b)Konaklama yerleşim merkezleri

İnsanoğlunun ihtiyaçlarını karşılamak ve ticaret yapmak üzere yola çıkanların uzun mesafeleri katetmek zorunda kalmaları bir konaklama ihtiyacı doğurmuş ve bu ihtiyaca cevap verebilmek içinde bu şehirler kurulmuştur. Türk tarihinin başladığı ve yaşandığı Uluğ Türkistan coğrafyasında Türk hakanlarıdoğudan başlayıp batı yönüne uzanan İpek yolu ile kuzeyden başlayıp güney yönüne doğru uzanan kürk yolu üzerinde ticaret hayatının gelişmesine dayalı olarak belirli aralıklarla şehirlerin kurulmasına öncülük etmişlerdir. Bu tarz Türk şehirleri başlangıçta genelde dörtgen formda koruma duvarları ile çevrelenmiş olupyaşanan süreç içerisinde ekonomik faaliyetlerin gelişmesine dayalı olarak yerleşme alanlarına dönüşmüşlerdir.

c) Pazar yerleşmeleri

Türkistan coğrafyasında hem ipek hem de kürk yolu güzergâhları üzerinde ya da yaylak-kışlak olarak yaşanan alanlar arasında oluşturulan ve çeşitli tarım ve hayvan ürünlerinin alım-satım faaliyetlerinin gerçekleştirildiği belirli zaman aralıklarında geçici olarak kurulan bölgesel pazarlarındahasonraları yerleşikhayata geçişsürecindedaimi yerleşimlere dönüşerekticaret merkezi özelliği kazanmaları ile oluşan şehirlerdir.

4.Hatun Şehirler

Türk milletinin tarihi boyunca hayatında büyük önem ve değer verdiği kadın ve çocuklarını, özellikle savaş dönemlerinde, korunmalarını sağlamak amacıyla kurdurdukları şehirlerdir.

5.Ağıllar yani Zırai Üretim merkezleri veya köy yerleşmeleri

Türkistan coğrafyasında, şehir yerleşimlerinden uzak bölgelerdeki topraklarda tarım yapılmasıamacıyla konar-göçerlerin iskân edilerek kurulması ile oluşan, tarımsal/hayvansal üretim merkezleri niteliği kazanan veuluş adı verilen köylerdir.

Bunlardan başka iki tane daha yerleşim merkezi dikkatleri çekmektedir.

1.İletişim-haberleşme (Posta) merkezleri

Türkistancoğrafyasındadevletinmerkezindenşehirleregönderilenbelgelerindahahızlıbirşekilde yerlerine ulaşmasını sağlamak ve ticaret kervanlarının konaklama ihtiyacını da karşılamak üzere kurulan iletişim-haberleşme merkezleri işlevindeki posta merkezleridir.

2.Askeri-stratejik merkezler

Hem uluslararası ticaret yollarının güvenliğini sağlanmakhem de askeri merkezler ile askeri sınır bölgelerini korumak amacı ile işaret veya gözetleme kulesi olarak istihbarat işlevi de taşıyan şehirlerdir. Mesela T’ou-manch’eng,Amga kurganveya Tok-kale gibi kale yerleşimeler bunlara bir

örnektir [10, 254-255].

Konumuz gereği biz bu çalışmamızda sadece Hatun şehirler üzerinde durmaya çalışacağız. Eski Türkçe yazılı kaynaklar ileTürklerden bahseden kaynaklarda, Türk hükümdar eşlerine çeşitli

adlandırmalar ve unvanlar verildiğini görüyoruz ki bunlar arasında en yaygın ve dikkat çekeni de hiç şüphesiz Hatun’dur. Mesela Çin kaynaklarında Türk Kağan eşlerine Çince “Ko-tun” veya “Kohotun”Türkçe“Hatun”unvanıverildiğikayıtlıdır.Hatun:hükümdareşi,kraliçe,prensesanlamlarında kullanılmıştır [8, 156]. Bumin Kağan’ın karısının “Hatun” unvanını kullandığı gibiAkhunlar döneminde, Hatun unvanını “tanhu ve yen-shih”(Yin-çü: Hun dilinde hakan eşi) terimlerinin yerini Kağan ve Katunterimleri almıştır [11, 259].

Hatun unvanının Türkçe’ye hangi dilden geçtiğine dair iki görüş vardır. Bunlardan birincisi bu terimin Soğdca’dan türetildiği [12, 20-21; 13, 33], diğeri ise, VIII.yy’dan itibaren Çin Yıllıklarında ve Türk Yazıtlarında varlığı tespit edilen bu kelimenin, Tabgaç (T’oba) döneminden itibaren Türkçe’ye girmişolabileceğivemenşeibakımındandaTürkçeolduğudur[14, 501-502].Türkboyları arasında Afrasyab’ın neslinden gelen soylu Türk kadınlarına “ıtlak”unvanı verildiği de bilinmektedir [14, 502]. Katun-Hatun kelimesinin Türkçe kökenli olduğu düşünüldüğünde; “katetmek, eklemek, koymak” anlamından yola çıkılarak bu kelimenin“katılmış, aileye eklenmiş” anlamında kullanıldığı düşünülebilir.

Eski Türkler Kağan’ın ilk hanımına katun veya hatun diyerek, kağan olacak kişinin Türk anneden doğma şartını getirmişlerdir. Hatunlar genellikle devletin idaresinde yaşayan boyların ailelerinden veya bazen de yabancı sülalelerden siyasi menfaatler göz önünde bulundurularak gerçekleşen evlenmeler neticesinde gelmişlerdir. Pek çok Çinli prenses bu şekilde yani siyasi evlenmeler

78

neticesinde Türk kağanlarının otağlarına yerleşirken, buna karşılık yine pek çok Hazar, Kuman vb. hakan kızı (Kün-çi) da Bizans İmparatorları ile evlenmişlerdir.

Eski Türkçede kağan eşleri için hatun kelimesinin kullanıldığının ilk iziniGöktürk Yazıtlarında BilgeKağan’ınşusözlerindegörmekteyiz:“TanrıTürkmilletiyokolmasındiyebabamİl-terişKağan ile anam İl-Bilge Hatun'u yükseltti”. Bu sözler aynı zamanda kadının siyasi ve sosyal mevkiinin ne derece ileri olduğunu da gözler önüne sermektedir.

Hatun’un önemini, tarihi seyir içinde oynadıkları rollere ve yaptıkları icraatlara bakarak kısaca belirtmeye çalışalım.

M.Ö. 200 yılında Mo-tun’un Çin’i kuşatması sırasında; Çin İmparatoru kuşatmadan kurtulmak için bir yol aramış ve sonunda Mo-tun’un hatununa armağan ile birlikte(aracılığını istemek için) elçi göndermiştir. Mo-tun’un hatunu bunun üzerine Mo-tun’a şöyle demiştir: “İki büyük hakan böyle dar bir yerde ve durumda karşı karşıya kalmamalıdır. Şimdi Çin toprakları senin eline düşmüş gibidir. Ancak bu onur (ve kazanç) sana hiçbir zaman büyük bir güç kazandırmayacaktır. Onun hepsini almış olsan bile Çin İmparatorunun kendi halkı arasında ilahi bir güce sahip olduğunu unutmamalısın… Ey (Hun) Hakanı ne yapacağını düşün ve (ona göre) planını yap”. Hatunun böyle konuşması ve yol göstermesi dünya tarihinde pek görülmüş ve duyulmuş bir şey değildir. Nitekim durumun münasebetsizliği karşısında şüphelenen Mo-tun hanımının sözlerini dinleyerek kuşatmanın bir tarafını kaldırmıştır [15, 204].

I. Gök-Türk Hakanlığı zamanında (532-582) İl-Kağan bizzat ordusuna kumanda ederek Ma-i’ye taarruz etmiş ve Çin İmparatoruna bir elçi göndererek Çinli bir prensesle evlendirilmesini rica etmiştir. İmparator “Mai şehrini kuşatmadan vazgeçerseniz evlenme teklifini görüşebiliriz” diye cevap verince İl-Kağan muhasaradan vazgeçmek istemiş fakat karısı İ-Ch’enKonçuy şehre yapılan baskınlara devam edilmesinde ısrar etmiş ve sonunda Çinliler Gök-Türklere teslim olmuşlardır [16,

27].

Tabgaç Hükümdarı Ta’poKiao (499-515)’un ölümünden sonra dul karısı Hu hatun, 515'den 528’e kadar Tapodevletini yönetmiştir [17, 80].

585 ve 726 yıllarında Çin elçilerinin kabulünde Gök-Türk Hatunları hazır bulunmuşlardır [18, s.50, 101, 176.].

Uygurlar VII. yüzyılda henüz devletlerini kurmadan önce boylar topluluğu halinde bulunurlarken bu boyun beyi Pu-sa (Alp-İlteber) savaşlarda meşgul olduğu için, anası Uluğ Hatun ihtilaflara ve davalar bakmış; kanunlara tecavüz edenleri şiddetle fakat adaletle cezalandırmıştır [19, 50].

X. asır Arap seyyahı İbn Fadlan, İdil Bulgar hükümdarının huzuruna çıktıklarında, hatunun hükümdarın yanında olduğunu belirterek: “Halifenin mektubu okunması tamamlanınca, adamları hükümdarın üzerine çok miktarda gümüş para saçtılar. Bundan sonra ona ve karısına getirdiğimiz ıtr, elbise, inci gibi kıymetli hediyeleri çıkardım. Bunları birer birer ona ve karısına takdim ediyordum. Nihayetbuişidebitirincehalkınhuzurundahükümdarınkarısınahil’atgiydirdim.Hatunhükümdarın yanında oturuyordu. Bu onların âdetidir. Hatuna hil’at giydirince kadınlar onun üzerine gümüş para saçtılar” demektedir [20, 45].

Efsane ve destanlarımızda da hatunun yüksek değerini görebiliyoruz.

Uygur efsanesinde Bögü Han’ın hatunu Tanrı tarafından gönderilmiştir [21, 87].

Farsça Oğuzname’de Buğra Han’ın Boyra (Baber-Babur) adlı bir hatunu vardır. Bu hatun çok akıllı, ermiş, çok temiz ve her bakımdan mükemmel bir kadındı. Devleti daha ziyade o idare ederdi. Bayra Hatun bir gün ansızın öldü. Buğra Han sevgili karısının ölümüne pek üzüldü, kedere kapıldı. Büyük bir yas tutarak bir sene müddetle hiç kimse ile konuşmadı. Evinden (çadırından) çıkmadı [21,

240].

Ebulgazi Bahadır Han’ın eseri Şecere-i Terâkime’dede Oğuz elinde beylik yapan bazı kadınlar hakkında rivayetler vardır. Türkmenlerin tarih bilen bahşilerinegöre yedi kız bütün Oğuz elini “ağızlarına baktırıp” çok yıllar beylik etmişlerdir. Bunlardan birincisi AltunKöngülüş Bey’in kızı ve Salur Kazan’ın karısı” boyu uzun Burla Hatun” idi [22, 97].

Ammevelayetihakanvehatununherikisindeortakolaraktecelliettiğiiçinbiremirname yazıldığı zaman, hakan emrediyor ki ibaresi ile başladığında ona itibar edilmez, bu emrin kabul edilmesi için mutlaka hakan ve hatun emrediyor ki sözü ile başlaması aranırdı. Hakan bir elçiyi huzura tek başına

79

kabul edemezdi. Elçiler ancak sağda hakan, solda hatun oturdukları bir zamanda ikisinin birden huzuruna çıkarlardı. Şölenlerde, kurultaylarda, ibadetlerde, harp ve sulh meclislerinde hatunda mutlaka hakanla beraber bulunurdu.

Görüldüğü gibi eski Türk toplumunda ve hukukunda kadın çok yüksek bir mevki ile siyasi haklara sahipti. Karahanlı ve Selçuklu hükümdarlarının Müslüman olmalarına rağmen kadın hukukuna karşı gösterdikleri tavırda hiçbir değişiklik olmamış, kadınların siyasi rolleri, içtimai ve hukuki mevkileri asırlarca devam etmiştir. Türk hükümdarları bütün devlet işlerini hatunlarla müşavere etmişler ve onların fikirlerini diğerlerine üstün tutmuşlardır. Selçuklu hatunları arasında Tuğrul Bey’in zevcesi Altun-can, Alp Arslan’ın kız kardeşi ve El-Basan’ın karısı Gevher, “Yeryüzü Melikesi” unvanını taşıyan Sultan Sencer’in hatunu Terken bunların en bilinenleri olup, kendilerine ait iktaları, divan teşkilatları ve askerleri vardı [23].

