2.Northern Khun State (48-156 A. D.)

3.Southern GokTurk State (48-216 A. D.)

4.The First Chao GokTurk State (303 -329 A. D.)

5.The Second Chao State (328 – 352 A. D.)

6.Akhun (The White Khun State) (350 – 577 A. D.)

7.Xia (Hsia) Khun State (407 – 431 A. D.)

8.Northern Liang Khun State (401 – 439 A. D.)

9.European Khun State (374 – 469 A. D.)

General Aspects Tu-gues

Their first homelands are near the Altay Mountains. One part of the Xiong-nus are said to be Tugues. They believe that they originated from female wolf. According to them, female wolf had fed their first ancestors so there is a wolf icon at the top of their flag. This wolf legend is a typical motif not only for Tu-gues but for all Turks also.

Tu-gues are performing the iron works of Juan-juans. One of their ancestors’ hair is red and eyes are sky-blue. Their clothes are buttoned from left hand side (of Chinese are from right hand side), and their hair had been shaved. They stay in felt covered tents (yurt). They migrate and they occupy with hunting. They eat moat, drink kimiz, and wear on fur and wool clothes. Their khans (hakan) sit on carpet. The khan has been elected according personal power. They have bows made of horn, arrows for which leads made of bone, long spears, swords and knives. They are good riders and sharp shooters.

The dead are put in tent by ceremony; sheep and horses are sacrificed. Horse races are done around that tent of dead. Faces are drawn representing the requiem. Dead is engraved after burned with his/her wealth and horse. A picture of dead is drawn. Stones as much as the number of people the dead body killed while living, are put in the grave. The skulls of sacrificed animals are inserted on poles and these are located near grave. Big fest begins at the second half of the fifth month, by sacrificing for land and sky. Girls play ball with their feet. They drink kimiz and believe in spirits, they respect in magicians. They have writings like those of Xiongnus. Their traditions are similar from all aspects with those of Xiongnus [7, р.86-88].

The States Established by Tu-gues:

1.The First GokTurk State (552-582 A.D.)

2.Eastern GokTurk State (582-630 A.D.)

3.Western GokTurk State (582-630 A.D.)

4.The Second GokTurk State (681-744 A.D.)

Symbol (stamp/damga/tamga):

At the end of my studies, I collected thousands of symbols (stamps/damgas). The symbols are very important authentic evidence in cultures of peoples. Especially, for the Turks, these have mythological specifications more than being both the sign of independence and ornament-art material. For example, in Oguz Kagan Legend, one of the creation legends of Turks, it has been said that Turks are coming from 24 tribes. The symbols of these 24 Oguz tribes showed and these symbols of 24 Oguz tribes are still used by Turkish people either as it was or as modified.

The use of some names of totems, which are accepted as god or holly by pre-Islamic Turks in symbols are determined. For example, “Umay Ene” (Which is the protective god of ancient Turks.), Eagle, deer and ram are some of them. But there is no symbol named as Turk. However, It has been seen symbols of “Turkmen rose” or “Hun rose” (according to historians the Kuhns are the firs ancestors of Turks who had established empire).

In the written history of Turks, the name “Turk” firstly used in Orhun Monuments. (In 732 AC) These monuments were written by the first Turkic alphabet, runic alphabet. Some letters of this alphabet are based on the damgas which were (and still are) used by Turks.

Another aspect of these symbols is their usage of evidence by the scientists who postulate Indians as first Turks or Asians passed through Bering Channel. It is a fact that the Indian traditions and the

103

symbols which they used are dramatically corresponding to old Turkish ones. These can be reviewed in "Dene and Na-Dene Indians" of Ethel G. Stewart and "Indians of the United States" of Clark Wissler.

History of carpet-rug history

Before carpet–rug art, it will be more appropriate to think about the social conditions in which the sheep, which is the source of raw material of it, became an important factor. Because, there are strong relations between carpet-rug art and domestication of sheep, and between interior decoration of tents and the felt necessary for the construction of the tent.

