ертеңгі өмірде өз орнын табуға ықпал жасауымыз қажет. Тарихты оқытуда жас ұрпақтың жеке тұлғасын, рухани әлемін, ынтасын, қабілетін алдыңғы орынға қою керектігі басты назарда болу керек.

324

Әрбіроқушыныңпәнгедегенқызығушылығын арттыру,ойлау,еңбек етуқабілетін дамыту, жанындағы досыңның жұмысына анализ беріп үйрену, мыңдаған фактілердің ішінен ең керектісін, ең қажеттісін бөліп алу, өз ойын еркін жеткізе білу, қорытынды жасау, өз жұмысына баға беру – мұғалімнің алдына қойған негізгі мақсаты. Бұл мақсатқа жету жолдарын қаншама педагог-ұстаздар, әдіскерлер, жаңашылдар зерттеп, қаншама көп әдістемелер, кітаптар шығарып жатқаны белгілі. Өркениетті мемлекеттерде ұлттық білім жүйесін дүниежүзілік тенденциялармен байланысты жетілдіру процесі жүріп жатыр. Сапаны көтеруге өз бетінше шығармашылық құзыреттілікті дамытудың іргелі білім жүйесінің тұтастығын жасауға негіз болатын тенденциялар қатарына мыналарды жатқызуға болады: үздіксіз білім беруге көшу, құзыреттілікке негізделген білім, жаңа ақпараттық технологияны пайдалану, білім берудің ашықтығы, іргелі білім беру, білімді ізгілендіру, белгілі білім берудегі инновациялық әдістер. Мысалы, үнемі біркелкі сабақ өткізу оқушыларды жалықтырады. Мектепте тарих пәнін оқытуда қосымша материалдарды, деректерді, әсіресе онлайн желісін пайдалану оқушылардың ұғымдарының терең, жүйелі болуына әсер етеді. Оқушы тың тарихи мәліметті жақсы меңгереді, есінде ұзақ сақтайды, өз тарапынан да материалдар іздестіруге деген ынтасы артады. Тарих пәнін оқытуда сыныпта сапалы білім беру, қосымша көркем-тарихи әдебиеттерді сабақта пайдалану – тарихи ұғымдардың жүйелігіне әсер етеді, оқушының ақыл-ой танымын, сезімін дамытуға мүмкіндік береді.

Онлайн желісін пайдаланудың тиімді жолдары:

1.Тарихқа деген қызығушылықты тереңдету. (Ол үшін әр мектептермен, мұражайлармен, институттармен тағы да басқа мәдени, ғылыми орындармен байланысқа шығу).

2.Шығармашылық күш-қуатын дамытуға дағдыландыру. (Білім сапасын көтеруде септігін тигізетін қосымша элементтерді енгізу. Мысалы, интеллектуалдық сайыстар, интернетконференциялар т.б).

3.Пәнаралық байланыс. (Мәдени орындармен бірлесе өнер, кино және әр жердегі үлкен кітапханалармен бірлесіп, көркем әдебиет, тарихи шығармалармен байланыстыра сабақтар өту).

4.Жаңа педагогикалық технологияларды, инновациялық бағыттарды, әдістер мен тәсілдерді енгізу.

Онлайн желісінің тиімділігі сонда ақпаратты өз бетінше түсінуге бағыттайды, ұжымдық жұмыс істеу болады және сабақтан тысқары қалатын білім алушы болмайды.

Халық мінезінің ең жақсы ерекшеліктері – бұл Атамекенге деген сүйіспеншілік, азаматтық парызы, әлеуметтік оптимизм, басқа адамдардың өміріне түсіністікпен қарап, оған қол ұшын беруге деген іскерлік, т.с.с. Мінекей, осыдан тарихи сана арқылы жан-жақты дамыған тұлғаның құндылықтарын қалыптастыруда тарих пәнінің орны ерекше. Тарихтан білім берудің мақсаты – оқушылардың дүниетанымының негізі болатын тарихи сананы, тарихи білімді құрметтеу мен сыйлау сезімін қалыптастыру, оқушылардың тарихи процесс желісін түйсінуге, тарихтың мәдени-идеологиялық плюралистік идеясын, бұралаң жолын сезінуге негіз жасау. Тарих дегеніміз - оқиғалардың, есімдердің, құжаттар мен даталардың құр күнтізбесі емес, тарих халықтардың қуанышы мен қайғысының, жарқын өмірге ұмтылған талпынысының, мәңгі жасампаздығының жарқын бейнесі. Олай болса тарих пәні мұғалімі күнделікті өмірде оқушыларға қаншама қызықты мағлұматтар, танымдық дүниелер сыйлап, тарих әлемінің құпия сырларына терең бойлатады. Мұғалімнің міндеті – әрбір баланы жеке тұлға санап, қоғамның жоғары әлеуметтік құндылығы ретінде мойындап, олардың қажеттілігін қанағаттандыруға күш салу. Сонымен қатар сабақ барысында тақырыпқа сәйкес дерек көздері, көркем әдебиет, баспасөз материалдарын көбірек пайдалану оқушының ойлау қабілетін дамытуда маңызы зор. Қазақ халқының тарихы мен тағдырында ХІХ ғасырдағы қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысының алатын орны ерекше. Туған жерінің азаттығы, жарқынболашағыүшінкүрескен,елқорғаныболғанЖанқожасындыбатырлардыңтарихтағы орнын, олар бастаған ұлт-азаттық көтерілістердің тарихи маңызын тереңінен зерттеудің жас ұрпақты отаншылдық сезімде тәрбиелеуде маңызы зор. М. Әуезов «Замана деген ұста бар, адам алмасын сол дархан шығарады» деп әділ көрсетеді. Елінің тәуелсіздігі мен бостандығы

325

үшін жанқиярлықпен күрескен Сыр өңірі қазақтарының ұлт-азаттық қозғалысын бастаған ел батырларының өмірін,ерлік жолдарын тереңінен зерттеудің танымдық-тәрбиелік маңызызор.

ХІХ ғасырдың І жартысындағы қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысының зерттелу тарихын оқыта отырып, білім алушыларға бұл тақырыптың мақсатын түсіндірген абзал. Негізгі мақсаты – қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысының себептерін, оның басты мақсатын, қозғалысты бастаған Жанқожа сынды батырлардың ерлігін көрсету болып табылады. Аты аңызға айналған тарихи тұлғаларға бүгіндері ұлттық мүдде тұрғысынан лайықты баға беру жолында көптеген ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізіліп, тарихымыздың ақтаңдақ беттері ашыла түсуде. Сондай тарихи тұлғалардың бірі ХІХ ғасырда өмір сүрген ірі саяси тұлға - Әзберген Мұңайтпасұлы еді. Оның өміріне қатысты бірнеше мақалалар жазылғаныменде,оләлікүнгедейінҚазақстантарихнамасындазерттелмегенжәнеобъективті тұрғыда өз бағасын алмаған тарихи тұлға болып отыр. Әзберген Мұңайтпасұлы жөнінде ел аузында аңыз-әңгімелер мен хикаяттар көп. Соның бірінде батырдың ержүрек ірі саясаткер болғандығымен қатар, құралайды көзге атқан мерген әрі қан майданда шалт қимылдайтын шапшаңдығы айтылады. Қазіргі Қазақстан тарихындағы ең өзекті мәселелердің бірі – кешегі патша өкіметі тұсында да, кеңестік дәуірде де орын алған қоғамдағы әділетсіздіктер мен түрлі келеңсіздіктерден үзілді–кесілді түрде арылу және жеке адам факторын, жеке тұлғалардың атқарған тарихи қызметін ғылыми негізде, жаңа көзқарастар тұрғысынан кеңінен ашып беру болып табылады.

Торғай облысы Ырғыз уезінің топырағында дүниеге келген Әзберген Мұңайтпасұлының жеке басының қасиеттері, атап айтқанда, оның зеректігі,қазақ арасындағы беделі, батырлығы, соғыс өнеріндегі тапқырлығы, мергендігі руластары арасында оның беделін көтеріп, көрші елдерге танытады. Тіпті оның тарихтағы орнынанықтаған «Қазақ Совет энциклопедиясында» Әзберген Мұңайтпасұлы қатардағы батырлардың бірі ғана емес, атағы бүкіл Орта Азияға белгілі ірі саяси тұлға, үлкен беделдің адамы екені айтылады. Онда былай деп жазылған: «Мұңайтпасов Әзберген (1806-1873) ХІХ ғасырдың ІІ жартысы. – Кіші жүз Шекті руы қазақтарыныңпатшаөкіметінеқарсыкөтерілісінұйымдастырушылардыңбірі,батыр.Ол1855 жылы Көтібарұлы Есетпен бірге Елек өзені бойына патша өкіметін жақтаушы сұлтан-әкім Жантөринді өлтірген».

Әзберген бидің өмірі мен қоғамдық-саяси қызметі осы күнге дейін ғылыми тұрғыда арнайы жеткілікті зерттелмеген. Оның өмірі туралы деректер революцияға дейінгі кезеңде, яғни ХІХ ғасырдың ІІ жартысында кейбір орыс саяхатшылары мен офицерлерінің күнделіктері мен естеліктерінде көрініс тапса, ал кеңестік кезеңдегі зерттеушілердің еңбектерінде Әзберген би таптық көзқарас негізінде назарға алынбай, жазылған жағдайда көбінесе, оған реакцияшыл, феодалдық қоғамды жақтаушы, керітартпа тұлға ретінде баға берілді. Ал Қазақстан тәуелсіз ел атанғаннан кейінгі мерзімде зерттеушілер тарапынан Әзберген би туралы ашық жазылып, ол ірі қоғам қайраткері, тарихи тұлға ретінде суреттеле бастады.

Сонымен, жаңа әлемдегі Қазақстанның жас буынына артылар жауапкершіліктің жүгі де жоғары, ал бүгінгі күннің мұғалімдеріне қойылатын уақыт талабы одан да биік. Нәтижесінде, білім алушылардың ізденістік дағдыларын жетілдіріп, ақпараттық технология арқылы пәнге қызығушылығы, ойлау қабілетін дамытады, жалпыдан негізгіні табу, салыстыру, жүйелеу және саралау, нақты сұрақ қою, сөйлеу мәдениетін және жан-жақты дүниетанымдық, ой-өрісі мен шығармашалық қабілетін арттырады.

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1.ҚР «Білім туралы» Заңы. 2007

2.«Қазақстан-2030» бағдарламасы.

3.Тұрлығұл Т., Адырбеков Б., Көпекбай Ә. «Ежелгі Қазақстан тарихы» оқыту әдістемесі (5-сынып). «Атамұра». А., 2001.

4.Тұрлығұл Т., Құнапина Қ., Мәженова М. «Ежелгі Қазақстан тарихы» оқыту әдістемесі (6-сынып). «Атамұра». А., 2001.

326

5.Кенжан А. «Болашақ мұғалімдерге қойылатын талаптар»//Қазақстан мектебі. А., 2002,

№9. [ 10-б.]

6.Жадрина М. Результаты образования: традиции и новые тенденции // Открытая школа.

-2004. №1. [51-63.]

7.Бөлеев Қ. «Болашақ мұғалімдерді оқушыларға ұлттық тәрбие беруге кәсіби дайындау».

А., 2004.

8.Дьюи Д. «Демократия и образования». М., 2000.

9.Сластенин В.А., Каширин В.П.. «Психология и педагогика». М., 2004.

10.Дүйсекенова З.. « Басты мәселе-жаңаша білім беру» // Қазақ тарихы. №5, 2008

11.Таңмамбетова Ш.. « Модульдік оқыту технологиясы» // Қазақ тарихы. №4, 2008

12.Жолдасова Б.Б.. Инновациялық технологияларды білім беруде қолдану. А., 2007. №5.

44-45-бб.

13.Тұрлығұл Т. Жаңа педагогикалық технологияларын тарих сабақтарында қолдану жолдары // Қазақстан тарихы. №4, 2004

14.ҚСЭ. – Алматы: Ғылым, 1976. - Т. 8. – 640 б.

15.Костенко Л. Обзор доступов к Хивинскому ханству // ТС. - 1859. - Т. 82.

16.Игнатьев Н.П. От Айбугирского залива до Кунграда // ТС. - 1860. - Т. 21.

17.Галкин М.Н. Этнографические исторические материалы по Средней Азии и Оренбургскому краю. – СПб., 1868. – 430 с.

19.ВеселовскийН.И. Очеркиисторико-географических сведенийоХивинскомханстведо настоящего времени. - СПб., 1877. – 352 с.

20.Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в пяти томах. - Алматы: Главная редакция казахской советской энциклопедии, 1985. - Т.5. - 528 с.

21.Середа Н.А. Из истории волнений в Оренбургском крае // РМ. - 1891. Кн.10. - С. 66-91.

ТАРИХТЫ ОҚЫТУДА МҰҒАЛІМДЕРГЕ ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР

Ә.А.Өскембай,

т.ғ.к., С.Аманжолов атындағы ШҚМУ, Қазақстан тарихы кафедрасының доценті

Қазіргі таңдағы заман талабына сай тарихшы мұғалімдерге қойылатын талап күн сайын күрделеніп келеді. Қай қоғамда өмір сүрсек те тарихшы мұғалім сол қоғамның дамубарысын, жетістігін насихаттайтын жан-жақты білімді тұлға болуы шарт. Қазіргі таңдағы тарихшы мұғалім тарихшы, саясаткер, философ, әлеуметтанушы, өлкетанушы, археолог, мәдениеттанушы болуы керек. Тарихшы мұғалімнің әдістемелік жұмыстарының мазмұны да біршама күрделі. Ал, Тәуелсіз Қазақстанның тарихшы мұғалімдеріне қойылатын талаптар күн санап өсіп келеді. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңындағы тарих пәнінің мұғалімі: «...ұлттықжәнежалпыадамзаттыққұндылықтарға,ғылымменпрактикажетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға, шығармашылық, рухани және дене мүмкіндіктерін дамытуға, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыруға, азаматтық пен елжандылыққа, өз Отаны -Қазақстан Республикасына сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді құрметтеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге, республиканың қоғамдық-саяси экономикалық және мәдени өміріне белсене қатысуға, әлемдік және отандық мәдениеттің жетістіктеріне баулуға, қазақ халқы мен республиканың басқа да халықтарының тарихын, әдет ғұрпы мен дәстүрлерін зерделеуге, мемлекеттік, орыс, шетел тілдерін меңгеруге көмектесуі тиіс» - деген міндеттерді орындауға күш салады [1,1б.].

Тарихшымұғалімдермектептеоқитын әроқушының бойындаотанғадеген сүйіспеншілікті қалыптастырып, қазіргі заман талабына төтеп бере алатын азаматтық тұлғаны қалыптастыра білуі керек. Тарих пәнінің мұғалімі сонымен қатар, Қазақстан Республикасының «Білім

327

туралы» Заңындағы: Қазіргі кезеңде мектепте тарихты оқытудың басты міндеті -жастарды адамбаласыныңөткеншындықтарихыментаныстыру,дүниежүзілікмәдениеттіңбасты-басты жетістіктермен сусындату, өткен тарихты өздігінше сын көзімен талдай отырып, келешекті бағдарлайтын, шығармашылықпен ойлана отырып, олардан дұрыс қорытынды жасай алатын, тарихи деректермен өздігінше жұмыс істеп, өз білімін үнемі толықтырып отыратын, алған білімін күнделікті өмірде қолдана алатын азамат тәрбиелеу екені үнемі назарда болуы тиіс[1,

2б.].

Сондықтан, қазіргі кезде тарихты оқытудың жаңа технологияларын тарих сабағында үздіксіз қолдану заман талабы болып отыр. Оқушылардың тарих сабағындағы өз беттерімен жұмысын ұйымдастыру, олардың алған білімдерінің түпкілікті нәтижесін көрсетеді. Неміс педагогы А.А. Дистерверг: «Жаман мұғалім ақиқатты өзі айтып береді, ал жақсы мұғалім оқушының өзін ізденуге жетелейді, ойлатуға үйретеді»-деген.

Тарихшы мұғалім әдістемелік құралды, оқыту мен тәрбиенің мақсаты мен мазмұны, оқушылар әрекетін ұйымдастырудың әсідістері белгіленген дайын сабақ жоспарлары мен ұсыныстарды пайдаланғанмен де оларды өз мәселесіне бейімдеп, жаңадан ой елегінен өткізеді. Мұның өзі шығармашылық ізденістің көрінісі. Мұғалім мамандығының ерекшелігі оның тарихты оқытуда оқу-тәрбие міндеттерін шешуден туындаған педагогикалық шығармашылығының мазмұнынан туындайды. Белгілі бір педагогикалық тиімділікке жетуді мақсат етіп қойған мұғалім оқушының дербес танымдық әрекетін ұйымдастырып, алған білімдерінқорытып,тарихиқұбылыстарданқорытындыойтүйіндейалатындәрежегежеткізуі тиіс. Жұмысты жаңа бастаған тарихшы мұғалімге шығармашылық ізденіс қиын және күрделі болады. Бұл оның нақты педагогикалық жағдайда алға қойған мақсатына негізінен өзінің еңбегімен қол жеткізуге мәжбүр болатындығынан туындайды.

Мектепке жаңадан келген ұзтазға мектеп әкімшілігі тарпынан қойылатын талап қатаң болғаны дұрыс деп ойлаймын. Өйткені сабақты өзі білетін бірлі-жарымды әдіс-тәсілдерге сүйеніп жүргізіп, өзін еркін сезінген ұстазда өзінікі ғана дұрыс деген ұғым қалыптасады. Оған сабақ бергеннен бастап әдістемелік көмектер көрсетіліп, оның шығармашылықпен жұмы істеуіне жол салу қажет. Әр ұстаз жаңашыл болуы қажет. Оқытудың заманауи технологияларын әр сабақта, оқушылардың білім деңгейлеріне, жас ерекшеліктеріне сай дұрыс қолдана білуі шарт. Жаңадан мектепке келген тарихшы мамандар өздеріне бірнеше талаптар қойғаны жөн. Олар: өзге мұғалімдердің сабағына қатысу және талдау жасау, мектептік, аудандық әдістемелік бірлестіктердің жұмысына қатысу, өз тәжірибесін жазып шығару; жарыссөзге,баяндамағадайындалу,сабақтың,ашықсабақтыңталдамасындайындап, мақала жазу, көмекші құрал жасауға қатысу, педагогикалық эксперимент жасап, оның нәтижелерін талдау, дербес әдістемелік тақырыппен жұмыс жасап, алынған нәтижелердің теориялық және іс-тәжірибелік маңызына баға беру, оқушылардың ғылыми-зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру.

Тарих пәнінің мұғалімінің сабаққа алғашқы дайындығы оқу жылы басталмастан бұрын мемілекеттік стандарт пен барлық сыныптардың оқу жоспарымен танысудан басталады. Осындай жағдайда ғана мұғалім жекелеген сабақты емес, тұтас тақырыптарды, курстарды жүргізуге дайын болады. Осы құжаттардың негізінде мұғалім оқушылардың іскерлігі мен дағдыларды меңгеріп, тұлға ретінде қалыптасуы барысында тереңдеп, нақтылана түсетін деректер мен ұғымдар жүйесін айқындайды. Содан соң барып, ол жүйенің мектеп оқулықтарынан қалай көрініс тапқанын, тарихи материалдың баяңдалу сипатын, оның құрлымы мен мазмұнын, әдістемелік аппаратының тиімділігіне көз жетізеді. Оқулықтарға талдау жасау өзара байланысты сабақтарды, олардың оқу курсындағы орны мен рөлін айқындауға мүмкіндік береді. Мемлекеттік стаңдарт, окулық және бағдарламамен жете танысу оқылатын бөлім мен курстың тақырыбының оқу-тәрбиелік мақсаттарын айқындауға көмектеседі. Осыдан соң сабақты тақырыптық жоспарластыруға кірісуге болады. Оның мәнісабақтарды тарихи және қисынды байланыстарына, оқу типі мен түрлеріне қарай жүйеге топтастыру. Мұғалім мазмұнын өзі ашатын және оқушылардың дербес игеруіне оңай тиетін

328

тақырыптарды белгілейді. Нақты сыптағы оқушылардың танымдық мүмкіңдіктерін анықтап барып мұғалім тақырыптық жоспар негізінде сабақ жоспарын түзеді.

Мұғалім қызметінің ең маңызды кезеңінің бірі - өзінің педагогикалық қызметіне талдау жасап, баға беруі. Бұл әрекет педагогикалық мақсат пен құралдың, қажетті жағдай мен мүмкіндіктің арасындағы қарамақайшылықты, өзінің қызметіңде орын алған олқылықтар мен кемшіліктерді анықтауға мүмкіндік береді. Өзінің тұлғалық сапаларына өзі талдау жасай алған мұғалім өзінің педагогикалық әрекетіне түзету жасап, оған шығармашылық тәсілдер енгізеді. Сол сияқты білімі мен біліктілігін көтеріп, қазіргі заманғы педагогикалық және тарихи білімінің дамуы мен өскелең қоғамның талаптарына сай тұрақты кәсіптік өсуді қамтамасыз ете алады. Мысалы, менің өмірлік ұстанымым-өмір бойы өз білімімді жетілдіру. Тәжірбиелі мұғалім оқуқурсымен алдын ала танысқанда немесе тақырыптық жоспар түзгенде тақырыптарды немесе бөлімдерді оқып-үйренудің келешек мақсатын айқындайды. Ал жас мұғалімәдеттежалпымақсаттарғаемес,нақтысабаққадайыңдықкезеңінденақтымақсаттарға көңіл бөлгені орынды. Оқулық пен оқу бағдарламасына құрылымдық-функционалдық талдау кезінде мұғалім жұмыс қорытындысы, ойлар мен тұжырымдарды, ұғымдардың анықтамасын қағазға белгілеп отырады. Құрылымдық талдаудың барысында білім берушілік, тәрбиелік және дамытушылық сабақ мақсаты айқындалады.

Тарих пәнінің мұғалімі әрбір сабаққа тыңғылықты дайындалуы керек. Күнелікті сабақ жоспарын жазғанда,болатын сабақтың әркезеңін дұрысжоспарлап,оқушылардың түпкі білім нәтижесіне бағыттауы қажет. Сондықтан, әр тарихшы тарихты оқытудың әдіс-тәсілдерін жете меңгерген маман болуы шарт. Біз қазіргі таңда жаһанданудың бел ортасында отырмыз. Сондықтан, оқушыларға әлемдік стандарттарға сай білім беру біз үшін үлкен талап болып табылады. Оқушылар қазіргі таңда өз бетімен тарихи материалдарды меңгеріп, оларға талдау жасап, өз беттерімен баға бере алуы қажет. Әр сабақта оқушыларға белгілі бір тарихи оқиғаларға байланысты ой салып, ойлантып отырған жөн. Қазіргі кездегі тарих сабағына қойылатын талаптар төмендегідей: сабақтағы тарихи мазмұнның, педагогикалық ойдың толықтығы, оның алға қойған мақсатқа сәйкестігі, білімнің ғылымилығы, тарихи деректердің анықтығы, түрлі білім көздерін қолдану, базалық білім қалыптастыруда негізгі шешуші мәселені таңдап ала білу, оқушылардың жоғары деңгейдегі дербес ойлай білуі мен танымдық белсенділігін қалыптастыру, сабақ типін,оныенгізудің құралдары мен әдістерін дұрыстаңдай білу, таңдап алынған оқу жұмысы тәсілдерінің педагогикалық ниетке, оқушылардың танымдық мүмкіндігінің мазмұнына сай келуі, мұғалім мен оқушы әрекетінің біртұтастығы.

Оқушылардың тарихи білімін қалыптастыру аса маңызды. Тарихи білім мынадай құрамдас бөлімдерден тұрады: тарихи фактілер, тарихи даталар мен хронологиялар, тарихи фактілердің кеңістікпен, уақытпен байланыстылығы, тарихи түсініктер, тарихи ұғымдар, тарихи зандылықтар. Тарихи білімдер төмендегідей үш категорияға бөлінеді: тарихи уақыт, тарихи кеңістік, тарихи қозғалыс. Тарихты оқытудағы фактінің рөліне келсек, тарихи білімді меңгеру тарихи фактіні оқып үйренуден басталады. Оқушылардың жауаптары тарихи факторлармен ұштасып отыруы қажет. Тарихшы мұғалімдердің құзіреттіліктеріне қойлатын талаптардың бірі-тарихи құжаттармен дұрыс жұмыс жүргізе алуы. Мұғалім тарихи құжаттармен тиімді жұмыс жүргізе отырып, оқушылардың тарихи білімдерін шыңдап, тарихи сана-сезімдерін дамыта алады. Оқушылар бастапқы сыныптарда тарихи құжаттармен жұмысты мұғалімнің көмегімен талдаса, жоғары сыныптарда құжаттарға, деректерге өз беттерімен талдау жасай алады.

Тарих пәнінің мұғалімініе қойылатын тағы бір талаптарихшы мұғалімдердің ауызекі сөзі анық және ғылыми болуы керек. Ауызекі сөз - адамзаттың жүйеленген және жинақталған тәжірибесін жеткізудің ең тиімді тәсілдерінің бірі. Мұғалімнің жанды сөзі оқу үрдісіне ғылымның соңғы жаңалықтарын, қазіргі күннің мәселелерін шұғыл жеткізуге мүмкіндік береді. Ауызекі сөз ең бастапқы білім көп бола тұрып, басқа да білім көздерін қолдануға көмектеседі. Тарих сабағындағы мұғалім сөзі біріншіден, ақпараттық қызмет атқарып, өткен кезбен бүгінгі күннің тұтас болмысын жаңғыртады. Екіншіден, қисынды қызмет атқарып, оқушылардың санасына адамзат ойының ақиқатқа ұмтылған дәлелдік қуатын сіңіреді.

329

Үшіншіден, тәрбиелік қызмет атқарады. Сөз ауызша сөзге де, жазба мәтінге де қажет болғандықтан сөздік әдіс ол ауызша және сөздік-баспалық болып екіге бөлінеді. Сөздік әдіс оқушы мен мұғалім бірлесе жұмыс жүргізіп, бір-бірімен сөздің көмегімен байланысқанда, ал сөздік-баспалық тәсіл жазба мәтінмен жұмыс жүргізгенде қолданылады. Оқытудың көрнекі әдістері де сөзбен тығыз байланысты.

Көрнекілік әдістер сұлбалар, кестелерді, тарихи карталар мен картиналарды, тақта мен борды, экрандық құралдарды қолдануды қажет етеді. Бұл әдіс қандай тәсілдерді қолданғанда да бірнеше элементтерден құралады. Мысалы, тарихи картинаны пайдаланғанда мәселе қою, оның мазмұнын оқушылардың талдауы және талқылауы, қорытынды әңгіме жүргізу сияқты бөлімдерден тұрады. Осылайша, оқытудың барлық әдістерінде сөз қолданылса, ол таза күйіңдетексөздікәдістердепайдаланылада.Басқаәдістердесөзтиістіоқуқұралдарыменбірге - жазба дерек көзі, оқу және көрнекі құралдармен аралас қолданылады. Тарихшы мұғалімнің сөзі анық, түсінікті, жағымды болуы қажет. Мұғалімнің ауызекі сөзі сабақтың әр кезінде де қолданылады. Тіпті, белгілі бір тақырыпқа оқушыларға бейнефильм көрсету үшін, көрсетілетін фильмге түсініктме беріп, соңында ауызекі сөзбен қорытынды жасаған дұрыс. Тарих сабағынан беретін мұғалімге қойылатын талаптардың бірі-кіріктірілген сабақ әдістемесін білуі. Тарих әдебиет, музыка, құқық, өлкетану, дінтану, география сабақтарымен тікелей байланыста болғандықтан, қазіргі кезде кіріктірілген сабақтар өткезу өте тиімді. Мысалы, ХІХ ғасырдағы Қазақстан мәдениетін өткен кезде осы пәндермен байланыстыра жүргізген өте тиімді. Осы жағдайда пәнаралық байланыс жүзеге асып, оқушылардың сабаққа деген қызығушылықтары арттады.

Қазіргі таңда тарих сабағында ақпараттық технологияларды қолдану заман талабы болып отыр. Ақпараттық ортада жұмыс жасау үшін кез келген тарихшы мұғалім өз ойын жүйелі түрде жеткізе алатындай, коммуникативті және ақпараттық мәдениеті дамыған, интерактивтік тақтаны пайдалана алатын, он-лайн режимінде жұмыс жасау әдістерін меңгерген мұғалім болуы қажет. Сабақта ақпараттық технологияны пайдалану сабақтың тиімділігі мен сапасын арттырып, білім берудің табысты болуына оң ықпал етеді. Ақпараттық-коммуникативтік технологияны барлық деңгейлерде жүйелі пайдалану арқылы оқушы тарих сабағында алынған ақпаратқа талдау жасай білуге, ақпаратты дұрыс таңдау жауапкершілігін қалыптастыруға және өз бетінше жұмыс істеуге дағдыландырады. Ақпараттық технологияларды тарих сабағында қолдану оқушылардың танымдық қабілетін шыңдап, шығармашылыққа тәрбиелейді. Бұл өз кезеңінде мұғалімдердің сабақта уақытты тиімді пайдалнуына да септігін тигізеді. Әсіресе оқушылармен қашықтықтан оқыту технологиясын пайдалану өте тиімді. Бұл оқушылармен қосымша жұмыс істегенде, ауа-райының келеңсіздіктерінен сабақтар болмай қалған жағдайда өте тиімді. Тарих пәнінен сабақ беруде әр түрлі жаңа технологияларды қолдану көптік етпейді. Ең бастысы сабақта алдыңа қойған мақсатқа жетсең болды. Өз тарихын білмеген ұрпақ, өз елінің қамын жемейді. Сондықтан, өз елін сүйіп, қорғайтын азаматтарды тәрбиелеу тарихшылардың алдындағы үлкен міндет.