Çeşitli kaynakların ışığında Türk boy ve devletleri arasında hükümdardan sonra devlet yönetiminde en önemli yöneticikonumunda olan hatunlar için ülke içerisindeki belirli bölgelerde onlara ait yerleşim birimlerinin kurulduğu görülmektedir. Hatunların toplum içerisindeki yerini gösteren en büyük örnek de işte onlara ait bu şehirlerdir. “Hatun şehirleri” ismiyle bilinen bu şehirlerin kökeni, Türk beyleri sefere giderken kadın, çocuk ve yaşlılarınındüşmandan korunması amacıylagirilmesi güç, korunaklı yerlere yerleştirilmeleri sonucu oluşmuştur. Bu yerleşimler genellikle vadi tabanlarında, su ve otlak bakımından elverişli ve korunaklı sarp dağlarda hatta göller içerisindeki adalarda olmuştur. Kuy, Uğluk**** [14, 498] olarak adlandırılan bu yerlerin Tuva lehçesinde ordu ile anılması, hükümdarın kadınlarına mahsus karargâhları olduğununda düşünülmesine yol açmıştır. Burada oturan konçuylar yani Türk hatunlarının evlatlarına, kahramanlarına askeri seferler sebebi ile doyamadıklarınıve üzüldüklerini eski Türk yazıtlarında geçen “öldükleri” kelimesi ile ifade etmelerinden anlıyoruz [14, 498]. Mevzu bahis bu yerleşim birimleri, ilerleyen dönemlerde Türk hükümdarlarının eşleri için kurulacak olan Hatun şehirlerinin temelini oluşturmuştur. Hunlar zamanından beri hükümdarın otağının yakınlarında hatun otağlarının kuruldukları da bilinmektedir. Nitekim Türk hatunlarının seferler esnasında yerleştirildikleri bölgelerin genellikle Moğolistan bölgesindeki kuytu tepeler ve ormanlar oldukları görülmektedir. Yine buralarda kurulan kuy ve uğrak şehirlerin çevresinde bulunan ırmak ve göllere de kendi isimlerini vermişlerdir. Mesela Kadın-Su, Hatun Irmağı vb [14, 501].

Türk devletleri içerisinde Hatun şehirlerinin, tarihî süreçte nasıl ortaya çıktıkları hakkındaki bilgiler incelendiğinde iki neden söylenebilir ancak bu her iki nedenin arkasındaki hakikat eski Türk toplumunda kadını koruma içgüdüsü ve duygusunun olmasıdır.Bu nedenlerden ilki Hunlar döneminden itibaren, askeri seferlere kadın ve çocukların katılmalarının uygun görülmemesi (uzun sürecek seferler hariç, mesela Oğuz Kağan’ın sefere çıkacağı zaman, Oğur ve Kanglı boylarını, kadın ve yaşlıların korunması için geride bırakması gibi) [14, 498]; diğeri de yabancı kadınlarla özellikle de Çinli hanımlarla evlenilmesidir. Çinli prensesler evlenmeden önce genellikle saray veya konaklarda yaşadıkları için konar-göçer hayat tarzına uyum sağlamakta zorlanmışlar ve hakanlar da onlara ayrı bir yerleşim yeri yaptırmışlardır [14, 499].

Hatun şehirlerden ilkinin, Asya Hun devletinde Ho-lien Po-po döneminde bulunan ve Hun

şehirleri arasında sayılanT’ai-Hou (İmparatoriçe Şehri) olduğunu söyleyebiliriz. Ancak bu şehir ile ilgili çok fazla bir bilgiye sahip değiliz [6, 110].

Avrupa Hun hükümdarı Attila’nın hanımı Arı-kan (temiz, saf hatun)’ın ayrı bir sarayının vehükümdar Bleda’nın dul karısına ait bir köyü olduğunu Bizans tarihçisi Priskos’un eserinden öğreniyoruz [24, 86].

Göktürkler döneminde bir hatunun adını alarakşehre dönüşen bir yerleşim birimine günümüze kadar henüz tesadüf edilememiştir***** [14, 504]. Türk Hatun şehirlerinin başlangıcı özellikle tarihi

****Türk Hatun şehirlerini ifade etmek üzere kullanılan “kuy” kelimesinin menşeinin farsça kökenli olduğu genel kabul görse de Baykara, Çince kuei’den de gelmiş olabileceğini öne sürmektedir.

*****Göktürk Yazıtlarındaki bilgilerden hareketle hatunların kağan ile birlikte Orduğ adı verilen şehirde oturdukları tahmin edilmekte ve bu şehirlerde hatunlara ait özel bir; saray, koru vb mekânları varlığı kabul edilmektedir. Ancak hatunlara ait ayrı bir şehir veya yerleşim yerinin varlığı günümüze kadar tespit edilememiştir.

80

kaynaklarda Uygurlar döneminden başlamaktadır.Yukarıda Türk hatun şehirlerinin temelini atan “uğrak-kuy” yerleşim birimlerinin, güvenli ve ulaşılması güç bölgelerde kurulduğunu ifade etmiştik. Türk hatun şehirlerinin, yerleşim bölgesi olarak genellikle hükümdar sarayı ve merkezi olan “orduğların” çevresinde kurulduklarıda tespit edilmiştir.

Uygurlar zamanında dört tane hatun şehri olduğu bilinmektedir. Bunlar, Etsin-göl civarındaki Hatun-sını, Sarı ırmağın kuzey büklümü civarındaki K’o-tun Ch’eng, Kerulen nehrinin kaynağı yakınındaki Tolgoy-balgas ile Orhun bölgesindeki K’o-tun Ch’eng’dir.

Çin’li seyyah Wang Yen-te seyahatnamesinde kendisinden önceki dönemlerde kurulan Uygur hatun şehirlerinden biri hakkında şu bilgiyi vermektedir: “Burası Ho-lo-ch’uan (Etisna Nehri)’dir. Tâng sülalesi zamanındaki Uygur konçuyları (hatunları) burada oturdular, Şehrin duvarları hâla duruyor, sıcak su gölleri vardır.” Bu şehirlerin ismi K’o-tun Ch’eng (Hatun Şehri) olarak adlandırılmıştır. Wang Yen-te’nin şahadetine dayanarak aynı bölgede üç tane daha bu isimde şehir olduğu tespit edilmiştir [19, 35; 25, 33]. Wang-Yen-te’nin yukarıdaki kaydından hareketle Uygur dönemininen önemli hatun şehri olarak Etsin Gölü çevresindeki “Hatun Sını”nı görüyoruz [14; 25, 33-34]. Şehir Uygurlardan sonra bir dönem Kıpçaklara geçmiş, XI.yy’daTangutlar tarafından ele geçirilmiştir. Hatun Sını şehrinin Uygur bölgesindeki Kara Hoto [26] şehirine ait harabeler üzerine kurulduğu düşünülmektedir. Yine bir diğer görüşe göre de; Etsin Gölü çevresinde tespit edilen ilk harabe, Hatun Sını olmalıdır. Birinci harabenin surları dışında, kuzey batı kısmında bir türbe tespit edilmiştir. Ayrıca bölgede yapılan araştırmalarda şehir surlarının kuvvetli bir şekilde inşa edildiği ve surların çevresinde muntazam aralıklarla kulelerin yerleştirildiği, giriş kapılarının L şeklindeki ek

tahkimatla kuvvetlendirildiği anlaşılmaktadır. Şehir tabanının eni altı metre, yukarısı üç metre olup, yükseklikleri de yer yer dokuz metreye erişmektedir****** [14, 508-509].

Kansu Uygur Kağanının “semâvî Hatunu” ve Budist “toyınlar” ile birlikte oturduğu ordu da bir kaç katlı bir bina idi [27, 167].

H’otun Hot, yerleşim birimi, bugünkü Moğolistan’da, Bulgan Aymak’da, Orhun ve Tula nehirleri arasında, Hadasan kasabasının yirmi km kadar batısında, Uygur çağına tarihlenendiğer bir Hatun şehridir. Şehir hakkında detaylı bir bilgiye sahip değiliz, sadece Wang Yen-te’nin seyahatnamesinde bu şehir hakkında bilgi vardır. X.yy’da Kitanlar(Liao) şehrin çevresine (M.1003) sur tahkimatı inşa etmişlerdir. Kitanlar ayrıca, şehre ait olan K’otun adlandırmasını da “Chen Chou” olarak değiştirmişlerdir. Kitanlar döneminde ChenChou olarak değiştirilen bu hatun şehrinde; içerisinde yirmi bin atlının bulunduğu rivayet edilmektedir [14, 509; 25, 33]. H’otun Hot şehri erken dönem İslam coğrafyacılarının eserlerinde “Khatun Khath” olarak adlandırılmış ve Çirçik nehrinin kuzeyine konumlandırılmıştır. Batı Göktürk Yabgusu Tu-lu, ülke içindeki iç mücadeleler sırasında bir ara bu şehre sığınmıştır [14, 507].

Uygur Kağanı İl Bilge Kağan’ın Hatunu Chin’lien’e ait Hatun şehrinin, Karakurum’a yetmiş fersah kuzey batıda olduğu tarif edilmektedir.

Çin kaynaklarında verilen LiTe’yü’e ait mektuplarda; Uygurlar döneminde, 821 yılında Çin İmparatorunun kızlarından olan T’aihoKonçuy’un Uygur kağanı ile evlenerek Hatun unvanını aldığı, bu prenses için Türk sarayında kendisine ait bir otağı olduğu ve Türk Kağanının iki vezirini onun hizmetine vererek otağa girip çıkmalarını emrettiği kaydedilmiştir [28, 20].

Uygurlarda hatunlar Kara-Kurum’da Pieh-li Po-Li Ta adı verilen yerde oturmuşlardır. Bu kelimenin anlamı “Hatunun oturduğu dağ” demektir. Yine Uygurlarda “KatunBulav (hatun pınarı/kaynağı)”olarakadlandırılansıcaksukaynaklarıdabulunmaktaidi.BuHatunPınarıbirUygur kün-çi’nin yaşadığı şehrin civarında idi [19, 50].

Hazar Kağanlığı döneminde de Hazar Hatunlarına ait “Hatunbalık” adında bir şehir ismi kaynaklarda geçmektedir. İslam coğrafyacılarının eserlerinde İdil şehrinin adı çeşitli isimler altında verilmiştir.MeselaHatun balıkismiİdiliçinkullanılanadlardanbirincisidir. BuHatunbalıkkelimesi o dönem kaynakları arasında kendisine çok fazla yer bulamamıştır. Hazar devletinin toprakları içerisinde hatunlar için kurulmuş ayrı bir şehrin varlığı hakkında net bilgilere sahip değiliz sadece

****** Chen-Chou şehrinde yapılan araştırmalarda; şehrin 500x100 m boyutlarında muntazam dikdörtgen bir plan şekli tespit edilmiştir.

81

kaynakların İdil şehri hakkında verdikleriüç bölümden oluşuyordu bilgisini değerlendirdiğimizde Hatunbalık’ın İdil’in içerisinde ayrı bir yerleşim birimi olabileceğini düşünebiliriz [29, 506-507; 14, 507; 9, 24; 30, 39; 31, 72].