According to historians, Afanasyevo culture, firstly emerged in a region with the same name in Altays. Horse had been firstly domesticated here, in this region. The people lived here are said to be the Khuns [8, р.17, 56]. “The animal raiser nomads needed easy movable tents for mobilization those can be also lifted by the animals. Those people did not know the European Style furniture. So the most important decorating items were the carpets…According to Uhlemann, the motherland of the carpets were the dry steps. This is also approved by the climatic properties. The most characteristic people of steps were the Turks. So it is natural that to see Turks as having great role in carpet production and distribution. This is an idea on which many specialists agreed” [9,рр.614-615]. Sheep is an indispensable animal of the steps together with the horse. Horse, with its maneuver ability, provided right to live for Turks against Chinese armies. On the other hand sheep, with its wool, provided material for the items of wearing and accommodation. Turks made felt from the wools of sheep and embroidered the ram head on to their felts, carpets, and rugs. For example “….the carpets of Kyrgyz, who lived in upper Yenisey and Mongolia for a period after Uygurs, also made of felt. The domestic people call the motifs as Koçkarding müzü (the horn of the ram) [10, р.42] it is still possible to see Kazak Turks, in Kazakhstan, wearing shoes and boats made by felt, and in all Turkic Republics, ram-head decorated felts.

A. Miller, one of Russian ethnographers, says in his treatise published in 1924, and named as “Carpet Products of the East”; they are the motifs of flower and plant in Persian textiles. The carpet motifs found at Caucasian archaeological sites during excavations completely same with other ornaments of 14-15th centuries of Turks. We cannot ignore this contribution of Turks to the Caucasian textile”. On the other hand author says that about the history of carpet weaving. Only the Turk tribes were the producers of carpet items. If it is necessary to count some of them: Turcoman, Karakalpak, Uzbek, Masaget and Kyrgyz. Especially for the Kyrgyz people, carpet weaving presents close relations between nomadic life and needs of this style of life. The Spanish Voyager Clavicho’s testimonies are useful, who visited to the Palace of Tamerlane in 15th century. The resident people of Turkistan, Sarts and Tajeeks do not involve with carpet weaving” [11, рр.3, 6, 15, 22-23]. The core of the the Afanasyevo Culture, shortly mentioned above, is a fortress near Bateney town. In this fortress; some remnants of sheep and horses found with some ornaments [12]. As known, horse is an important sacrificial animal for Turks as it is a riding animal. Old Turks were sacrificing horse for sky and ram for the earth. Still in Kazakhstan horse is being a sacrificed and it is more expensive than, sheep, cattle, and camel.

The regions of inner Asia, in which Turks live, named as “horse raising cultural region”, and it is emphasized that the Turks first produced this culture. According to Manghin, one of the important researchers of this culture, Ural-Altaic people have two main faculties in world-history. These are firstly, the animal raising and secondly, the state-establishing faculties [10, р.3-4]. The oldest known carpet in the world, found at Pazirik fortress of Altay region. Here is the oldest location, used by Turks since the oldest ages of history. But Russian archaeologist Rudonko, insisted that the carpet he found is Iranian made. Some other Russian archaeologists and art historians discussed in their articles whether the Pazirik carpet Iranian or Scythian. They had no word about Turks, but even they wrote about Mongols or Chineses had probability of existence although a weak probability.