Оқушыларға саналы тәрбие беруде тарих сабағынан тыс шаралардың да алатын орны зор. Ол үшін, тарихшы мұғалімдер тәрбиелік шараларды дұрыс, ұтымды ұйымдастыра білетін мамандар болуы қажет. Тарихи тұлғалар туралы іс-шараларды ұйымдастырғанда көріністер көрсеткен өте ұтымды болады. Бұл шараларда оқушылардың шығармашылық қабілеттері қалыптасады, оқушылардың сабақта алған білімідері шыңдалып, тарихи тұлғалардың өмірі мен ерлігінен өнеге алады. Мысалы, Абылай ханнның ХҮІІІ ғасырдағы дипломатиялық саясатын насихаттай отырып,біз өз отанын сүйетін,қиын-қыстаузаманда өз елін тығырықтан алып шығатын азаматтарды тәрбиелей аламыз. Сонымен қатар, Алаш қайраткерлерінің қазақ қоғамын дамытуға қосқан үлесін түсіндіріе отырып, олардың мәңгілікел идеяларының бүгінгі күнгі өзектілігін көрсете аламыз.

Тарих пәнінің мұғалімі жан-жақты, білімді, ұтқыр, ұйымдастырушылық қабілеті зор жаңашыл болуы керек. Қазақстандағы білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттікбағдарламасыжобасындаҚазақстандаоқитындардысапалыбілімменқамтамасыз етіп,халықаралық рейтингілердегі білімкөрсеткішінің жақсаруы мен қазақстандық білімберу

330

жүйесінің тартымдылығын арттыру үшін, ең алдымен, педагог кадрлардың мәртебесін арттыру, олардың бүкіл қызметі бойына мансаптық өсуі, оқытылуы және кәсіби біліктілігін дамытуды қамтамасыз ету, сондайақ педагогтердің еңбегін мемлекеттік қолдау мен ынталандыруды арттыру мәселелеріне үлкен мән берілген [2, 1б.].

Тарих пәнінің мұғаліміне қойылатын тағы бір талаптың бірі-ұлттық идеяны насихаттап, оқушылардың ұлттық сана-сезімдерін дұрыс қалыптастыру болып табылады. Оның негізімәңгілік ел идеясы. Мәңгілік ел-қазақ халқының ұлттық идеясы. «Мәңгілік Ел» идеясы қазақ халқы тарихының басты мәселесі болып отырғаны белгілі. Осы мәселеге қазақ халқы тарихында жауап іздемеген батырлар, қара қылды қақ жарып, әділін айтып, елді аузына қаратпаған шешендер мен көсемдер, хандар мен билер, тіпті, халық арасынан шыққан даналардың тарихта үнемі болып тұрғаны әлімсақтан белгілі. «Мәңгілік Ел» идеясында қазақ халқыныңсығымдалған,жүйеленгенөмірсүрутәжірибесініңәлеуметтік-мәденинәтижесібар. «МәңгілікЕл»идеясын ұлттыңтарихидамуүрдісінентысқарықараумүмкінемесжәнеқолдан немесе ойдан шығарылған мәселе еместігі тағы белгілі.

Бұл идеяның өміршеңдігі тарихшы мұғалімдердің шеберліктеріне байланысты. Жас жеткіншектер осы идеямен сусындап білім алып, осы идеямен саналы тәрбие ала білуі қажет. Ата-бабаларымыз елімізді найзаның ұшымен қорғап келсе, болашақ ұрпақ елімізді білімнің күшімен қорғап мәңгілік ел ретінде сақтай алады, дамытады деген ойдамын.

Сондықтан, мәңгілік ел идеясын жас ұрпақтың санасына дұрыс сіңіре білу тарихшы мұғалімдердің алдында тұрған үлкен міндеттердің бірі болып табылады.

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

1.https://www.egemen.kz, «ҚР Білім туралы» Заңы, Астана, Ақорда, 2017 жылғы 1 наурыз. №50-VI ҚРЗ

2.http://adilet.zan.kz/, Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы, Астана, 2016 ж.

3.Т.Т.Тұрлығұл. Қазастан тарихын оқытудың теориясы мен әдістемесі: Оқу құралы.- Алматы: Қарасай, 2011.-264б.

4.З. Қарабаева «Жаңа педагогикалық технология негізінде оқушылардың шығармашылық қабілетін қалыптастыру» // «Қазақстан тарихы» әдістемелік журнал, № 12, 2004 ж.

«ЭКСКУРСИЯЛЫҚ ТУРИЗМ ҚЫЗМЕТІНІҢ МЕНЕДЖМЕНТІ» САБАҒЫНДА «ТУРИЗМДЕГІ МЕНЕДЖМЕНТТІҢ ДАМУ ТАРИХЫ» ТАҚЫРЫБЫН ТҮСІНДІРУ ӘДІСТЕМЕСІ

Г.А. Мейрманова,

т.ғ.к., әл-Фараби атындағы ҚазҰУ доценті

Классикалық туризм менеджментінің дамуында төрт кезеңімен ерекшелінеді; іріктеу фазасы Х1Х ғ. дейін бастапқы фаза-1800-1917жж көтеріліп даму фазасы 1917-1990 жж. Туристтік кәсіпкершіліктің түрлі формаларының қалыптауы және орталықтанған туризм құрылымы ұйымының құлау фазасы -1990ж қазіргі уақытқа дейін. Осы кезеңделу мәселесіне байланысты бір-бірінен көлік қатынасымен ерекшелінеді жаяу, паравозбен, теміржолдармен автокөлік – ұшақпен, саяхат мотивизациясымен саяхаттың себебіне байланысты, мақсатты саяхаттар (әлемді тану, емдік, демалыс, рекрациялық және т.б). Саяхатқа қатысушылар санымен және қоғамдық ортасына байланысты жатуы-сметадан – орта жоғарғы класстан бұқаралық топқа дейінгі туризімнің (яғни қоғамның барлық тараптары).

1.Ежелгі кезең. Менеджмент дамуында бұл кезең ең ұзақ болды – б.з.б XI-VIII ғғ. бастап шапмамен VIII ғ дейін. Басқару ісі бөлек бөлімдер саласы болғанға дейін, адам заттық мыңдаған жылдар бойы осы салада тәжірбиесін жинақтады. Бірлесіп еңбек етудің алғашқы формалары алғашқы қауымдық құрылыс кезеңінде қалыптасқан. Осы уақытта қоғамды

331

басқару ру, тайпа тобырдың барлық мүшелерімен бірге жүргізіледі. Ру-тайпа көсемдері мен ақсақалдары басқарудың кәсібилігі салаларында қолға алды. Шамамен IV-VIII мыңж.б.з.б. Таяу Шығыстағы бірқатар аумақтарда өңдеуші шаруашылықтан (аңшылық, терімшілік, т.б) азық-түлік алудың жаңа формасы өндіруші шаруашылыққа көшу болды. Осы кезең менеджменттің пайда болуына нүкте болып, басқару саласындағы белгілі бір адамдардың білімін қалыптастырады.

Туризімге байланысты ең көне саяхатшылар баратын атақты елПунтқа жүргізілген теңіз экспозициясын айта аламыз. Оны ежелгі Египет патшайымы Хатшепсут ұйымдастырған. Ежелгі гректер б.з.б VIII ғғ өзінде саяхаттан. Олар Антикалық олимпиядаларға көрермендер мен қатысушылар ретінде қатысқан. Дегенмен сол кездің өзінде саяхаттың осындай себептері жалғыз болған жоқ. Географ және тарихшы Геродот б.з.б. Vғ. саяхаттаған. Ол өз замандастарының салт-дәстүрлерін зерттеген. Римдік жалпақ жолдар жүйесін алғашында әскери мақсаттарда салды, кейін жолдар адамдардың көшіа келу, кету және тұрақты тұру орнын ауыстырғандардың жүрісін жеңілдетті. Ежелгі Египетте мемлекеттік құндылықты басқарудың бай іс-тәжірибесі жинақталды. Грек қала мемлекеттерінің гүлдену кезеңінде (б.з.б. 3000-2800жж) саяси, экономикалық және мәдени байланыстар нәтижесіндегі қалыптаса бастаған белгілі бір дәстүрлер, туризмнің өзі тектес орталығының қалыптасуына ықпал етті. Осылайша барлық Эллададан олимпиадағы олимпияла ойындарына көрермендер мен қатысушылар ретінде жиналған ежелгі гректер, көршілес елдер аумағындағы саяхаттар барысында жеке бас аманшылығына кепілдік алған.

Белгілі бір діни ағымдар қалыптасқан уақытта саяхатшылардың өте ауқымды категориясы пилигримдер қалыптасты. Уақыт өте келе бөгде елдерге саяхаттайтын саяхатшылардың қонақжайлылығының заңы қалыптасты. Бай саяхатшыларға белгілі бір ақыға саяхат барысында жол серіктер, ңр түрлі жүріс құралдары, жолдағы күзет, жатын орын мен тамақ берілген.Римимпериясыныңқұлауысаяхаттарменсапарлардыңсаныназайтуғаәкеліпсоқты. Ортағасырларда саяхаттау қиын болғанымен қатар қауіпті де болған. Мемлекеттік қызметкерлер, саудагерлер мен студенттерден басқа өз салаларын жұмыс мақсатында іске асыратын, орта ғасырда алыс сапарға шығатын адамдар саны аз болған, себебі физикалық қатер мен тонап кету қаупі жоғары болған. Танымал «ұлы саяхат» жоғарғы сословие өкілдері жасаған 17 ғасыр құжатталған. 18-19ғасырлар осындай турларға бұзарлық халықта қазынашылық таныта бастады. Жастар арасында ұзақ уақытқа Еуропаға сапарға аттану сәнге айналды. «ұлы саяхат» станциялары ретінде алғашқыда Еуропаның мәдени орталықтары саналды. Негізінен Испания, Франция, Италия мен Грецияның қалалары мен құндылықтары болды.БасқаруісінерекшеқызметсаласыретіндеалғашсипаттағандардыңбіріСократболды. (б.з.б. 470-399жж.) ол басқарудың түрлі формаларын сипаттап соның негізінде универсалдық принципін жариялады. Осындан кейін Платон (б.з.б. 428-348жж) мемлекеттік басқарудың формаларының классификациясын беріп, басқару органдарының функциясын бөлуге әрекет жасады. Көрсетілген материалдарда туризмдегі басқару процесіндегі оқиғалар мен даталарды сипаттамайды, дегенмен белгілі бір деңгейде ежелгі өнер мен ғылымдағыменеджмент жайлы түсінік береді.

2) Менеджмент дамуындағы индустрияландыру кезеңі (1800-1917жж.)

Осы кезеңде мемлекеттік басқарудағы түсініктің дамуында басты жеміс А.Смитке тиесілі. Ол басқару саласындағы маман, еңбек бөлінісінің түрлі формаларын сараптап, билеушімен мемлекеттің міндеттерін сипаттаған. ХVIII соңына қарайй қазір біз өнеркәсіп төңкерісі деп атайтын феномен анық байқала бастады. Бұл процес көптеген елдердің экономикасына әсерін тигізіп, қазіргі туризмнің негізін қалыптастырды. Бұл кезеңнің негізгі сипатталуы жер шарының халқының саны екі есеге артумен, экономиканың индустрияландыруышы көрсетіледі. Халық санының көбеюі миграцияға әсер етті. Адамдар өз үйлерін тастап, жаңа индустриалдықалаларғакетебастады, басты себеп: тек қалалардағана жұмыстабумүмкіндігі болды. Сонымен, индустрияландыру қоғамда екі жаңа сектор қалыптастырды) қала халқы, негізінен теміржол жолаушылары болып, танымал экскурсияларға шығып тұрды; б) фонд жинақтаушылармен финансистер-саяхатпентуризмніңнегізгітұтынушыларыболған байлар.

332

Алғашқы ұйымдасқан туристік саяхаттардың біріне 1841ж. Жүргізілгенағылшын кәсіпкері Томас Куктың 600 адамға теміржол бойымен серуен жүргізуін жатқыза аламыз. 1845ж. оның бастамасымен Ливерпуль қаласына саяхат экскурсиясы жүргізілді. 1847 жылы Т.Кук туристік қауымдастық құрып, олар тек Англия аумағында емес, шет елдерге де жолдама сатумен айналысты. Т.Кук туризм саласындағы алғашқы менеджер деп есептеледі. Жоғарғы сословияның жас өкілдері білім алып болып, «ұлы сапарға» кетіп, кәсіби өмірге жеткенше бөгде мәдниеттермен танысқан. «Ұлы сапар» екі-үш жылға созылды. Ағылшындар үшін ол Лондонда басталып, Парижге соғып римде аяқталған. Саяхаттар мен туризм ХІХғ негізінен теміржол мен параходтарда жасалған. Үлкен қалалар көркейіп, индустрииалды мегаполистерге айналды. Үлкен қалалардың көбінде орта тап өкілдері қызмет көрсету салаларындажұмысжасады.Осытаптыңтабыстарыұлғайып,оларөздерінедемалуынақаржы жинау мүмкіндігіне ие болды. Қалыптасып келе жатқан сұраныстар нәтижесінде демалумен ойын сауық индустриясы қалыптасты.XVIII ғасырдың соңына қарай біз өнеркәсіп төңкерісі деп атайтын феномен анық байқала бастады. Бұл процесс көптеген елдердің экономикасына әсерін тигізіп , қазіргі туризмнің негізін қалыптастырды.

Бұл кезеңнің негізгі сипатталуы Жер шарының халқының саны екі есеге артумен, экономиканың индустрияландырылуымен көрсетіледі. Халық санының көбеюі миграцияға әсер етті. Адамдар өз үйлерін тастап, жаңа индустриалды қалаларға көше бастады, басты себеп: тек қалаларда жаңа жұмыс табу мүмкіндігі болды. Сонымен, индустрияландыру қоғамда екі жаңа сектор қалыптастырды: а) қала халқы, негізінен теміржол жолаушылары болып, танымал экскурсияларға шығып тұрды; б) фонд жинақтаушылар мен финансистерсаяхат пен туризмнің негізгі тұтынушылары болған байлар. Алғашқы ұйымдасқан туристік саяхаттардың біріне 1841 жылы жүргізілген ағылшын кәсіпкері Томас Куктың 600 адамға теміржол бабымен серуен жүргізуін жатқыза аламыз. 1846 жылы оның бастамасымен Ливерпуль қаласына саяхат экскурсиясы жүргізілді. 1847 жылы Т. Кук туристік қауымдастық құрып, олар тек Англия аумағында емес, шетелдерге де жолдама сатумен айналысты. Т. Кук туризм саласындағы алғашқы менеджер деп есептеледі. Жоғарғы сословиенің жас өкілдері білім алып болып, «ұлы сапарға» кетіп, кәсіби өмірге жеткенше бөгде мәдениеттермен танысқан. «Ұлы сапар» екі-үш жылға созылды. Ағылшындар үшін ол Лондонда басталып, Парижге соғып Римде аяқталған.

Саяхаттар мен туризм XIX ғасырда негізінен теміржолдар мен параходтарда жасалған. Үлкен қалалар көркейіп, индустриалды мегаполистерге айналды. Үлкен қалалардың көбінде орта тап өкілдері қызмет көрсету салаларында жұмыс жасады. Осы таптың табыстары ұлғайып, олар өздеріне демалуына қаржы жинау мүмкіндігіне ие болды. Қалыптасып келе жатқан сұраныстар нәтижесінде – демалу мен ойын-сауық индустриясы қалыптасты. Саяхаттау кең танымал болғанша және оның құрамдас бөліктері бірлескенше, туристік жолдамалар аз болып, саяхатшылар өз демалысының ұйымдастырушысы өздері болды (мысалға,саяхатшыларжолжүругетеміржолнемесетеңізжүзукомпанияларыныңофистеріне жол ақысын төледі). Саяхаттау эволюциясы мен индустрияландыру мен коммерция дамуы туристік ұйымдардың түсінігіне келген саяхатшыларды қонақүйлерде ұстау кірді. Сонымен, өсіп жатқан адамзат сұраныстары саяхат барысындағы агент-менеджерлердің қалыптасуын тездетті. Осы себептер туристік ұйымдардың шығуын қалыптастырды. Саяхатқа шығатын халықтың көпшілігі, ендігі кезде өз саяхатының жоспарын туристік ұйымдастырушы, яғни менеджерлерге сеніп тапсырды.

Бұл жаңа іс-тәжірибе көлік-қатынас компанияларының үлесінің артуына да себепкер болды. Осындай туристік қызметпен айналысатын компанияларды – тур-операторлар деп атады. Осылайша, туроператорлар қатынас компанияларының қызметін арзан бағаға сатып алып, оны басқа жерлерде ұсына алатын болған. Бағадан төмен үстеме бағамен сатады. Томас Кук туроператор ретінде бастап, тек кейінірек турагент болған. Т. Куктың тәжірибесі, экскурсияны мәдени демалудың түрлі формалары ретінде көрсетуден және «турагентті» алғашқы қолданғаннан тұрады. Сонымен, XIX ғасырдағы туризм дамуындағы негізгі

333

факторларға, тұрмыс деңгейінің көтерілуіне, бос уақыттың көбеюін, қатынас құралдарының қалыптасуын жатқыза аламыз.

3) Туризмдегі менеджменттің жүйелену кезеңі: 1918-1990 жж. туризмнің даму және гүлдену кезеңі. Осы кезеңнің негізгі ерекшелігі КСРО-дағы туризм басқаруындағы менеджменттің дамуы. Туризмнің ұйымдастыру-басқару структурасындағы әлеуметтік тип қалыптасты. Революциядан кейінгі алғашқы жылдары туризм мен экскурсияға қызығушылық артты. Туристік-экскурсиялық жұмыстың ұйымдастыру-әдістемелік басшылығы Наркомпрестің бас саяси-ағартушылық комитетіне артылды. Арнайы орталықтарда туризмді ұйымдастырушылар дайындау мәселесі көтеріліп, экскурсиялық станцияларды экскурсоводтардаярланабасталды.Туризмменэкскурсияныңауқымыкеңейебастады.КСРОда шет ел туризмін дамыту мәселесі арнайы кәсіби орган қалыптастыру мақсатын қойды. Осындай орган Еңбек және Қорғаныс Кеңестерінің шешімімен бүкілодақтық «Интурист» ұйымы 1929 ж. құрылды.

1930 ж. АҚ «Советтік турист» пен Пролетар туризм одағының қосылуы жүргізілді. Бүкілресейлік пролетар туризмі мен экскурсиясының ерікті ұйымы құрылды (ОПТЭ). ОПТЭ жұмысы мемлекеттік негізде құрылды. Бұл ұйым территориялық принципте туризмнің ұйымдастыру-басқару структурасын құрды. 1936 жылы ОПТЭ жұмысы тоқтап, ондағы материалдық-техникалық база ВЦСПС берілді. Осы жылы ВЦСПС жанынан Туристік – экскурсиялық басқарма құрылды. Соғыстан кейінгі алғашқы жылдарда Европада жоғары халық миграциясы болып, халықаралық саяхатқа сұраныс туғызды. Қираған халық шаруашылығын қайта жаңғыртумен туризм басқарма жүйесі қалпына келіп, дами бастады. 1962 жылы туризм бойынша Кеңестер жүйесі құрылады. 1958 жылы маусымда халықаралық жастар туризмінің Бюросы «Спутник» құрылады, шетел жастарын орналастырумен совет туризмін шетелдерде ұйымдастырумен, ішкі кеңестік жасөспірімдер мен қыздар саяхатын, олардың демалысын жастар лагерінде ұйымдастырумен айналысқан. Халықаралық маслихаттағы туристік қызметті ДТҰ ұйымдастырады, 1968 жылы құрылған (Дүниежүзілік туристік ұйым).

4)Туризмді басқарудың орталықтанған жүйесінің құлау кезеңі (1990ж.- қазіргі уақыт). КСРО-дағы қайта құрулар бір жүйедегі туристік-экскурсиялық жүйенің құлауына әкеліп соқты. Осының базасында туристік ұйымдардың түрлі формалары құрылды. Негізгі басымдылықта сыртқы туризммен айналысатын туристік фирмалар. Украинадағы туризмнің дамуэтаптары– қалыптасу,дамужәнеұлттықтуризмніңстадиялары.5этаптыбөліпкөрсетуге болады: Ағартушылық (1890 жылға дейін) әртүрлі экскурсиялар, сапар , серуен, негізгі мақсаты білім алу мен ғылыми-географиялық өлкетанулық аудын немесе туған өлке жайлы жинақтармен сипатталады. Туризм мен экскурсия айтарлықтай деңгейде әлеуметтік жобалардың іске асуында қызмет атқарды.

Кәсіпкерлік. Осы уақытта тек туристік инфрақұрылым өсіп қоймай, туристік сұраныс нарығы қалыптаса бастайды, онда 2 негізгі сегмент байқалды-жоғарғы таптың элитарлы туризмі және интеллигенцияның экскурсиялық, рекреациялық туризмі. Көптеген туристік бюро, фирма, компания, клуб, ұйымдар құрыла бастады. Бірінші дүниежүзілік соғыс шаруашылық-ұйымдастырушылық тенденцияға ресурс қалдырмады.

Орталықтанған ұйымдастырушылық (1927-1960 жж.) Шаруашылықтағы идеалогиялық функциялардың басымдығымен сипатталады. 1928 ж. Пролетарлық туризм қауымдастығы құрылументуризммонополизациясыбасталды.Соныменқатар,туризмдамуыжылдамболып, экстенсивті - жаңа ресурстар мен территориялар тартылуына орай дамыды. Осылайша ең үлкен және ең арзан әлеуметтік туризмнің материалдық базасы қалыптасты.

Администраторлы-нормативтік (1969-1990 жж.) – әлеуметтік туризмнің жылдам даму өсімдерімен және одан да жылдам батыс елдерінің туризм инфрақұрылымынан артта қалуымен сипатталады. Кезеңнің позитивті нәтижелеріне рекреациялық жобалау жүйесінің қалыптасуын, жаңа кәсіби-квалификациялық құрылымның құрылубастамасын және туристік саладағы кадрлар даярлау жүйесін жатқыза аламыз.

334

Өтпелі (1990 ж. бастап) – осы кезеңде экономикалық реформалар аясында туристік шаруашылықтың даму тенденциялары қалыптасты. а) рекреациялық қажеттіліктер құрылымның өзгеруімен туристік нарықтағы сегментацияның бастамасы; б) монопольді туристік шаруашылықтан көпсалалы шаруашылыққа көшу. Туристік кәсіптердің кіші және ортаңғы салаларының белсенді дамуы; в) экономикалық қатынастардағы мәдени мұра мен табиғи ресурстарды пайдалануға көшу.

Экскурсия саласының қызметіндегі менеджменттің рөлі мен ерекшеліктері.

«Менеджмент» термині Оксофор сөздігінде былай қарастырылады:

-адам сөйлесу мәнері, әдіс;

-билік және өнердегі басқару;

-ерекше шаруа;

-административті билік.

XX ғ. менеджмент өзіндік бөлек білім саласы ретінде бөлініп шығып, осы кезден бастап менеджмент экономикалық, әлеуметтік, құқықтық, техникалық және т.б қосалқы жүйелердің, және де басқару өнері тәжірибесін бірлестіреді. Ол сонымен қатар басқару теориясы мен практикасын қосады. Менеджменттің негізін ұйым құрайды. Әдетте ұйым ретінде құрылым, ұйымдасқан іс-шаралар, бірлескен нәтиже алуға бағыт беретін мақсаттар түсіндіріледі. Туристік-экскурсиялық фирма - бұл коммерциялық ұйым, басты мақсаты өз қызметі арқылы, әртүрлі туристік-экскурсиялық жұмыстар арқылы пайда түсіру. Іске асырылатын шара мен экскурсиялық фирмада оның басқару құрылымы сәйкесінше формадағы сипат алады. Атап көрсетілген функцияларды туристік ұйымдарда әртүрлі бөлімшелер, соның ішінде туристік және әдістемелік бөлімшелер атқарды. Кіші немесе орта ұйымдарда функцияларды тек бір бөлім – экскурсиялық-әдістемелік немесе методистер тобымен іске асырады. Жеке экскурсиялық фирмалар, өз істерін экскурсия жүргізу мен ұйымдастыруға арнайды.

Туристік-экскурсиялық ұйымның бағыттарының қызметі, туризм түрімен сипатталады, мысалға:

-ішкі белсенді (украин туристеріне қызмет көрсету)

-сыртқы белсенді ( шетел туристеріне қызмет көрсету)

-ішкі белсенді емес

-сыртқы белсенді емес.

Туристік-экскурсиялық фирмалар қызметінде айтарлық ерекшеліктер бар, олар оның мамандандырылуымен, ауқымымен және операциялар сипатымен түсіндіріледі.

Қабылдап алушы фирмаларға туристік индустриялы ұйымдармен байланыс тән, олар келетін туристермен экскурсанттарғақызмет көрсетедіжәнетурфирмалармен– туристермен экскурсанттар жеткізуші байланыс тән. Қабылдап алушы турфирмаларға жергілікті тұрғындарға туристік-экскурсия қызметтер көрсету де тән.

Экскурсия менеджментіндегі бақылау функциясы. Бақылау – менеджменттің негізгі функцияларының бірі. Бақылау циклдығы:

-экскурсиялық фирма қызметіндегі стандарттар құрастыру;

-қызмет нәтижесін өлшеу мен сараптау

-шаруашылық корректировкасы

Практикада бақылаудың үш түрі бар : бастапқы, қазіргі және қорытынды.

Көптеген жағдайларда экскурсия жүргізетін экскурсовод экскурсанттар қанағаттану дәрежесін сапа критериі ретінде санайды. Осындай қадам экскурсия сапасын түсіреді. Кейде экскурсияның кемшіліктері байқалады: дәрістің ұзақ болуы, шектен тыс ақпараттық, тақырыптың аяқталмай қалуы, этюдтігі.

Экскурсияны тыңдау – бұл сапардағы экскурсовод жұмысын тексеру. Тыңдау барысында экскурсиясының сапасын саралау жргізіледі. Экскурсия менеджментінің тиімділігіне баға беру.Фирманың туристік нарықтағыбәсекелестігі оның өнімінің бәсекегеқабілетті болуында және экономикалық әдістерді қолдануында. Экскурсиялық фирма өндіруші де, туристікэкскурсиялыққызметатқарушыдаболыптабылады,сондықтаноныңбәсекегеқабілеттіболуы үлкен әсер береді:

335

-экскурсиялық қызметті көрсетумен сапасын жасауды:

-кешенді шарттар – фирманың тұтынушыларға жүргізетін скидкалары;

-фирманың имиджі;

-фирманың нарықтағы тенденциялары.

Экскурсия қызметтегі басты шарттар, басқару жүйесінің функциялануы болып табылады. Басқару процесінің бастапқа этапында келесі шарттар маңызды:

1)методикалық жасақтау

2)кадрлық жасақтау

3)ақпараттық жасақтау. Маркетинг – жопарлаудың бастапқы этапы.

Маркетинг фирманы басқарудың қызметі ретінде атқарады:

-сұранысты зерттеу, өнімнің нарықтық сұранысын

-өнімнің нарықтық сұранысы негізінде маркетингтік жоспарын жасаудың, көліктік шығындарын есептеуді және т.б.

-өнім мен қызмет көрсетудің жоғарғы шегіндегі бағаны қояды;

-фирмадағы және өнім шығарудағы есептеуді;

-белгілі бір шаруашылық саласындағы нәтижені.

Жан-жақты тұтынушылар сұранысын зерттеу маркетинг қызметінің негізін құрайды. Ұсыныс туристік нарықтағы екінші басты компонент болып табылады. Экскурсиялық ұсыныстыңерекшеліктерінеқызмет көрсетуспецификасымен өнімніңтематикалығыжатады. Жоспарлау – бұл шешім қабылдау процесі. Жоспарлау мен бақылау арқылы экскурсиялық фирма өз ресурстарын ішкі және сыртқы шартқа қарай өзгертіп, белгісіз, бұлыңғыр болашақпен күреседі. Іске асыру уақыты бойынша жоспарлау бөлінеді: ұзақ мерзімді (стратегиялық); орта мерзімді (тактикалық), қысқа мерзімді және оперативті.Сонымен қатар, материалды ресурстарды, жабдықтарды, кадрларды, өнім кешіктіруінің, қаржылық, экскурсия-әдістемелік т.б. жоспарлау түрлері бар. Өз қызметін жоспарлау барысында фирма келесідей жұмыстарды атқарады:

-аймақтағы туризм дамыту мақсатына қатысу;

-қала мен аймақтың туристік-экскурсиялық орталық ретіндегі бәсекелестік анализін жүргізу;

-бәсекелестік стратегиясын құрастыру;

-туроператорлық қызметіне инновациялық технологияларды пайдалану;

-тарихи-архитектуралық ескерткіштердің жағдайын сараптау.