10.asırdanitibarenOğuzlarınkurduklarıbazıyerleşimyerlerineboylarınıyönetenhatunlarınadını verdiklerini görüyoruz. Bu bilgiyi daha sonraki dönemlerde Ebul Gazi Bahadır Han’ın yazdığı Şecere-i Terakime adlı eserinde görüyoruz. Ebulgazi Bahadır Han“Oğuz Boyunda Beylik Yapan Kızlar”başlığıaltındaverdiğibilgilerarasında;iyitarihbilenihtiyarlarvebahşilereatfen;“yedikızın, bütün Oğuz boyuna hâkim olup birçok yıllar beylik sürdüklerini” yazmıştır [22, 25; 32, 473-473; 33, 70]. Bu bilgiden hareketleSirderya çevresinde, Oğuz boyları arasında bazı hatunların devlet yönetiminde bir dönem etkili olduklarını söyleyebiliriz. Bölgede Oğuz Hatunları tarafından kurdurulan, “Hatın Kale ile BarçınKend” isminde iki hatun şehri tespit edilmiştir* [33, 69-71; 9, 91; 34, 35]. Bunlardan birincisi Selçuk Bey’in taşındığı Cend şehrinin otuz km kadar kuzeyinde, Sirderya’nın eski yatağı üzerinde konumlanan Hatın Kale’dir. Bu kale dairevi bir dış sur ile içinde dörtgen şeklinde konumlanan iki içkaleden oluşmaktadır. Dış surun yaklaşık olarak çapı ikiyüz metre iken,surlarınkalınlığıtabandayedimetredir.Surlarındışındaşehrisaranbirhendekdeinşaedilmiştir. İç kalenin kuzeybatı köşesindeki ek tahkimat, Sirderya nehri üzerindeki girişi kontrol etmek için yapılmıştır [14, 507-508]. Bölgede yapılan arkeolojik kazılar sonucunda, Hatın Kale şehrinin kuruluşunun,miladınilkyıllarınakadarçıktığıanlaşılmıştır.AyrıcaHatınKaleadınınOğuzlehçesine ait olması ile şehir planının, bölgedeki diğer Oğuz şehirleri ile benzerlik göstermesi de bu yerleşim biriminin Oğuz dönemine ait olduğunu ispatlamaktadır [35, 124; 14, 507-508].

Sirderya’nın aşağı kısmında tespit edilen ikinci Oğuz Hatun şehri; XII. yy’da aşağı Seyhun boylarındaki Oğuz boylarını yöneten, Oğuzların Salur boyundan gelen Barçın Hatuntarafından kurdurulan şehirdir. Ebul Gazi Bahadır Han, Barçın Hatun’un, Dede Korkud destanlarında geçen Burla Hatun’un kardeşi, MamaşBeg’in kızı ve Salur boy beyi Barçın Salur’un hanımı olduğunu söylemektedir [32, 473-474;33,70].Yinekaynaklardabukentinismi“Barçın,BarçlıngKend”olarak geçmektedir** [33, 70]. Bu Oğuz Hatun şehri, günümüzde Sirderya nehrinin aşağı akışı boyuncabulunan Sağ Dere adını taşıyan kolunun, Ribattatmevkiisinde bulunmaktadır. BarçıngKend, Barçınlığ Kent’ten hem Kaşgarlı Mahmud bahsetmiş hem de daha sonraki kaynaklar XII.yy’da kurulan yeni Oğuz şehirleri arasında bu şehrin adını kaydetmişlerdir [9, 91; 33, 70]. Barçın hatunun mezarı, bugün Sirderya Nehrinin aşağı kısımlarında bulunmuştur [32, 474]. Barşınşehri içerisinde, yerel halk tarafından “Kök Kesene veya Gök Kaiane”*** [36, 67] olarak adlandırılan bir kümbet bulunmaktadır ki bu kümbetin büyük bir ihtimalleBarçın Hatuna ait olduğu düşünülmektedir**** [32, 477; 33, 69; 36, 67]. BarçınKend, kendi döneminde Sirderyabölgesindeki konumu değerli ve yüksek olduğundan bir dönem Sirderya’nın aşağı kısımları Barçın Hatun adıyla veya “Sir Barşın Derya” olarak adlandırılmıştır***** [33, 69; 32, 481].

Sirderya bölgesinde Oğuz dönemine ait kurulan Hatun şehirlerinin bir devamı olarak; Kafkasya ve Anadolu’da kurulan Türk devletlerinde de Hatun şehri tespit edilmiştir. Kuzey Kafkasya’daki Gatın Kale; Türkiye Selçuklularının başkenti Konya’nın bir ilçesi olan Kadın Hanı bunlardan bir kaçıdır [14, 510]. Türkler arasında hatunlara ait şehirlerin yanı sıra, hanedana mensup prensesler içinde “kız” adlandırmasının bulunduğu yerleşim birimleri kurulmuştur. Eski Türk yazıtlarında, kün-

*Oğuzlar sadece hatunları adına şehir kurmamışlar aynı zamanda onların adına taş heykeller diktirmişlerdir. Özellikle Aşağı Sirderya bölgesinde bulunan “KsitasKız TasKempir Tas” adlı sırlı taş heykelleri Türk hatunları adına dikilmişti.

**Bu şehir bazı kaynaklarda “Barçkend, Barşın-Barçın” şeklinde de geçmektedir. Özbekler ve Kazaklar bu şehre “Barçının Köşk Kaşane (Çini İşlemeli Güzel Kümbet)”adını vermişlerdir.

***Kök Kesene diye adlandırılan bu anıt V. A. Kallaur tarafından, Aşağı Sirderya bölgesinde bulunan eski Sığnak şehri harabelerinin yakınlarında bulunmuştur.

****Kallaur, bölgede yaptığı saha çalışmalar sonucunda Sirderya’nın aşağı kısımlarında yer alan Uzkent’denÇavdarı’ya kadar olan bölgeyi “Oğuz Jılgası” olarak adlandırmış ve BarçınKend harabelerini de Oğuz Jılgası içerisindeki bir bölümde tespit etmiştir. Araştırmacı yine burada birisi yıkık halde olan iki tane de kümbet tespit etmiştir. Bunlardan birisi Kök Kesene’dir. W. Jirmunskiy’de kesene (türbe)’ninBarçın Hatun’a ait olmadığını, XV.yy Özbek Hanlarından birine ait olabileceğini ileri sürmektedir.

*****Sümer “Barşın Derya” adlandırmasını kullanmıştır.

82

çinve kız çocuklarının kıymetli varlıklar oldukları anlaşılmaktadır. Bu doğrultuda Türk hanedanları arasındakızlariçinkurulanyapıbirimlerinin,KuyveHatunmerkezlerinegöredahasarpveulaşılması güç kaya ve sarp tepeler üzerine inşa edildiğini anlamaktayız. Uygurlara ait Türeyiş destanında Türk

yerleşim birimlerinden olan Kız Kalesi geleneği hakkında Çin kaynaklarında efsanevi bir hikâye mevcuttur****** [37, s. 421, 443].

Sonuç olarak Hatun kentleri ve Türk hanedanlığına ait kadınlar için kurulan merkezlere ait toponomik veriler, günümüzde, hem Türkistan’da hem Türkiye’dekarşımıza çıkmaktadır. Sirderya’nın orta kısmında Oğuzlara ait Kız-kala(kız-kalesi), Kelin Tübe, Kelin Arık [32, 483]. Anadolu’da Anamur’daki Kız Kalesi, İstanbul’daki Kız Kulesi, Kızlar Tepesi, Ani ve Afyon kalelerinde, ayrı bir bölümde yüksek ve sarp bir tepede de yine Kız kulesi-kalesi yapıları Türkler tarafından kurulan hatun-kızlar için kullanılan yapı örnekleri arasında gösterilebilir [14, 502-503].

Kısacası, Hatun şehirlerin kuruluş amacının kadını, çocuğu ve yaşlıları korumak olduğunu; eski Türk toplum yapısının ve hayatının hem kadına hem de onun devletteki temsilcisi olan hatuna ne kadar değer ve önem verdiğinin bir göstergesi olduklarını söyleyebiliriz.

KAYNAKLAR:

1.Donuk, A., “Balık”, DİA, Ankara 1992, C.5, s.12.

2.Kaşgarlı, M., Divân-ü Lugati’t-Türk, Çev. Besim Atalay, TDK Yay., Ankara 2006.

3.User, H. Ş., “Köktürk Ötügen ve Uygur Yazıtlarında (İnşa etmek-Yapı Kurmak-İmar Etmek) Kavramları” Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, İzmir 2009, C.XIV, s..1891-1910.

4.Küçükbaşçı, M. S.,”Şehir” DİA, Ankara 2010, C.38, s.441-446.

5.Kalkan, E., “İvolga Örneğinde Hun Kent Kültürüne Genel Bir Bakış”, Türk Bilig, Ankara 2014,

S.24, s.1-19.

6.Baykuzu, T. D., “Bir Hun Başkenti: T’ungwanCh’eng”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi,

Ankara 2009, C.VI, s.110-126.

7.Esin, E., “Selçuklulardan Önceki Proto Türk ve Türk Sanatına Dair”, Sanat Tarihi Yıllığı, İ. Ü.

Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Dergisi, İstanbul 1981, S. IX, s.33-50.

8.Orkun, H. N.,Eski Türk Yazıtları, TDK Yay., Ankara 2011.

9.Sümer, F., Eski Türklerde Şehircilik, TTK Yay., Ankara 2014.

10.Özcan, K., “Orta Asya Türk Kent Modelleri Üzerine Bir Tipoloji Denemesi (VIII. Yüzyıldan XIII. Yüzyıla Kadar)”, Gazi Ün. Mühendislik-Mimarlık Fakültesi Dergisi, C.XX, No: 2, 2005,s.254255.

11.Kafesoğlu, İ.,Türk Milli Kültürü, Ötüken Yay., İstanbul 2010.

12.Barthold, W.,Orta-Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, TTK Yay., Ankara 2013.

13.Togan, Z. V.,Umumi Türk Tarihine Giriş, Enderun Yay, İstanbul 1970.

14.Baykara T., “Türk Şehircilik Tarihinden: Hatun Şehirleri”, Belleten, 1980, C.XLIV, TTK,

Ankara, s.497-510.

15.De Groot, DieHunnen der Vorschristlichen, Zeit I, Berling-Leipzig 1921.

16.Chang Jeh-Tang, Gök-Türkler, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi Ankara 1968.

17.Grousset, R.,Bozkır İmparatorluğu, Çev. R. Uzmen, İstanbul 1980.

18.Liu Mai Tsai, DieChinesichenNachrictenZurGeschichte Der OstTurken (T’u-küe) I,Weisbaden 1958.

19.İzgi, Ö.,Çin Elçisi Wang Yen-Te’nin Uygur Seyahatnamesi,TTK Yay., Ankara2000.

20.İbn Fadlan, İbnFadlanSeyahatnamesi, Çev. R.Şeşen, İstanbul 1975.

21.Öğel, B.,Türk Mitolojisi, Ankara 1971.

22.Ebul Gazi Bahadır Han, Türklerin Soy Kütüğü Şecere-i Terakime, Çev. Muharrem Ergin, Konya 1974.

****** Efsanevi rivayete göre; Hun hükümdarının çok güzel iki kızı vardı. Bunlar öylesine güzeldiler ki, Hun hükümdarı insanlarla evlendirmeye kıyamadı, Gök’e takdim etmek için kuzeyde, uzak bir yerde yüksek bir kule yaptırdı ve kızlarını içine yerleştirdi. Seneler geçti, fakat ne gelen oldu ne giden. Bu sırada yaşlı bir kurt, kalenin dibine in kazarak yerleşti, gece gündüz ulumaya başladı. Küçük kardeş “herhalde bize gelecek ilah bu olsa gerek” diyerek kurdun yanına indi. Böylece Uygurların türeyiş destanı ortaya çıktı.

83

23.Turan, O.,Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti, İstanbul 1969.

24.Echardt, S., “Efsanede Attila”, Attila ve Hunları, Ankara l972.

25.İzgi, Ö., Orta Asya Türk Tarihi Araştırmaları, TTK Yay., Ankara 2014.

26.Pugaçenkova, G.A., “PamyatnikiMusulmanskogoZodçestva v Hara-Hoto, SovyetskayaArheologiya, 1965, 3, c. 258-261..

27.Esin, E., “Orduğ Başlangıçtan Selçuklulara Türk Şehri”, A.Ü.D.T.C.F Tarih Araştırmaları

Dergisi, Ankara 1972, C.VI, S.X, s.136-215.

28.Esin, E., Katun (Türk Kadınına Dair)” Atatürk Kültür Merkezi Dergisi, T.T.K Ankara 1991,

S.20, s.20-27.

29.Artamanov, M. İ.,Hazar Tarihi, Çev.Ahsen Batur, Selenge Yay, İstanbul 2008.

30.Yörükan, Y.Z.,Orta Çağ’da Müslüman Coğrafyacılardan Seçmeler” Türklerin Yaşadığı ve Türklere Komşu olan Bölgeler, Ötüken Yay., İstanbul 2013.

31.Tolstov, S.P, “Goroda Guzov”, SovetskayaEtnografiya, Moskva 1947, C.III, s.44-71.