Another different approach came from UNESCO. This organization, reserved twelfth issue of their fifteen language publication “Görüs Dergisi” (1976) to Pazirik carpet. The writers of this issue, used Iran, Osset, Altayians, Tuva, Kazakhstan, Mongol, Chinese, Russian, Scythian, Ukrainian names often, but insisted on not use of the name Turk even once. Only the funeral ceremony of the first

104

Turkish Khan had been written about and then Avars and Rums said to be ready at the ceremony representing the Byzantium. Also it is said that “the participants of funeral came from the regions like Pacific region, Siberia, and Central Asia which were not belonging to Turks” if this issue will be treated completely, it can be easily seen that is scientifically weak like the example above. For instance, in one article the motherland of Scythians said to be Northern black Sea, in another article Scythian traces in Siberia is talked about and at the other one it is said that “Scythians are like their relatives, Altaians” decorates their graves. Also it has been written” there is no relation between Central Asia (in other word, The Great Turkistan) and the Turks”. And very ridiculously for anyone who knows a little bit about language geography, there are sentences like “Altaians, like Scythians uses some dialects of Persian Language” [13, р.4, 7; 14, рр.31, 36]. In the same issue Scythians are being narrated as “…they use arms on horses, specially sacrifice horses for gods, do not raise pigs, do drink kimiz, believe life after death and so put foods to the grave and the hero people were buried after mummifying with their horses, they used ram-head bowls, lived in tents with wheels” [13, р.2, 10, 18, 32].

J. Straygowski, the manager of the Institute of Art history of Wien, reminds to Turkish scientists in his broad article that, in Türkiyat Mecmuasi, 1926-1933 v-II. If Turks themselves will not treat the subject, they do not have to wait humanists to say their art has an old past [15, рр.20-21]. In spite of this notice, it can not be said that, the Turkish Art treated sufficiently by the Turks themselves, except some studies. For example the first serious study about Turkish Art is “Türk Sanati, Istanbul, 1965”, by co-writers E. Diez and O. Aslanapa. Even though the first responses to Rudenko gave by Abdülkadir Inan (1937), by N. Diyarbekirli (1984), and E.F. Tekçe, who has a broad study named as Pazirik (Ankara, 1993), unfortunately there is still not a voluminous study about the tombstones, main lands, the general ethnographic history of Turks, including house-wares, ornaments and carpet-rugs.

It is very useful for the ones who will write about carpet-rugs, to begin with Pazirik carpet found in the world. As known, Pazirik plateau is near Balikli Göl (Fish Lake) and across Yan Ulagan River shore. There are damga or leopard, and the figures of horse, saddle, cavalrymen with trousers on this first known carpet of the world which is found in one of the fortresses here. Leopard is the damga of Almati, the former capital of Kazakhstan and the state damga of Tatarstan. The trouser is named as “salvar, shalvar” in Kazakhstan but there is no wear like “salvar” of Anatolia, here. The one who has a little bit information about medicine, knows that a saddle-like bone at the skull is named as ”Turkish Bone” (Sella turcica). Consequently only one saddle and the wars of cavalry-men is enough to give sufficient clues about the relations of Pazirik carpet and Turkish culture. Plus, the saddle is a Turkish discovery and there is no similarity between Persian wear style and the wear style of horse-culture. But Rudenko wrote after his studies in Pazirik [16, р.262], “…probably this grave does not belong to Turks or Mongols but belongs to Scythians of Arian race.” But it is possible to understand Scythians are not belonging to Arian race by considering their properties like kimiz drinking, not accommodating pig in their lands, horse sacrificing and ceremonies regarding death and grows. It is known that only Turks and Mongols drink kimiz and Western people had not known about it until 1944. On the other hand the treatises, about the Scythians’ Turk identity, at least their existence in the socio-cultural environment of Turks, are much more than the ones about contrary ideas and they are more coherent than those. And “according to Chinese chroniclers of III century B.C. the Khuns were living in Pazirik region. The Uygur Ondar (onlar) or Ondar Uygur tribe of Urenha Turks still exists at the east of Pazirik tumulus. Shortly in the grave of excavation all the races which show the interment, rite, and cerements can be explained only by the custom, and traditions belonging to Turks. All the traces found in excavation, are the productions of the culture which Turks evolved in Central Asia and Altays before Christ [16, 263, 267]. It is certain that being of a cultural element in a region is not an evidence for that culture belongs to that region. But the specifications of the found cultural elements give clues more about what it means within that environment, to which environment does it belong and etc. for instance, there is a widespread opinion among anthropologists about a cultural element, which says if a cultural element concentrated in somewhere and it carries important meanings for that socio-cultural life, this means that element is a trace of the region.