Кез келген кәсіпкерліктің жұмысы бизнес-планнан басталады. Бизнес-план кез келген бөлім санына ие болуы мүмкін. Бизнес-жоспар бірнеше жылға жоспарланады және ішкі және сыртқы шарттарға қарай бірнеше рет қарастырылады.

Бағыттаушы фирмалардың негізгі мақсаты – жергілікті халықты экскурсиялық қызметке қала сыртындағы сапарларға және музей, театрларға, қызмет көрсетуге тарту. Ұйысдасқан экскурсиялар мамандандырылған қызметкерлер, экскурсанттарға қызмет ете алатын жұмысшылармен жүргізілуі тиіс. Экскурсиялық фирма негізінен турагент қызметін де бірге атқарады, қызмет саласына экскурсоводтар, туристтік-экскурсиялық жол жетекшілерін және т.б. тартады. Ол экскурсиялық қызметтердің сатушысы болуы да, туристік-экскурсиялық қызметтің өзіндік пакетін құрастырушысы да бола алады.

Менеджер – бұл маман, басқару қызметімен кәсіби тұрғыда айналысатын. Экскурсиялық жұмыспен айналысатын саланың менеджеріне келесідей қызметтер кіреді:

-мақсат қалыптастыру мен оған жету стратегиясын жасау,

-өндірістік экскурсиялар мен экскурсиялық программалар ұйымдастыру, іске асыру және орындау

-қызмет көрсеткіштерінің криктерийлерін анықтау.

Менджер нәтижелерді салыстырып, оны басшылыққа, компаниялар мен бағыныштыларға айтады:

336

-мотивациямен коммуникацияларды қолдайды. Менеджер барлық қызметкерлермен үнемі коммуникацияны қолдайды.

Экскурсиялық қызметтің ерекшелігі басқару объектісі ретінде менеджердің кәсіби компетенциясын анықтайды:

-адамдармен жұмыс жасай алуы және коммуникацияға қабілет

-басқарудағы практикамен, теориялық білімді игеруі

-өз саласындағы компетенттілік.

Тарихи ескерткіштер мен музейдегі мәдени мұраларды әр-түрлі экскурсиялар жүргізу арқылы туристік қызметтегі менеджмент саласы бойынша жүйеленуін меңгеру; музейдегі мәдени мұраларды дәріптеу,ғылыми түгендеу, әлемдік музейлік экскурсиялық істе алдыңғы қатардағы теориялық және практикалық ілімдердің тенденциялары мен заңдылықтарын қолдана білу; экскурсиялық істің теориялық және практикалық жетістіктерінің әдіснамалық негізгі білімдерін меңгеру; экскурсиялық істің теориялық концепциясы мен идеяларын сараптамалық бағытта меңгеру. Студенттер алған білімдері мен дағдыларын түрлі сферада практикалық іске айналдыра алады.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

1.Дькова Р.А. Основы экскурсоведения. – М., 2005.

2.Емельянов Б.В. Экскурсоведение. Учебное пособие. –М., 2002.

3.Музеи будущего: информационный менеджмент / сост. А.В. Лебедов, М., 2001

4.Шляхтина Л.М., Фокин С.В. Основы музейного дела. Учебное пособие для студентов педогигических и гуманитарных вузов. – СПБ., 2000.

ОҚЫТУДАҒЫ КОУЧИНГ ТИІМДІЛІГІ

Ж.К. Тойшубекова,

ҚазМемҚызПУ-нің оқытушысы

М.Ибрагимова,

әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің, аға оқытушысы

Педагогтердің өзара кәсіби дамуында, әріптестерімен үздіксіз тәжірибе нәтижесін бөлісу барысында коучингтің алатын рөлі зор. Коучинг ілімі қазір әлемнің көптеген елдерінде табысты қолданылады. Оның негізін қалаушы Джон Уитмордың жасаған анықтамасы бойынша Коучинг – бұл адамға өзінің жеке мақсаттарын айқындау мен оған қол жеткізуге кәсіби көмек. Ағылшын тілінің қысқаша Оксфордтық сөздігі “соасh” етістігінің мынадай анықтамасын береді – “жаттықтыру, оқыту, ақыл қосу, бағыттау, деректермен қамтамасыз ету” [1]. Коучингтің халықаралық федерациясының анықтауына сәйкес кәсіби коучинг – бұл клиенттерге өз жеке және кәсіби өмірінде нақты нәтижелерге қол жетуге көмектесетін үзіліссіз қауымдастық. Коучинг процесі арқылы клиенттер өз білімдерін тереңдетеді, өз ықпалдылығын және өмір сапасын арттырады [2]. Уикипедияға жүгінсек, коучинг (ағылш. coaching – оқыту, жаттықтыру) — консалтинг және тренинг әдісі; классикалық консалтинг пен тренингтен айырмашылығы — коуч кеңес және қатаң ұсыныстар бермейді, ол шешімді клиентпен бірлесе отырып іздестіреді. Ал психологиядан айырмашылығы коучингтегі мотивацияның бағытында.Коучпен жұмыс істеуде белгілі бір мақсатқа, өмірде және жұмыста жаңа, позитивті тұжырымдалған нәтижелерге жету ұйғарылады [3]. Яғни, анықтаманы талдай кетер болсақ, коучинг адамға немесе компанияға мақсатқа, нәтижеге жетуге көмектеседі. Коучингтімеңгергенмаманды«коуч»не«коучер»депатайды.Коучкеңесберетінконсультант есебінде емес, мәселелердің шешімін іздеудегі кәсіби дем беруші рөлінде болады. Коуч әрбір клиенттіңтворчестволықмүмкіндігінашады,клиентөміріндежеткіліктіөзгерістердіңболуын қамтамасыз ететін оңды нәтижелерге қол жетуді демейді және ықпал жасайды. Өз тәжірибелерімен бөлісіп, адамдарға сапалы қызмет көрсетіп жүрген жетекшi әлем

337

коучтарынан Тимоти Голви, Джон Уитмор, Мерлин Аткинсон, Томас Леонардты ерекше атауға болады.

Қазіргі кезде коучинг тәсілін әртүрлі жағдайда тиімді қолдануға болады. Мысалы,

корпоративтік коучинг, маркетингтегі коучинг, кіші бизнестегі коучинг,өзара қарым-қатынас коучингі, жетістікке жету коучингі, әдемілік және денсаулық коучингі және оқытудағы коучинг. Демек, коучинг – бұл адамдардың, серіктестердің өмірде, мансапта, бизнесте, сонымен қатар, білім саласында да ең жоғары нәтижелерге жетуіне ықпал ететін қатынастар процесі.

Коучингті оқу жүйесінде оң нәтижелерге, жағымды өзгерістерге ықпал ететін тиімді тәсіл ретінде қарастыруға болады. Себебі ол оқытушылардың дамуы мен жетілуіне көмек көрсете отырып, әр маманның кәсіби деңгейін арттырады. Мұндай жағдайда коуч тренингтер өткізу арқылы оқыту мен оқудағы тәжірибесінің сапасын арттыруға ықпал етеді. Алайда, коуч – үйретуші емес, ол – сұрақ қоюшы, адамның өзіне өз проблемасын шешуге көмектесуші. Сауалдар нәтижесінде туындаған түрлі мәселелер, ұсынылатын жекелеген тәсілдер мен әдістер оқу үдерісіндегі жағдайды айтарлықтай өзгертуге қабілетті. Шетел мамандарының айтуынша,коучингжекеадамныңшынайыүдемелікәсібидамуынамүмкіндікжасап,өзкәсіби мүмкіндігін бағалау қажеттілігін сезген кезде қолданылады [4]. Демек,кәсіби пікір алмасулар оқушылардың білім алуын жақсартумен қатар, күнделікті оқыту тәжірибелердің жақсы жақтарын талдауға көмектеседі. Оқытуидеяларының алмасуы барысында теориялық білімнің оқытушы үшін кәсіби жағынан дамуына әсер ететін негізгі фактор екендігі жайлы ой туындайды. Бұл ретте өмір бойы білім алу мұғалім кәсібінің заманауи талабына айналғандығын дәлелдейді. Осылайша оқытудағы коучинг білім жүйесі, оның жағдайы туралы мәселелерді қозғай отырып, білім мекемелерінде оқыту және оқуды қалай жақсартуға болатынын қарастыруға көмектеседі. Сондай ақ, идеялар бөлісу және әріптестермен бірлесе жұмыс атқару оқыту мен оқу бағдарламасына жеке рефлексия жасауға мүмкіндік туғызады, ізденушінің «оқудағы қиындықтарын» түсінудің маңыздылығын сезінуге көмектеседі [5, 24 б.]. Жақсы коучинг мұғалімді жұмысына және оқушыларына тигізетін әсеріне қатысты терең ойлауға, анық, түсінікті және метакогнитивті болуға ынталандырады. Олар мұғалім ретінде өздерінің құзыреттілігі туралы, мұғалімдік кәсіп пен оқыту үдерісі туралы білімін молырақ, жұмысқа сай кең педагогикалық рөлді қолдануда сенімдірек болады. Сонымен қатар, олар жоспарлау, мониторинг жүргізу және қайта жасау секілді мұғалім жұмысының сапасын арттыратын метакогнитивті қабілетті жоғарылатады. Байқағанымыздай, коучинг тез шешім қабылдауды көздемейді, керісінше, өзгерісті революция арқылы емес, эволюция арқылы жасайтын құралмен қамтамасыз етеді [6, 13-б.].

Коучингті өзара, топтық және алқалық негізде өткізуге болады. Квинсленд өзара коучингті екі не одан көп оқытушы маманның арасында болатын интербелсенді үдеріс деп сипаттады. Семинарларда үйреніп,игерілгеннен кейін оқытушы өз сабағына қолданатындықтан, білімнің таратылуы толықтай қамтамасыз етіледі. Өзара коучинг ең тиімді тәжірибелерді түсіну деңгейін арттырып, жақсы әзірленген оқу жоспарын әкелетіндіктен оқу орындарында оқыту мен оқудың жақсаруына үлесін қосады. Жаңа идеялармен алмасу әрекеті басым орын алатындықтан, Роберт Гармстон өзара коучинг мұғалімнің жеке кәсіби дамуын алға итермелейді және мектеп ахуалын жақсартады дейді [7].

Топтық коучинг құрамында оқу орнының барлық оқытушылары бар, жалпы оқытушылар құрамының (ЖОҚ) инновациялық оқыту дағдыларын дамытуға қолданылды. Екі аптада бір рет өтетін коучинг сессияларында жаңа оқыту дағдылары түрлі топтық тәсілдері арқылы таныстырылады.Осыданкейінмұғалімдержұптабелгілібірдағдылардыжәнестратегияларды дамытып, бір-бірін сабақ үстінде бақылайды. Аталмыш коучинг белгілі бір мәселелерді шешуге арналғандықтан, әкімшілік, көшбасшылық стратегиялар қамтылып, оқу орнына игі ықпал етеді. Алқалы коучинг әр пән тобының (ПТ) ішкі коучингісінің әрекет етуші бейнесі. Пән кафедралары оқытушыларды жергілікті өтетін семинарларға қатысуына қолдау көрсетіп, пәнге қатысты түрлі материалдар жиналады. Осылайша әріптестік коучинг арқылы оқыту тәжірибелері мен дағдыларын дамыту көзделеді [8, 118-б.].

338

1 сурет. Оқушылардың нәтижесін жақсартуға ынталандыру үшін мұғалімдердің тапсырысы мен білім әлеуетін құрайтын циклы (Тимперли Х.)

Суреттен көріп отырғанымыздай, Х. Тимперлидің оқушылардың нәтижесін жақсартуға ынталандыру үшін мұғалімдердің тапсырысы мен білім әлеуетін құрайтын циклы бойынша оқушылардың не үйрену керектігіне мән беріледі [9,45- б.].

Ең маңыздысы – мұғалімдердің негізгі назары оқушыларда болады. «Оқушылардың қазіргі түсінігі мен құнды нәтижелерінің арасындағы жетіспеушілікті толтыруға көмектесуі үшін мұғалімдер ретінде, қандай қабілеттер мен білім болуы керек?» деген сұраққа жауап бере алулары керек. Келесі маңызды мәселе – теория мен практиканы кіріктіру. Ойланып қабылданған мұғалім шешімі өте тиімді саналады. Себебі ол теориялардан тұратын кешенді әрекет арқылы оқу үрдісінде сапалы міндеттер мен жоспарлар қоя отырып, белсенді түрде педагогикалық қызмет атқарады [10].

Кеңес алғысы келген кез-келген маман әріптестер арасындағы талқылауға еркін түрде қатынаса алады. Осылайша өз жұмысына әділ баға бере алады. Себебі кері байланыс негізінде коучингтен өтетін адам мықты және әлсіз жақтары туралы объективті пікірлермен танысады. Бұл әр маманның кәсіби тұрғыда дамуы үшін және жеке мақсаттар қоюда игі ықпал етеді.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

1.https://aral53.wordpress.com/2010/.../коучинг-ілімі-туралы.

2.blogtime.kz/.../kouching-zhane-onyn-artykshylyktary.html

3.https://ru.wikipedia.org/wiki/Коучин

4.Джоунс Э. Коучинг пен тәлімгерлік айырмашылығы.

//http://www.theguardian.com/teacher-network/teacher-blog/2014/aug/05/ coaching-ntoring- teachers-professional-development

5.Деон Чарльз Лоу Школа как самообучающаяся организация: коучинг и менторинг в школе // «Педагогикалық диалог» ақпараттық-әдістемелік журналы, 3 (13) 2015, 24-б.

6.Элейн Уилсон. Коучинг - революция емес, эволюция арқылы өзгеріс жасайтын құрал //«Педагогикалық диалог» ақпараттық-әдістемелік журналы 3 (13) 2015, 13-б.

7.РобертГармстон.Өзаракоучинг:тілдікжәнемәдениайырмашылықтарыбароқушылар оқытушыларының біліктілігін арттырудың тиімді моделі 2013

// http://www.nsdc.org/library/authors/garmston.cfm

8.Әбдікәрімова Қ.Е. Педагогтердің өзара кәсіби әрекеттестігіндегі коучингтің тиімділігі //«Педагогикалық диалог» ақпараттық-әдістемелік журналы 3 (13) 2015, 118-б.

339

9.Тимперли Х. Мұғалімдердің кәсіби оқуы мен дамуы: Синтез ықпалдастығы ең жақсы дәлелдер (BES). Веллингтон, 2007, 45 –б.

10.Гармстон Р. Өзара коучинг: тілдік және мәдени айырмашылықтары бар оқушылар оқытушыларының біліктілігн арттырудың тиімді моделі. 2005ж. // http://www.nsdc.org/library/authors/garmston.cfm

«МӘҢГІЛІК ЕЛ» ИДЕЯСЫНЫҢ - ЖАСТАР ТӘРБИЕСІНДЕГІ ЫҚПАЛЫ

А.Қ. Тоқсанбаев,

әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың аға оқытушысы

Адам – қашанда еркіндікті, бостандықты аңсайды, тек аңсап қана қоймай, сол үшін әдістәсіл іздейді, күреседі. Бостандық, еркіндік, тәуелсіздік – асыл арман. Оған жетудің жолы әрқилы. Негізгісі екеу. Бірі – күрес жолы, екіншісі келісім жолы. Ал тәуелсіздікке қол жеткізген соң оны сақтап қалу, одан да қиын. Тәуелсіздікті сақтап қалу үшін ел ішінде алауыздық болмау керек. Ал, ол үшін халыққа біртұтас идея, алға жұмылдыратын бағыт, мақсат – мұрат керек. Ұлттық идея - халық мұраты. Бұл бiр көптен көтерiлiп жүрген тақырып. Идея – грек сөзi, образ, ұғым, түсiнiк мағыналарында қолданылады. Атқаратын мiндетiне қарай идея алуан-алуан қырымен көзге түседi. Мәселен, бiрде ол сырт дүниенi бейнелейтiн қоғамдықсананыңпiшiнiболса,ендiбiрдеадамныңбастысенiмiорнынажүредi.Әрбіртарихи даму кезеңінде өзіндік идеясы болмайтын ұлт жоқ және де кең ауқымды адамдар тобының санасы мен жүрегін жаулап алуда ешбір идея тиімділігі жағынан ұлттық идеямен теңдесе алмайтыны анық. Ұлттық идея - ұлттың сол тарихи кезеңде өзін-өзі тануынан көрініс табатын ұлттық санада басымдыққа ие көзқарастар. Зерттеушілер бұл үғымның екі қырына баса маңыз береді. Бір жағынан, қауымдастықтың өзін-өзі ұлт деп танып, түйсінуі, екінші жағынан оның ерекше тарихи адамдар қауымдастығы ретіндегі өз көзқарастары, ұстанымдары, құндылықтары жайлы жалпақ әлемге жар салуы.

Тарихта мемлекет пен қоғам көшбас­шылары халықтың интеллектуалдық күш-қуаты мен ұлттық ресурсын біріктіріп, ор­тақ мақсатқа бастайтын жалпыұлттық идея тауып отырған. Қиын-қыстау кезеңнен ұлт­ты алға сүйреп шығаратын ұлттық идея­лар мен ұлттық бірегейліктердің әлем­дік тәжірибесін көптеп кездестіруге болады. Ұлы депрессия жылдары АҚШ-ты шыңы­рау­дан алып шыққан Рузвельттің «Жаңа курсы», одан кейін Дж. Кеннедидің «жаңа қоғамы» түптеп келгенде «америка­лық ар­манның» құрамдас бөлігін құрады. Қазіргі кезде америкалықтар өздерін әлемдік көшбасшы, бір полюстік әлемнің орталығы ретінде сезінеді, рухтанады. Екінші дүние­жүзілік соғыста күйрей жеңіл­ген Жапония­ның қарыштап дамуына күшті идеология­лық тұғырнама себеп болды. Жапония соғыста тас-талқан болып жеңіліске ұшы­рағаннан кейін «Біз соғыста жеңілсек те, бейбіт өмірде жеңіске жетуіміз керек. Қан майданда жеңілдік, бірақ экономикада жеңу қажет» деген ұлттық идея алға шықты. «Игілікті мемлекет» ұранын көтер­ген Исибаси үкіметінің, одан кейін Икэда үкіметінің «ұлттық табысты екі еселеу» ұранын жалау еткен жоспарлары жапон жұртынан кең қолдау тауып, соғыстан қалжыраған елдің экономикасы өрлей бастады. Күншығыс елі ақыр соңында әлем­дегі көшбасшы мемлекетке айналды. Түбі бір, саяси жүйесі бөлек Солтүстік Кореядан қауіпсіздігін қам­та­масыз етуді басымдық тұтқан Оң­түстік Кореяның ұлттық идеясының мәні – бұрынғы отарлаушы ел – Жапонияны экономикалық даму жағынан қуып жетіп, басып озу болды. Кінәсін мойындау идея­сы және оны жалпыеуропалық құндылық­тарға қосу соғыстан кейінгі Германияға өзі­нің ұлт­шылдық болмысын жеңіп шығуға жағдай туғызғаны анық. Бір кездері генерал Шарль де Голльдің «Ұлы Франция» ұлттық идеясын жүзеге асырғаны белгілі. Өмірінің 27 жылын түрмеде өткіз­ген Нельсон Мандела Оңтүстік Африка Республикасында ақ не қара нәсілге бөлмейтін, яғни апартеидсіз ел саясаты ОАР-дың ұлттық идеясына айналды. Бұл ұлттық идея жүректерге жол тауып, әлем­нің қол­дауына қол жеткізіп, ОАР-дың өр­леуіне мүмкіндік берді. [1]

340

Хронологиялық тұрғыдан келер болсақ, қазақстандағы ұлттық идеяның жасы - қазақ этносымен түйдей құрдас. Ол қазақтармен бiрге дүниеге келдi әрi тарих сахнасына да қазақтармен қол ұстаса көтерiлдi. Мұратсыз ұлт ұлт болып қалыптасуы да, сақталып қалуы да мүмкiн емес. Қазақ хандығы тұсында ұлттық идеяның өзегiн мемлекеттiктi нығайту, этникалық территорияны қалыптастыру болса, одан кейінгі кезеңде Ресей, Қытай, Жоңғар, Орта Азиялық мемлекеттермен оңтайлы қарым-қатынас орнатып, елдігімізді сақтап қалу болды.

Мәңгілік Ел» идеясының салтанаты бәрімізді байлық иесіне айналдырмайды. Әрине, байлар, орташалар бүгінгіден әлденеше есе көп болары сөзсіз. Бірақ әлеуметтік жіктелу сақтала береді. Менің пайымымша, ХХІ ғасыр ортасына қарай біз «ақылды» ортада өмір сүретін күнге жетеміз. Үй, жабдық, жол, көлік, киім, оқулық – бәрі «ақылды» болғандықтан, бақылауды күшейтіп, жауапкершілікті лезде анықтауға мүмкіндік беретіндіктен, адамдарды адамдық қалпынан шығармайды. Бұл кедейлер, кембағалдар, қылмыскерлер, жемқорлар жоғалады деген сөз емес. Қайшылықтар, кемшіліктер орын ала береді. Шешімі де табылып жатады. Мәселе «ақылды» ортаны түзуге, әсіресе ғылыми қамтымды экономиканы, жоғары өңделген өнімдер шығаруды қалыптастыруға, білім мен ғылымның тиім­ділігін арттыруға өздік төл олжа сала білуімізде, сол жолға шыңдап түсуімізде, сөз бен істің бірлігінде. «Бұл үшін өзімізді үнемі қамшылап, ұдайы алға ұмтылуымыз керек»! Осылайша ғана «Қазақстан әлемде адамдар үшін қауіпсіз және тұруға жайлы елдің біріне айналуға тиіс».

Елбасының биылғы Жолдауда айтқан «Мәңгілік Ел» идеясы да осыдан туындаған деп ойлаймын. «Мәңгілік ел - ата-бабамыздың сан мың жылдан бергі асыл арманы екенін барлығымыз білеміз.Оларман әлем елдерімен терезесі тең қатынасқұратын,әлемкартасынан ойыптұрыпорыналатынтәуелсізмемлекетатануеді.Олармантұрмысыбақуатты,түтінітүзу шыққан, ұрпағы ертеңіне сеніммен қарайтын бақытты ел болу еді. Біз бұл армандарды ақиқатқа айналдырдық. Мәңгілік елдің іргесін қаладық. Мен қоғамда «қазақ елінің ұлттық идеясы қандай болуы керек» деген сауалдың жиі талқыға түсіп жүргенін естіп жүрмін, біліп жүрмін. Біз үшін болашағымызға бағдар етіп ұлтты ұйыстыра ұлы мақсаттарға жетелейтін идея бар. Ол - мәңгілік ел идеясы. Тәуелсіздігімізбен бірге халқымыз мәңгілік мұраттарына қол жеткізді. Біз еліміздің жүрегі, тәуелсіздігіміздің тірегі мәңгілік елордамызды тұрғыздық. Қазақтыңмәңгілікғұмырыұрпақтыңмәңгілікболашағынбаяндыетугеарналады.Ендігіұрпақ - мәңгілік қазақтың перзенті. Ендеше, қазақ елінің ұлттық идеясы - Мәңгілік ел», - деді Президент.

Қазіргі уақытта Мәңгілік Ел болу үшін азаматтарымыз (әсіресе жастар) білім, ғылыммен мықтықаруланғанболуықажет.Себебі,кезкелгенмемлекеттіңбастыбайлығыолхалқы,адам капиталы. Сондықтан Мәңгілік Ел болу үшін әр азаматымыз осы бағытта жұмыс жасауы керек. Бұл әрине оңай шаруа емес. М. Жолдасбеков ағамыздың сөзімен айтатын болсақ: «Қазақтыңендігіұлттықидеологиясыосы «Мәңгілікел»депойлаймын.2050жылыбіз«Мәңгі ел» бола саламыз деп ешкім кесім жасай алмайды. Елбасы оны айтып отырған жоқ. Қазақтың түпкі арманын меңзеп отыр. Халыққа біртұтас идея, алға жұмылдыратын бағыт, мақсат-мұрат керек. Бұл кешегі Жолдауда айтылған, қазақтың көкейіндегісін дөп тапқан сөз болды деп санаймын».

Тәуелсіздікқасиетті сөз, қастерлі де киелі ұғым. Тәуелсіздіктің туын желбіретіп, жықпай ұстау, біздің қолымызда. Тәуелсіздігіміздің қадіріне жетіп, оның көзіміздің қарашығындай қорғау, баршамыздың борышымыз. Ұлттық санамыз саяси өрісіміз сілкініс жасап, өрлеу жолына түскенде біздің кім екенімізді, ата-бабамыздың қандай болғандығын, ұлан байтақ өлкені қалай қорғағанын, бостандықты қалай аңсап, қалай қастерлегенін, кешегі тектілердің ұрпағы екендігімізді ұғынып, келешекке жеткізу парызымыз. Ғасырдан ғасырға жібек желі болып жалғасып келе жатқан бабалар аманатын орындап жалғастыру біздің еншімізде екеніне мақтанамын. [3]

Мәңгілік Ел» идеясының салтанаты бәрімізді байлық иесіне айналдырмайды. Әрине, байлар, орташалар бүгінгіден әлденеше есе көп болары сөзсіз. Бірақ әлеуметтік жіктелу сақтала береді. Менің пайымымша, ХХІ ғасыр ортасына қарай біз «ақылды» ортада өмір

341

сүретін күнге жетеміз. Үй, жабдық, жол, көлік, киім, оқулық – бәрі «ақылды» болғандықтан, бақылауды күшейтіп, жауапкершілікті лезде анықтауға мүмкіндік беретіндіктен, адамдарды адамдық қалпынан шығармайды. Бұл кедейлер, кембағалдар, қылмыскерлер, жемқорлар жоғалады деген сөз емес. Қайшылықтар, кемшіліктер орын ала береді. Шешімі де табылып жатады. Мәселе «ақылды» ортаны түзуге, әсіресе ғылыми қамтымды экономиканы, жоғары өңделген өнімдер шығаруды қалыптастыруға, білім мен ғылымның тиім­ділігін арттыруға өздік төл олжа сала білуімізде, сол жолға шыңдап түсуімізде, сөз бен істің бірлігінде. «Бұл үшін өзімізді үнемі қамшылап, ұдайы алға ұмтылуымыз керек»! Осылайша ғана «Қазақстан әлемде адамдар үшін қауіпсіз және тұруға жайлы елдің біріне айналуға тиіс». «Мәңгілік ел» ұғымын тереңнен түсіндіру, тарихи негіздерін көрсету мәселелері маңызды болып табылады. Тәуелсіздік жолы – ар-намыс жолы. Ғасырлар бойы ата-баба аңсаған тәуелсіздік. Одақ – империя құлап, қолымызға тиді. Бұл ғасырларда бір ғана болатын мүмкіндік. Біз – тәуелсіздіктен ұлтаралық үйлесімді, татулықты, халықаралық бейбітшілікті күтеміз.

Адам – қашанда еркіндікті, бостандықты аңсайды, тек аңсап қана қоймай, сол үшін әдістәсіл іздейді, күреседі. Бостандық, еркіндік, тәуелсіздік – асыл арман. Оған жетудің жолы әрқилы. Негізгісі екеу. Бірі – күрес жолы, екіншісі келісім жолы. Ал тәуелсіздікке қол жеткізген соң оны сақтап қалу, одан да қиын. Тәуелсіздікті сақтап қалу үшін ел ішінде алауыздық болмау керек. Ал, ол үшін халыққа біртұтас идея, алға жұмылдыратын бағыт, мақсат – мұрат керек [4, 77б.]. Ұлттық идея – халық мұраты. Идея – грек сөзi, образ, ұғым, түсiнiк мағыналарында қолданылады. Атқаратын мiндетiне қарай идея алуан-алуан қырымен көзгетүседi.Мәселен,бiрдеолсыртдүниенiбейнелейтiнқоғамдықсананыңпiшiнiболса,ендi бiрде адамның басты сенiмi орнына жүредi. Әрбір тарихи даму кезеңінде өзіндік идеясы болмайтын ұлт жоқ және де кең ауқымды адамдар тобының санасы мен жүрегін жаулап алуда ешбір идея тиімділігі жағынан ұлттық идеямен теңдесе алмайтыны анық.