32.Jirmunskiy, V.M, “Sirderya Boyunda Oğuzlara Dair İzler”, Çev. İsmail Kaynak, Belleten,

1961,C.XXV, s.471483.

33.Sümer, F., Oğuzlar Türkmenler, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yay., İstanbul 1999.

34.Tülbasiyeva, L.,Kazakların Yaşam Estetiği, TTK Yay., Ankara 2004.

35.Tolstov, S.P, “Rezultatıİstoriko-Arkeologiçeskiyİssledovaniye (NaDrevnikRuslah)”, SırDar’i, 1961 C. IV s.122-127.

36.Çınar, S.,Sirderya Boyundaki IX-X. Yüzyıllarda Oğuz Şehirciliği (Yengi Kend Ve Farab Örneğinde), Hitit üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Çorum

2016.

37.Esin, E., “Böri”, Birinci Milli Türkoloji Kongresi, İstanbul 1980, C.I, s.45-60.

ИСТОРИЯ ФОРМИРОВАНИЯ БЕЛОРУССКОГО НАСЕЛЕНИЯ КАЗАХСТАНА

А.Б. Калыш,

д.и.н., профессор КазНУ имени аль-Фараби

А.Керимкулова,

магистрант КазНУ имени аль-Фараби

На наш взгляд, начальные этапы появления белорусов в Казахстан связаны с его вхождением в состав Российской империи, проведением царизмом отмены ханской власти на территории Младшего и Среднего жузов, а также последующими административнотерриториальными реформами. Безусловно, этому процессу способствовали отмена крепостного права, хроническое безземелье, крестьянское переселение, особенно в годы столыпинской реформы.

По сравнению с русско-украинским населением приток белорусов в Казахстан был ограниченным и по их численности можно судить только по итогам Первой Всероссийской переписи населения 1897 г. Так, если к этому году в Казахстане было зарегистрировано 539,7 тыс. русских, 93,2 тысяч украинцев, в то время как белорусов насчитывалось всего 514 человек.

При этом, по примеру близких им по этнокультурным показателям русских и украинцев они предпочитали селиться в областях и уездах Западно-Сибирского, позднее Степного генерал-губернаторства, территориально входивших в Северный и Северо-Восточный Казахстан.

Так, в Акмолинской и Семипалатинской областях было сосредоточено 70,0% всех казахстанских белорусов. Наиболее привлекательным для них была территория Акмолинской области, включавший Акмолинский, Атбасарский, Кокчетавский, Петропавловский и Омский уезды. Заселения этой области началось с 20-х годов XIX века, когда казаки обосновали здесь

84

вдоль Иртыша и Ишима первые станицы и поселения. К 1863 году в области насчитывалось уже 19 таких селений, в которых насчитывалось 23 610 казаков [1, с. 387-388]. Приток новых мигрантов из числа теперь уже крестьянпереселенцев усилился в 1880-1890-е годы и их численность достигла к 1894 году 75 тыс. человек [2, с. 168].

По переписи 1897 г. в Акмолинской области проживало 682,6 тыс. человек, в том числе казахов – 427,4 тыс. ( 62,6%), русских – 174,5 тыс. ( 25,6 %), украинцев – 51,1 тыс. (7,5 %), белорусов – всего 246 или 47,8% всех белорусов дореволюционного Казахстана (см. таблицу 1). При этом 73,6% из низ выбрали сельскую местность, удобную для ведения традиционного земледельческого хозяйства, как и на их исторической родине. Из упомянутых нами пяти уездов Акмолинской области 34,2% белорусов предпочли территорию северо-западной части области – Петропавловского уезда и абсолютное большинство их них – сельскую среду. В такой их избирательности, на наш взгляд, проявлялось влияние значительного удельного веса здесь русско-украинского населения, достигавшего 49,0% [3, с. 2-3].

Вторым по численности уездом для новоселов-белорусов оказался благоприятный Омский уезд – 30,9%, где также имелось компактное русско-украинское население с привычным для них расселением с первой трети XVIII столетия. В то же время в Акмолинском, Атбасарском

иКокчетавском уездах, где численно доминировало казахское население, составлявших соответственно89,8-86,4-50,8% всегонаселения,представителей восточнославянскихэтносов здесь было меньше. Например, в этих уездах русские составляли соответственно 5,0-10,6- 30,9%, а украинцы – 2,8-2,2-12,4%. В последнем уезде разместились 25,6% всех белорусов области. На последующих местах по предпочтительности и удобству оказались Акмолинский

иАтбасарский уезды, где был высокий удельный вес местного коренного казахского населения, предпочитавшего заниматься в основном полукочевым скотоводческим хозяйством. Другой демографической особенностью является и то, что мы наблюдаем здесь перевес с мужского населения над женским, который соответствовал 57,7-42,3%.

Таблица 1. Численность белорусского населения Акмолинской области в 1897г. [3,

с. 50-51]

Указанная диспропорция в половом составе заметна и в других областях и уездах их расселения. Данная ситуация прослеживается и в материалах переписей населения как советского, так и казахстанского периодов их истории. Такая тенденция напрямую связана с нехваткой женщин своей национальности, что способствовало к увеличению доли этнически смешанных семей с участием более многочисленных двух доминирующих восточнославянских этносов, в конечном итоге – к потере своего языка и этничности.

Как было сказано нами ранее, следующей областью компактного расселения белорусов рассматриваемого периода являлась Семипалатинская область, также входившая в состав Западно-Сибирского, позднее Степного генерал-губернаторства. Колонизация этой области восточнославянским населением, преимуществовало русско-украинским, также происходила с 20-х годов XVIII века [4, с. 122-162], но наибольшего размаха она достигла в начале ХХ века

врезультате столыпинской аграрной реформы.

ВСемипалатинской области удельный вес исследуемого нами этноса достигал 22,2% от общеказахстанских показалетей. Из пяти уездов области – Семипалатинского, Зайсанского, Каркаралинского, Павлодарского и Усть-Каменогорского – 91,2% всех белорусов проживало

впоследнем уезде (см. таблицу 2).

Таблица 2. Численность белорусского населения Семипалатинской области в 1897 г.

[5, с. 54-55]

К тому же здесь был самый высокий процент русских крестьян-переселенцев – 18 738 человек (18%) и 2316 украинцев (2,2%). В Усть-Каменогорском уезде было сосредоточено не только 91,4% всех горожан из числа белорусов, но и 84,2% от их общего числа, сосредоточенного в Семипалатинской области. Объяснение этому мы видим не только успешной их адаптацией к городской инфраструктуры Усть-Каменогорска (торговля, строительство, извозный транспорт), но и занятием в пригородах этого уездного города земледелием, бахчеводством, огородничеством и пчеловодством. В четырех других уездах

86

Семипалатинской области, где было достаточно кочевого казахского населения, численность и удельный вес белорусов было минимальным. Отметим, что Каркаралинский уезд, граничивший на западе с Акмолинской областью, а на юге – с озером Балхаш, отличался незначительной плотностью населения и в силу своей отдаленности к началу ХХ века не был охвачен переселенческим движением.

Третье место по численности белорусов дореволюционного Казахстана занимала Сырдарьинская область, расположенная по среднему и нижнему течению реки Сырдарьи. В её состав входили Аулие-Атинский, Чимкентский, Перовский, Казалинский и Ташкентский уезды, а также Амударьинский отдел.

Таблица 3. Численность белорусского населения Сырдарьинской области в 1897 г. [6,

с. 56-57]

Здесь, в отличие от других рассмотренных нами областей, сельское и городское население представлено равномерно. На первом месте по расселению рассматриваемого нами восточнославянского этноса занимает Аулие-Атинский уезд, в котором они занимали благоприятные для ведения земледелия сельскохозяйственные угодья, расположенные рядом с такими крупными реками, как Талас и Чу. Их привлекали и центр уездного города – АулиеАта.

Вслед за этим уездом 39,3% белорусов были сосредоточены в соседнем Ташкентском уезде

– центре не только Сырдарьинской области, но и всего Туркестанского генералгубернаторства. В нем размещалось 47,4% всего городского и 30,3% сельского населения области. Незначительным было расселение белорусов в Чимкентском уезде – 11,1% от областных показаний и все они населяли сельскую местность, которая издавна располагала всеми природно-климатическими условиями для занятия аграрным сектором, привлекая достаточными водными ресурсами.

Следующей областью по распространенности белорусов является Уральская область, представленная Уральским, Калмыковским (впоследствии Лбищенским), Гурьевским и Темирским уездами.Территорияэтой областипланомернозаселялась Российскойимперии до вхождения ее в состав этого государства. Так, они насильно предоставили уральским казакам лучшие земли в пределах «десятиверстной полосы» по реке Урал, где ещё в 1620 году заложили Яицкий городок, а в 1640 году – Гурьевский городок. Такая политика по аннексии казахских земель была продолжена после 1731 года, когда Младший жуз вынужден был признать российский протекторат. Она выразилась в расширении строительства военных укреплений по берегам реки Урала. В дальнейшем, начиная с 1870-х годов наблюдается

87

появление крестьян-переселенцев в наиболее благоприятных в природно-климатическом отношении Уральском и Калмыковском уездах.

Таблица 4. Численность белорусского населения Уральской области в 1897 г. [7, с. 4849]

На территории Уральского уезда, согласно данным всеобщей переписи населения 1897 года, проживало 293 619 человек, в том числе казахов – 150 901 (51,3%), русских – 124 072 (42,2%), татар – 14 436 (4,9%). Этот уезд населяли 77,6 % белорусов Уральской области, большинство из которых проживали в сельской местности (см. таблицу 4). В остальных уездах, где доминировало казахское кочевое население, удельный вес изучаемых нами белорусов было минимальным. Однако впоследствии столыпинской реформы европейское население этих уездов, особенно Гурьевского и Калмыковского начинает возрастать, а казахского – уменьшаться. Удельный вес белорусов был минимальным и в двух других областях дореволюционного Казахстана – Семиреченской и Тургайской. Из шести уездов Семиреченской области– четыре (Верненский,Джаркентский,Капальский)являлись исконно казахскими, а два других (Пишпекский и Пржевальский) – кыргызскими. 46,7 % белорусов данной области проживали в первых четырех уездах, остальные 53,3% – в кыргызских (см. таблицу 5). Зафиксированные белорусы числились в центральном уезде области – Верненском, далее – в Джаркентском, а также расположенных на северо-востоке и севере области Лепсинском и Капальском уездах. Впоследствии в этих двух последних уездах происходит возрастание русско-украинского населения.

Таблица 5. Численность белорусского населения Семиреченской области в 1897 г. [8, с.

52-53]

Если перейти к Тургайской области, в территориально-административном отношении состоявшей из следующих четырех уездов – Костанайского, Актюбинского, Иргызского и Тургайского, численность белорусов было минимальным (см. таблицу 6). В то же время появление здесь восточнославянских этносов относится к 70-м годам ХIX в. Их в первую очередь привлекали благоприятные в природно-климатическом отношении Актюбинский и Костанайский уезды. В последующие годы происходит интенсивный приток переселенческого населения, особенно после столыпинской аграрной реформы. С другой стороны,Тургайский и Иргизский уезды были мало привлекательными для переселенцев, так как они отличались неблагоприятным для земледелия засушливым климатом, поэтому в них преобладало коренное казахское население, занимавшиеся традиционным кочевым скотоводством.

Таблица 6. Численность белорусского населения Тургайской области в 1897 г. [9, с. 3839]

Впоследующий период численность исследуемого нами белорусского этноса увеличилась

вдесятки раз не за счет естественного прироста, а главным образом за счет миграционных процессов, обусловленных продолжавшейся планомерной переселенческой политикой царского правительства. Данный процесс происходил в русле столыпинской реформы, преследовавшей цели развития капитализма и экономики Российской империи не за счет интенсивного, а экстенсивного развития вширь. Такая политика была обусловлена слабостью экономики страны, которую правительство стремилось поднять или подтянуть до необходимого европейского уровня за счет освоения природных ресурсов и богатств Сибири и национальных окраин, включая Казахстана. Они стали источниками сырья, рынка сбыта и сферой приложения капитала торогово-промышленной и монополистической буржуазии Центральной России. На основе русского и иностранного капитала в регионе приступили к созданию акционерных предприятий для эксплуатации горонорудных и нефтяных месторождений.

Для их реализации требовались огромные людские ресурсы, которых было достаточно в европейской части царской России,испытывающих к томуже острый недостаток в земельных угодьях. Тем самым, правительство могло одновременно решить и аграрную проблему,

89

ослабить недовольствозначительной части сельскогонаселенияиз-забезземелья.Реализацию этогоширокомасштабногопланацаризмрешилосуществитьзасчетизъятия«лишних»земель в Казахстане уместного коренного казахского населения– главным образом, в пользурусскоукраинского, белорусского, немецкого и прочего европейского населения. В этом они опирались«Степномуположению»1891года,покоторомуземли считались государственной собственностью Российской империи, отданной в бессрочное пользование казахам. Фактически земли передавались в частную собственность, ограничивалось право казаховкочевников на землю, происходил значительный отвод земель казачьим и крестьянским селениям, за счет которых сокращалась площадь пастбищ.

Вконце ХІХ – начале ХХ веков царизм провел ревизию всех земельных угодий Казахстана для наделения вновь прибывших корестьян-переселенцев необходимой землей во всех шести областях, входивших в состав Оренбургского, Степного и Туркестанского генералгубернаторств. Для реализации этих стратегических целей российское правительство снарядила в 1896-1907 годы в Казахстан экспедиции Ф.А. Щербины, П.А. Скрыплева, П.П. Румянцева, А.В. Перплетчикова, В.К. Кузнецова, которые должны были собрать необходимые сведения о «свободных» землях, чтобы в последующем уменьшить наделы оседлого, полуоседлого и кочевого казахского населения. Всего было издано по казахамкочевникам 35 томов статистических «Материалов по киргизскому землепользованию», в каждом из которых содержался фактический материал по нескольким сотням позиций, отражающих сведения по численности, родоплеменному составу, хозяйству и пр. [10, с. 1819]. Одновременно было издано более двухсот ежегодных «Обзоров областей», охватывающих Уральскую, Тургайскую, Акмолинскую, Семипалатинскую, Семиреченскую и Сырдарьинскую области, материалы которых давали разносторонние сведения по хозяйственной деятельность казахского населения.

Все эти действия царского правительства способствовали нарастанию переселенческого движения в Казахстан, которым последовательно занималось специальное Переселенческое управление, которое с 1905 года действовало уже в составе Главного управления землеустройства и земледелия. Этому же способствовали изданные в 1903, 1904 и 1905 годы законы, давшие новый курс переселенческой политике, которые намного расширили право переселения, льготы и пособия для переселенцев: ввели путевые пособия, врачебнопродовольственную помощь, понизили переселенческий тариф за проезд по железной дороге, выдавали ссуду в размере ста рублей на обзаведение хозяйством [11, с. 18-20]. Для привлечения переселенцев из числа русско-украинского, белорусского и пр. населения в Казахстан правительство организовало специальный переселенческий фонд из земель казахского пользования. Так, только в Акмолинской и Семипалатинской областях Степного края к 1 января 1908 года было отведено 1,2 млн. десятин земли или от 10 до 15 десятин на душу мужского пола. Поэтому переселение с каждым годом возрастало, превращаясь из легального в нелегальное или самовольное, что приводило к осложнени в вопросах землепользования у местного казахского и пришлого европейского населения [12, с. 15].

Таким образом, в конце ХІХ – начале ХХ веков численность европейского населения, включая белорусского, увеличивалась не за счет естественного, а механического прироста населения. Высокие темпы роста русско-украинского и пр. переселенческого населения происходили в основном в перечисленных нами двух областях и уездах Северного и СевероВосточного Казахстана, менее – в других областях Казахстана. В результате указанных процессов удельный вес коренного казахского населения сократилось в них соответственно на 25,9 [13] и 15,2% [14].

Вцелом, в переселении белорусов на территорию дореволюционного Казахстана можно отметить следующие факторы. Во-первых, на нее оказало воздействие отмена крепостного права в центральных и западных губерниях Российской империи. Во-вторых, для белорусов, равно как и для русско -украинского населения в Казахстане привлекали районы наиболее раннегоземледельческогоосвоения,преимущественносеверныхрегионов– Петропавловский уезд и земли Кокчетавской возвышенности, частично северо-запад Костанайского уезда, где

90

был достаточно высок удельный вес русско-украинского населения, близкого им по многим этнокультурным показателям. На большей части вновь распаханных землях земледелие носило ярко выраженное зерновое направление. В меньшей степени переселенцы занимались животноводством, темпы развития которой значительно уступали темпам развития земледелия. В структуре стада преобладала доля крупного рогатого скота – в отличие от поголовья лошадей и овец у местного коренного казахского населения. В-третьих, их миграция напрямую была связана с колониальной политикой царизма, которая преследовала цели дальнейшего освоения национальных окраин, включая Казахстан.

ЛИТЕРАТУРА:

1.Красовский И. Область сибирских киргизов. Часть 1. – СПб.: Тип. Траншеля, 1868. –

448 с.

2.Бекмаханов Е.Б. Присоединение Казахстана к России. – М.: АН СССР, 1957. – 342 с.

3.Первая всеобщая перепись населения Российской империи, 1897 г. – Вып. 81. Акмолинская область. – СПб.: Типолитография М.Я. Минкова , 1904. – 135 с.

4.Аполлова Н.Г. Хозяйственное освоение Прииртышья в конце XVI – первой половине ХІХ в. – М., 1976. – С. 122-162.

5.Первая всеобщая перепись населения Российской империи, 1897 г. – Вып. 84. Семипалатинская область. – СПб.: типография кн. В.П. Мещерского, 1905. – 148 с.

6.Первая всеобщая перепись населения Российской империи, 1897 г. – Вып. 86. Сырдарьинская область. – СПб.: типография т-ва «Народная польза», 1905. – 207 с.

7.Первая всеобщая перепись населения Российской империи, 1897 г. – Вып. 88. Уральская область. – СПб.: типография «Слово», 1904. – 125 с.

8.Первая всеобщая перепись населения Российской империи, 1897 г. – Вып. 85. Семиреченская область. – СПб.: типография т-ва «Народная польза», 1905. – 149 с.

9.Первая всеобщая перепись населения Российской империи, 1897 г. – Вып. 87. Тургайская область. – СПб.: типография «Слово», 1904. – 103 с.

10.Масанов Н.Э. Кочевая цивилизация казахов: основы жизнедеятельности номадного общества. – Алматы: Социнвест – М.: Горизонт, 1995.– 320 с.

11.Ефремов П.И. Столыпинская аграрная политика. – М.: Госполитиздат, 1941. – 176 с.

12.Материалы по земельному вопросу в Азиатской России. Вып. VI. Итоги

переселенческого дела за Уралом с 1906 по 1915 гг. / Сост. В.А.Тресвятский. – Петроград: Типография М.П. Фроловой, 1918. – 148 с.

13.Обзор Акмолинской области за 1914 г. Акмолинский областной статистический комитет. – Омск, 1915.

14.Обзор Семипалатинской области за 1914 г. Семипалатинский областной статистический комитет – Семипалатинск, 1915.

XIX ҒАСЫРДЫҢ СОҢЫ – XX ҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ТЕМІР ЖОЛ ҚҰРЫЛЫСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЖОБАЛАРЫ

О.Х. Мұхатова,

т.ғ.д, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ профессоры

XIXғасырдыңекіншіжартысындаРесейимпериясыОрталықАзияменҚазақстанныңҰлы жүзаумағынбасыпалып,өзініңқұрамынаенгізді.Метрополиядакапиталистікқатынастардың орын алуына орай аумағын ұлғайтып қана қоймай, шикізат көзі болып табылатын, сондай-ақ шығарған өнімдерін сататын аймақтарды қалыптастырды. Ендігі жерде шикі өнім, тауар, шаруалар отарлауына байланысты адам ресурстарын тасымалдайтын көлік, қатынас жолдары қажет болды. Ресейдің еуропалық бөлігі мен шет аймақтарды байланыстарын қатынас жолдарын, соның ішінде темір жолдарды салу мәселесі күн тәртібіне шығарылды.

91

Түркістан аймағын Ресейдің еуропа бөлігімен рельс жолы арқылы байланыстыру туралы мәселе 1867 жылы Түркістан генерал-губернаторлығының құрылуымен тығыз байланысты болды. Түркістанның алғашқы генерал-губернаторы К.П.Кауфманның билік еткен тұсында 1874жылыОрынбордаорысгеографияқоғамыныңкезектімәжілісінде «ТүркістаннанРесейге дейінгі қысқа керуен жолы бойымен Орынбордан Ташкентке дейінгі желіні салуды қажет» деген шешім қабылданды. Осы мақсатта арнайы темір жол комиссиясы құрылды.

1878 жылы отставкадағы генерал-майор Дубельт Қатынас жолдары министрлігіне Тюменнен Ақмола-Ташкент арқылы, яғни Орал тау-кен зауытының жолын оңтүстікке қарай жалғастыратын, темір жол құрылысын кідіртуге болмайтындығы туралы мәлімдеме тапсырды. 1880 жылы Орынбор-Ташкент желісіне концессия туралы өтінішті стат-кеңесшісі Остряков қозғады. Бұған 1880 жылғы Еділ арқылы алғаш Еуропа континентінде ең ұзын және есептеу техникасы бойынша ең жетілген Сызранск темір жол көпірінің құрылысы салмақты негізболды[1].БірақкөпұзамайЗакаспийскийоблысындабасталғанәскериқозғалыстарОрта Азиядан ішкі губернияларға тарихи қалыптасқан жолға сәйкес темір жол құрылысының жоспарын өзгертіп, Түркістанға алғашқы темір жолды мүлдем басқа, айналмалы бағытта салуға мәжбүр етті.

1891 жылы Рязанск-Козловск темір жолының бай акционерлік қоғамы үкімет тобының ұсынысын қолдап, Оңтүстік Поволжьеде бірқатар желі жүргізуге келісті, сөйтіп, Рязань-Орал темір жол қоғамы болып қайта құрылды. 1893-1894 жылдары аталған қоғам Покровск слободасы-Орал қаласы темір жол желісін, 1897 жылы Урбах-Астрахань желісін салды[2]. Бірінші желі тұйықталмалы болып, оның Қазақстан аумағындағы ұзындығы 110, екіншісі Орал облысының батыс бөлігін шамалы ғана кесіп өтетін ұзындығы 84 шақырымдай ғана қашықтықты құрады.

1899 жылдың соңында темір жол салуға мүдделі министерлер кеңес өткізіп, жобаланған торап үшін үш бағытты анықтап, ұсынғанды. Соның біріншісі - шығыс бөлігі, Ташкенттен Жетісу облысы арқылы Ұлы Сібір темір жолының бір тармағы ретінде анықталған пунктке дейінгі жол. Екіншісі батыс бөлігі, Ташкенттен Орынборға жететін тармағы. Үшіншісі - Чарджуйден Рязань-Орал темір жолының тармағы Заволжск желісінің Александров Гай бекетіне дейін. Барлық бағыттағы жолдың маңызын саралай келіп, кеңес көзделген мүдделердің жиынтығына сүйеніп ұсынылған екі батыс бағыттың біреуін қолдау керек деген қорытынды шығарды. Орынбор-Ташкент немесе Александров Гай бағыттарының бірін таңдап, ұтымды шешім шығару үшін Қатынас жолдары министрлігі Әскери және Қаржы министрліктерінің қатысуымен осы бағыттар бойынша темір жол құрылысына техникалық және экономикалық зерттеу жүргізді.

1900 жылдың басында зерттеу нәтижелері бұрынғы Қаржы министрі, стат-хатшы граф С.Ю.Виттенің төралығымен, Әскери қатынас жолдары, Сыртқы істер және Егін шаруашылығы министрлерінің қатысуымен өткен ерекше кеңестің талқылауына қайтадан келіп түсті. Бірінші бағыттың айқын артықшылығын зерттеулер нәтижесі көрсеткені аталып өтті[3].1900жылдың4сәуіріндеИмператор«ДәлосысәттеОрынбор-Ташкентбағытындұрыс көремін», - деп өз шешімін қаулы арқылы білдірді. Неғұрлым желі бағытын дәл таңдау үшін және барлау жобалары мен зерттеу мәліметтерін орнында тексеру мақсатында Қатынас жолдары министрі, стат-хатшы князь М.И.Хилков Орталық Азия темір жол бастығы Д.Л.Хорватский, Қатынас жолдары инженері Д.Н.Иванов және дәрігер Н.Забусоевпен біріге 1900 жылдың маусым-шілде айларында салт атпен Ташкенттен Орынборға дейін 2000 шақырым сапар шекті [4].