Тәуелсіздік – қасиетті сөз, қастерлі де киелі ұғым. Тәуелсіздіктің туын желбіретіп, жықпай ұстау, біздің қолымызда. Тәуелсіздігіміздің қадіріне жетіп, оның көзіміздің қарашығындай қорғау, баршамыздың борышымыз. Ұлттық санамыз саяси өрісіміз сілкініс жасап, өрлеу жолына түскенде біздің кім екенімізді, ата-бабамыздың қандай болғандығын, ұлан байтақ өлкені қалай қорғағанын, бостандықты қалай аңсап, қалай қастерлегенін, кешегі тектілердің ұрпағы екендігімізді ұғынып, келешекке жеткізу парызымыз. Мәңгілік Ел — жалпы қазақстандық ортақ шаңырағымыздың ұлттық идеясы. Мәңгілік Ел ұлттық идеясының негізгі мәні — мәңгілік мақсат-мұраттарымыз бен мәдени-рухани құндылықтарымызға негізделген, мемлекет құрушы қазақ халқы мен өзге де ұлттардың ұлттық идеяларын бір арнаға тоғыстыратын идеология арқылы қалыптастырылатын қазақтың ұлттық мемлекеті. Мәңгілік Ел ұлттық идеясы дегеніміз — өткенімізден сабақ ала отырып, болашағымызды баянды ету жолындағы хақ мұраттарымыз! Бүгінгі таңда ғасырлар қойнауында жатқан ұлттық тәрбиенің озық әрі өнегелі дәстүрлерін, асыл қасиеттерін оқушылардың бойында қалыптастыру, этнопедагогика материалдарын ұтымды пайдалану– аса маңызды міндеттердің бірі. Еліміздің білім беру жүйесі әлемдік білім беру кеңістігіне бағыт алуда. Бүгінгі күні қазақ халқының ұлттық мәдениетінің қайта өркендеу жағдайында жеткіншек ұрпақты ұлттық дәстүрлерде тәрбиелеудің заңды объективті қажеттігі туды. Қай заманда болсын жас ұрпақтың өнеге тұтар өзіндік ұлттық тәлім-тәрбиесі болатындығы белгілі. Егеменді Қазақстан Республикасының болашақ ұрпақтарының сана-сезімін, ұлттық психологиясын, оның ерте замандағы атабабалар салт-дәстүрімен сабақтастыра тәрбиелеу қазіргі күннің ең өзекті мәселесі екендігін өмірдің өзі көрсетіп отыр. Ел басшысы өз сөзін «Біз бәріміз бір атаның – қазақ халқының ұлымыз. Бәріміздің де туған жеріміз біреу –қасиетті қазақ даласы. Бұл дүниеде біздің бір ғана Отанымыз бар, ол – тәуелсіз Қазақстан. Біз болашаққа көз тігіп, тәуелсіз елімізді «Мәңгілік Ел» етуді мұрат қылдық.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1.Әбжанов Х Ұлттық идея –кемел келешектің кілті. //Ақиқат журналы - 9 сәуір 2014

2.Е. Жәнібеков //Шет шұғыласы газеті, 10 мамыр 2014

342

3.Назарбаев Н. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев: «Қазақстан жолы-2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ». – Астана, 2014.

4.Новый энциклопедический словарь. - М., 2002.

ТАРИХ САБАҚТАРЫНДА ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯ ЭЛЕМЕНТТЕРІН ПАЙДАЛАНУДЫҢ МАҢЫЗЫ

М.Т. Раймбекова,

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың аға оқытушысы

Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңының негізгі тармағында оқытудың жаңа технологияларын,оныңішіндежоғарыоқуорнындабілімберубағдарламаларыныңқоғаммен еңбек нарығының өзгеріп отыратын қажеттеріне тез бейімделуіне ықпал ететін кредиттік, қашықтан оқыту, ақпараттық-коммуникациялық технологияларды енгізу және тиімді пайдалану міндеті қойылған [1]. Қазіргі білім жүйесінің ерекшелігі – тек біліммен қаруландырып қана қоймай, өздігінен білім алуды дамыта отырып, үздіксіз өз бетінше өрлеуінеқажеттіліктудыру.Білімберусаласындажаңатехнологияэлементтерінжүзегеасыру оқытушылардың өз ұстанымдарын және мүмкіндіктерін түрлендіруді талап етеді.

Қазіргі таңда білім кеңістігін құруға бағытталған білім беру реформасының басты мақсаттарының бірі – инновациялық технологияларға сүйене отырып, болашақ маман даярлауда олардың біліктілігін дамытуға мүмкіндік жасау. Осындай күрделі міндеттерді шешуде ЖОО-да студенттерді жаңа инновациялық технологиялардың көмегімен оқытудың алатын орны ерекше. Инновациялық білім беру құралдарына: аудио-видео құралдар, компьютер, интерактивті тақта, интернет, компьютер, мультимедиялық құрал, электрондық оқулықтар мен оқу-әдістемелік кешен, инновациялық ақпараттық банк, веб-сайт және тағы басқалары жатады [2]. Сондықтан да қазіргі таңда көптеген интерактивтік бағдарламалық бөлімдер, қозғалмалы объектілер құруға мүмкіндік беретін векторлық және графикалық жабдықтаркөптеп шығып,қолданыстабуда.Оқужүйесіндеинтернет қорын пайдаланужайлы американдық ғалым Филлип Шлехти «ХХІ ғасырдағы мектеп» деген еңбегінде, білім беру реформасындағы басты басымдылық интернет технологиясын енгізу. Нағыз кәсіби маман болуүшін күнделіктіинформациялармен таныс болып,көп оқып,интернет қорыментанысып, ақпараттарды жинап, оларға талдау жасап, сараптап, өңдеу керегін пайдалана білу керек деп тұжырымдайды.

Қазіргі таңда тарих сабақтарында жаңа технология элементтерін пайдалану бүгінгі заман талабына сай жауапкершілікті қажет етеді. Оқыту үрдісінде жаңа технология элементтерін қолдану болашақтың талабы. Ал пәнді оқытудағы негізгі мақсаттары студенттерді тарихи оқиғаларды,үрдістердітереңтүсінуге,салыстырабілуге,еңмәндіұғымдардысаралап алуына, тарихи оқиғалардың тарихтағы орнын бағалай білуге дағдыландыру. Студенттердің пәнге деген танымдық қызығушылықтарын, оқуға деген ұмтылыстарын қалыптастыра отырып, іскерлігіндамыту.Тарихсабағынөткізудежаңаоқытутехнологиясыныңәдіс-тәсілдерінпәнге лайықты қолдана отырып, студенттердің ақпаратты іздеуге дағдыларын қалыптастыру арқылы, студенттердің жаңа материалды меңгеруі бойынша деңгейленген тапсырмалар беру керек.

Қазіргі заманғы жаңа техникаларды қолдана білу білімдерімен және дағдыларымен қаруландыру, оқу үрдісінде кеңінен қолдану оқытушымен студенттердің арақатынасын арттырады. Оқытушы тарих сабағында ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдалану арқылы оның тиімділігін жүйелі түрде көрсете біледі. Ақпараттықкоммуникациялық жаңа технологияны пайдалану оқытудың тиімді әдістерінің бірі деп ойлаймын. Әсіресе оқу процесін дамыту мен жетілдірудің болашағы болып табылады, студенттердің шығармашылық белсенділігін арттыруда, зерттеу жұмыстарын дамытудағы ролі ерекше. Студенттердің оқуәрекеттеріндегі нәтижесіне бағдарлануды ғана емес, сонымен бірге осы нәтижеге жетудің әдіс-тәсілдерін меңгеруді де қарастырады. Тарих сабақтарында

343

ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдаланудың тиімділігі:студенттің өз бетімен жұмысы; аз уақытта көп білім алып, уақытты үнемдеу; қашықтықтан білім алу мүмкіндігінің туындауы; қажетті ақпаратты жедел түрде алу мүмкіндігі; студенттің ой-өрісі мен дүниетанымын да кеңейтуге ықпалы зор.

Оқытуда инновациялық технологияларын пайдалану арқылы білім берудің әдіснамалық маңыздылығы оқу-тәрбие үрдісінде пайдалану студенттің өз мамандығына қызығушылығы мен мамандық сапасын арттырып, шығармашылық шабытын шыңдап, ғылыми көзқарасын қалыптастырып, еңбек нарығындағы бәсекеге қабілетті мамандар даярлауда қоғамның даму жолдарын анықтайтыны сөзсіз [3]. Жоғары оқу орнындағы оқытудың инновациялық технологияларын пайдалану арқылы тәрбиелеу мен ынталандырушы ролге, сипатқа ие болу жағын көздейді. Тарих сабақтарында студенттердің пәнге деген белсенділігін арттыру мақсатында тәжірибеде қолданылып жүрген жаңа технология әдістері мен элементтері, шығармашылық пен дамыта білім беру технологиясы, проблемалы оқыту технологиясы, деңгейлік саралап оқыту технологиясы, ақпараттық (компьютерлік) оқыту технологиясын қолдану арқылы өткізу сабақтың тез меңгерілуіне өте үлкен септігін тигізеді.

Тарих сабақтарында жаңа технология элементтерін пайдаланудың маңызы зор. Жаңа ақпараттық технология арқылы оқу процесінің нәтижесін екі деңгейде қарастыруға болады.

Бірінші:тұрақты жаңарту және электронды оқуәдістемелік басылымдарды қолдану; заманауи мультимедияны қолдану; лекцияларды видеотекс ресурстарын қалыптастыру және бизнес-кейстер; аудиториялық сабақтарды интернет арқылы нақты уақытпен өткізу, бұл кезде студент пен оқытушы лекцияны тыңдап қана қоймай оны талқылай алады.

Екінші: бұл оқуүрдісінде жаңа технологияларды және интернет ресурстарды қолданылуы. Оларға жатады: ғылыми, оқыту, оқу-әдістемелік, анықтамалық, демонстрациялық материалдар, интернет көздеріндегі нормативті құжаттар және электрондық мерзімді басылымдар, электронды кітапханалар, мәліметтер базалары, анықтама ресурстар, оқу сайттары, бағдарламалық өнімдер.

Интернет-ресурстар пайда болуы мен жаңа оқу әдістер еңгізілді: қашықтықтан оқыту, интерактивті режимдегі оқыту, микрооқыту. Осындай форма, электронды пошта және ұялы телефон арқылы мәтіндік хабарлар айырбастауға, интернеттен ақпараттарды іздеуге, блок және сайттарды жүргізуге мүмкіншілік береді. Бәріне мәлім, оптималды нұсқа – аралас оқытудың ақпараттық технологияларын кеңінен енгізу, интернет ресурстарының бірнеше түрлерін үйлестіру: оқу құралдарды, бейне-дәрістің сандық әдісімен жазып алынған суретті жәнедемонстрациялықматериалдарды.Интернет– технологиялардамыпжәнеоқытушыларға дәстүрлі Яндекс және Рамблер және т.б электронды пошта колдану мен қоса өте белсенді веб сервисті және оқытушылық интернет сайт қолдану мүмкіндігі бар. Ол студенттерді оқыту үшін инновациялық әдістерді еңгізуді және студенттердің өздерін шығармашылық қызметке белсенді қатысуды көмектеседі.

Оқытушылар сайтты қалыптастыру оқытушы және студенттер арасында тұрақты байланысты және тиімді кері байланысты орнатуды көздейді. Жоғары оқу орнындағы студенттерге оқытудың жаңа технология элементтерін пайдалану арқылы білім берудің әдіснамалық маңыздылығы да арта түседі. Сонымен қатар, қазіргі заман талабына сай ақпараттық технологияларды, электрондық оқулықтарды және интернет ресурстарды пайдалану студенттің білім беру үрдісінде шығармашылық қабілетін дамытуға мүмкіндік береді. Жаңа технологияларды қолдануда студенттердің пәнге деген қызығушылығын арттырып қана қоймай, үлкен ізденіспен, шығармашылыққа жетелеуге де болады.

Нәтижесінде студент:

•Компьютерде еркін жұмыс жасайды;

•Компьютерлік желілермен байланыс жасайды;

•Ақпараттарды ала алады, өңдейді, сақтайды;

•Интернет желісімен тұрақты байланыс туғыза алады;

•Электрондық поштаны қолданып түрлі ақпараттар алмаса алады;

•Өздігінен ізденімпаздық қабілеті артады;

344

•Ақпараттық сауаттылығы мен ақпараттық мәдениеті қалыптасады;

•Өзінің шығармашылық жұмыстарын веб-сайттарда бүкіл әлемге жариялай алады; Студенттердің ақпараттық құзырлылығы мен ақпараттық мәдениетін қалыптастыру қазіргі

таңда үздіксіз педагогикалық білім беру жүйесіндегі ең көкейтесті мәселелердің біріне айналып отыр [3]. Білім беру жүйесінде ерекше маңызды мәселелердің бірі – оқытуды ақпараттандыру, яғни оқу үрдісінде жаңа технологияларды пайдалану [4]. Ақпараттандыру жағдайында студенттер меңгеруге тиісті білім көлемі артып, мазмұны өзгеріп отырады. Білім беру саласында ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдалану арқылы білімнің сапасын арттыру, білім беру үрдісін модернизациялаудың тиімді тәсілдері пайдаланылуда және одан әрі жетілдірілуде [5].

Қорытындылай келе, бәсекелестік күшейген заманда студенттердің білім сапасын арттырып, оқуорындар білім берумен қоса дағдыларды, біліктілікті қалыптастырып және сол білімдердітәжірибедеқолдануқажет.Жалпыөзұсыныстарымдыайтакететінболсам:Жоғары оқу орнында білім беретін қазіргі заманға сай жаңа ақпараттық құрал-жабдықтармен жабдықтау, интерактивті тақталар мен мультимедиялық кабинеттермен және арнаулы пәндер бойынша электрондық оқулықтармен қамтамасыз ету; білім саласында оқытудың жаңа ақпараттық технологияларын пайдалану бойынша білім жетілдіру курстарын жиі ұйымдастыру жұмыстарыда қарастырылса деген пікірді айтқым келеді.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1.Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы 2.Мұхамбетжанова С.Т., Мелдебекова М.Т. Педагогтардың ақпараттық –

коммуникациялық технологияларды қолдану бойынша құзырлылықтарын қалыптастыру әдістемесі. Алматы: ЖШС «Дайыр Баспа», 2010 ж.

3.Валиева.М. «Жаңа педагогикалық технологиялар» Әдістемелік нұсқау, 2002 жыл 4.Айтмухамбетов А., Боранбаев С. Информационные технологии в управлении учебным

процессом. //Высшая школа Казахстана. -2000. -№3. – С. 28-30.

5.Засорина Т.Д. Использование интерактивных и инновационных методов преподавания правовых и экономических дисциплин. / Санкт-Петербург.

АУҒАН ТЫҢДАУШЫЛАРЫНА ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫНАН БАҚЫЛАУ ЖҰМЫСЫН ЖҮРГІЗУДІҢ ТИІМДІ ЖОЛДАРЫ

С.А. Нусупбаева, М.Н. Ибрагимова, М.А. Азнабакиева

әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің аға оқытушылары

Қазақстан Республикасының үкіметі мен Ауғанстан Ислам Республикасының үкіметі арасындағы Білім беру саласындағы ынтымақтастық аясында гуманитарлық көмек көрсетіліп жатқаны қазіргі уақытта баршаға аян. Бүгінгі таңда осы келісімшарт негізінде ауған жастары Қазақстанның жоғары оқу орындарында білім алуда [1]. 2010 жылдан бері тыңдаушылар әлФараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің, Жоғары оқу орнына дейінгі білім беру факультетінде дайындық курсынан өтуде. Факультетте он айдың көлемінде ауған тыңдаушылары тек қазақ тілін ғана үйреніп қоймай, жалпы өз мамандығына қатысты пәндерді де меңгереді. Ауған тыңдаушылары қазақ тілін факультетімізде білім алып жатқан басқада шетел азаматтарынан қарағанда тез меңгеріп, екі айдың көлемінде сөйлей бастайды. Қазақ тілінен басқа міндетті пәндердің бірі Қазақстан тарихын оқытуда алғашқы семестрде біраз қиыншылықтарға кезігеміз. Қазақ тілін жаңадан үйреніп жатқан тыңдаушыларымыз тарихтакезігетінкөптегентерминсөздерді,адамныңесімдері,жер-суаттарынестерінесақтап, дұрыс айтудың өзі қиыншылық тудырады. Қазақстан тарихын оқытуда басында оңай сөздерден жасалған тақырыптардан біртіндеп қиын тақырыптарға көше отырып, оқытмыз.

345

Бірінші жарты жылдықта қазақ тілді жаңа үйренгенін ескеріп, тыңдаушыларға аса күш салмауға тырысамыз.

Бірінші жарты жылдықта дұрыстап оқуды, лекцияларды жазуды, картамен жұмыс істеуді үйретіп, сабақты балаларға қайта-қайта оқытып, жылдамдықты көбейтеміз. Жазбаша бақылаудан қарағанда бұл кезде ауызша айту, сұрақ қоюмен шектелеміз.

Екінші семестрде бақылауларды 10-20 тесттік сұрақтардан бастап, біртіндеп көбейте түсеміз. Төменде көрсетілген бақылау жұмысы тыңдаушылардан алынып, тексеруден өткізілген. Бұл бақылау жұмысы 75 сұрақтан және тапсырма мәтін жазудан тұрады.

Тыңдаушының аты-жөні: Тобы:

Күні: Уақыты:

№1 Тапсырма (Алғашқы тапсырма сергітіп алу мақсатында І семестрде өткен оңай сұрақтармен басталады).

Сұрақтарға жауап жазыңыз:

1.Қазақстан территориясының көлемі неше?

2.Қазақстан қай мемлекеттермен шекараласады?

3.Батыстан шығысқа неше қарай км-ге созылып жатыр?

4.Жер көлемі бойынша дүниежүзінде нешінші орын алады?

5.Қазақстанда ормандар аз. Олар территорияның неше пайызын құрайды?

6.Қазақстандажазықжерлеркөп.Территорияныңнешепайызынжазықтарменойпаттарнеше пайызын таулар құрайды?

7.Республиканың жер бедерінің ең төмен нүктесі:

8.Республиканың ең биік нүктесі:

9.Қазақстанда өсімдіктердің неше түрі бар?

10.Қазақстанда жануарлардың неше түрі бар?

11.Қазақстан солтүстіктен оңтүстікке қарай неше км-ге созылып жатыр?

№2 Тапсырма: (картаға өзендер мен көлдерді, теңіздерді түсіре отырып, жауап жазу қажет)

Өзен, теңіз, көлдерді жазыңыз: (Картамен жұмыс) Қазақстанның теңіздері

1)Батысында орналасқан теңіз:

2)Оңтүстік батысында орналасқан теңіз:

Қазақстанның ірі көлдері –

3)Оңтүстік –шығыстағы көл:________________________________________

4)Оңтүстік –шығыстағы көл :________________________________________

5)Шығыстағы көлдер:_________________________________________________

Қазақстанның ірі өзендері:

6)Ертіс неше км және қай жақта орналасқан ?___________________________

7)Сырдария неше км және қай жақта орналасқан?_______________________

8)Іле неше км және қай жақта орналасқан?______________________________

9)Орал неше км және қай жақта орналасқан, ____________________________

346

№ 3 Тапсырма (14 облысты картаға түсіріп, әкімшілік орталықтарын жазу.)

Қазақстан Республикасының облыстарының әкімшілік орталықтарын картаға түсіріңіз:

1. Қазақстан Республикасы унитарлы мемлекет. Әкімшілік– территориялық бөлінісіне қарай қанша облысқа, неше ауданға бөлінеді? __________________

_________________________

2.Ақмола облысының әкімшілік орталығы –____________________________

3.Ақтөбе облысының әкімшілік орталығы – ____________________________

4.Алматы облысының әкімшілік орталығы – _____________________________

5.Атырау облысының әкімшілік орталығы – _____________________________

6.Шығыс Қазақстан облысының әкімшілік орталығы – ___________________

7.Жамбыл облысының әкімшілік орталығы – ____________________________

8.Батыс Қазақстан облысының әкімшілік орталығы – ____________________

14.Солтүстік Қазақстан облысының әкімшілік орталығы – _________________

15.Оңтүстік Қазақстан облысының әкімшілік орталығы – _________________

4 тапсырма: Тестті шешіңіз

1.Қай жылы Жоңғар хандығы құрылды:

4. Е.Пугачев бастаған көтеріліс болған жылдар: А) 1773-1775жж.

6. Кенесары Қасымұлы бастаған көтеріліс қашан болды? А) 1773-1775жж. В) 1837-1847

1.Жоңғар халқының тағы бір атауы:

2.1718 жылы қайтыс болған хан:

3.Жоңғарларға зеңбірек жасауды үйреткен кім?

4.Абылай кімнің ұлы?

5.1711-1781 жылдары өмір сүрген хан:

6.Төле би Сабалақ деп кімді атады?

7.Абылай 20 жартысында жекпе-жекте кімді өлтірді?

8.1745 жылы қайтыс болған жоңғардың ханы:

9.Абылай Жаңақорғанды алуды кімге тапсырды?

10.Бөгенбай әскерлері қай қалаларды азат етті?

11.Жәнібек батыр әскерлері қай жерді босатты:

347

12.Қаракерей Қабанбайдың шын есімі:

13.Абылай ханның жарлығымен "Дарабоз" атанған:

14.1706-1781 жылы өмір сүрген. 20 жасында жоңғарлармен болған шайқасқа қатысқан батыр:

15.1705-1785 жылдары өмір сүрген, 17 жасында жоңғарлармен болған шайқасқа қатысқан батыр:

16."Қарлығаш әулие" атанған би:

17.Төле Әлібекұлы өмір сүрген жылдар:

18.Орта жүздің биі:

19.Әйтеке би Қазыбекұлы өмір сүрген жылдар:

20.1731 жылы 10 қазанда қандай оқиға болды:

21.1730 жылы 8 қыркүйекте болған оқиға:

22.Сырым Датұлы көтерілісі неше жылға созылды:

23.1822 жылы қай жүзде хандық билік жойылды:

24.1824 жылы қай жүзде хандық билік жойылды:

25.Сырым Датұлы көтерілісінің нәтижесі:

26.Кенесарының қайтыс болған жері:

27.Құрманғазының Исатайға арнаған күйі

28.Верный бекінісінің негізі қаланған уақыты:

29.1876 жылы ер балалар гимназиясы ашылған қала:

30.Кенесары ауылына келген елшілер:

6 тапсырма: Өзіңіз білетін бір тақырыпты жазыңыз: (Өздері оқыған, естерінде қалған тақырыптарды жазу. Ескерту: көшіруге болмайды. Бағалау кезінде тыңдаушының жазу сауаттылығы, тақырыпты меңгергені ескеріледі.)

Бақылау қорытындысы 100 балдық жүйемен бағаланады. Бір дұрыс жауапқа бір балл. Тек соңғы тапсырмада сауаттылық ескеріліп тексеріледі. Барлық сұрақтарға дұрыс жауап беріп, 6 тапсырмада ешқандай қате жіберілмесе 100 балл алады.

1.11 балл

2.9 балл

3.15 балл

4.10 балл

5.30 балл

6.25 балл

Қорыта келе айтарымыз тапсырмаларды топтағы тыңдаушылар өз деңгейлеріне қарай, әр уақытта орындап бітеді. Мысалы, жақсы оқитын тыңдаушылар 50-70 минут уақыт жұмсаса, орташа оқитындар екі 50 минут жазады.

Шетел азаматтары екенін ескеріп, күнделікті берілетін тапсырманы оңайлата беретін болсақ, тілді меңгеруі ұзаққа созылып кетуі мүмкін. Күнделікті тапсырмаларды біртіндеп көбейте отырып, үлкен нәтижеге жетуге болады. Жоғарыда айтып өткендей ауған тыңдаушылары тілді үйренуге өтебейім,сондықтан тақырыптымеңгереалмай қалады ма, деп қорықпай тапсырмаларды көбейту қажет. Бұл қорытындыға біз жеті жылдан бері сабақ жүргізіп, әртүрлі бақылау түрлерін ала отырып келгенімізді айта кеткеніміз дұрыс.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1.Алаш Айнасы 15.05.2014ж http://alashainasy.kz/alashuni/augandagyi-kazaktar--50899/

2.Құнапина Қ.Қ., Құмғанбаев Ж.Ж., Махаева А.Ш. Қазақстан тарихынан әдістемеліканықтамалық нұсқау. 2011-2012 оқу жылы. 45, 55 -бет.

3.Қазақстан тарихы:талапкерге арналған оқулық-тест/С.Ш.Талдахметов. Алматы: ШЫҢ-

КІТАП, 2015-300 бет.

348

МУЛЬТИМЕДИЯЛЫҚ ПРЕЗЕНТАЦИЯЛАР ОҚЫТУДЫҢ ТЕХНОЛОГИЯСЫ РЕТІНДЕ

Ш.Т. Бактиярова,

Нұр-Мүбарак Египет ислам мəдениеті университетінің оқытушысы

Мультимедиялық технологияларды білім беруде пайдалану бүгінгі күннің заңды талаптарыныңбірідеседеболады.Білімберусаласыжаһанданудəуіріндекөштенқалмайжанжақты даму үстінде. Оқытушының мультимелиялық құралдарды сабақ беруде қолдануы өсіп келе жатқан жас буынмен үндесе даму дегенді білдіреді. Сабақ беруде мультимедияны пайдалану дəстүрлі оқыту жүйесімен салыстырғанда айтарлықтай өзгешіліктерімен, жаңашылдылықтарымен ерекшеленеді. Атап айтсақ:

-түрлі-түсті графиканы, анимацияны, үлкен көлемдегі мəтінді, дыбысты пайдалану мүмкіндігі;

-əрдайым жаңартып тұру мүмкіндігі;

-баспаға шығару жəне көбейту мүмкіндігі;

-интерактивті веб-элементтерді қосу, мысалы, мəтіндермен жұмыс дəптері;

-көшіру жəне цитатаның белгілі бір бөліктерін көшіру;

-гипер сілтемелердің көп болуына байланысты мəліметтерді ретсіз пайдалана алу мүмкіндігі;

-электронды кітапханалар немесе білім беру сайттарындағы қосымша əдебиеттермен байланысу деген секілді жетістіктерге жетуге болады.

Мультимедия вербальді жəне көретін, еститін ақпаратты береді, оның өзі оқушылардың түрткісін жоғарылатып, оқудың сапасын жоғарылатады. Мультимедиялық технологияларды пайдалана отырып аудиториялық сабақтарды өткізу уақытты үнемдеуге көмектеседі, осылайша кез келген студентке түсінікті жəне қарпайым оқу материалын жеткізуге жетелейді. Мультимедиялық компьютерлік технологиялар оқылып жатқан материалдарды терең меңгертуде оқытушыға таптырмас құрал болып табылады. Ол сабақтың уақытын үнемдеуге жəне онда ақпаратты көп баяндауға əсер етеді.

Мультимедия технологиялардың қазіргі замандағы өзгерістерін енгізуде бірқатар тиімді жəнетиімсіз тұстарын айқындап берді.Арнайыпректордыпайдаланубағдарламаныкөрсетуге жəне уақытты үнемдеуге мүмкіндік беріп, оқу материалын жылдам жеткізуге болады. Сонымен қатар мультимедиялық материалдарды дайындауға жəне сабақты ұйымдастыруға деген қосымша сұраныстар пайда болады. Ақпараттық мультимедиялық технологияларды пайдалану оқыту үдерісін технологияландырады жəне нəтижелі етеді. Дегенмен мұнда да бірқатар қиындықтар мен қателіктер болады. Бірақ ең басты жетістігі - студенттердің қызығушылығы, шығармашылық жұмыстарға дайындығы, жаңа білімалуға деген құштарлық. Компьютер сабақты бір-біріне ұқсатпауға мүмкіндік береді. Мұндай əрқашан жаңарып отыруға деген ұмтылыс оқуға деген қызығушылықты арттырады. Интерактивтілік, құрылымдылық жəне ақпаратты көру студенттің түрткісін, танымдық қызметін күшейтеді [1;

25].

Ақпаратты жеткізу жолдарының ішінде ең ұтымдысы — көру, сондықтан оны білім беру ісінде мультимедия арқылы пайдалану аса қажет. Сонымен, қатар қолмен жұмыс жасау жаттығулары жадыны жақсы дамытады. Мысалы, суреттердің астына атауын беру арқылы жаңа сөздер есте жақсы сақталады. Мультимедианы білім беру ісінде (лингвистика, өнертану т.б.) пайдалану жаңадан зерттеліп жатқан саланың бірі. Мультимедианы білім беруде пайдалану арқылы нақты оқыту мəселесі шешіледі. Мультимедиалық технологиялар оқыту үдерісіндамытады,оқытусапасыартады,себебіондастуденттіңсезімкомпонеттеріқатысады. Г. Кирмайер бойынша, интерактивті мультимедиалық технологияларды оқыту үдерісінде пайдалануда меңгерілген білімнің көлемі 75 пайызға жетеді. Оқыту үдерісінде көру жəне есту сезімдері қамтылса, ол оқу материалдарын жоғары деңгейде меңгеруге көмектеседі.

349

Мультимедиалық технологиялар оқу материалын статикалықтан динамикалыққа алмастырады, яғни оқытылу үдерісін уақытпен тексеруге болады. Сонымен қатар мультимедиалық технологиялар аудиторияда оқытылып жатқан құбылыстарды көрсетуге мүмкіндік береді.

Мультимедиалық технологияларды пайдалану тəжірибесі мынадай нəтижені көрсетеді:

-студенттердің сабаққа қызығушылығы жəне белсенділігі бірден артады;

-ойлаудың алгаритмдік стилі қалыптасады, оңтайлы шешім қабылдау біліктілігі қалыптасады;

-оқытушы көптеген жұмыстардан босатылады, алынған нəтижелердің негізінде шығармашылық жұмыспен айналысуға жағдай туындайды.

Оқу мультимедия презентацияларын дайындау ерекшеліктері

Оқу мультимедия презентацияларын дайындау барысыныда бір жағынан, оқу курстарын

құрудың жалпы дидактикалық ұстанымдары мен талаптарын, екінші жағынан, телекоммуникациялық желілер мен заманауи аұпараттық технологиялардың бағдарламалық құралдары беретін мүмкіндіктерді ескеру қажет.

Мультимедиялық перзентациялардың тиімділігі қолданылатын материадың сапасы мен оқыту үрдісіне қатысатын оқытушылардың шеберлігіне байланысты. Сондықтан мультимедиялық презентациялардың педагогикалық жəне мазмұндық ұйымдасуы бастапқы болып табылады. Осыдан мультимедиялық презентацияларды пайдалумен жүргізілетін заманауи сабақтарды өткізудің концептуалды педагогикалық негіздердің маңыздылығы анықталады.