Орталық Азиятеміржолымен Түркістаннан Ресейгемақта,жеміс-жидек,жүн,былғарымен тері, қаракөл елтірісі, шарап және т.б. тауарлар тасымалданды. Өйткені өлкеде тек май шайқайтын, тері илейтін, шарап дайындайтын, сабын қайнататын, жүн жуатын шағын кәсіпшліктер жұмыс істейтін. Есесіне сырттан мануфактура, нан, қант, темір, ағаш және т.б. заттар енгізіле бастады. Орталық Азия темір жолы Түркістаннан Мәскеу мен Лодзин мануфактура аудандарына мақта тасымалдайтын ең басты канал болды. Оның тек бір бөлігі

92

ғана Орынбор темір жолы арқылы жөнелтілгендіктен, мақта ол жерге жүк-арба көлігімен жеткізілетін болған.

Өлкенің халқын, этнографиясын, тау мен орманын, өзен-көлдерін зерттеуді дәстүрге айналдырған патшалық үкімет 1877 жылдары құрамында қатынас жолдары инженерлері Ляпунов пен Сокольский, тау инженері Яковлев, ботаника докторы, Қазан университетінің профессоры Сорокин және т.б. бар экспедиция зерттеулер жүргізді [5, 167б]. Экспедиция Орал, Елек, Ор және Ырғыз өзендерінің суайрықтарымен, Мугоджар тауларының аңғары арқылы Қарақұдық бекетіне, Қарақұм құмдары арқылы Қаратоғай шатқалының жанындағы Сырдарияөзенінің жағасынажәнеәрі қарай Ташкенткедейін өтетінОрынбор-Ташкентжолын Ресейден Орталық Азияға жүретін темір жолдың ең дұрыс бағыты деген қорытындыға келді

[5, 169б].

1888жылыинженерБоголюбскийҚатынасжолдарыминистрлігінеОрынбор-Орск-Торғай- Семей-Бийск-Кузнецк және онан әрі бас желінің жобасын ұсынды. Сонымен бірге ол Қазақстан аумағы бойынша Семейден Верный-Бішкек-Шымкент арқылы Ташкентке дейін немесе Семейден Бақты арқылы Құлжаға дейін қосымша темір жол жүргізуді ұсынды.

Патша үкіметінің жергілікті отарлау саясатының өкілдері де, солардың арасында далалық генерал-губернатор Колпаковский, Торғай әскери губернаторы Проценко және т.б. бас желініңоңтүстікбағытынқолдады.Соныменқатарбұлжелініңқолайлықатынасжолдарының жоқтығынан артылып қалған өнімді еуропалық Ресейге өткізу мүмкіндігінен айрылған Семей мен Ақмола облыстарына да қолайлы екендігі қадап айтылды[5, 169б]. Осы жерден патша үкіметі өзінің аумағын ұлғайтуды көздеді. Сондықтан ең қысқа жол таңдап алынып, соның нәтижесінде Қазақстан аумағында бұл жолдың тек 302 шақырымы ғана өтетін болды.

Тап сол кезде Орынбор-Ташкент бағытына желінің Ташкенттен Верный арқылы Семейге Батыс-Сібір жолымен Новониколаевск (қазіргі Новосибирск) бекетімен немесе желінің басқа тармағымен байланысуын көздеген Түркістандық буржуазияның мықты әлеуметтік тобы мен отаршылдық әкімшіліктің жекелеген өкілдері қарсы шықты. Өз пікірлерін негіздей отырып, Ферғана мен Түркістанның басқа да облыстарына арзан Жетісу мен Сібір нанын жеткізу қажеттілігін алға тартты, өйткені аймақтағы мақта егісі алқабын ұлғайту жергілікті тұтыну үшін нан өндірісінің қысқартылуына алып келді, ал бұл мақта шаруашылығының ары қарай дамуын тежеді. Мақта шаруашылығы облыстарында нанның бағасы өте жоғары болды, яғни бұл баға Жетісуға қарағанда 4-8 есе жоғары еді [6]. Түркістан Жетісу мен Сібір нанын өткізудің тұрақтыжәне сенімді нарығы ретіндекөрінді.Сол уақытта мақтасаудагерлері арзан нанның әкелінуіне орай мақтаны сатып алу бағасын төмендетті. 1895 жылдың өзінде дала генерал-губернаторы барон Таубе (сол кезде оған Жетісу бағынатын), сонымен қатар Жетісу мен Ферғана облыстарының әскери губернаторлары да осы облыстар арасында темір жол салуға ұсыныс жасады. Аталған бағытты жетісу буржуазиясының мүддесін білдірушілер ерекше табандылықпен қорғады. Сол кездегі аса беделді «Туркестанские ведомости» мен «Семиреченские областные ведомости» беттерінде 1896-1899 жылдары Түркістан-Сібір жолының, ең алдымен Ташкент-Верный желісінің, ерекшеліктері және тиімділігі баяндалған көптеген мақалалар жарық көрді. Сонымен қатар қызметі қарқынды түрде жүріп жатқан басаханалар арқылы кітаптар мен кітапшалар шығарылды. Басылым беттеріндегі еңбектердің авторларының ішінде П.В.Бурде, А.Степневич, Я.Корольков, Я.А.Порошин, А.И.Путолов, Э.О.Баум және басқаларды есімдері дараланды.

1897 жылдың 30 мамырында Верный қалалық думасы облыс губернаторының қолдауын пайдаланып, Қатынас жолдары министрлігіне Ташкент-Верный темір жолын салу туралы өтініш білдіруді шешті [7]. Өтінішті дала генерал-губернаторы қолдап, сол кездегі Қатынас жолдары министрі М.И.Хилковқа ұсыныс жасаған хат жолдады. 1898 жылдың 29 сәуіріндегі хатында қазақ өлкесінде темір жол салудың қажеттілігін былайша негіздеді: «Империяның Семей мен Жетісу сияқты көлемді-көлемді екі облысы темір жол желісінен мүлде тысқары қалды және қатынас жолдарыда өте нашар. Егер Семей облысыда жылдың кейбір мезгілінде бұл жағдайда Ертіс өзені қызмет көрсетсе, ал Жетісуда тіпті уақытша өзен жолы да жоқ. Сол себептіаталған екіоблысөзініңорналасуымен де,өзініңтабиғижерқойнауыныңбайлығымен

93

де ерекшеленеді. Сондықтан да кен орындарын игеріп, өнеркәсіпті жетілдіру үшін аймақты темір жолдың ортақ тармағына жалғау арқылы әлемдік нарыққа тарту табандылықты талап етеді. Осы мақсатқа қол жеткізуде Ташкент қаласын Семей қаласымен Верный арқылы темір жолмен байланыстыру ұтымды. Тіпті болашақта оны Сібір темір жолымен байланыс пунктімен жалғастыру оның маңызын арттыра түседі»[8]. Темір жолдың Түркістан-Сібір бағытынқолдаушылар,Орынбор-Ташкентсияқты,ТашкенттенШымкентпенВерныйарқылы Семей мен Томскке апаратын даңғыл жолды алдын-ала қарастыра бастады[9]. Жетісу губернаторы Иванов Жетісу облыстық басқармасының құрылыс бөлімшесіне, сонымен қатар кейбір Бішкек, Верный, Қапал мен Лепсі тәрізді уезд бастықтарына және Верныйдың полицмейстеріне іздеушілер партиясына қолдау көрсетуді тапсырды.

Орынбор-Ташкент даңғыл жол торабындағы зерттеулер аяқталып, олардың нәтижесін талқылау барысында министр Куропаткин жолды одан да қысқа қашықтықта, яғни 50 шақырымға,атап айтқанда,Орынбор-Ақтөбе-Мугоджаржотасы-Аралтеңізі-Қазалы-Перовск- Түркістан-Ташкент бағытында жүргізуді ұсынды[10]. Сібір темір жолы туралы мәселедегі сияқты Ресейге Түркістан мақтасын тасымалдауға анағұрлым қысқа жол табуға ұмтылудың салдарынан Қазақстанның экономикалық жағынан келешегі бар аудандары қамтылмай, Орталық Азияға апаратын жол қысқарып қалды.

КуропаткинұсынғанбағыттызерттеуүшінинженерИванов,соданкейінтағыбірнешежеке партиялар іссапарға жіберілді. Олар оның құрылысқа бөлінген қаржыны үнемдеу жағынан тиімділігін дәлелдеді, бірақ жолдың қазақ даласының одан да кең аудандарына әсерін таратудың экономикалық тиімділігін ескермеді.

Осы тексеруден кейін іскер және үкімет топтарында келіспеушіліктер мен балама пікір білдірушілер азайғанымен мүлдем тиыла қоймады. Сол себепті 1900 жылдың 4 сәуірінде өткен «Еуропалық Ресейді Орталық Азиямен тұтас рельс жолымен байланыстыру туралы мәселені қарастыру үшін» шақырылған мәжілісте пікірлер бөлініп, кеңеске қатысушылар ортақ шешімге келе алмады. Қатынас жолдары министрі М.И.Хилков 1900 жылдың маусымының соңында Ташкентттен «болашақ теміржолбағытындәл орнындаанықтауүшін» Орынборға арнайы іс сапарға аттанды[11, 259б.]. Сапар барысында оған аймақты жақсы білетін қазақтар жол көрсетті. Жол сілтегендердің арасында кейінірек жерлерін Орынбор казактарының пайдасына алуға қарсы шыққан, қазақ шаруаларының көтерілісін басқарған Торғай облысы Ырғыз уезінен Мырзағұл Чиманов та бар болатын [12, 503б.]

Хилков Куропаткин ұсынған Орынбор-Ақмола-Қазалы-Перовск-Түркістан-Ташкент нұсқасын өте дұрыс деп тапты. Көп кешікпей Орынбор-Ташкент бас желісін мемлекет есебінен салу туралы мәселе біржола шешіліп, 1901 жылдың 21 сәуірінде Үкімет тиісті ережені бекітті[13, 62б].

Төселіп жатқан жолдың бүкіл желісі әкімшілік тұрғысынан екі бөлікке бөлінді: солтүстік - Орынбордан Қазалыға дейін (946 шақырым) және оңтүстік - Ташкенттен Қазалыға дейін (790 шақырым). Кейінірек олардың шекарасы болып Қазалыдан 22 шақырым жерде орналасқан Көбек бекеті белгіленді[14]. Жолдың оңтүстік бөлігі Түркістан аймағының Сыр-Дария облысының аумағымен, солтүстік бөлігі - Орынбор губерниясы, Торғай облысы мен Орал облысының Темір уезі аумағымен өтті.

ҚұрылысОрынборжағынан10мамырда,алТашкентжағынан1901жылдың9қарашасында басталды. Ал шындығында құрылыс жұмыстары тек 1902 жылы ғана біршама қарқынды жүргізіліп, шойын жол төселе бастады[15,4б]. 1904 жылдың 1 қаңтарында Орынбор-Ташкент темір жолының бүкіл желісі бойынша пойыздардың уақытша қозғалысы ашылды. Тораптың солтүстік бөлігі 1905 жылдың 25 шілдесінде ғана толығымен аяқталса, ал оңтүстік бөлігі сәл кешігіңкіреп барып тәмамдалып, 1906 жылдың 1 сәуірінде пайдалануға берілді. Бүкіл желі бойынша мерзімінде жүк, жолаушы және әскери тасымалдаулар 1906 жылдың көктемінде басталғанымен олар үзіліссіз жүргізіле алмады, себебі 1905-1907 жылдардағы бірінші орыс революциясы басталып кетті. Революция барысында қалалар мен темір жол бойындағы кенттерде жұмысшылардың бас көтерулері мен наразылықтарының орын алуына орай темір

94

жолды ресми пайдалану 1906 жылдың қыркүйегінде ғана мүмкін болды. Темір жол құрылысына 120 миллион сом қаржы жұмсалды [16].