Мультимедиялық презентацияларды құру барысында келесі талаптарды ескеру қажет: Мотивация (ынталандыру). Ынталандыру бүкіл сабақ үрдісіне қолдауды керек ететін

оқытудың қажетті құрамдас бөлігі. Бұл мəселеде арнайы мақсаттың болғаны өте маңызды. Оқу мақсатын қою. Үйренуші жұмыстың басынан талаптарды білуі қажет. Оқудың

міндеттерісабақбарысынданақтаанықталуыкерек.Оқуматериалыныңберілуі.Материалдың берілу стратегиясы оқу міндеттерінің орындалуына байланысты. Дисплейдің экранына берілетін кадрлардың безендірілуі маңызды мəселе болып табылады. Қолайлы түсінудің белгілі ұстанымдарын қолдану керек. Мультимедиялық презентацияларды құру барысында дидактикалық ұстанымдарды ғана емес, сонымен бірге компьютерлік мультимедиялық презентацияларды пайдаланудың арнайы ұстанымдарын ескеру қажет. Мультимедиялық презентацияларды құрушы-оқытушыларға Ф. Дистервергтің нұсқаулықтарын ескеру пайдалы болады. Бұл нұсқаулар біздің заманымыздағы жаңа педагогикалық технологиялар барысында да өзекті болып табылады:

•əр материалды белгілі кезеңдер мен кіші аяқталған бөлімдерге бөл;

•əр кезеңде келесі материалдың бөлімдерін көрсет, одан үйренушінің қызғушылығын ояту мақсатында жеке деректер қолдан;

•материалды келесі жаңа кезеңде қайталанатындай етіп бөл.

Материалдың қызық болуы өте маңызды. Атақты беделді деректерді, маркалар мен концепциялардықолдануадамдардыңоғанүлкенанимацияларменимитациялардыпайдалану интерактивті курстардың тартымдылығының өсуіне себебін тигізуі керек. Мультимедиялық оқыту презентациялары оқытушыға көмек ретінде қолдануға арналған жəне материалды қолайлы да көрнекті жеткізуге мүмкіндік береді. Ең жай графикалы қ құралдарды пайдаланудыңөзітиімдіəдісболыптабылады[2;10б].Шеберлікпендайындалғанпрезентация үйренушілердің көңілін аударып, оқуға деген қызығушылықтарын арттыруға үлес қоса алады. Алайда, презентацияның тек қана арнайы эффектермен байланысты сыртқы келбетіне көп көңіл бөлудің қажеті жоқ, себебі бұл презентацияның жалпы тиімділігін төмендетеді. Берілетін материал мен онымен бірге жүретін эффектердің арасында ортақ теңгерімді табу қаждет. Бұл қағида барлық мультимедиялық презентацияларға, əсіресе оқу мақсатындағы презентацияларға маңызды.

Мультимедиялық презентациялардың сценарийін жасау

350

Мультимедиалық презентациялардың сценарийінің сызбасын жасаумен мəтінін құрастыру барысында келесі ұстанымдарды ұстану қажет:

•Презентация қысқа, қолжетімді жəне бүтін болуы қажет. Презентация мен сценаридің ұзақтығы 20-30 минуттан аспауы қажет. Көрсетілім үшін шамамамен 20-25 слайд керек (бір слайдтың көрсетілімі шамамен 1 минутты алады, сонымен бірге тыңдаушылардың сұрақтарының жауаптарына уақыттың керек болатынын да ескерген жөн).

•Материалды баяндау барысында бірнеше тірек сəттерді ерекшелеу керек жəне сұрақты түрлі қырларынан қарастыру мақсатында демонстрация кезінде соларға қайта оралып тұру қажет. Бұл тыңдаушылардың ақпаратты керек деңгейде қабылдауын қамтамасыз етеді.

Тиімді презентация жасауға арналған нұсқаулар:

- Презентациямен жұмыс жасаудан бұрын берілетін материал жайында толық түсінік болуы керек.

- Презентацияда артық ештеңе болмауы қажет. Əрбір слайд жалпы презентацияға маңызы бар болуы керек.

- Белгілер мен түстердің стильдерін таңдау кезінде дайын шаблондарды қолданып, шығармашылық амалды пайдалану керек.

- Слайдтарды артық детальдармен толтыру керек емес жəне бір слайдқа аса көп ақпарат салудың қажеті жоқ.

Мультимедиялық презентациялар келесі сипаттамаларға ие болуы тиіс: - презентацияны жүргізетін қолайлы да жеңіл қозғалу жүйесі;

- заманауи компьютердің мультимедиялық мүмкіндіктері мен Интернетті (графика, анимациялар, дыбыс жəне т.б.) қолдану;

- сабақты кіші логикалық бүтін блоктарға (слайдттар) бөлу; - презентацияның əр слайды тақырыпшаға ие болуы керек;

- əдебиет көздеріне, электронды библиотекаларға жəне Интернет желісіндегі ақпарат көзіне сілтемелер;

- қолжетімділік.

Мульмедиялық презентация жасау барысында оқытушы бірқатар күрделі мəселелермен кездеседі:

- Білім беру ақпараты қозғалыс құралдарымен ұйқасатын жай жəне интуитивті түсінікті интерфейсті құру қажеттілігімен;

- Қойылатын педагогикалық мақсатқа сəйкес оқу материалын таныстырудың құрылымдылық ұйымдасуы мен формасын анықтауымен.

Ұсынылып отырған амалдың негізгі мақсаты – оқу аудиториясының қабылдауына қолайлы болатын формада мазмұнды ұйымдастыру процесін зерттеуге көңіл бөлу. Маңызды мəселе – презентацияның жалпы стилін таңдау.

Оқу-əдістемелік кешеннің дидактикалық қызметтерін қамтамасыз ету үшін мультимедиялық презентацияларға келесі талаптар қойылады:

1.Мəтіндік фрагменттік мағыналық аспектілерді ерекшелеу үшін аудио – немесе видеоақпаратпен ілестіріле алады.

2.Мультимедиялық презентацияның құрамында қосымша материал мен тақырыпты тереңдетіп оқуға арналған материал болуы мүмкін.

3.Мультимедиялық перезентацияның ең маңызды элементтері түсініктмелерге ие болуы керек. Презентацияның ақпараттық материалы негізгі анықтамалардан, белгілі сипаттамаларды салыстыруға арналған кестелерден тұрады.

4.Оқу материалының əрбір құрылымдық бірлігін оқығаннан кейін перзентацияда жалпылауға арналған материал болады.

Мультимедилық презентацияларды дайындау барысында оқытушы интернет мүмкіндіктерін, манауи мультимедиялық энциклопедиялар мен электронды оқулықтарды пайдалану керек. Презентацияда қолданылатын мультимедия құралдары үйренушілермен тиімді қарым-қатынас орнатуды жүзеге асыруға себебін тигізеді [3; 86б]. Мультимедиялық презентацияларды дайындау сатылары оқу материалының құрылуынан, сценарийдің

351

жасалуынан, перезентация дизайнының жасалуынан, медиафрагменттердің дайындалуынан (мəтіндер, иллюстранциялар, видео, аудиофпагменттер т.б.) жəне ең ақырғы саты – тексеруден тұрады.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ƏДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

1 Губайдуллина Г.М. Педагогиканы оқыту əдістемесі. – Алматы, 2011.

2 Жарықбаев Қ., Иманғалиева Н. Психологиялық көзқарастар. – Алматы, 2011. 3 Пидкасистый П.И., Портнов М.Л. Искусство преподавания. – М., 1998.

«МӘДЕНИ МҰРА» БАҒДАРЛАМАСЫН ОҚЫТУДЫҢ МАҢЫЗДЫ БАҒЫТТАРЫ

А.Қ. Тоқсанбаев,

әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың аға оқытушысы

Бүгінгі ғаламдану процесінде ұлттық құндылықтарды сақтау мен өзінің бет-бейнесін, ізгі дәстүрлерін сақтау жолындағы күрес,- ұлттық сананы сақтау күресі екенін түсіну керек. Соның ең бастылары ұлттық дүниетаным мен мәдени жәдігерлеріміздің бұрынғысын, кешегісін, бүгінгісін салыстыра қарап, өскелең ұрпаққатанытып,ұғындырып ұлттық тәрбиеге тәрбиелеу. Ұлттық тәрбие деп жеке тұлғаның ұлттық сана сезімі мен мінез-құлқының ана тілін, ата тарихын, төл мәдениетін және ұлттық салт-дәстүрлерді меңгеруі негізінде қалыптасуын айтамыз.

Өзімізді өзіміз бағалай білуге бет бұру – ұлттық байлығымызды игеру, ұлттық санамызды дамыту. Ұлттыққұндылықтардыіріктеп,оқытупроцесінеенгізуарқылыұлттыңтұныптұрған асылмұралық рухани байлығынан болашақтаелбилейтін ұрпақтардысусындатып,отбасында да, оқу орындарында ұлтжандалылық пен отаншылдыққа баулып, өз халқын, өз мемлекетін көздің қарашығындай қорғайтын тұлғаларды тәрбиелеп шығару.

Өз ұлтын қадірлеп-қастерлеген, ұлт қадірін білген азаматтың бірі Ж.Аймауытов: «Мен халыққа кіндігіммен байланып қалғанмын. Оны үзе алмаймын.Үзу қолымнан келмейді» - дейді. Сырым Датұлы: «Мен ағайынды екеумін:бірі -өзім, екіншісі-халқым» - дейді. Қазақ халқының осындай дәріптеуге, қастерлеуге, дамытуға тұрарлық ұлттық рухани және материалдық құндылықтары туралы ұлағатты, құнды ойларын халық игілігіне, келешек ұрпақты, ел-жұртқа ие болар азаматтарды тәрбиелеуге неге қолданбасқа?

«Атаңнан бота қалғанша, бата қалсын»деген бабамыздан қалған тамаша сөз бар. Үйір-үйір жылқы,отар-отарқой,табын-табын сиырдан да том-томкітаптарменкатпар-қатпартарихтың, мәдени, рухани мұраның құндылығын бағалай білген дана халқымыздан бүгінге жеткен тарихи жәдігерлерімізде сан жоқ.

Мен сөз еткім келіп отырған тақырып осы құндылықтарды жас ұрпаққа дәріптеуге ұлкен мүмкіндік беретін «Мәдени мұра» бағдарламасы. «Мәдени мұра» аясында соңғы он жыл көлемінде біздің бүкіл тарихымыздан сыр шертетін рухани құндылықтарымыз түгенделіп, тарихымыз қайта жаңғырды. [1,273 б.]

Көпшілікке мәлім, ұлтымыздың түп-тамырын, сауаттылығын, рухани байлығын дәлелдейтін жәдігерлеріміз, құнды әдеби, мәдени, жазба деректеріміз осы уақытқа дейін жинақталмай келді. Осы олқылықтың орнын толтыру жұмыстары сонау 2004 жылдан бастап қолға алынды. Осыдан 10 жылдай уақыт бұрын Елбасы Жолдауынының негізінде «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы қабылданып, шартарапқа шашылған мәдени, рухани құндылықтарымызды түгендеу, жоғалғанымызды тауып, қирағанымызды қалпына келтіру тапсырмасы берілген болатын. Осы орайда ғалымдар мен археологтар, әдебиет, мәдениет саласының мамандары, тарихшылар, зиялы қауым бірлесіп қыруар шаруа тындырды. Өз жеріміздегі және алыс-жақын шетелдердегі қазақ тарихына қатысы бар мәдени, рухани құндылықтарымыз, археологиялық және сәулет туындылары, жазба және көркем әдебиет

352

қолжазбалары жинақталып елімізге әкелініп, том-том кітаптарға топтастырылды. Бірнеше ғасырлық тарихы бар ғимараттарға реставрация жасалды. [2]

Қазақ тарихына қатысты қытай, монғол, иран, араб, түрік мұрағаттарындағы, Еуропа мен Азияның өзге де елдерінің сан алуан қорлары мен кітапханаларындағы ондаған мың құжаттардың көшірмесі алынып, ғылыми айналымға түсті. Солардың негізінде көптеген монографиялар, оқулықтар және зерттеу еңбектер жарық көрді. Қазақстан аумағындағы 37 көне қалалар зерттеліп, 113 тарихи-мәдени ескерткіштерге жаңғырту жұмыстары жүргізілді. Қазақ халқының тарихында бірінші рет 100 томдық «Бабалар сөзі» деген атпен қазақ ауыз әдебиетінің жинағы жарық көрді. Ғылыми, фольклорлық экспедициялар мен зерттеулер нәтижесінде «Қазақтың 1000 әні», «Қазақтың 1000 күйі», «Қазақтың 50 батырлар жыры»атты бірегей жобалар жүзеге асырылды. Мұндай бағдарлама ешқандай елде болмаған. Он жылдың ішінде мемлекет қазынасынан жылма-жыл қомақты қаржы бөлініп отырды. Осыған сәйкес атқарылған жұмыстар да қыруар. Қазақ тарихы мен мәдениетіне 500 мыңға тарта құжат әкелінді. Осы Жинақталған тарихи құндылықтарды біз мәдениетімізге қауіп-қатер төндіріп отырған, соның ішінде, біздің ата-бабамыздың дәстүрлі көшпелі мәдениетіне қауіп-қатер төндіріп отырған заманда дұрыс пайдалануымыз керек. Шындығынакелгенде, қазіргі уақытта ұлттың көп бөлігі дәстүрлі мәдениеттен тыс тіршілік етіп отыр. Егер біз дамыған әлемнің қалғанқұтқанжәнеқоқыстарыжиналғанорынға-ұлтқаайналғымызкелмесе,ондабізөзіміздің еркіндігіміздіжәнерухеркіндігінсақтап,әлпештепқанақоймай,дамытуымызқажет.Ата-баба мұрасы – шаң басқан мұражай экспонаты емес. Бірақ, өмірден өткен, мән-мазмұны және тірі рухы жоқ дәстүрлі мәдениеттің формасын дәл сол күйде қайта жаңғыртуға тырыспау қажет. Дәстүрлі өркениеттің әлемінде абыройлы орынға ие болған дүниелер қарама-қайшылыққа толы қазіргі уақыт әлемінде өзінің байырғы абыройлы орнына ие болып, өмір сүруге қабілетті болуы мүмкін бе екен?! Кезінде біздің ата-бабамыздың соғыстағы ұраны мынадай болған еді: «Өлім жоқ, өмір әр уақытта бар!» Яғни, олар адам баласының денесі өлгенімен, оның жаны еш уақытта өлмейді деп сенген болатын. ХХ ғасырда қазақ мәдениеті ажал құрсауында бірнеше рет болған болатын, бірақ оның рухы өлген жоқ. Біздің борышымыз – оның қайтақайта жаңғыруына мүмкіндік жасап отыру. Сондықтан да, жаһандану кеңістігінде қазақ ұлты өз мәдениетін қастерлеп, қадірлеп өзге ұлт мәдениеттермен еш қорқыныш-үрейсіз абыроймен өз бойын және негізгі принциптерін көрсетуі қажет. [3,73 ]

ҚР Президентінің «Қазақстан-2050» стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында: «Дәстүр мен мәдениет – ұлттың генетикалық коды. Патшалықтың, төңкеріс дүмпуі мен тоталитаризмнің барлық ауыртпалығы мен қиыншылықтарына қарамастан, біздің еліміздің аумағында тұратын қазақтар және басқа да халықтардың өкілдері өздерінің мәдени ерекшеліктерін сақтай алды. Тәуелсіздік жылдарында жаһандану мен вестернденуге қарамастан, біздің мәдени іргетасымыз беки түсті. Қазақстан – бірегей ел. Біздің қоғамда әртүрлі мәдени элементтер бір-бірімен біріккен және бірін-бірі толықтырып тұрады, біріне бірі нәр беріп тұрады. Біз өзіміздің ұлттық мәдениетіміз бен дәстүрлерімізді осы әралуандығымен және ұлылығымен қойып қорғауымыз керек, мәдени игілігімізді бөлшектеп болса да жинастыруымыз керек» деген болатын [4]. Сондықтан да егеменді ел болып, өз тіліміз бен дініміздің тізгіні өз қолымызға берілгендіктен, мәдениетімізді ата-бабаның салт-дәстүрімен суарып жандандыра алсақ қана оның ұлттық тарихи бейнесі сомдалмақшы. Қазақ мәдениеті мен салт-дәстүрі дүние жүзі халықтарының мәдениеті мен салт-дәстүрінен көп ілгері болып келді, оның тұнып жатқан асыл маржандарын толықтап жинақтап қазіргі жас буындарға жеткізу парыз. [5,]

Қоғамдағы адамдар жасаған рухани, материалдық, мәдени құндылықтардың алмасуы оқыту процесі арқылы жүзеге асырылады.Соның ішінде сын тұрғысынан ойлау жобасы арқылы оқыту – саналы процесс екенін айтқым келеді. Интеллектуалдық деңгейі жоғары тұлғаны қалыптастыру үшін, оны оқытып қана қою жеткіліксіз. Оны тұлға ретінде жан – жақты дамытуға қолайлы, оқытудың шығармашалақ түрін жасау қажет, яғни шығармашылық оқу әрекетін туғызу қажет. «Тәрбиелеу үрдісі оқушыны тәрбиелеуге емес, оқушы өзін өзі тәрбиелеуе әкелетін үрдісболуғатиіс»- депкөрсетедіЛ.С.Выготский.Оқытупроцесінесоңғы

353

кездері жаңа жобалар мен озық технолоиялар енгізіліп жатыр. Оның мәні – тұлғаны өзінің әрекеттеріне талдау жасауға, өзі үшін маңызды мәселелерді анықтай алуға және шешу жолдарын таба білуге бағыттау. Осы орайда Д.Дьюи философиясының идеясын айтар болсақ, яғни өмірлік тәжірибеге негізделген өз білімін оқушының да, оқытушының дапайдалана білуі жүзеге асырылады. Сондықтан жаңа үрдісті тәжірибеге енгізуде мұғалімдердің сыртқы форманы ғана басшылыққа алмай, оның философиясын ұғыну маңызды шарт. Өйткені оқытудағы басты мақсат – алдындағы оқушыларға таза білімнің өзін бере білу емес, бүгінгі алған білімін өмірлік қажеттіліктеріне сай қолдана білуге үйрету

Қоғамдағы әрбір азамат пен әрбір таптың көкейінен шығатын ортақ «ұлттық идеяны» айқындау, дайын үлгісін ұсыну әлеуметтік, саяси, экономикалық және рухани факторларды біріктіретін күрделі міндеттер қатарында. Қазақ елінде ұлттық идеяның мазмұны мен көрнекілік ұғымы қарапайым да ұғынықты болуы керек. Ұлттық идеяны айқындаушы факторларға қойылар басты талап оның өміршеңдігінде болып қалмақ.

Қорыта айтқанда, «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы тарихи қысқа мерзімдік уақытта Қазақстан аумағында жалпыадамзаттық тарихи-мәдени және өркениеттік үрдістің толық құқылы құрамдас бөлігі ретінде рухани сабақтастықты, замана, ұрпақтар менЕліміздің мәдени мұрасы – мәдени, экономикалық және әлеуметтік капитал, жалпы адамзаттық мәдениеттің, тарихи ескерткіштердің маңызды қоймасы. Ұлттық мәдениетті, тағылымды тарихтыдәріптеу–бүгінгініңеншісі.Елінеқатыстытарихты,өркениетті,өткенінбілмейөскен адамнан ешкімнің де шықпайтыны айдан анық. Олай болса, біз артымыздан ерген өскелең ұрпаққа ұлылар легінің аманаты ретінде осынау сан ғасырдан бергі жазылып келе жатқан тағылымды тарихымызды білуді жүктеу керекпіз. Мәдени мұра бағдарламасы қазақстандық қоғам мен мемлекеттің мәдени құндылықтарды сақтап, көбейту жолындағы қамқорлық, ғаламданужағдайынабейімделумоделініңөзіндікүлгісіболыптабылады.Алайда,бағдарлама аясында атқарылған жұмыстар тек бір кезеңмен бітіп, тоқталып қалмауы керек.Сонымен қатар, елімізде «Археологиялық мұра туралы» арнайы заң қабылдау қажет. Мұндай заң Молдова, Украина, Өзбекстан сияқты бұрынғы кеңестік республикалар мен Балтық елдерінде табысты жүзеге асуда. Осындай заң біздің елімізде де қабылданар болса, археологиялық мұрамызды – асыл қазынамызды болашаққа апаруға, өткендегі көптеген тарихи ақиқаттарды ашуға, сөйтіп, халқымыздың шыншыл тарихи санасын қалыптастыруға даңғыл жол ашылған болар еді.Кез келген дамыған мемлектті алып қарайтын болсақ, сонау сан ғасырлық тарихын зерттеп, кітап қылып, ұрпақтарына мұра ретінде қалдырып отырған. Қазіргі қарыштап дамыған заманда, технологияның қарқынды етек алған уақытта дәстүрден жаңылмайтын, тарихын тағылымдайтын, елімен мақтанатын, ұлтын сүйер ұрпақтардың көп болуы шарт. Бүгінде елімізде ұлыларымызды ұлықтап, тарихымыздың тереңде жатқан тамырын зерттеуге баса назар аударылып келеді. [5,73 ]

Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың сарабдал саясатының астарында қайтсек дамыған елдердің қатарына қосыламыз деген ұстаным жатыр. Ал дамыған елдердің қатарын толыстыруүшін біз жан-жақты дамуға тиіспіз. Қай саланы болмасын ең үздік көрсеткішке жеткізіп, максималды дамыту керекпіз, өзіндік бренд қалыптастыру керекпіз. Қазақстан дегенде тарихы бай, дариға дархан даласымен қоса өзіндік әлем сахнасында орны бар атаулы мемлекет деп қарайтындеңгейге жетуге тиіспіз. Осы тұста өткенді білмей болашаққа айқын қадам жасай алмайтынымызды ескере отырып, елбасының бастамасымен жүзеге асып келе жатқан «Мәдени мұра». Мемлекеттәк бағдарламасының орны ерекше екендігін айта өтпекпін.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

1.Назарбаев Н.Ә. «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыру жөніндегі қоғамдық кеңестің кеңейтілген отырысында сөйлеген сөзі // Қазақстан музейлері.– 2007.- №2.

–Б. 2.

2.Нысанбаев А.Н. Глобализация и проблемы межкультурного диалога в двух томах.- Алматы: Компьютерно издательский центр Института философии и политологии МОН РК, - 2004.- Т. 1,- 276 с.

354

3.Мәдениет туралы Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 15 желтоқсандағы N 207 Заңы. Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 2006 ж., N 24, 147-құжат.

4.Қ.Бөлеев «Болашақ мұғалімдерді оқушыларғаұлттықтәрбиеберугекәсіби дайындау».- Алматы, 2004.

5.Мәдени мұра: Қазақтың тарих айту, сақтау дәстүрі және оны жаңғырту жолдары // Қошқар ата конференциясының материалдары. – 2005. – 26-27 мамыр.

ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫН ОҚЫТУДА CLIL ӘДІСІН ҚОЛДАНУ

Б.Н. Ахметқулова,

Алматы қаласы физика-математика бағытындағы Назарбаев Зияткерлік мектебінің мұғалімі

Бүгінгі таңда елімізде білім беру мазмұны жаңа бағытқа бет бұрды. Оның басты үш бағыты анықтылған: білім, ғылым және инновация ортақтығы елдің дамуына өзіндік серпін беретіндігі жоғары мінберлерден айтылып жүр. Қоғамның тұрақты дамуы адами капиталдың өсуіне тікелей тәуелді. Олай болса, бүгінгі білім беру үдерісі әлемдік талаптардан қалмауы тиіс.Қазақстан білімберудіңұлттықмоделініңқалыптасуыменжәнеҚазақстанныңбілімберу жүйесін әлемдік білімберукеңестігінекіріктірумен сипатталады.Қазіргібілімберужүйесінде жаңа технологияларды енгізу күннен-күнге басты талапқа айналып, осы әдістерді жетілдіре түсу қажеттігі күшейіп келеді. Мұғалімнің шеберлігі қандай жоғары болса да, мұғалім оқушының өз белсенділігін туғыза алмаса, берген білім күткен нәтиже бермейді. Оқушының тұлға ретінде қалыптасуы белсенділік арқылы жүзеге асады.

Қазақстан білім беру үлгісінде жаңа ізденістерді үнемі қарастыруда.

Білім арқылы қоғамдық сананы әлеуеті жоғары дамыған, сыни тұрғысынан және жаңашыл ойлай білетін, рухы мықты, өз білімін қоғамның алға басуына жұмсай алатын адамды тәрбиелеуді көздейді. Осы мақсатты жүзеге асыратын алғашқы пән ол – Қазақстан тарихы. Қазіргі таңда бұл пәнді оқытуда когнитивті құзыреттілікпен қатар, түрлі дағдыларды қалыптастырады. Оның ішінде қазақ тілін Қазақстан тарихын оқыту арқылы таныту мәселесі көп ұлт өкілдері тұратын біздің елдің білім беру жүйесіндегі тиімді әдіс ретінде ұсынуға болады.

Осындай әдіс заманауи мектептерге еніп, шығармашыл адамның үйлесімді тұлғаланып, дамуы үшін қолайлы білім беру кеңістігін жасауға бет бұрды. Өз білімінің нәтижесінде оқушы бойында сын тұғысынан ойлау, білімін шығармашылықпен пайдалана білу, зертеушілік дағдылары, топта және жеке жұмыс істей білуі, тілдік дағдылары, қойылған міндеттер мен күрделі мәселелерді шеше білу дағдылары қалыптастырады. Мектеп бағдарламасына кіріктірілген пәндерді енгізу оқушының жалпы дамуына және тақырыпты сабақта тереңірек зерттеп, әлем туралы тұтас ұғымының қалыптасуына септігін тигізеді.

Пәнаралық байланыс негізінде кіріктіре оқыту идеясы Я.А.Коменскийден басталады. Ұлы дидакт: «Бір-бірімен байланысы бар заттар, сол байланысты көрсетіле отырып оқытылуы қажет», - деген болатын. Қазіргі таңда кіріктірілген бағдарламалар оқу-тәрбие процесін технологияландырудың бірден-бір шарты болып табылады[1].

Дамыған елдердің білім беру жүйесінде мынадай тенденциялар байқалып отыр: білім беру философиясы мен әдіснамасының жаңаруы; білім беру мазмұнын құру әдістерінің өзгеруі, білім беру жүйесінде жетілдірілген модельдердің жасалуы; білім беруді басқарудың тиімді жолдарының қарастырылуы; жаңа білім технологияларының енгізілуі; оқушылардың танымдық белсенділігі мен өзіндік ойлауын қамтамасыз ететін дамытушы, сындарлы білім беру моделіне көшуі; терең және белсенді кәсіби бағдар берудің ерте жастан басталуы; ұрпаққа азаматтық – патриоттық, рухани-адамгершілік, көпмәдениеттілік, денсаулық сақтау және экологиялық тәрбие беру ролінің күшейтілуі, білім ұйымдарының оқушыны әлеуметтендірудегі ролінің артуы. Әлемдік білім беру жүйесіне негізделген осындай басым бағыттар ұрпақты озық, саналы дара тұлға деңгейінде қалыптастырады[2].

355

CLILәдісібасты мақсатыекіншітіларқылыпәндіоқыту.Артықшылығыоныңбағытталған құзыреттілікті қалыптастыруы. Ерекшеліктері:

1.Тілді білу арқылы пәннің мазмұнын оқу

2.Пән бойынша арнайы терминдерге, мәтін мазмұнына көңіл бөлінеді;

3.Оқыту бағдарламасына тіл кіріктірілген;

4.Тақырыптық мәтін оқытылатын тіл арқылы танып білуге мүмкідік туындайды. CLIL әдісі - «С» арқылы анықталады.

Біріншісі – Content

Екіншісі - Communication Үшіншісі - Cognition

Төртіншісі - Culture

Қазақстан тарихы пәнінде оқытудың тиімді белсенді әдіс-тәсілдері арқылы, екінші тілде білім алу дағдыларын дамытуға қосатын үлесі ерекше.

Сондықтан танымдық құзыреттілікке бағыттылған тарихтың мазмұнын ортақ қатынаста білуге барлық мүмкіндік қарастырылған.

Осы әдісті қолдана отырып құрастырылған сабақ үлгісін ұсынып отырмыз:

Сабақтың тақырыбы:

Ұлы Дала мұрагері – Қазақ халқы қалай қалыптасты

•Тарихи концепт: өзгеріс пен сабақтастық

•Қола дәуірінен бүгінгі заманымызға дейінгі Қазақстан

Сабақтың мақсаты:

•Ежелгі және ортағасырлар тарихының оқиғалары арасында байланыс орнату арқылы қазақ халқы қалыптасуының негізгі кезеңдерін анықтау

•«қазақ»этнонимінің мағынасын түсіндіру

Бағалау критерийлері:

•қазақ халқының этникалық-антропологиялық дамуының эволюциялық жолын анықтайды

•«Қазақ» атауының шығу тегі туралы ғылыми пікірлер жазылған мәтіндермен танысып, талдау жұмыстарын орындайды ;

•«Қазақ және Алаш терминдерінің шығу тарихы» тақырыбына зерттеу жұмысы жүргізіледі ;

•Кескін картаға үш жүздің аумағын және шежіре ағашында үш жүз руларын және өз руының қай жүзге кіретінін белгілейді.