Орынбор-Ташкент темір жолына 1905 жылдың 1 қаңтарынан бастап ұзындығы 354 шақырым Самара-Златоустов темір жолының Кинель-Орынбор бөлігі, ал 1906 жылдың 22 шілдесінен бастап Орталық Азиялық жолдың Ташкент бекеті біріктірілді. Нәтижесінде жаңа бас желінің жалпы ұзындығы 2090 шақырымды құрады [15, 1-2бб], соның ішінде қазақ өлкесінің солтүстіктегі Ақбұлақ бекетінен оңтүстіктегі Келес бекетіне дейін - 1600 шақырым, яғни бүкіл жол ұзындығының төрттен үш бөлігін астамын құрады [17, 151б]. Дала облыстары арқылы Орал арқылы - 120, Торғай арқылы - 534 және Сыр-Дария арқылы - 1047 шақырым, жалпы 1701 шақырым қашықтықты қамтыды. Жол шеберханасының жалпы саны сегіз болса, соның алтауы Қазақстан аумағында орналасты. Ақмола, Шалқар, Қазалы, Перовск, Түркістан сияқты бес ірі бекет Қазақстанның Ресеймен және Орта Азиямен торапты байланыс пункті болды. Тораптың экономикалық жағынан ірі бекеттері ретінде Орынбор мен Ташкент саналды. Жол басқармасының басқару бекеті болып Орынбор ешбір дау-дамайсыз таңдалды. Нәтижесінде Қазақстан бұл жолы ұзындығы едәуір өзінің аумағын кесіп өтетін екінші темір жолжелісін иеленді.Дегенмен теміржолдыңҚазақстан аумағын экономикалық жәнеқатынас жолдары жағынан дамытуға ықпал ететін нұсқалары ескерілмеді. Орталық Азиядан мақта мен Еділ өңірінен астық өнімдерін тасымалдаудың, сонымен қатар шекарада соғыс болған жағдайда Орталық Азияға әскерлерді жеткізуде оңтайлы Орынбордан Ташкентке дейінгі қысқа жолдың нұсқасы қабылданды. Бұл жолды төсеуде патша үкіметі Қазақстанның мүддесін ескермеді, себебі қазақ даласының «қараңғы», «жабайы», «бұратана»болып қалғаны оғантиімдіеді.ДегенментеміржолторабыҰлыДаланыменРесейарасындағы экономикалық байланыстарды дамытуға елеулі септігін тигізді.

1906 жылдан 1909 жылға дейінгі мерзім ішінде сипатталған екі бас желі темір жол тармағының тек тоғыз шақырымы ғана төселді. Темір жол құрылысының жаңа кезеңі 1910 жылдан басталды. Мұның да өзіндік себебі бар еді, өйткені қазақ өлкесіне орыс шаруаларын толассыз қоныстандыру қажеттілігі туындады. Қоныс аударушыларды темір жолмен тасымалдау үкімет үшін өте тиімді болатын. Осы турасында 1911 жылы Қоныс аудару басқармасы Мемлекеттік Дума алдында Жерге қоныстандырумен егін шаруашылығының бас басқармасының Қатынас жолдары министрлігімен бірге шаруалар отарлауын ұтымды жүргізу үшін темір және су жолдары желілерінің жобасын өңдеу жұмыстарының басталғандығы туралымәселенікөтерді.Қалыптасқанахуал «ерекшекеңес» құрудыталапетті.Оныңмәжілісі 1911 жылдың маусымында Қатынас жолдары министрі, құпия кеңесші Щукиннің төрағалығыменөткізілді.Соныменбіргеболашақтағытеміржоліздеулерініңжоспарынжасау бойынша ведомствоаралық комиссия өз қызметін бастады. [18]. Үкіметтің назарын темір жол желісін төсеужәнедамытуқажеттілігінеаударабілген комиссия оныңұтымдышешілуінеқол жеткізді. Мемлекеттік Дума 1911 жылға арналған қоныс аудару бюджеті туралы мәселені қарастырып, шұғыл жаңа темір жол салуды мақұлдады.

Қатынас жолдары министрлігінің, Жерге қоныстандыру мен Егін шаруашылығы Бас басқармасының өкілдері қатысқан «ерекше кеңес» 1912 жылдың басында Оңтүстік Сібір бас желісін Қазақстан даласы арқылы Алтайға Сібір темір жолымен шектестіріп жүргізуді, Сібірдегі темір жол құрылысын негізге алу керектігі туралы шешім қабылдады. Бұдан басқа екі бас желі аудандарында жергілікті маңызы бар темір жол желісінің дербес тармағын салу жоспарланды [19].

Осылайша, Қазақстан теміржол торабының жалпы ұзындығы 1917 жылы бар болғаны 2971 шақырымды құрады. Бұлар өзара бірікпеген, байланыспаған өз кезегінде жеке темір жолдардың бөліктері болған, тек белгілі бір жерлерде аймақ ауқымын кесіп өтетін темір жол тораптары еді. Әкімшілік басқарма мен оларды пайдаланудағы бірліктің жоқтығы Қазақстанның өндіргіш күштерін, ең алдымен, аймақта темір жол көлігін дамытуда кедергі болды.Соныменқатар орасанзораумағыбарҚазақстанүшінбұлтеміржолтораптары теңізге құйылған тамшы сияқты болып көрінді, яғни 1 мың шаршы километрге орта есеппен 1 шақырымнан да төмен, дәлірек 0,25 темір жол торабы келді [20,9-б]. Мұның өзі тауар

95

тасымалдауда теңіз жолдарынан кейін екінші орынды иеленетін темір жолдарды дамытуға орыс империясының ХХ ғасырдың бас кезінде экономикалық және әлеуметтік жағдайының қолайлы жағдай тудырмағанынан хабар береді. 1914 жылы І дүниежізілік соғысқа араласқан мемлекеттің шет аймақтардың инфрақұрылымын жетілдіруге дәрменсіз болатын.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1 Саблер С.В. и Сосновский И.В. Указ. Соч., стр. 9; Верховский В. Исторический очерк развития железных дорог в России. Спб., 1898; Головачев А.А. История железнодорожного дела в России. - Спб., 1881.

2 Старцев В.И. Первая магистральная Уральская железная дорога. Ж. «Вопросы истории». –

1956. - № 1. С.114-118.

3 Қабылшаев Қ.И. Қазақстанда темір жол көлігінің қалыптасуы және дамуы . – А., 2011. -380 б.

4 Труды Оренбургской Ученой Архивной комиссии. Вып. 16. - Оренбург, 1906 .

5Прошлое Казахстана в источниках и материалах /Под ред. С.Асфендиярова. 2-е изд. – А., 1998.

6Омаров А.Д. Қазақстан теміржолдарының тарихы. – Алматы: Бауыр және К, 1997. – 191б.

7ЦГИАЛ, ф. 207, оп. 1, д. 220, 222, 261, 263, 277.

8ЦГИАЛ ф. 1265, оп. 6, д. 95.

9ЦГИАЛ ф. 207, оп. 1, д. 222, л. 1-62.

10Биржа. - 1875. - 23 январь

11Железнодорожное дело. - Спб., 1889.

12Железнодорожное дело. - Спб., 1890.

13Путеводитель по великой Сибирской железной дороге. - Спб., 1900.

14Материалы по обследованию казенных железных дорог. Ташкентская ж.д. - СПб, 1913.

15Отчет по постройке южной части Оренбургско-Ташкентской железной дороги. 1901-1905

гг. - СПб, 1908. .

16. Отчет по постройке северной части Оренбургско-Ташкентской ж.д. Ч. 1. - СПб., 1908.

1710 лет Казахстана. - Алма-Ата, 1930.

18Вопросы колонизации. – 1912. - № 10.

19Биржа. – 1913. – 3 марта.

20Статистический сборник «Казахская ССР за 20 лет», Алма-Ата, 1940.

ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ДӘСТҮРЛІ ЖАУЫНГЕРЛІК ҚАРУ-ЖАРАҚ ТҮРЛЕРІ

Б. Сайлан,

т.ғ.д., әл-Фараби атындағы ҚазҰУ профессоры,

Б. Раушанбек,

әл-Фараби атындағы ҚазҰУ 2-курс магистранты

Сауыттың қасиеті - қылышпен ұрғанда, аттың қасиеті - жаудан алып шыққанда көрінер.

Қорқыт ата

Қазақ халқы ғасырлар бойы жаугершілік жағдайда өмір сүріп, өз елін, жерін, тәуелсіздігін үнемі қорғап отыруға мәжбүр болған. Ел мен жердің қамы үшін ат үстінде күн кешіп, қолындағы бес қаруына сеніп жауының құтын қашырып, мысын басқаны ауыздан-ауызға таралып бүгінге жетті.

Халқымыз қару-жарақты қадірлеп, жеті қазынаның біріне жатқызып, әдетте оларға қылышты, найзаны, садақты, сауытты, шоқпарды жатқызған. Қазақ батырлары соғыс

кезінде жекпе-жек шайқастарда садақпен ату, найзамен түйреу, қылышпен кесу,

96

балталасу мен шоқпарласу түрінде өткен. Содан болар, халық арасында «Ер қаруы - бес қару» деп айтылған. Қару-жарақ соғыс өрті толастамаған заманда аман қалудың, жан сақтаудың бірден-бір құралы болды. Қазақтың бес қаруының бірі – садақ пен оның жебесінің

жоғары деңгейде дамығанын, қазақтың қару-жарақтарының ертеден қалыптасқандығы, оның ұлтымыздың жауынгерлік салты мен қазақтың бойындағы жауынгерлік рухты қалыптастыруда алар орынын көрсетеді [1].

Әскери іс – ата кәсібі саналған, бар өмірі соғыста өтетін батырлардың кәсіптік әскери құралдары олардың қару-жарағы. Әскери құралдарды белгілейтін «қару-жарақ» қос сөзінде «қару» сөзі қолға ұстап қолданылатын шабуыл құралдарының жалпы атауы. «Қар» – қол деген мағынаны білдірсе , «қармау»– ұстау деген сөз. Осылармен түбірлес «қару» сөзі қолға ұстап қолданылатын шабуыл құралдарының жалпы атауы. «Қар» – қол деген мағынаны білдірсе, «қармау» – ұстау деген сөз. Осылармен түбірлес «қару» сөзі қолға ұстайтын құрал дегенмағынағасәйкес.Ал «жарақ»сөзідеосыкүніқарусөзініңсинониміретіндеқолданылып жүр. Бірақ ертеде бұл сөздің мағынасы басқа болған. Махмуд Қашқари сөздігінде «көбе сауыт» дегенді білдіретін «кубе-иарық» сөзінің берілуі, көне түркі тілінде «жарық» (иарық) сөзі сауыт деген мағынада қолданылғанын көрсетеді, яғни денені қорғайтын құрал деген сөз. Орыс жылнамаларында қыпшақтардың(половецтердің) сауыт-дулығалары, яғни қорғаныс құралдары«ярыки,ярыцы» депаталған.Орыстыңескітіліндедетүркітіліненауысқан «ярық» сөзі темір сауыт мағынасында қолданылады. Қазақ халық ауыз әдебиетінде, батырлар жырында да «жарақ» сөзі қорғаныс құралының жалпы атауы ретінде қарудан бөлек қолданылатынын көреміз.

Қару-жарақтың даму деңгейі – қай халықтың болса да соғыс өнерінің деңгейін білдіретін көрсеткіш. Бұл көрсеткіш халықтың даму сатысына, техникалық жетістігіне, материалдық базасына т,б байланысты болады [2, 42-б.].