356

ҒЫЛЫМИ ТҰЖЫРЫМДАР:

ХАЛЫҚ – қандай да бір аумақта тұрақты дамыған адамдар жиынтығы

↓↓↓

АЛАШ – орта ғасырлық және одан ерте кезеңдегі қазақтың хандық құрғанға дейінгі ежелгі тайпаларының ортақ атауы

↓↓↓

ҚАЗАҚ – Қазақстан Республикасының жергілікті халқының атауы

↓↓↓

ЖҮЗ – қазақ халқының үш рулық-тайпалық бірлестіктерінің ортақ атауы

Тарих пен тілді дамыту тапсырмасы: Когнитивті тапсырма http://e-history.kz/

1-тапсырма. Сөйлемді тиісті ұғымдармен толықтырып аяқтаңыз

1.Қазақ халқының ата-бабалары _____ .

2.Қазақ халқының ата-бабалары сақтардың тілі ____ , бет келбеті ____ , _____ тайпаларына ұқсас болған.

3.Кейін ____ нәсілге айнала бастаған.

4. Б.з.б. І мыңжылдықтың ортасынан бастап тілдес тайпалар мекендеген.

5.VІ-ХІ ғғ. _____, _____ және ____ Түрік қағанаттары, ____ қағанаты және т.б. түрік мемлекеттері құрыла бастады.

6.ХІ – ХІІ ғғ. Ертістен Еділге дейінгі жерді мекендеген түрік тайпалары өздерін _____ деп атаған.

7.XIII ғ. басында Дешті Қыпшақта басталған қазақ халқының қалыптасу процесін бұзған

______.

8.Қазақ халқының қалыптасу процесі ______ ғғ. аяқталды.

БАҒАЛАУ

1. Қазақ халқының ата-бабалары сақ, үйсін, қаңлы, түркі, түркеш, қарлұқ, оғыз, қыпшақ және т.б. тайпалар.

2.Қазақ халқының ата-бабалары сақтардың тілі иран тілдес, бет келбеті еуропоитік, андрон тайпаларына ұқсас болған.

3.Кейін монғолдық нәсілге айнала бастаған.

4.Б.з.б. І мыңжылдықтың ортасынан бастап түркі тілдес тайпалар мекендеген.

5.VІ-ХІ ғғ. Түрік қағанаты, Батыс және Шығыс Түрік қағанаттары, Түргеш қағанаты және

т.б. түрік мемлекеттері құрыла бастады.

6.ХІ – ХІІ ғғ. Ертістен Еділге дейінгі жерді мекендеген түрік тайпалары өздерін

“қыпшақтар” деп атаған.

7.XIII ғ. басында Дешті Қыпшақта басталған қазақ халқының қалыптасу процесін бұзған

монғол шапқыншылығы.

8.Қазақ халқының қалыптасу процесі ХІV-ХVғғ. аяқталды.

ТҮЙІН

•Қазақ халқының қалыптасу тарихы сонау ерте заманнан қола дәуірінен басталады ...

•ХІV-ХV ғ. алғашқы жартысында Қазақстан аумағын мекендеген тайпалар бір тілде – түрік тілінде сөйледі ...

•Бір тілде сөйлеген, бір аймақты мекендеген, бір шаруашылық түрімен айналысқан, ортақ салт-дәстүрлер мен мәдени құндылықтарды ұстанған әр түрлі тайпалар топтасып, нәтижесінде қазақ халқы қалыптасты ...

Қазақ халқының қалыптасуы: . Дискурс ұғымы арқылы жұмыс

Сұрақтарға жауап беріңіз

1. "Қазақ» сөзі кездескен сөздік қалай аталады?

357

2.“Қазақ” сөзі кездесетін сөздік қай жылы жазылған?

3.Бұл сөздік қай мемлекетте жазылған ?

4.Бұл сөздікте “қазақ” сөзі қандай мағына береді?

5.«Қазақ» атауы көне түрік тілінде қандай мағына білдіреді?

6.Қазақ хандығының негізін салған сұлтандар ?

7.Қазақ халқының құрамына кірген тайпалар?

Мәтіндегі қателерді табу : контент арқылы жұмыс түрі

"Қазақ" термині туралы ғалымдар арасында бір ғана пікір бар. Бір деректерде "қазақ" атауы туралы "Қазақ» сөзі тұңғыш рет 1242 жылы жазылған араб-француз сөздігінде кездеседі. Бұл сөздікте «қазақ» ұғымы, «сарбаз», «жауынгер» деген мағынада түсіндіріледі.

«Қазақ» атауы көне түрік тілінде «малшылар» деген мағынаны білдіреді.

ӨзбекпенБеркесұлтандарқазақхалқыныңқалыптасуына,Қазақхандығыныңқұрылуының негізін салды. Жәнібек пен Керей хан тұсында олардың қоластындағы барлық халық «өзбек» деп атала бастады. Біртіндеп «түрік» атауы, Қазақстан аумағын мекендеген, сыртқыбет-әлпеті,тілі,мәдениеті ұқсасадамдардың біртұтасбіріккентобын қалыптастырды.

Қазақ халқының құрамына арғын, найман, дулат, барлас, үйсін, қаңлы, қыпшақ, алшын, монғол, қоңырат, уақ, боржігін, жалайыр, табын, адай және башқұрт басқа да тайпалар кірді. Бұл тайпалардың ортақ тілітатар тілі болды. Нәсілдік белгілері-монғолоидтық.

Халық болып қалыптасудың қажетті бірнеше шарттары бар: тарихи ұғымдарды білуге арналған тапсырма

1.Халықтың өзіне тән мәдениетінің қалыптасуы

2.Халықтың мекендеген аумағының қалыптасуы

3.Халықтық сананың орнығуы (өзін бір халықтың өкілі санауы)

4.Халықтың ортақ тілінің болуы

5.Халықтың ортақ атаумен аталуы

6.Халықтың өзіне тән антропологиялық бет пішінінің қалыптасуы.

Сонымен Қазақстан тарихын тілді кіріктіріп оқыту бірнеші мәселені шешеді:

-Қазақ тілінің ғылыми деңгейде қабылдау;

-Ақапарттық түсініктерді тез ұғыну;

-Танымдық құызерттілкті арттыра түседі;

-Тіл және тарих қатынасы арқылы дағдылар сапасы өзгереді;

-Тіл арқылы берілетін мәдени құныдылқтарды сақтау мүмкіндігін береді.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1.Ян Амос Коменский.Великая дидактика Педагогическое наследие. М.: Педагогика, 1989

г., 416 бб.

2.https://www.teachingenglish.org.uk/.../clil-a-lesson-framewo.

ШЕТЕЛДІК ҚАНДАСТАРЫМЫЗҒА «1867-1868 ЖЫЛДАРДАҒЫ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ РЕФОРМАЛАР» АТТЫ ТАҚЫРЫПТЫ ТҮСІНДІРУДІҢ ТИІМДІ ЖОЛДАРЫ

М.Н. Ибрагимова, С.А. Нусупбаева, М. Азнабакиева

әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің аға оқытушылары

ХХІғасыр озық және жаңа технологиялар ғасыры болғандықтан,бүгінгі білімжүйесінде де осы технологияларды заман талабына сай, кеңінен қолданусапалы білімге жетелейді. Әсіресе халықаралық деңгейдегі кредиттік жүйеге өткен жоғарғы оқу орындарында білім алушыға инновациялық үрдісте білім берудің жаңа жолдарын ашары сөзсіз. Ал "инновация" деген

358

ұғымғақысқашатоқталатынболсақ,бұлнақтықойылғанмақсатқа,ойғаалынғанжаңанәтиже. "Инновация" деген ұғымды кейбір авторлар "жаңалық", "жаңа әдіс, "өзгеріс", "әдіснама", "жаңашылдық" деп атауға болатындығын атап көрсетеді. Демек инновациялық технологияларды пайдалану дегеніміз тек қана жаңа әдіс ойлап табу деген сөз емес, сонымен қатар бұрыннан қолданып келген әдістерге жаңаша түр беру немесе сол әдіске өзгеріс енгізу болып табылады [1]. ҚазҰУ-дың жоғары оқу орнына дейінгі білім беру факультетінің ерекшелігі - бұл жерде шетелден келген қазақ диаспора өкілдері мен шетел азаматтары білім алады. Қазақстан тарихымен мүлде таныс емес оларға Қазақстан тарихын түсіндіруде жеңіл және оңай әдіс-тәсілдерді қолданамыз. Тыңдаушының есінде фактілерді, мерзімдерді, кезеңдерді бекту тәсілдерінде слайдтар түрінде жасалған кестелер, тірексызбалар маңызды роль атқарады. Тыңдаушыларға тарихи терминдерді, деректерді, кестелерді, тірек-сызбалар мен тақырыпқа қатысты суреттерді проектор арқылы слайдтармен көрсету арқылы түсіндіру оқытушы мен тыңдаушының уақытын үнемдейді.

Қазақстан тарихында ең күрделі тақырыптардың бірі "Қазақстанды отарлау саясатында жүргізілген 1867-1868 жылдардағы реформаны" тірек-сызбалар арқылы түсіндіру өте тиімді. Төмендегі тірек-сызбалардың біразын мысалы ретінде келтермекпіз.

Сабақтың мақсаты:

Білімділік: Патша үкіметінің Қазақстанды отарлау саясатында жүргізген ережелері жайлы жүйелі білім беру.

Тәрбиелік: Шетелден келген қандастарымызды өз елінің тарихын білумен қатар, ұлтжандылыққа, адамгершілікке тәрбиелеу.

Дамытушылық: Тыңдаушылардың тарихи оқиғалар жөнінде өз көзқарасын қалыптастырып, ой қорытуға дағдыландыру

Сабақтың түрі: Аралас сабақ.

Сабақ әдісі: Проектор қолдану арқылы слайдтармен баяндау.

Сабақтың көрнекілігі: карта, кесте, тірек-сызба, тақырыпқа қатысты суреттер.

Сабақтың барысы:

І. Ұйымдастыру кезеңі; ІІ. Үй тапсырмасын сұрау;

ІІІ. Жаңа сабақ; ІV.Сабақты бекіту;

V. Сабақты қорытындылау;

VІ. Тыңдаушыларды бағалау;

VІІ. Үйге тапсырма беру.

1.Ұйымдастыру. Тыңдаушылармен амандасу, түгендеу, жағымды атмосфера қалыптастыру.

2.Үй тапсырмасын сұрау. Ең алдымен тыңдаушылардан үй тапсырмасын сұраудан

бастаймыз. Үй тапсырмасын сұрау қазақ диаспора өкілдерін аудиторияға баулу бағытында тақтаға шығып тақырыпты еркін сөйлеуге мүмкіндік беру әдісі арқылы қолданылады. Сонымен қатар дискуссия арқылы тақырыпты жан-жақты талқылау тыңдаушылардың құзырына беріледі. Бұл аудиторияны ұйымшылдыққа, зейін қойып тыңдауға, өз ойын еркін айтуға тәрбиелейді.

ІІІ. Жаңа сабақ. «Қазақстанды отарлау саясатында жүргізілген ережелер».

Сабақ жоспары:

І. Патша үкіметінің XIX ғасырдың 60-жылдары қазақтардың саяси әкімшілік, сот ісін басқару жүйесін қайта құрудың жобасын әзірлеуі.

ІІ. 1867 жылғы Сырдария және Жетісу облыстарын басқару туралы, 1868 жылғы Дала облыстарын басқару туралы уақытша ережелері.

ІІІ. Патша үкіметінің Қазақстанды отарлау саясаты.

Патша үкіметі 1867—1868 жылдары Қазақстан аумағында әкімшілік реформа жүргізді. Оның негізгі мақсаты сұлтандар тобын өкімет бөлігінен біржолата ығыстырып, жалпы империялық басқару тәртібін енгізу еді. Жаңадан енгізілген шаралар өлкені шаруашылық жағынан отарлауға ықпал етуге және оған Ресейдің еуропалық бөлігінен қоныс аударатын

359

1867-1868 ж.ж.

реформа Реформа бойынша Шыңғыс тұқымдары

мен сұлтандарын үкімет өмірлік зейнетақымен қамтамасыз етті, салықтан, ауыртпашылықтан босатты.

V. Сабақты қорытындылау.

VІ. Тыңдаушыларды бағалау.

VІІ. Үйге тапсырма беру: Хронологиялық кесте жасау, карта сызу, жаңа тақырыпты кітаптан толықтырып оқып келу, тест жаттау.

Сабақтың мақсатымыз қазақ диаспорасына тез қиын тақырыпты меңгерту болса, слайдтар, тірек сызбалар, суреттер арқылы түсіндіру жұмысымызды жеңілдете түседі. Біз тірексызбаларды күнделікті сабақта қолдана отырып, тыңдаушылардың ерекше қызығушылықпен жұмыс істей бастағанын байқадық. Оқытушылық күн сайын дайындықты, жаңашылдықты талап ететін мамандықтың бірі.Техникадамыған дәуірдеөмірсүріп жатқандықтан жастардың қызығушылықтарын ескеріп, оларды жалықтырып алмайтындай білім беруіміз қажет.

Қорыта келе, айтарымыз слайдтар, тірек сызбалар, суреттер арқылы түсіндіру арқылы біз бұл сабақта неге қол жеткіземіз: 1. Уақыт үнемдейміз; 2. Фото арқылы карта үйретеміз; 3. Қазақ тілін жаңадан меңгеріп жатқан шетелдік тыңдаушыларға қатесіз жазуға көмектесеміз; 4. Сабақты әртүрлі етіп өткізу арқылы тыңдаушыларды жалықтырмаймыз.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1.Шетелдік тыңдаушыларға ежелгі Қазақстан тарихын оқытуда қолданылатын кестелер мен тірек сызбалар А., 2015 -3 б.

2.Құнапина Қ.Қ., Құмғанбаев Ж.Ж., Махаева А.Ш. Қазақстан тарихынан әдістемеліканықтамалық нұсқау. 2011-2012 оқу жылы. 58-бет.

3.Қазақстан тарихы:талапкерге арналған оқулық-тест/С.Ш.Талдахметов. Алматы: ШЫҢ-

КІТАП, 2015-379 бет.

361

ТУРИЗМДЕГІ АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР ТУРАЛЫ

А.М. Шамшихан,

Л.Н.Гумилев ат. Еуразия ұлттық университетінің 4 к. студенті

Бүгінгі күнгі туризм – дүниежүзі экономикасының ірі, жоғары кірісті және айтарлықтай серпінді саласы. Туризмді дамыту экономиканың көптеген салаларына, атап айтқанда: көлік бен байланысқа, саудаға, ауыл шаруашылығына, құрылысқа, халық тұтынатын тауарларды өндіруге ықпал етеді. Сондықтан, дамыған туристік ақпараттық жүйені құру мемлекеттің экономикасын дамыту үшін үлкен маңыздылыққа ие болады.

Туризм туралы әңгіме қозғағанда, оны ақпараттан ажыратуға болмайды, бір күн ішінде туристік нарықтың қатысушылары бірнеше рет ақпарат алмасады. Яғни, ақпараттың көп ағынымен жұмыс атқаруқажет, ақпаратты жинақтау, өңдеужәне оның негізінде дұрыс шешім қабылдаукерек [1].Туризмдегіқазіргізаманғыиндустриясоңғыжылдарыжаңакомпьютерлік технологияларды енгізуге байланысты көптеген өзгерістерге ұшырады. Кез келген фирманың туристік бизнес нарығында тиімді қызмет атқаруы ақпараттық технологияларды қолдануына байланысты болады. Туризм индустриясы көп қырлы болгандықтан әр түрлі ақпараттық технологиялардықолданудыталапетеді.Ақпараттықтехнологиялардыңдамутарихыбірнеше кезеңдерге бөлінген. Бірінші кезең – бұл ХІХ ғасырдың екінші жартысына дейін үстем ақпаратты қолмен жинау мен өңдеудің технологиясы. Сол уақытта негізгі құрал қылқалам, сия мен қарапайым есептегіш аппараттар болып табылады, ал коммуникация құралдары курьерлік және пошта байланысы түрінде ұсынылды. ХІХ ғасырдың соңында механикалық технология кезеңі басталды. Бұл уақытқа жазатын кәсіпорын ақпаратын өңдеу технологиясы мен ұйымдастырушылық құрылымын едәуір өзгерткен машинкалар, телефондарды жасау жатады. ХХ ғасырдың 40-60 жылдары электронды жазатын машиналардың, көшірмелеуші машиналар мен диктофондардың пайда болуымен электронды технологиялар кезеңі байланыстырылады. 60 жылдары электронды есептегіш машиналардың жаппай өндірісі және олардың барлық қызмет салаларына кеңінен енуі жаңа компьютерлік ақпараттық технологиялардың бастамасы болып табылады.

Соңғы жылдары туризмнің заманауи индустриясы жаңа компьютерлік технологияларды енгізумен байланысты өте маңызды өзгерістерді бастан кешті. Туристік бизнеснарығындакез келген фирманың табысты жұмыс істеуі заманауи ақпараттық технологияларды қолданбауы ісжүзіндемүмкін емес. Турөнімді әзірлеужәне іскеасырутехнологиясының ерекшелігі қысқа мерзімдерде көлік құралдарының қолжетімділігі мен туристерді орналастыру мүмкіндігі туралы мәліметтерді ұсынатын, орындарды тез резервтеу мен брондауды, сондай-ақ туристік қызметтердіұсынукезіндеқосымшаміндеттердіңшешімдерінавтоматтандырудықамтамасыз ететін (билеттер, шоттар мен жол көрсеткіші сияқты мұндай құжаттарды параллель ресімдеу, есептік және анықтамалық ақпаратты қамтамасыз ету және басқалары) жүйелерді талап етеді. Бұл ақпаратты өңдеу мен жіберудің заманауи компьютерлік технологияларын туризмде кеңінен қолдану жағдайында қол жетімді.

Туризм индустриясының алуан жүзді және көп қырлы болғаны сонша, жеке туристік фирманың немесе отельдің жұмысын автоматтандыруды қамтамасыз ететін мамандандырылған бағдарламалық құралдарды әзірлеуден ғаламдық компьютерлік желілерді қолдануға дейін ең алуан ақпараттық технологияларды қолдануды талап етеді. Туризмде қолданылатын ақпараттық технологиялардың алуан түрлілігі 1.1-суретте келтірілген [2]. Қазіргі уақытта көлікте билеттерді тез және қолайлы брондауды, қонақүйлерде орынды резервтеуді, автомобильдерді жалға алуды, валюта алмасуды, ойын-сауық және спорт бағдарламаларына билеттерге тапсырыс беруді және т.б. қамтамасыз ететін GDS (Global Distribution System) ғаламдық тарату жүйесін қолдануды қарастырады.

362

өнімдерді жылжыту және өткізу мүмкіндіктеріне қатысты. Сонымен, жарнамалау саласында электронды почта бойынша (direct-mail) туристік ақпаратты тікелей жіберу кеңінен таралды. СоңғыжылдарыкөптегентуристіккәсіпорындарИнтернеттеөздерініңжекесайтарынқұрады, сондай-ақ баннер жарнамасын қолданады.

Батыста дәстүрлі туристік бизнеске электронды бағыт қазірден байқалады. Атап айтқанда, туристік нарыққа электронды коммерция белсенді енгізіліп игеріле бастады. Қазірде электронды туристік фирмалар бар, мысалы, кредиттік картаның кез келген иесіне турды сатып алуға, ұшақта немесе қонақ үйде орынды брондауға, ойын-сауық іс-шараларына билеттер сатып алуға және әлемнің кез келген нүктесінен автомобильді жалға тапсырыс беруге мүмкіндік беретін Microsoft фирмасының «Экспедиа» туристік бюросы. Неміс сарапшыларының бағалауы бойынша турөнімердің барлық сатылымының шамамен 25% болашақта электронды коммерция арқылы өткізілетін болады. Осылайша, компьютерлік технологиялар турөнімдерді жылжыту мен өткізудің түбегейлі жаңа электронды маркетинг каналдарын құруға және қолдануға итермеледі.

Туризмде ақпараттық технологияларды қолданудың негізгі әдістерінің бірі атап айтқанда анықтамалар мен каталогтардың технологиясына мультимедиялық технологияны қолдану болып табылады. Қазіргі уақытта туристік анықтамалар мен каталогтар кітап орындауында, видеокассеталарда және CD-ROМ лазер дисктерінде, Интернет желілерінде шығарылады. Электронды каталогтар ұсынылатын маршруттарда виртуалды саяхаттауға, осы маршруттарды белсенді режимде көруге, маршрут трассасындағы ел, объектілер туралы ақпаратты, мейманханалар, кемпингтер, мотельдер мен басқа орналасу құралдары туралы деректер алуға, жеңілдіктер мен шегерімдер жүйесімен, сондай-ақ туризм саласындағы заңнамамен танысуға мүмкіндік береді. Сонымен бірге, осы каталогтарда әдетте туристік құжаттарды, туристік ресмиліктерді, экстремальды жағдайларда туристің іс-әрекет моделі және т.б. туралы ақпараттар келтіріледі. Клиент тур бағдарламасын жоспарлап, оны берілген оңтайлы параметрлер (баға, жеңілдіктер жүйесі, көлік жүйесі, маусым және басқалары) бойынша таңдай алады [4].

Заманауи ақпараттық технологияларды енгізу бірқатар талаптардың орындалуын, оның ішінде қолайлы және жақын интерфейстің болуын, ақпараттық ресурстарға кіруді шектеу және бақылау әдістерінің көмегімен қауіпсіздікті қамтамасыз етуді, ақпараттың бөлінген өңдемесін қолдауды, клиент-сервердің архитектурасын қолдануды, жүйені құрудың модульдік принципін, Интернет технологияларын қолдауды және т.б. қамтамасыз етуі керек.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1.Сұлтанбекова А.О. Туристік бизнестегі қазіргі замаңғы ақпараттық технологиялар. - Алматы: Экономика, 2009. – 304 б.

2.Морозов М.А., Морозова Н.С. Информационные технологии в социально-культурном сервисе и туризме. Оргтехника Учебник. - М.: Издательский центр «Академия», 2004. - 240 с.

3.Морозова Н.С., Морозов М.А., Чудновский А.Д., Жукова М.А., Родигин Л.А. Информационное обеспечение туризма Учебник. - М.: Федеральное агентство по туризму,

2014

4.Теодорович Н. Н. Роль информационных технологий в развитии турбизнеса / Н. Н. Теодорович, И. Б. Муравьев // Сервис в России и за рубежом. - 2011.

364

SALİCAN CİGİTOV VE TÜRKİYE

L. Dervis,

Yrd.Doç.Dr., Akdeniz Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü

SALICAN CIGITOV AND TURKEY

GIRIŞ

Kırgız halkının en büyük eleştirmeni, çok yönlü şahsiyet, Türk Dünyasının önde gelen aydınlarından biri olan Salican Cigitov’un kendisi vefat etse de yazdıkları ve demeçleri halk arasında yaşamaya devam etmektedir. “Hani Salican’ın dediği gibi” tarzındaki ifadeler halk arasında var oldukça, Salican Cigitov’un ikinci ömrünün uzun olacağını düşünebiliriz. Orta Asya muhitinde çok iyi tanınan Cigitov, Türkiye’de bazı makaleleri neşredilmesine[1], onun ile ilgili Türkiye’de bazı yazılar yazılmasına rağmen,[2]zamanında Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi’nde hocalık yapmış veya öğrenci olmuş Türk vatandaşları haricinde maalesef Türkiye’de pek fazla tanınmamaktadır. Şimdiye kadar Cigitov’un bir kitabının bile Türkçe’ye kazandırılmamış olması, bunun en önemli göstergelerinden biridir. Bu makalede Salican Cigitov’un bilinmeyen yönleri[3] ve onun Türkiye hakkındaki görüşleri mercek altına alınacaktır.

Cigitov bir köylü çocuğu olarak 1936 yılında Oş’a bağlı Özgen ilçesinin Köldük köyünde doğdu. 1943-50 yılları arasında köyünde bulunan Kızıl Oktyabr Okulu’nda eğitim gördü. Eşi Kimiya Toktosunova’nındediğinegöre,Salicançocukluğundankitabadüşkünmüş.Köydekikitapları5.sınıftayken okuyup bitirmiş. 6. sınıfta “Tazabey Hocama” adında ilk şiirini yazmış[4]. Bunlar gelecekte Milletine hizmet edecek aydın birinin yetişmekte olduğunun ilk işaretleriydi.

Köydeki kitapların tamamını okuyup bitirdikten sonra, Cigitov başkent Frunze’nin yolunu tutarak liseyi 5 No’lu okulda okudu. Okul yılları ile ilgili hatıralarını anlatan Cigitov, aslında sağlığının çok iyi olmadığını söylemektedir: “Biçare annem sağlam olarak doğurmuş ama çocukluk yıllarımda sağlığım iyi değildi. Ben de buna inat sağlığıma dikkat ettim. Yoksa çoktan ölmüştüm. Akrabaların hepsi korkardı ne olacak buna diye”[5]. Akrabalarının sağlığından endişe ettiği Cigitov, üniversite tahsilini Frunze’de bulunan Kırgız Devlet Üniversitesi’nde 1954-59 yılları arasında aldıktan sonra, Kırgızistan İlimler Akademisi Doktora Programı’na kaydını yaptırır. 1966 yılında Filoloji Bilimleri Kandidatı olur. Liseden sonra okul öğretmeni olarak çalışmaya başlayanCigitov, 1962 yılına kadar üniversite öğrenciliği yıllarında da lisede öğretmenlik mesleğini sürdürmüştür[5].

Genç bilim adayının çalışma tarzı ile ilgili daha öğrenciyken evlendiği eşi Kimiya, “Ilhamı geldiğinde hemen orada oturur saatlerce çalışırdı. Bir çırpıda yazdığını görmedim. On kere yazıp, on kere silerdi. Kitabı çok okurdu”[4] demektedir. Edebiyat alanında uzmanlaşan Cigitov, 1992 yılında Filoloji Bilimleri Doktoru, 1997 yılında ise Edebiyat Bilimi Profesörü olur.

O sıradan bir bilim adamı değildi. Sürekli okuyan, karalayan fakat kendi eserini neşretme konusunda cimri davranan biriydi. Onun yakın öğrencilerinden Altınbek İsmailov hocasını şöyle anlatmaktadır; “O, ömür boyu okudu, elinden gazete, dergi, kitap hiç eksik olmazdı. Evinde, durakta, üniversitede, odasında, sokakta, parkta kısacası her yerde okurdu. “Kırgızca gazete okuduğumda moral bozuluryazılanlarıdüzeltmekisterim” derdi.Ayrıcaünlüşairlerin yazarlarınelyazılarıile yazıp gönderdiği yeni kitapları dahi normal okumaz her tarafını çizer düzeltmeler yapardı”[6].

Eşinin anlattığına göre, Cigitov “evinde kitapları olsa da, Milli Kütüphane olan N. G. Çernışevskiy Kütüphanesi’ne durmadan giderdi. Bu kütüphanelere sıklıkla gidenlerin biri Moldokem idi dersem yanılmam”[4]. Kütüphaneye sık sık gitmek, kitaplarla haşır neşir olmak hakiki bilim adamının özelliklerinden biri değil midir? Yine eşinin anlattığına göre, Cigitov düğünlere gitmek yerine oturup makale yazmayı tercih edermiş. Kütüphanesinin tozunu alırken kitapların yeri değişirse eşini çağırarak ‘Ben kızıma sert çıkamam. Sen kızına söyle, kitaplarımın yerini değiştirmesin. Lazımsa ben onların tozunu alırım. Ben sizin mutfağınıza karışmıyorum. Sizler de benim kitaplarıma karışmayın’ diye sinirlendiği olurmuş. Meğerse kendine göre kitaplarını diziyormuş. Bir kitabı kaybolsa kıyameti koparırmış.”[4]. Cigitov ayaklı kütüphane denilebilecek Kırgızistan’daki üç beş akademisyenden biriydi.

Cigitov akademisyenliğin yanı sıra çeşitli idari görevlerde de bulundu. Kırgızistan Radyo

Televizyon Komitesinin Edebiyat Bölümü Başkanlığı, 1973-78 yılları arasında Kırgız-Sovyet Ansiklopedisi’nin Baş Editör Yardımcılığı, 1989-91 yılları arasında ise Kırgız İlimler Akademisine bağlı

365

Dil ve Edebiyat Enstitüsü’nün Milli Edebiyatlar Başkanlığı, 1992-95 yılları arasında Kırgız Cumhuriyeti

Cumhurbaşkanı Baş Danışmanlığı ve Kırgızistan’ın Özbekistan Büyükelçiliği görevini üstlendi. Cigitov her ne kadar idareci olarak çalışsa da, halk tarafından hep edebiyatçı, eleştirmen ve aydın olarak bilindi[7, s.29].