Көшпеліхалықтарерқаруысаналғанбесқарудыңәрқайсысыныңкөптегенүлгілері,әрқилы нұсқалары түрліше қолдану әдістері болды. Әдеби деректер, археологиялық материалдар, бейнелеу өнерінің ескерткіштері және музейлерде сақталған үлгілер қазақ батырларының және қазақтың ата-тегі саналатын сақ, скиф, сармат, ғұн, түркі, қыпшақ, оғыз, т,б жауынгерлерінің қаруларының барлық түрлерін танып білуге мүмкіндік береді. Бұл материалдар көшпелі түркі-монғол халықтарының қару жасау өнері, шеберлігі жоғары деңгейде болғанын дәлелдейді. Тікелей қазақ жауынгерлерінің қарулары, олардың көне көшпелілер қаруымен тарихи байланысты, даму жолы т.б. туралы зерттеулер мүлде жоқтың қасы. Халқымыздың төл ауыз әдебиетіндегі қаруға қатысты көптеген тарихи деректер әлі ғылыми айналысқа іліккен жоқ. Осы уақытқа дейін қазақ халқының байырғы қару-жарағы жүйелі түрде зерттелмегендіктен қазақ тілінде қарутану саласында ғылыми тіл қалыптаспай, қазақ әскерлерінің бұрынғы кәсіби тілі ұмытылып, қаруға қатысты тіліміздегі атау терминдер жоғала бастады. Олардың бір қатары мүлде ұмытылып, ал кейбір сөздіктерге кірген аздаған атаулар осы күні бір-бірімен шатастырылып аталып жүр.Батырлар әлеуметтік жігімен тікелей байланысты қазақ ауыз әдебиетінің үлгілерінде (батырлар жыры, жыраулар поэзиясы) қарудың түрлерінің, бөліктерінің, оны жасау, өңдеудің әдістерінің, қолдану тәсілдерінің атаулары түгелдей қамтылған. Тек дұрыстап жинап, теріп, түсіне білуіміз керек. Қару атауларының мағынасын түсіну үшін қазақ тіліндегі қаруға қаруға қатысты сөздерді туыстас түркі тіліндегі атауларының магынасымен тбірге алып қарастырсақ тереңірек дұрысырақ түсінугеболады.Қазақауызәдебиетітеккейінгіқазақөмірініңсипатығанаемес,қазақхалқын құраған көнекөшпелі тайпалар өмірінің бізге жеткен белгісі . Сондықтан қазақтың қаруөнерін тану жалпы көшпелілер қаруын жете тануға көмектеседі де, ал көне көшпелілердің бейнелеу өнері, оларға қатысты әдеби, жазба деректер, ғылыми зерттеулер, басқа халықтардың бейнелеу өнеріндегі көшпелі жауынгерлердің бейнелері қазақ батырларының бізге жетпеген, сақталмаған қару үлгілерін қалпына келтіруге, даму тарихын түсінуге көмек болады. Қазақ батырларының қаруы – көшпелілер қаруының заңды жалғасы. Қазақтардың қару жасау,

97

қолдану өнерінде көне дәстүрлер өткен ғасырларға дейін сақталып келді. Соғыста қолданылатын ер қаруының негізгі түрі бесеу болғанымен, ғасырлар бойы дамубарысында әр қарудың бірнеше үлгілері пайда болып, әр түрлі формалары қалыптасып, жасалу жолдары күрделеніп, жетілдіріліп отырды [2, 49-б.].

Соғыс ісінің маңызды құрамдас элементтерінің бірі – жауынгерлік қарулармен жеке айқас жүргізу өнері – ұрыс өнері ғылыми еңбектерде осы уақытқа дейін зерттеу нысаны ретінде қарастырылмайкеледі. От қаруыпайдаболғанғадейін,өткен ғасырлардасоғыснегізінен суық қару түрлерімен жүргізілген кездерде әр шайқас өз кульминациясында қоян-қолтық айқасқа ауысып, әрқашан жеке жауынгерлердің жекпе-жек сайысында бөлшектенетін де, ұрыстың тағдырынтүптепкелгендеәрсарбаздыңжауынгерлік,моральдық жәнепсихофизиологоиялық дайындығының деңгейін шешетін. Сонымен бірге, ертедегі және ортағасырдағы соғыс өнерінде жаумен айқас жүргізу тактикасы шайқас алдында жеке жауынгерлердің арнайы жекпе-жегін өткізуді де қамтитын. Сондықтан жауынгердің жеке айқасы– жеке ұрыс жүргізу өнері соғыс өнерінің негізінің бірі болса, бұл ұрыс өнерінің барлық ерекшелігі, моральдықпсихологиялық қағидалары және жауынгердің қару жұмсау мен қорғанудың барлық әдістәсілдерін қолданушеберлігі толықтай көрініс табатын атақты батырлар жекпе-жегі бұл ұрыс өнерінің ең жоғарғы формасы болды [3, 63-б].

Қазақтар қаруды өте қатты қастерлеген. Ол жайында халық ауыз әдебиетінен көп мәлімет табуға болады. Жырларда қару-жарақтар тек өзінің жеке атауымен ғана емес, қару элементтерінің атымен немесе қарудың түр сипатына түсіне жасалу әдісіне байланысты да аталады.

Мысалы: Жырларда найзаға байланысты мынандай атаулар кездеседі: толғамалы ақнайза, емен сапты найза, алтықұлаш ақнайза, егеулі найза, жалаулы найза, күмбезді найза, қарағай найза,жебелінайза,қималынайза,қоңыраулынайза,шашақтанайза,сырлынайза,т.б.Немесе семсер мен қылышқа байланысты атаулар: ақ семсер, алтықұлашты ақ семсер, көк семсер, алмас қылыш, жалаң қылыш, болат қылыш, алтын балдақ ақ қылыш, алдаспан,наркескен т.б. Садаққа байланысты: Бұлғары садақ, бұқаржай, көн садақ, қарағай садақ, т.б. Мылтыққа байланысты: алты қырлы ақмылтық, ақсырық мылтық, берен мылтық,білтелі мылтық,күмісті мылтық, орама мылтық, мысық құлақ мылтық, онекі құрсау жез айыр мылтық, сыр мылтық т.б. Қайран бабаларымыз болашақ ұрпақ соларды біліп жүрсін деп әдейі осылай істеп кеткендей

Қазақ үшін қару тек ұрыс құралы ғана емес. Қару – батырдың жанды серігі іспеттес. Жырларда батырлардың өз қаруымен серт жасасатын жерлері бар:

Алты атқа алған адырна Ата алмасам маған серт!..

Шым жібектен ескен кірісі Үзіліп кетсе саған серт!

Қазақ ертегілерінде де батырдың жаны оның қаруында болады деп суреттелуінің өзі қарудың қаншалықты қастерлі болғанын көреміз. Сондықтан да қазақтар қаруды ешқашанда қадірсіз іске жұмсамаған. Бұл батырлық кодекске қайшы болатын. Мысалы: Түркмендерде дәстүрлі этикет бойынша жақсы қылышты қыннан суырып, оны қолданбай қайта орнына салу жауынгер ердің дәрежесіне сай келмейтін.

Қазақ халқында адамның шыр етіп дүниеге келгеннен бастап, бақилық болғанға дейінгі барлық әдеп ғұрып, салт-дәстүрлерде қару қолданылған. Мысалы: егер екі қабат әйел көпке дейін босана алмай, қатты қиналса оны босандырмай жатқан албасты немесе марту деп сенген. Сол мартуды қуу үшін қылышты қынабынан шығарып әйелдің бас жағында ойнатып, үкі әкелдірген... Үйге еркектер кіріп, екі қолымен етектерін қағып, үлкендері төрге шығып білетін аяттарын оқыса, жастары шығып қару-жарақтарын салдырлататын, бар болса мылтық ататын. Ата-бабалардан қалған сауыт-сайман, кісе, айбалта, найза, қылыш, қамшы тәрізді бұйымдарды үйдің ішіне іліп тастайтын. Бұл қазақтардың қару-жарақтың магиялық қасиетіне сенуінен ертеректе пайда болған дәстүр[4, 277-б.].

98

Қарудың орны үйдің ішінде болатындығы туралы жоғарыда айтылды. Ал найза мен сүңгіні үйдің белдеуіне қыстырып қоятын болған. Бұл батырдың үйде екендігінің белгісі және найзаларға әртүрлі дәреже белгілері (байрақ, шашақ, ту) тағылатындықтан бұл кімнің, қай батырдың үйі екенін, оның дәрежесін, елде ме әлде жорықта екенін сырттан келген адамбіліп отыратын. Сондай-ақ, найзаны өлім болған үйде «қара»тұрғызғанда қолданады. (Қара) дегені найза ұшына белгі байлауды айтады, мәйіт жас болса– қызыл, ересекке – ақ, орта жасар болса

–бір жағы қара, бір жағы қызыл матадан құрап тіккен. Бұл «қаралы үйдің белгісі». Әрі-бері жүрген адамдар сол үйде өлім болғанын, марқұмның жас мөлшерін біліп, үйге кіріп көңіл айтқан. «Қара» көтергені ас береміз деген хабар. Сондықтан да әркім қаралы орынға келіпассу ішіп дұға етеді, шаршаған тыныс алуға, шөлдеген сусындауға, аштар тойынуға сонда барады, осыдан «қарны ашқан қаралы үйге барсын» деген мәтел қалған. Қайтыс болған батырдың мұрагері жоқ болса бес қаруы өзімен бірге жерленген, немесе өзінің өтініші бойынша біреуге қалдырылатын.

Қазақтарда зират басында ертоқым мен найзаны, садақ пен жебелерді т.б әскери қаружарақтарды қалдыру арқылы өлген адамның қаншалықты батыр болғанын белгісі еткен.Марқұмның құрметіне ас берілгенде де бәйгеден озып келгендерге сыйлық ретінде міндетті түрде сауыт-сайман аталатын болған.

Қарудың қай бір түрін жетік меңгерген батырларға сол қарудың атауы қосымша тіркелген. Мысалы: Исатай бастаған қөтерілісте Жұмыр Қылыш деген қол бастаған батырлардың бірі. Жұмырғақылышатауыныңқосылуыныңөзіндіксебебібар.Жұмыржауғашапқандақылышты сілтеуі басқалардан мүлде өзгеше болады екен. Осыны білген жаудың Жұмырға қарсы келуге дәті шыдамаған деседі. Тағы бір қасиеті батырдың мойнынан қылыш түспеген, тіпті төсекке жатқанда да қылышын асынып жатады екен. Осындай қасиеттері үшін Жұмырдың атына қосымша Қылыш атауы тіркелген [4, 278-б.].

Қазақтардың қару-жарақ жасауға қолданған материалдары – өздерінің мал шаруашылығынан алынатын өнімдер және Қазақстан территориясында өндірілетін шикізаттар мен табиғи материалдар. Жауынгерлік қару-жарақтарға қойылатын талаптарға байланысты бұл табиғи және өндірме материалдар физикалық қасиеттері мен оларды өңдеу технологиясының деңгейіне сәйкес қарулардың әр түрлі функционалдық, конструктивтік бөліктері мен элементтерін жасауға пайдаланылады. Материалдық физикалық қасиеттерін терең білу арқылы оларды өңдеудің көптеген тәсілдерін тауып, оларды жетік меңгері қазақ шеберлеріне жақсы деңгейде жасалған жауынгерлік қару-жарақтар заттарын өндіруге мүмкіндік береді.

Қару-жарақ жасалатын материалдың түрлері. Мыс пен оның түрлі қорытпалары: қола, жез

–көшпелі халықтардың өте ертеден қару-жарақ өндіруге пайдаланған материалдары болды. Археологиялық қазбаларда табылған сақ-скиф-сармат тайпаларының қарулары мен сауыттары мыс пен оның қоспаларынан жасалған. Мыс – әр түрлі әдіспен өңдеуге қолайлы, өте жұмсақ металл болғандықтан ұсталарға соғу, құю, кесу, жону, пісіру, дәнекерлеутәсілдері арқылы қажетті заттарды жасауға мол мүмкіндік берді.

Темір. Археологиялық ескерткіштер де көне түркілердің қару-жарақ өндіруде темірді кеңінен пайдаланганын көрсетеді.Археологиялық зерттеулер түркі заманындағы металлургия ескерткіштерін V-VІ ғасырларға жатқызады. Балқыту жолымен де, қыздырумен де, суықтай да соғу , кесу әр түрлі жолмен өңдеу және т,б әдіс-тәсілдердіқолдануарқылытүрлізатжасауға мол мүмкіндік беретін берік те қатты материал болғандықтан, темір де қазақтардың қаружарақ жасауға қолданған негізгі материалы. Темірден сауыттар, жауынгерлік бас киімдер, оқтың, найзаның, балтаның бастары жасалды.

Болат. Бұл сөз түркі тілінде парсы-араб тілінен ауысқан, шыныққан құрыштың атауы (фулад, пулад) Болаттың түркі тіліндегі төл атауы – «алмас» Қазақтар да өрнекті болатты «жауһарлы болат» «жауһарлар» деп атаған. Алмасты (болатты) қазақтарда қару-жарақ жасауда жиі қолданылғанын ауыз әдебиеті деректері дәлелдейді. Музейлік материалдар алмастан қылыш, семсерлер, түйреу қаруының бастары, оқтың ұштары, сауыт, дулығалар, қалқандар соғылғанын көрсетеді [5, 5-б.].

99