Salican Cigitov hakkında “kendine güvenen bütün insanlar gibi teklif ve tekellüften uzak bir insandı” değerlendirmesi yapan Ali Birinci, onunla ilgili kendisinden duyduğu bir olayı da aktarmaktadır. “1991’de devletbaşkanı olacakkimseleriKırgızcaimtihanınatâbitutanheyettebulunuyordu.Heyeteteklif ettiği fikir çok dikkate değerdi. Cumhurbaşkanı olacak Askar Akayev için ‘Kırgızca bilmiyor’ raporu düzenleyelim diye teklif etmiş, ancak heyet buna cüret edememişti. Bu hâdiseyi gülerek anlatır ve heyet mensupları için ‘Tarihe geçme fırsatını kaçırdılar’ derdi”[8, s.67]. Birinci’nin anlattığı olaydan görüldüğü gibi, hal hareket ve demeçleriyle Cigitov sıradışı biriydi.

Eleştirilerini nükteli dil ile anlatma kabiliyeti çok yüksek olan Cigitov, eleştirilerini insanın yüzüne söylemesini de biliyordu. Örneğin, Kırgızların önde gelen romancılarından, yaş olarak da kendisinden büyük olan Tügölbay Sıdıkbekov’a Kırgız dili ile ilgili eleştirilerini şu şekilde yöneltmişti. “Çok önceleri Tukem(TügölbaySıdıkbekov)ileşakalaşırkenbazentartışırdık.Şakanıniçinde gerçek de vardı. Ben dedim ki: ‘Tuke, Kırgız dili için neden yanıp kül olduğunuzu biliyorum. Sizin istediğiniz - Kırgızların Kırgız dilinden başka dili öğrenmemeleri. Eğer Kırgızlar başka dili öğrenirse sizi okur mu?’ Buna kendisi de gülmüştü” [9,s.10].

Cigitov’un nüktedan kişiliğini Birinci şöyle değerlendirmektedir; “Hayata nükte penceresinden bakması tabiatı gereğiydi. Bazen haklı ve tatlı hiddeti de bir anda yine nükteye dönüşebilir ve hiçbir zaman hiddeti birkaç dakikayı geçmezdi”[8, s.67.]. Hoca sadece eleştiri yapabilen değil, eleştiriyi uygun şekilde yapabilen, eleştiri dozunun ayarını her zaman yerinde tutan ve eleştiri sonucunda ortaya çıkacak durumları da idare edebilen kabiliyete sahipti. Kızına anlattığı kadarıyla, ona göre iyi şair olamayan kimse eleştirmen olmalıydı[10]. Onun Kırgızların gelmiş geçmiş en büyük eleştirmeni olduğunu herkes kabul etmektedir. Cigitov’u yakınen tanıyanlar, onun eleştirilerini herkesin anlayamadığını ama gelecekte herkesin mutlaka onun eleştirilerini doğru şekilde anlayacağı konusunda da hemfikirler[10].

Cigitov’un bir başka sıradışı kişiliğini Kimiya hanım şöyle anlatmaktadır; “Kolaykolaymisafirliğe gitmezdi. Fakat misafir ağırlamayı severdi. Özellikle işini, makamını kaybeden kimseleri misafirliğe davet ederdi. ‘Ne yapıyorsunuz, adamlar makam sahibi olduğunda kutlayıp çağırırlar. Siz ise alay eder gibi’ dediğimde, ‘Kırgız’ın en kötü huyudur makam sahibi olduğunda hatırlayıp sonra onu unutması. Bunlara şimdi iyi söz söyleyip moralin yükseltmek lazım’ derdi”[4]. İnsanı sadece insan olduğu için seven ve önemseyen Cigitov’un bu özelliğinin de takdire şayan evrensel bir yaklaşım olduğunu, onun makam mevki yerine, insani ilişkilere büyük değer verdiğini söyleyebiliriz.

Salican Cigitov hayatının sonuna kadar çevresindeki insanları, onların moralini yüksek tutmayı düşünerek yaşadı. Kansere yakalanıp hastanede yattığı dönemde bile, ziyaretine gelenleri neşelendirmesini biliyordu. O hastanedeyken arkadaşları ile yaptığı son sohbetlerinden birinde, kendisi ile ilgili şu değerlendirmeyi yapmıştır: “Sovyet iktidarının başkalarına zararı dokunsa da, bana zararı dokunmadı[11]. Devrin durumu ortada. Akayev gitti, Bakiyev geldi. Bakiyev gitse, yine bir ‘akıllısı’ gelecek. Hepsini yaşadık. Bu dünyada benim görmediğim bir şey kalmamış. Üstelik, öbür dünyanın olduğunu duydum duyalı çok hevesliyim. Uykum kaçıyor. Orasını istiyorum, çabuk görsem diye. Fakat obur kimse olduğum için sizin gibi ziyarete gelenlerin yemeklerine kıyamıyorum. Yoksa, rahat rahat göçüp giderdim. Eğer öbür dünya varsa çok çok iyi”[5].

Hocanın şakirtlerinden tanınmış siyasetçi ve bilim adamı Abdıganı Erkebayev, onun ile ilgili şu toparlayıcı değerlendirmesini yapmıştır. “Asırların tecrübesini yansıttıkları bilge insanların akıl süzgeçlerinden geçerek söylenen ‘Birçok madenden oluşan demir keskin olur’ atasözü Salican Cigitov’un genel hayatının resmini çizer gibi duruyor. Başka bir deyişle “Kırgız halkına her şeyden önce biricik yeteneğinsahibi,sinesindekiniolduğu gibi yansıtanşair,tebessümle gözyaşlarınıbirleştiren yazar,tercüme sanatının üstadı, tenkitlerinin doğruluğu veya derinliğiyle meşhur eleştirmen ve edebiyatçıydı. Bütün bunların yanında Salican Hoca bir de kültür, sinema, tiyatro ve müzik sanatı hakkında da yazılar kaleme almıştı”[12,s.74-75].

366

MakaleninbukısmınıAliBirinci’ninhocaileilgili şudeğerlendirmesiilekapatalım.“SalicanHoca Orta Asya’nın hisseden gönlü, düşünen beyni ve ızdırap çeken bir kalbiydi. Tabii aynı zamanda, hayata mizahla da bakmasını bilen ve sonsuz bir nükte yapma kabiliyetine sahip bir filozofuydu”[8,s.68].

Salican Cigitov’un Türkiye Hakkında Görüşleri

Salican Cigitov’un Türkiye hakkında görüşleri onun gazetelere, dergilere ve çevresindekilere verdiği demeçlerde, arkadaşlarının onunla ilgili hatıralarında görülmektedir. Türkiye’de Cigitov hakkında yüksek lisans tezi hazırlayan Janyshbek Omorov, bu çalışmasında Cigitov’un Türk Dünyası ve Atatürk[13] ileilgiligörüşlerine yervermiştir.Fakatbahsedilen tezdeonunTürkiyeileilgiligörüşleriayrıbaşlık altında ve derli toplu olarak ele alınmamıştır[14, s.101]. Oysa, Cigitov Türkiye’ye çok önem veriyor ve Türk

Dünyasının geleceği bakımından Türkiye’den umutluydu.

Cigitov’un Türkiye Türkçesi’ne ve Türkiye’ye olan ilgisi gençlik yıllarına kadar gitmektedir. Kendisinin dediği gibi, “Reşat Nuri’nin “Çalıkuşu’nu ben çocukken okulda okumuştum. Nazım Hikmet’in kitaplarını, piyeslerini, şiirlerini okuyorduk. Sabahattin Ali’nin hikayeleri bizim okul kitaplarında da vardı”[15, s.343].

Hocanın Türkiye’ye olan ilgisinin çok eskilere dayandığını, öğrencilerinden Ahmet Güngör şöyle anlatmaktadır;

“Bir gün bir Kırgız dostumuzun taksisine bindiğimizde Salican Hoca’dan bahsettik. Kendisini ziyaret edemediğimizi, bunun bizim için büyük bir ayıp olduğunu söylerken taksici dostumuz araya girdi.

- Ahmet Bayke! Vakit kaybetmeden bir an önce ziyaretine gidin! Salican Hocayı çok iyi tanırım. 1974’ten beri Bişkek’teki düğünlerde konuşmalar yapardı: ‘Türklerde falanca yazar, şair var. Şöyle eserler, böyle eserler vermiştir...”[16]. Görüldüğü gibi, daha 1970’lerde Cigitov Kırgızistan’da bulunan nadir Türkiye uzmanlarından biri, belki de tek kişi idi.

Cigitov Türkiye Türkçesi’ni nasıl öğrendiğini şöyle açıklamıştır; “Türk dilleri üzerine çalıştığım için Tatarca’yı ve kendi çabalarımla Türkiye Türkçesi’ni de öğrenmiştim. 1960’lı yıllarda Türkiye’den

Türk Dili ve Türk Tarihi Kurumu’ndan Türkçe kitaplar gönderiliyordu. Bu kitaplar Moskova üzerinden sansür uygulanarak bize ulaşıyordu. O kitapları okuyan yoktu. Ben o kitapları eski birkaç Türkçe-Rusça sözlükten yararlanarak okumaya başladım. Ikinci olarak Nazım Hikmet’in eserlerini okuyordum. Bulgaristan’dan bir arkadaşım bana Nazım Hikmet’in eserlerini gönderiyordu, hatta onun bazı şiirlerini

Rusça’ya çevirdim. Bu da benim Türkiye Türkçesini daha iyi öğrenmeme yardım etti”[15, s.339-340].

Hocanın Türkçe’yi nasıl öğrendiği ile ilgili onun cenaze töreninde konuşan, Kırgızların duayen dilcisi, Bübüyna Orozbayeva şöyle demektedir; “- 1965-70’li yıllarda Akademiye Türkiye’den Türk dili, Türk edebiyatı dergileri gelirdi. O zamanlar, Türk diline yönelik çalışmaların sıkıntılı olması bir yana

Türk’ten, Türk dilinden bahsetmenin zor olduğu dönemlerdi. Bu bala gelir: ‘Ece Türkiye’den gelen dergi ve kitapları bana verin. Okuyup birkaç gün sonra iade ederim’ derdi. Tek ilgi duyan da oydu zaten”[16]. Bu hatıradan anlaşıldığı gibi, zamanında hiç kimse yaklaşamadığı, ilgilenmediği Türkiye’den gelen dergi ve kitapları genç Salican daha 1960-70’li yıllarda alıp okuyordu. Belki de Cigitov o dönemlerde dünyanın değişeceğini, uzakta olan Türkiye’nin yakınlaşacağını düşünüyordu, düşlüyordu.

HocanınSovyetdevrindeTürkçeöğrenip,Türkiye’yitakipettiğinideğerlendirenİsmailov,“Salican Hocabizimbağımsızolacağımızı,buralaraTürkleringeleceğiniöncedenbilmişti”[12,s.74-77]. demektedir. Cigitov’un kızı Salima da, hocanın Türkçe öğrenmesi ve Türklerin Kırgızistan’a gelmesi ile ilgili, “Babam akademide çalışıyordu, Türkçeyi orada çalışırken öğrendi. Babam Türkçe okurken ben gülüyordum. Ta 30 yıl önce Türkler gelecek böyle böyle bir üniversite açacaklar demişti”[17].

Türkçeyi kitaplardan öğrenen Cigitov, Sovyet devrinde Türkçe pratik yapma imkanı olmadığı için konuşmakta zorlansa da, Kırgızistan bağımsızlığına kavuştuktan sonra Bişkek’e gelen Türkler ile Türkçe pratikyaparakTürkçesinihızlageliştirmiştir[18].1990’lıyıllardaözellikleTürkiye’denKırgızistan’agiden akademisyenlerin ilk tanışacağı kişilerin başında Cigitov geliyordu.

Hocanın Türkçesi ile ilgili meslektaşı Ali Birinci şu değerlendirmeyi yapmaktadır; “Bir mühim tarafı da herhâlde lisan öğrenme hususundaki kabiliyetiydi. Nitekim Nasılsınız sualine bile Türkçe cevap veremeyen Türkolog meslektaşlarına gelen kitapları okuyarak oldukça mükemmel denebilecek bir derecede Türkçe de öğrendi” [8,s.67].

Cigitov’un mükemmel Türkçesi’ni Manas Üniversitesi’nden öğrencileri de özellikle belirtmektedirler. “Türk şairlerin şiirlerini önce Türkçe sonra Kırgızca okurdu. Türk dili ve edebiyatından,

367

edebiyatçısındansözederkenbazendüşündürür,bazengüldürürdü…Bizde ilgiyledinlerdik.Kırgızinsanı, Türk dili ve edebiyatından biraz da olsa haberdarsa onun sayesindedir. Hoca saygı ve sevgiyi hak eden biri!”[16].

Cigitov, Türkiye Türkçesinin ülkesinde öğrenilmesinin, hatta Türk Dünyasının bilim dili olmasının taraftarı idi. Kırgızistan’daki Türkçe’nin durumu ile ilgili verdiği bir röportajında, “Sanırım şimdi Kırgızistan’da 30 binden fazla insan Türkiye Türkçesini konuşup rahat bir şekilde anlayabiliyor. Türkiye Türkçesini öğrenenlerin sayısı her geçen gün artıyor. Bakınız, Rusça’yı çok az Kırgız yüz yılda öğrenmişti….Türkçeyi ise Kırgızlar çok kısa zamanda öğrenmeye başladılar” ”[15,s.343]. Ona göre,

Kırgızistan’da Rusça’ya alternatif olarak sadece Türkçe görülebilirdi. Çünkü Türkiye Türkçesi ile Kırgız

Türkçesi’nde kelime benzerliği çok fazla olduğu için zamanla (daha kısa zamanda) Türkçe öğrenilecekti[14,s.78]. Cigitov,Türkçeyiöğrenme sürecindeKırgızistan’da açılmışolankız veerkekTürkKırgız kolejlerinin de büyük oranda etkili olduğunu belirtmiştir[14,s.65].

Cigitov’a göre, Türkiye doğru bir politika yürütürse ve tabii ki kalkınırsa, Türkiye Türkçesi bütün Türk halklarının bilim dili olabilecektir. “Özellikle Türkçe’yi kendi kendine öğrenebilecek kitaplar hazırlamaklazım.BukitaplarönceliklebütündışTürklere;Kırgızlara,Kazaklara,Özbeklere,Türkmenlere, Tatarlara ve diğerlerine yönelik olmalıdır… Türkiye kalkınmalı, Japonya gibi… Eğer Türkiye istenilen düzeyde kalkınabilirse, Orta Asya’da etkisini artırabilirse, Kırgızistan’da çok daha fazla insan Türkçe öğrenmek için can atacaktır. Hatta Türkçe öğrenmek moda haline gelecektir… Ayrıca Türkçe’yi gelişmiş düzeyde bir bilim dili yapmak ve Orta Asya’ya o dilde bilim getirmek lazım”[15, s.352-353]. Yunus Emre Enstitüsü hocanın Türkçe’yi dünya dili, Orta Asya’nın bilim dili olması arzusunu gerçekleştirmek için çalışmalarını arttırarak sürdürmektedir.

Salican hoca, Türk milli eğitim sisteminin nasıl yollardan geçtiğini şöyle açıklamaktadır: “Türk halkı, gelişmiş Batı ülkelerinin bilimini, teknolojisini, kültürel değerlerini benimsemeden ekonomisini de geliştiremez, düşüncelerini de yenileyemezdi. Bunu iyi anlayan Atatürk millî eğitim sisteminin dini baskılardan kurtularak dünyaca kabul gören uygarlık çizgisine girme yolunu da açtı. Arap alfabesini Latin alfabesi ile değiştirdi. Halk çoğunluğunun eğitimsizliğini ortadan kaldırmak için özel kampanyalar düzenledi. Gençlere yeni sistemdeki orta eğitim ve yüksek öğretim verebilecek eğitim kurumları açtı”[19]. Ona göre şimdi bu kurumlar kendi vatandaşlarına eğitim vermekle yetinmeyip, kardeş Türk Cumhuriyetlerinden gençlere de eğitim verecekti.

O, Türkiye’nin yurtdışından, özellikle Türk Cumhuriyetlerinden öğrenci getirme politikalarını destekliyor, ama bu konuda nicele değil niteliğe önem verilmesi gerektiğine dikkat çekiyordu. “Türkiye’ye götürülen öğrenci seçiminde çok iyi kriterler belirlenmeli, hatta bu öğrenciler orta öğretimde belirlenmeli. Bence sayıdan çok niteliğe önem verilmeli bu konuda. Bu gençler 2030-2040 yıllarında önemli görevlere gelecekler. Ancak Türkiye’de bu öğrencilerle fazla ilgilenilmiyor, öğrenimlerini tamamlayanlarla irtibat sürdürülmüyor”[15,s.343-344]. Hoca, yetiştirilen insanların Türk dünyasının güçlenmesi için çalışmalarını örgütlü bir şekilde sürdürmek gerektiğine dair çok doğru bir tespitte bulunmuştur. Son zamanlarda Türkiye’nin yabancı öğrenci politikasını son yıllarda değiştirdiğini, Başbakanlık bünyesinde Türkiye Bursları Programı altında yeni uluslararası öğrenci politikasını yürütmeye başladığını belirtmeliyiz.

Hocanın Sovyet devrinde kızı ile yaptığı konuşmada bulunduğu öngörüler birebir gerçekleşmiştir.

Onun bir öngörülerinden biri olan Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi kurulmuştur. Cumhurbaşkanı Akayev ile Bilimler Akademisi’nden tanıştıkları için, Özbekistan Büyükelçisi görevinden sonra Akayev ona üç defa çeşitli üniversitelerin rektör ve rektör yardımcısı görevlerini teklif etse de kabul etmemişti[10]. Fakat Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi’nden iş teklifi alınca tereddüt etmeden kabul etmiştir. Bu durum tamamen Hocanın Türkiye sevgisinintezahürüdür.Cigitovhayatının kalan yıllarınıbuüniversitenin gelişmesine adamıştır.

Manas Üniversitesi’nde çalışırken, iki ülke arasındaki köprüyü sağlamlaştıracak çalışmalar yapmıştır. Üniversitede “Kırgız talebelere Türk, Türk talebelere ise Kırgız eserlerini tanıtmaya çalışıyor ve mezuniyettezlerinibuhedefe yönelikolarakveriyordu.NitekimgençvekabiliyetlitalebelerindenAltınbek İsmailov’a Yunus Emre’nin şiirleri çevirtmiş ve çok başarılı olan tercümeler kitap hâlinde basılmıştı”[8, s.68].

Kimiya hanım, Cigitov’un zamanında Türkiye ile Özbekistan’dan 600-700 civarında kitap getirdiğini belirtmektedir[4]. Tabii bunların ne kadarının Türkiye’den getirttiğini tespit edemedik. Fakat

368

hocanın kütüphanesindeki kitaplar 2007 yılında ailesi tarafından Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi’ne bağışlanmıştır. Özetle Cigitov’un Türkiye’den getirdiği veya getirttiği kitapların o vefat ettikten sonra doğru yere teslim edildiğini söyleyebiliriz.

Cigitov bir röportajında “Türkiye hakkında kitaplar okuyordum. Istanbul hakkında çok kitap okudum”[15, s.355]. demektedir. HocanınöğrencilerindenAhmetGüngör,onunTürkkitaplarınaolanilgisi ve Türkiye neşriyatını takip ettiğini gösteren anısını şöyle anlatmaktadır;“Salican Hocaya tatil döneminde Türkiye’ye gideceğimi, arzu ettiği bir şey varsa getirebileceğimi söyledim.

-Mina Urgan’ın ‘Bir Dinazorun Anıları’ adlı kitabını getirirsen sevinirim dedi.

O kitabı okumuştum. Benim için de ilginç bir kitaptı. Kırgız bir edebiyatçı ve edebiyat eleştirmeninin niçin o kitabı ısrarla istemesine bir anlam verememiştim.

- Çünkü o kadın yalana, dolana sapmadan her şeyi bütün çıplaklığıyla yazıyor. Yazdıkları bana gerçekçi geldi.

Hoca bilimde, edebiyatta ve gerçek hayatta hep doğru ve hakikatin peşinden koştu”[16]. Cigitov’un kendini Türkiye uzmanı sayan pek çok hemşehrisinden daha çok Türkiye ile ilgili kitap okuduğunu iddia edebiliriz. Çünkü hoca Türkçe’yi çok iyi öğrenmişti, Türkiye’den aradığı kitaplarını getirebilecek akranları vardı ve Türkçe zengin kitap arşivine sahip Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi’nde çalışıyordu.

Cigitov’un ustalaştığı alanlardan biri çeviri alanıydı. Cigitov Türk edebiyatından Nazım Hikmet’in şiir ve eserlerini Kırgızca ve Rusça’ya tercüme etti[20]. Gazetecilerin Hikmet’in eserlerini nasıl çevirdiniz sorusuna Cigitov, “şiir Kırgız kılıfına girmezse, Kırgızlar Salican’ı ana avrat söverlerdi. Hikmet duvara koca resim yapar gibi eserlerini yazıp, detayları üzerinde fazla durmamış, bu yönden eksikleri vardı. Uzaktan güzel gözükmekle birlikte, çevirdiğin zaman bu tür eksikleri göze batmaktadır. Ben buraları Kırgızca’ya çevirirken iyi çevirmeye çalıştım. Hikmet’in şiirleri Kırgızca kokması için hamur gibi işledim, lakin kelimeleri hamuru uzatırgibi uzatmadım, şiirlerin aslına sadık kalmayaçalıştım”[21]. Hoca bir başka gazeteye verdiği demecinde, konu ile ilgili Nazım Hikmet’in şiirlerini tercüme etmeden önce onun şiirlerinin Rusça, Azerbaycan Türkçesi ve Türkiye Türkçelerini toplayıp okuduğunu, Rusça çevirilerini zayıf bulduğunu belirtmektedir[22].

Nazım’ın şiirlerinin Türkçesi’ni Salican’a Sovyet devrinde Bulgaristan’dan temin eden, Hocanın yakın arkadaşı, diplomat İşenbay Abdırazakov konu ile ilgili anılarını şöyle anlatmaktadır; “Başkalardan farklı olarak, klasiğe kendini kaptırmadan bugünün şartlarına uygun, kendince enerjik haysiyeti olan şairlere başvurarak, onların arasından özellikle Türk şairi Nazım Hikmet’eeğilmeye başladığını anladıktan sonra, Rus dilinden çevirirse şairinözellikleriniaçıkyansıtamayabilirdiyerek,Moskova’danküçükTürkçeRusçasözlüğü yanındaBulgaristan’da yayımlanmışolanHikmet’inşiirlerinin koleksiyonunu getirip teslim ettim. Kendisi de bazı kitapları bulmuştu, böylece kendini çeviriye kaptırdı. Sonradan onun çevirisini okuyup, Rusça varyantı ile karşılaştırıp, Türkçe nüshasına da genel anlamda baktığımda, sanki Kırgızcası benim için daha görkemli geldi, film seyretmiş gibi, hadiseler gözümün önünden geçti. Güzel bir çeviri işte bu olsa gerek diye düşündüm. Fakat bunu Salican’a söylemedim. Onun tanıyorum: ‘Hey, molla, daha istediğim gibi olmadı’ diyecekti. Nazım’ın gücü bir mucize değil mi, Sakem nereden okumuş bilmiyorum, bana: ‘Hikmet’in o şiirini okuyup, Atatürk de gözüne yaş alarak keşke bu adam bizimle olsa olurdu, komünist olduğuna bak bunun demiş’ dedi”[23].Sovyetler Birliği’ne dahil olan Türk halkları ve onların aydınları öncelikle Nazım’a bir Türk evladı olarak bakmışlardır. Salican 1970’lerde Nazım’ın şiirlerini çevirmeyip de başka hangi Türkiyeli şairin şiirlerini çevirecekti? Demir Perde zamanı değil miydi? Bu meseleye ideolojiyi karıştırıp, itirazlarını dile getirmek isteyenler olursa, Erhan Arıklı’nın Nazım ile ilgili köşe yazısına bakmalıdırlar[24].Cigitov’un Türk şiirlerini tercüme etme konusu ile ilgili, Ali Birinci, “Bir gün “Sakarya şiirini tercümeye başladım, kafiyeler yıkılınca geriye pek bir şey kalmadı”[8,s.67] dediğini aktarmaktadır. Kimiya hanım gazeteye verdiği bir mülakatında Salican hocanın Türkçe’den Kırgızca’ya, Kırgızca’dan Türkçe’ye kitap çevirmeyi planladığını ama buna ömrünün yetmediğini belirtmiştir[4].

Türk kardeşlerimizin ‘1000 sene önce buradan Anadolu’ya göç etmişiz” sözünü ve Kırgızların Türklerden korkmasını nasıl açıklarsınız?” sorusuna, “Kırgızlarda, özellikle Sovyet devrinde yetişmiş insanlarda ksenofobi mevcuttur. Bunun sebebi de eski ders kitaplarında Türklerin hep kötülenmesidir. Kırgızistan’da Amerikalı, İranlı, Pakistanlı, 700 bin Rus var, onlardan korkmuyorlar. 1000 Türk, 30 Çinli’den ise korkuyorlar. Türkler yardım edince bu tekin değil diye korkuyorlar. Kırgızistan Türkiye için

369

çok vazgeçilmez, değerli değildir. Bizden götürecek maden veya hazinemiz de yok. Türkiye Kırgızistan’ı işgal edecek korkusu, ksenofobinin etkisinden dolayı diye düşünüyorum”[25]. şeklinde cevap vermiştir.

Sadık bir Türkiye dostu olan ve ülkesinde Türkiye ile yakınlaşmayı savunan Cigitov, Türk Kırgız ilişkilerinin geçmişi ile ilgili şu bilgiyi paylaşmaktadır; “Sovyetler zamanında 1934’lerde yazılan bir makalede okumuştum. Makalede Kırgız aydınları suçlanıyordu: ‘Bizim aydınlarımız Kemalist Türkiye’ye yalnızca bakarak oturuyorlar. Ciddi atılımları yok’. Demek ki, onlar başka yerlerde bir araya gelip, gizli olarak neler yapılması gerektiği konusunda konuşuyorlardı. Bu arada Türkiye’yi de takip ediyorlardı. Sovyet döneminde bir arkadaşımın çocuğuna ‘Atatürk’ adını verdiğini biliyorum. Şimdi bu çocuk büyüdü, işadamı oldu veÇin’deçalışıyor. Yine tanıdığım biri var, adını ‘İstanbulbek’ koymuşlar. Aslına bakarsanız şimdi olduğu gibi geçmişte de Türkiye’ye bir özlem, bir ilgi vardı. Özellikle aydınlar İstanbul’daki, Ankara’daki gelişmeleri takip ediyordu”[15, s.343]. Sovyetler zamanında Türkiye’yi ilgiyle takip eden aydınlardan biri de kendisi idi. Cigitov Türkiye’nin 20. yüzyıl tarihini, Türkiye Cumhuriyeti’nin hangi şartlardaortayaçıktığını Atatürkileilgilikalemealdığı yazısındaayrıntılışekildeanlatmaktadır[26, s.853]. Hoca devlet modeli olarak da Türkiye’nin tek ulustan oluşmuş devlet modelini savunuyordu. “Bana göre dünyada tek bir milletten oluşmuş devletten daha iyisi yoktur.. Atatürk iyi bir politika izlemiş bu konuda. Bu konuda şu hususlara dikkatinizi çekmek isterim. Birincisi; dünyada artık milletler arasında her alanda birrekabet yaşanıyor.Etnikçeşitliliğiçokfazlaolanülkelerdeburekabetsağlıklıolarak gerçekleştirilemez. Aslında dünya nüfusunun çok fazla sayıda milletten oluşması da çok dilli olması da iyi değil. Ama bunun çaresi de yok. Bu karşı karşıya olduğumuz bir realite” [15, s.350-351].

Salican hoca demokrat biriydi. Siyasette halkın iradesinin herşeyden üstün olduğuna inanırdı. Türkiye’nin güncel siyaseti konusunda da zamanında şu değerlendirmeyi yapmıştır. “Şimdi deAkParti din partisi diyorlar, gelsin. Halk istedi geldi, halk isteyince de gider. Halktan korkmamak lazım” [15,s.354355].

Cigitov Türkiye’yi beğenmekle kalmayıp, Türkiye’nin Türk Dünyası için önderlik yapabileceğini düşünüyordu. Çünkü ona göre, “Türkiye’de ‘Bizim Türkiye dışında da kardeşlerimiz, soydaşlarımız var’ düşüncesiniişleyen yayınlarvebilimadamlarıoldu.Türkinsanınabirhedefgösterildi:‘Biz dünyadayalnız değiliz. Bizimle aynı dili konuşan, aynı kültürü paylaşan kardeşlermiz var’ ideolojisi işlendi” [15, s.351352].

Yeni bağımsızlıklarına kavuşan Türk Cumhuriyetleri Türkiye’nin destekleri ile dünyaya entegre olacaktı. Hoca bu konuda, “Türkiye hem modern, hem de demokratik bir ülke. Arap ülkelerinden bizim

örnek alabileceğimiz demokratik bir İslam ülkesi yok. Bu bakımdan Türkiye bizim için örnek ve modeldir. Bunun yanında Türkiye modeliyle Orta Asya Cumhuriyetleri uygar dünyaya kazandırabilir diye düşünüyorum”[15,s.344] demektedir. Hoca bir başka demeçinde de konu ile ilgili, “Şimdi Rusların büyük çoğunluğu Kırgızistan’ı terketip gidiyorlar, S.S.C.B de zaten dağılmış durumda artık biz Türkiye’nin kervanına binmemiz gerek”[27,s.6] açıklamasını yapmıştır.

Ona göre, Türkiye daha da kalkınmalıdır. “Türkiye kalkınmalı, dünya devletleri arasında yerini almalı ve hatta Avrupa Birliği’ne girmelidir. Eğer Türkiye istenilen düzeyde kalkınmış olsa Türkiye’nin hem dış Türkler politikası daha sağlıklı olur, hem de dış Türklerin karşılarında örnek olacağı bir Türk devleti olur, diye düşünüyorum. O zaman dış Türklere yardım etmeye de gerek kalmaz. Bu durumda onlar bazı şeyleri görebilecekler ve Türkiye’yi takip edecekler”[15, s352]. Cigitov’a göre, “Türkiye’nin

çağdaşlaşmatecrübesi,yakıngeçmiştesiyasîbağımsızlıklarınaerişenTürkülkeleriiçinönemlibirörnektir. Bu örnek belki de, bu Cumhuriyetlere, özellikle Kırgızistan’a son yıllarda Türkiye tarafından yapılan maddî, manevî ve insanî yardımlardan daha da değerlidir”[19, s.250].

Hocanın mülakatlarından pek çok konuda Orta Asya halkları için Türkiye’yi örnek gösterdiğini görebiliyoruz. Örneğin, din konusunda Türkiye Cumhuriyeti Türk Cumhuriyetlerine örnek olabilecek tek Müslüman ülkedir[14, s.67]. Ona göre, Orta Asya halkı ve devleti İslam dinini Türkiye’den öğrenmelidir: “Türkiye’ye bakın, din görevlilerinin kıyafeti modern, bilgisi var, din anlayışları da günün şartlarına göre. Orta Asya’da, özellikle dini alanda bazı şeylerin değişmesi gerekiyor. Hem din anlayışının hem de din görevlilerinin yenilenmeye ihtiyacı var”[15,s.347].Cigitov selamlaşma konusunda Kırgızların kaba olduklarını, Türklerde ise selamlaşmanın birkaç türünün bulunduğunu ve bu konuda Türklerin çok kibar davrandıklarını belirtip, bu hususta Türklerden bazı şeylerin benimsenmesi gerektiğini belirtmiştir [28].

370

Hoca, Türkiye haricindeki Türklerin Türk Halk Müziğini seveceklerini düşünüyordu: “Türk müziğini empoze etmeden yaygınlaştırmak lazım. Dış Türkler Türk Halk Müziğini seveceklerdir, benimseyeceklerdir. Çünkü müzikte de ortaklıklar ve benzerlikler var. Böylece ortak bir Türk kültürünün oluşması için önemli adımlar atılmış olacaktır”[15, s.353]. Aslına bakılırsa, hocanın bütün gayretleri Türkiye önderliğinde güçlü Türk Birliği’nin oluşması için gerekli adımların atılmasına dönüktü. O bu tespitleriylegönlünde yatanarzuyudilegetirmeklekalmıyor,aynızamandabirbilimadamıveaydın olarak yol gösterici rolünü de oynuyordu.

Ali Birinci bu konu ile ilgili, “Salican Hoca Türklere ayrı ayrı milletler olarak değil, bir bütünün parçaları gözüyle bakıyordu. Dolayısıyla kendisinde, Kırgızlara hâkim olan uruğ (kabile) fikri ile bir yakınlığı yoktu. Meselesi ve derdi bütün Türk dünyası idi. Sık sık ‘Siz atlara binip gittiniz, biz atları yediğimiz için buradakalmışız’ diyordu[8, s.68].Kendisi bu konuda, “Bana göre Orta Asya Cumhuriyetleri vagon, Türkiye lokomotif olsa uygar dünyada yerimizi almak için önemli bir adım atmış olacağız. Türkiye bu noktada başı çekecektir. Bizim Türk Cumhuriyetleri gerçekten de vagon kabul edilebilir, ama her biri kendisini lokomotif zannediyor. İşte problem burada”[15, s.340-341]. Türk Dünyası Yazarlar ve Sanatçılar Vakfı2000 yılındaCigitov’unTürk Dünyasıiçin yaptığı çalışmalarınıdikkatealarak TürkDünyasıHizmet Ödülü’ne layık görmüştür.

Cigitov, Türk Birliği konusunda Türk Cumhuriyetlerindeki temel sorunu dile getirdikten sonra

Türkiye’deki sorunlara da dikkat çekmektedir. “Türkiye coğrafi olarak diğer Türk topluluklarına göre iyi bir bölgede bulunuyor. Diğer bir husus; Orta Asya Türk Toplulukları şimdilerde bataklık ve çamur yolda bulunuyorsa, Türkiye asfalt yola çıkmış durumda. Ama Türkiye bu asfalt yolda henüz istenen ve beklenen hıza ulaşmış değil. Türkiye’de de işsizlik sorunları bulunuyor, çalışmak yerine kahvehanelerde oturanlar çok. Oktay Sinanoğlu çok kızıyor bunlara; bizimkiler tavla, okey oynayıp çay içiyor, ‘vakti gerçekten öldürüyorlar’ diye... Türkiye de Japon modeli gibi bir model kabul etmeli ve dünyaya açılmalı” [15,s.353].

Hoca Anadolu halkının eksikliklerine değinirken bir keresinde, “Siz Türk kardeşler her şeyi güzel bina yapmak ve Türkçe öğretmekten ibaret sanıyorsunuz” [29, s.70] demiştir.

Cigitov, Türkiyeileilgili görüş vebeklentilerini birmülakatındaşu şekildeözetlemektedir: “Benim küçüklükten beri Türkiye’ye karşı çok ilgim vardı… 1993 yılında İstanbul’a ilk defa gittiğimizde çok heyecanlanmıştım.Gözlerimden yaş gelmişti,çokduygulanmıştım.DahasonralarıdaTürkiye’yeçok gidip geldim. Türkiye’nin kitaplarını, gazetelerini okuma, müziğini dinleme imkanım oldu. Türkiye’den çok sayıda dost edindim. Her zaman her konuda Türkiye’nin yardımını görüyoruz. Biz de Türkiye’nin değerini biliyoruz. Ama, Türkiye’den daha ciddi, daha gerçekçi bir strateji belirleyerek dış Türklere yönelik rasyonel, uzun vadeli politikalarını geliştirmesini bekliyoruz. Türkiye’den bir diğer beklentimiz: 15-20 yıl daha gayretli çalışsalar ve daha iyi bir konuma gelseler, sözünü ettiğim asfalt yolda daha ileriye hızla yol alsalar, bunun bütün Türk Dünyası için umut verici bir gelişme olacağını düşünüyorum. Türkiye’nin her alanda gelişmesinin Orta Asya Cumhuriyetleri için de çok önemli olduğunu görüyoruz. Türk dilinin bilim diliveTürkkültürününortakkültürolmasınıbekliyoruz.TürkiyeörnekbirülkeolursabizimOrtaAsyalılar da Türkiye’yi taklit edeceklerdir. Biz yönümüzü Türkiye’ye çevirdik ve Türkiye’den yeni gelişmeler bekliyoruz. Türkiye’den umutluyuz”[15, s.355-356].

Sonuç

20. yüzyılın Nasreddin Hocası olan Salican Cigitov, dolu dolu bir hayat yaşadı. Kendini pek çok alanda denedi ve başarılı da oldu.Yaptıkları ve duruşu ile sadece Kırgızların değil, bütün Türk Dünyasının aydını konumuna yükseldi. Özellikle Türkiye’yi çok sevdi. Cigitov’un Türkiye sevgisi ve Türk Dünyasını birleştirme hülyası ebedi idi. Ona göre, Türkiye güçlü olduğu takdirde Türk Dünyası daha güçlü hale gelecekti. Cigitov Türkiye’nin Kırgızistan’daki gönüllü elçisi oldu ve ikili ilişkilerin gelişmesi için elinden gelen her şeyi yaptı. Onun Türkiye’nin tarihi, edebiyatı, müziği, eğitimi, siyaseti, dini ve kültürü ile ilgili geriye bıraktığı görüşleri dikkate değerdir. Hocanın Türkiye ve Türkçe ile ilgili isteyip de gerçekleştiremeklerini öğrencileri ve Türk Dünyasına gönül vermiş gençler hayata geçirecektir.

KAYNAKLAR:

1.Cigitov’un Türkiye’de neşredilen makaleleri için bkz: Ek 1.

2.Cigitov hakkında Türkiye’de yazılan makaleler hakkında bkz: Ek 2.

371

3.Cigitov’un hâl tercümesi ile ilgili Türkçe bilgi bulunduğu için, burada onun hayatını ayrıntılı anlatmayıp, daha çok hocanın bilinmeyen yönleri üzerinde duracağız. Cigitov’un hayatı ile ilgili Türkçe bilgi için bkz: (Salican Cigitov ve Dünyası, Yay. Haz. Orhan Söylemez, Kemal

Göz, Bişkek: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Yayınları, 2006, s. 15-26; Janyshbek Omorov, Kırgız Aydınlarından Salican Cigitov’un Din ve Toplum Görüşü, YL Tezi, Ankara 2008, s. 21-22; Abdıldacan Akmataliyev, “Ciğitov Calican”, Türk Dünyası Edebiyatçılar Ansiklopedisi, c. II, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yay., 2002, s. 462-463; Gülzura Cumakunova, “Büyük Türkolog, Edebiyatçı Prof.Dr. Salijan Jigitov’u Kaybettik”.

(Vefeyat). MTAD, c. 3, Sayı: 1 , Mart, 2006. s. 179-181).

4.“Salican Cigitovdun Cubayı Kimiya Toktosunova Menen Maek”, Bişkek Tayms Gazetesi, 17.03.2006.

5.Şaylobek Düyşeev, “Salican Cigitov: Men Kettim.. Cakşı Kalgıla..”, Kırgızstan Madaniyatı Gazetası, 17.03.2011.

6.Cazgül Kanatbek Kızı, “Altınbek İsmailov: Menimçe, Al Kişi Abdan Kalıs, Korruptsiyadan Alıs Prezident Bolmok”, Dem Gazetesi, 10 Mayıs 2015.

7.Cazgül Kanatbek Kızı, “Altınbek İsmailov: Menimçe, Al Kişi Abdan Kalıs, Korruptsiyadan Alıs Prezident Bolmok”, Dem Gazetesi, 10 Mayıs 2015.

8.Doğan Kaya, “Ölümünün İkinci Yılına Büyük Kırgız Alimi Salican Cigitov, Erciyes, Sayı 362, Şubat 2006, s.29

9.Ali Birinci, “Salican Agay Bizi Terk Etti”, Türk Yurdu, c. 26, Sayı: 223, Mart 2006, s. 67.

10.SalicanCigitov,“ÖlgümKelbegenÜçünCazbayCüröt”,Röportaj:OlcobayŞakir, Ayat Press Gazetesi, 14.05.2009, s. 10.

11.Salima Cigitova, “Kedey Cigitovdu Dele Kabıl Alıp Koygulaçı”, Kırgızstan Madaniyatı Gazetası, 17.03.2011.

12.Aslında Cigitov’un babası Sovyetler tarafından haksız yere hapse atılmış ve hapishanede yakalandığı hastalığı yüzünden vefat etmişti. Cigitov’un köyü de Sovyet rejimine muhalif olanköylerdenolduğuiçinçocukluğupekdeiyigeçmemiştir.Ayrıntılıbilgiiçinbkz:(Salican Cigitov ve Dünyası, Yay. Haz. Orhan Söylemez, Kemal Göz, Bişkek: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Yayınları, 2006, s. 15-22). Belki de hoca burada hayatının genel bir değerlendirmesini yapıyor ve Sovyet rejimi tarafından zülme uğrayan aydınlar ve sıradan vatandaşlar ile kendisini kıyaslayıp kendisine Sovyet rejiminin zararı olmadığını anlatıyordu.

13.Altınbek İsmailov, “Salican Cigitov’un Hayatına Genel Bir Bakış”, Çev. Nurabiubiu Borsokeyeva, Kardeş Kalemler, Sayı: 30, Haziran, 2009, s. 74-77.

14.Cigitov’un Atatürk ile ilgili görüşleri Türkçe olarak neşredildiği için burada onun üzerinde ayrıca durmayacağız. Cigitov Atatürk hayranı biri idi ve Atatürk ile ilgili görüşlerini zamanında Türkiye’de bildiri olarak da sunmuştu. Konu ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz: Salican Cigitov, “Çağdaşlaşmada Atatürk Modeli ve Kırgızistan”, Beşinci Uluslararası Atatürk Kongresi Bildirileri,c.2,Ankara:Atatürk AraştırmaMerkeziYay., 2005,s.853-857; Salican Cigitov, “Çağdaşlaşmada Atatürk Modeli”, Çev. Ayhan Çelikbay, KırgızistanTürkiye Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,Sayı:1,Bişkek2001,s.245-250; Salican

Cigitov, “Çağdaşlaşmada Atatürk Modeli”, Salican Cigitov ve Dünyası, Yay. Haz. Orhan Söylemez, Kemal Göz, Bişkek: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Yayınları, 2006, s. 217-222.

15.Janyshbek Omorov, Kırgız Aydınlarından Salican Cigitov’un Din ve Toplum Görüşü, YL

Tezi, Ankara Üniv. Sosyal Bilimler Enstitüsü Din Sosyolojisi ABD, Ankara, 2008, 101 s.

16.Durmuş Arık, Fazlı Polat, “Türk Dünyası Üzerine Prof. Dr. Salican Cigitov ile Bir Söyleşi”,

Dini Araştırmalar, Cilt 7, No. 21, Ankara 2005, s. 343.

17.Ahmet Güngör, “Kırgızistan’ın Gülen Yüzü-I. Prof. Dr. Salican Cigitov”, http://www.gungorname.com/index.php?option=com_content&view=article&id=73:salican- cigitov&catid=4:krgz-edebiyat&Itemid=8

18.Salican Cigitovdun Cubayı Kimiya Toktosunova Menen Maek”, Bişkek Tayms Gazetesi, 17.03.2006.

372

19.Kanıkey Coroeva, “Şakabaları”, Oş Pirim Gazetesi, 17.03.2016.

20.Salican Cigitov, “Çağdaşlaşmada Atatürk Modeli”, Çev. Ayhan Çelikbay, KırgızistanTürkiye Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, s. 247.

21.CigitovtarafındantercümeedilipKırgızistan’daneşredilenNazımHikmet’inşiirlerininlistesi için bkz: Ek 3

22.Salican Cigitov, “Celmoguzday Bolup Köp Nerseni Bilip Alıpmın”, Röportaj Olcobay Şakir,

Bişkek Tayms Gazetesi, Sayı: 2, 08.02.2003.

23.“Salican Cigitov’un Mayegi”, Röportaj A. Akmatov, Erkin Too Gazetesi, 02.09.2005.

24.Işenbay Abdurazakov, “Sakem İçki Ungusu Boyunça Ar Bir Kırı Carkıragan Köör Taş Sımal

Ele”, Kırgızstan Madaniyatı Gazetesi, 17.03.2011.

25.Erhan Arıklı, “Nazım Hikmetler… Deniz Geçmişler…”, Kıbrıs Time, 08.05.2013.

26.Salican Cigitov ile Röportaj, B. Matkerimova, Kırgız Tuusu Gazetesi, 12-14.10.1999.

27.Ayrıntılı bilgi için bkz: Salican Cigitov, “Çağdaşlaşmada Atatürk Modeli ve Kırgızistan”,

Beşinci Uluslararası Atatürk Kongresi Bildirileri, c. 2, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi

Yay., 2005, s. 853-857.

28.Janyshbek Omorov, a.g.t., s. 64; Şakir Oljobay, “Salican Cigitovdun Azilderi”, De Fakto, 19.02.2008, s. 6.

29.Salican Cigitov ile Röportaj”, Ömürbek Tillebaev, Kırgız Ruhu Gazetesi, 15.03.1999.

30.Kemal Göz, “Affet Hocam”, Türk Yurdu, c. 26, Sayı: 223, Mart 2006, s. 70.

373

МАЗМҰНЫ:

Мұтанов Ғ.М. Алғы сөз............................................................................................................... ..........................

ПЛЕНАРЛЫҚ МӘЖІЛІС / ПЛЕНАРНОЕ ЗАСЕДАНИЕ

Әбжанов Х. Елбасының Қазақстан халқына 2017 ж. Жолдауы: Алаш мұратымен және Мәңгілік ел идеясымен

сабақтастық пен жаңашылдық................................................................................................................................

Омарбеков Т. 1917 жыл: қазақ интеллигенциясының көзқарастарын тарихнамалық талдау.........................

Жеменей И. Алаш және тарихи таным..................................................................................................................

Мұқаметханұлы Н. Алаштықтардың Қытайдағы тағдыры...............................................................................

Кәрібаев Б.Б. Б. Сыртановтың қоғамдық-саяси көзқарастары...........................................................................

СЕКЦИЯЛЫҚ МӘЖІЛІСТЕР

БІРІНШІ СЕКЦИЯ / ПЕРВАЯ СЕКЦИЯ Қазақстанның жаңа жаһандық жаңғыруының тарихи-рухани негіздері / Историко-духовные основы новой глобальной модернизации Казахстана

Ташенев М.Ж. Конституционная реформа в Казахстане – основа демократизации и экономического

роста .........................................................................................................................................................................

Нуртазина Н.Д. О глобальном значении цивилизации евразийских кочевников............................................

Қозыбақова Ф.А. Мұстафа Шоқай еңбектері – Қазақстанның ХХ ғасыр басындағы қоғамдық-саяси өмірін

оқып-зерттеуде құнды дерек көзі...........................................................................................................................

Нұрбекова Р.Қ. «Айқап» - қазақ қоғамының саяси және әдеби өмірінің бейнесі............................................

Айдарбаева Р.Қ. Қазақстан өңірлері тарихынан.................................................................................................

Хайрулдаева А.М. Қожаберген жырау шығармаларындағы Қазақстанның ортазиялық елдермен қарым-

қатынастары.............................................................................................................................................................

Каримова Д.К. Особенности процесса нациестроительства в Республике Казахстан ....................................

Арапов Ж.М. Тәуелсіздік тағылымның біртұтас тарихы ...................................................................................

Серікқызы А. Орыс географиялық қоғамына мүше болған қазақ зиялыларының ғылыми қызметі мен

көзқарастары............................................................................................................................................................

Маликова В.Қ. «Мәңгілік ел» - жаңа қазақстандық патриотизмнің кемел келбеті.........................................

Ахмадиева Ж.Қ. Ғасырлар тоғысындағы Қазақстан халықтарының мәдени құндылықтары.........................

Сайынова Б.Б., Палман Ә.С. Қазіргі Қазақстан экономикасындағы бағамдық ауытқулардың

заңдылықтары..........................................................................................................................................................

ЕКІНШІ СЕКЦИЯ / ВТОРАЯ СЕКЦИЯ «Мәңгілік ел» идеясы және Отан тарихының өзекті мәселелері /

Идея «Мәңгілік Ел» и актуальные проблемы Отечественной истории

Uydu Yücel M. Islam öncesi türk devlet teşkilatinda hatun’un öneminin bir göstergesi: hatun şehirler..................

Калыш А.Б., Керимкулова А. История формирования белорусского населения Казахстана.......................

Мұхатова О.Х. XIX ғасырдың соңы – XX ғасырдың басындағы Қазақстандағы темір жол құрылысы

және оның жобалары...............................................................................................................................................

Сайлан Б., Раушанбек Б. Қазақ халқының дәстүрлі жауынгерлік қару-жарақ түрлері.................................

Aksoy M. The name “turk” and turkish damgas .......................................................................................................

Қоңыратбаев О.М. Түркі халықтарына ортақ түйткілді мәселелерді талқылаған құпия кеңес

(Мәскеу, 1920 жыл).. ...............................................................................................................................................

Пилипчук Я.В. Отношения тимуридов и шибанидов с империей Мин............................................................

Клементьева Н.В. Южноуральские органы здравоохранения в 1922-1936 гг. ................................................

Devrişeva H. Ahıska türklerinin tarihi......................................................................................................................

Невзорова И.В. Дискуссионные вопросы историографии участия казахов в «пугачевщине». ......................

Петрич Л.В. «Советский всеобуч»: исторический опыт Оренбургской губернии по ликвидации

неграмотности среди национальных меньшинств (1920-е гг.)............................................................................

Альжаппарова Б.К. Некоторые вопросы зарубежной историографии политики коллективизации и

оседания в Казахстане.............................................................................................................................................

Қоскеева Ә.М., Дүкенбаева З.О. әл-Фараби мұрасы қазақ интеллигенциясының көрнекті өкілі

А.Ж. Әл-Машани зерттеулерінде...........................................................................................................................

Өскенбай М.Ә. Орта Азия түркі тайпаларының аң аулаудағы сабақтастық мәселесі.....................................

374

Жириндинова Қ.Р. Ұжымдастыру жылдарында шығыс Қазақстанның шекаралық аудандары

тұрғындарының шет елге қоныс аударуы ............................................................................................................

Сагинаева А.Н. Қоман-қыпшақтарының этникалық тарихының мəселелері..................................................

Кошымова А.О. Әзірбайжан тарихындағы оғыздық компоненттің көрінісі

(топонимдік атаулар негізінде)...............................................................................................................................

Borsokeyeva N. Tanzimat döneminde mektuplaşma................................................................................................

Галимов Е.А. Сұлтан-билеушілердің қазақ жеріндегі патша билігінің орнығуындағы рөлі..........................

Акынова А.П. Византия империясының экономикалық дамуының ерекшеліктері ........................................

Маликов Б. Қазақ даласында болыстық жүйенің құрылуы: Ақтөбе және Қазалы уездерінің материалдары

бойынша салыстырмалы талдау.............................................................................................................................

Батырбеккызы Г. Историография изучения личности Назира Турекулова....................................................

Асанканова А.А. Формирование движения за демократические реформы и начало борьбы против

бакиевского семейного клана управления государством (январь - апрель 2006апрель 2007 гг.). .................

Булгынбаева А.К. Социально-экономические и культурные мероприятия советской власти в восточном

Казахстане в 20-30-е гг. ХХ в.................................................................................................................................

Бижанова М.Т. М. Тынышбаевтың еңбектеріндегі Алтын Орда мен Қазақ хандығы тарихының

мәселелері.................................................................................................................................................................

Рамазанова А. Қазақ хандығының дипломатиялық байланыстарындағы дін рөлі..........................................

Сатаева Б.Е. Қазақ даласында орналасқан орта тас (мезолит) ескерткіштерінің тарихын зерделеу.............

Тургумбаева А.С. К вопросу завоевания Российской империей территории Казахстана...............................

Хавдалгаз Х. Моңғолия қазақтарының тарихы...................................................................................................

ҮШІНШІ СЕКЦИЯ / ТРЕТЬЯ СЕКЦИЯ Е.Бекмаханов мұралары және «Алаш» идеясы мен Алаштану мәселелері /

Наследие Е. Бекмаханова, идея «Алаш» и вопросы Алашеведения

Аманжолова Д.А. Алашординцы в советском управленческом классе.. ..........................................................

Смағұлова С. Шығыс Алашорда қайраткерлері: қоғамдық қызметтері және

тағдырлары................................................................................................................................................................

Малыбаева Б.С. 1917 год в Казахстане через призму истории движения «Алаш»........... ..............................

Хамитова М.А. Алаш қайраткерлері және Әлкей Марғұлан..............................................................................

Смағұлов С. Алаш қозғалысы және дін мәселесі................................................................... .............................

Жаманбаева Л.Қ. Алаш қайраткерлері және мемлекеттік шекараны межелеу мәселесі................................

Бекіш А.Ә. Әлихан Бөкейханның қоғамдық-саяси қызметі................................................................................

Абенов А. Алаш зиялылары және ұлт тарихына қатысты мәселелер................................................................

Досжан Н. «Алаш» идеясындағы-тіл жайы, Алаштану мәселелері....................................................................

ТӨРТІНШІ СЕКЦИЯ / ЧЕТВЕРТАЯ СЕКЦИЯ Тарихты оқытудың инновациялық әдістері мен технологиялары /

Инновационные методы и технологии обучения истории

Любичанковский С.В. Краеведение как средство формирования компетентности будущего учителя

истории... ..................................................................................................................................................................

Кәрібаев Б.Б. «Тарих» мамандығының 1-курс студенттеріне Қазақ хандығының құрылу тарихына

қатысты деректерді оқытудың тиімді жолдары....................................................................................................

Хабижанова Г.Б. Проблемно-ориентированное обучение в процессе преподавания истории Казахстана...

Әбділдабекова А.М., Телеуова Э.Т. Зияткерлік қоғамды қалыптастыруда тарихи білім берудің

маңызы......................................................................................................................................................................

Абдилдабекова А.М. Повышение познавательной активности студентов при изучении истории

Казахстана ХХ века через микроисторию............................................................................................................

Ахметжанова А.Т., Cарыбаев М.С., Искакова Ғ.З. Гуманитарлық факультеттер студенттері

тарихшы-ғалымдардың еңбектерін оқып-зерттеу тәжірибесінен....... ................................................................

Удербаева С.К. Гуманизация образования в высших учебных заведениях......................................................

Қозғамбаева Г.Б. Білім беру үдерісінде жаңашыл әдістерді қолдану жолдары...............................................

Aхметжaновa A.Т., Тaсиловa Н.A. «Империя тарихын зерттеуде шет ел тарихнамасындағы жаңа

ұстанымдар» таңдау пәнін оқытудың маңызы мен ерекшелігі... ........................................................................

Удербаева С.К. Образовательные возможности интернет-ресурсов при подготовке профессиональных

историков..................................................................................................................................................................

Егізбаева М.Қ., Қозғамбаева Г.Б. Музей педагогикасы пәнінің аясында мектеп жасына дейінгі

балалармен жұмыс істеудің әдістемесі................................................................ ..................................................

375

Жаппасов Ж.Е., Тaсиловa Н.А. Шетел студенттеріне "Қaзaқстaнның қaзіргі зaмaн тaрихы"

пәнін оқытудың мaңызы мен ерекшелігі...............................................................................................................

Maydanali Z. Magistracy (graduate studies) at the present stage of development of the educational system in

Kazakhstan......................................................................... ........................................................................................

Дауытбекова М.Қ. Қазақ мемлекеттілігі тарихын оқытудың әдістемелік мәселелері....................................

Қозғамбаева Г.Б. Сыни тұрғысынан оқыту технологиясын пайдалану жолдары...........................................

Абикенова К.Е., Құмғанбаев Ж. Қазақстан тарихын оқыту мазмұны мен пішінін өзгерту жолдары..........

Тaсиловa Н.А., Байдавлетова М.Д., Искакова Ғ.З. "Деректану" пәнін оқытуда статистикалық

деректерді классификациялау мен талдау әдістері...............................................................................................

Мейрманова Г.А. Қазақстанда көптілді білім берудің әдістемесі.....................................................................

Есеркепова Ж.О. Тарихты оқытуда жаңа ақпараттық технологияларды пайдалану.......................................

Өскембай Ә.А. Тарихты оқытуда мұғалімдерге қойылатын талаптар................. .............................................

Мейрманова Г.А. «Экскурсиялық туризм қызметінің менеджменті» сабағында «туризмдегі

менеджменттің даму тарихы» тақырыбын түсіндіру әдістемесі................ .........................................................

Тойшубекова Ж.К., Ибрагимова М. Оқытудағы коучинг тиімділігі...............................................................

Тоқсанбаев А.Қ. «Мәңгілік ел» идеясының - жастар тәрбиесіндегі ықпалы..................................................

Раймбекова М.Т. Тарих сабақтарында жаңа технология элементтерін пайдаланудың

маңызы.......................................................................................................................................................................

Нусупбаева С.А., Ибрагимова М.Н., Азнабакиева М.А. Ауған тыңдаушыларына Қазақстан

тарихынан бақылау жұмысын жүргізудің тиімді жолдары............... ..................................................................

Бактиярова Ш.Т. Мультимедиялық презентациялар оқытудың технологиясы ретінде..................................

Тоқсанбаев А.Қ. «Мәдени мұра» бағдарламасын оқытудың маңызды бағыттары..........................................

Ахметқулова Б.Н. Қазақстан тарихын оқытуда CLIL әдісін қолдану...............................................................

Ибрагимова М.Н., Нусупбаева С.А., Азнабакиева М. Шетелдік қандастарымызға «1867-1868 жж.

Қазақстандағы реформалар» атты тақырыпты түсіндірудің тиімді жолдары....................................................

Шамшихан А.М. Туризмдегі ақпараттық технологиялар туралы.....................................................................

Dervis L., Salican cigitov ve türkiye ........................................................................................................................

376

Научное издание

IV ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ФАРАБИ ОҚУЛАРЫ Алматы, Қазақстан, 2017 жыл, 4-21 сәуір

«ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЖАҢА ЖАҺАНДЫҚ ЖАҢҒЫРУЫ: «АЛАШ» ЖӘНЕ «МӘҢГІЛІК ЕЛ» ИДЕЯЛАРЫ» атты халықаралық ғылыми-теориялық және әдістемелік конференция

МАТЕРИАЛДАРЫ

6 сәуір 2017 ж.

ИБ №10911

Подписано в печать 17.05.2017. Формат 60х84/8. Бумага офсетная. Печать цифровая. Объем 31,5 п.л.

Тираж 50 экз. Заказ №2014. Цена договорная. Издательский дом «Қазақ университеті»

Казахского национального университета имени аль-Фараби.

050040, г. Алматы, пр. аль-Фараби, 71, КазНУ. Отпечатано в типографии издательского дома «Қазақ университеті».

377