105

The oldest documents about Persian khan remained from VIII century AC. The specialists about Iran, whom their opinions about Iran are generally accepted by the world, like Spiegel Kremer and Geiger says “carpet weaving is not something autochthon for Persians” [10, рр.616] But Piotrovsky, after he says “famous Iranian Carpet” about Pazirik carpet, he adds that the felts, found in Altay mountains show Chinese, Iranian and Scythian impacts [13, рр.6, 8]. Gryaznov says “… in middle and South Kazakhstan, western regions of Altays, and in Tuva, some traces, belonging to Scythians age, were obtained” then he declares that the animal figure can be seen in a wide area from Danube shores to Chinese Wall [17, рр.38, 41]. So the regions, in which Scythians lived, are in fact the regions, Turks had accommodated since the known past of history. Turks still live in Kazakhstan, Tuva and Altays. It’s widely accepted by some historians concentrated on the Khuns, Chinese and, Mongol History that Altay region is accepted as the first motherland of Turks; so it should not be a problem.

While Vambray was talking about the travels he did to regions like Hive, Jahran and Bukhara, he narrated aboutg the production of carpet and felt made by Turkomans and described embroidery work as; “a woman draws on sand part by part the embroidery samples she wants to be made and the workers weave the carpet by looking to these samples [18, р.57]. The geograph in which the art of carpet weaving was born is the region in which Turks lived. The studies about carpets, which are near a hundred years old, shows that this art spread to whole world by Turks. The carpet which belongs to VI century, and was found before Pazirik Carpet had been introduced by Seljukids. The knotted carpet of Pazirik had been weaved by “Gördes knot” which is also called by social scientists as “Turkish knot”. This technique firstly used in Inner Asia. So in some treatises it is declared that knotted carpets have strong relations with Turkish history. As art historians show, the “Iranian Knot” is asymmetric but Turkish knot is symmetric. So it has to be evidence that the symmetrically knotted carpet is a Turkish carpet or at least is not an Iranian carpet [19, р.2; 20, р., 2; 21, р.38; 22, р.46].

As known form Pazirik carpet or from the carpet rugs knotted in current Turkic Republics, the dominant elements on these carpets are the animal damgas. These animal damgas had been sourced from “nomadic culture” field according to the specialist historians as the branch Manghin, Kopper, Grousset, Rasonyi, Barovka [22, рр.208-209]. The lands of Hakas, Tuva, and Altay autonomous republics are the center of this cultural environment. Russian scientists like L.P. Kyzlassov, K.F. Simirov, Kisselev and Griaznov objects Rudonko’s opinions and the opinions which suggests Pazirik carpet as Iranian carpet, K. Erdman, the art historian, was formerly having doubts if Pazirik carpet is Turkish or not; but then in his last treatise, he defended the opinion that Pazirik carpet is a Turkish carpet since it had been knotted by “Turkish knot” [23, р.263; 24, рр.32, 33]. According to Diyarbekirli, “Pazirik capet is something like the mirror of the material values of the Khun communities lived in Altays” [23, р.267].

As it is explained above the dominant element of Iranian style is the damga of plant. In Turkish style on the other hand the ram head and abstract damgas are dominant. The photos presented here had not been taken intentionally but all they had been taken randomly. The photos, we think, give important information regarding Pazirik carpet and the history of carpet weaving history. For example the dominant damgas of Pazirik carpets can be seen not only on carpet-rugs, but also on outer wall of a house, near “sickle-hammer” on banknotes, on a tombstone and even on ceilings or walls of toilets. Consequently the sameness of the damgas, seen on photos and taken in a wide geography from Altays to Van, Hakkari, to Adana, Bergama, Çanakkale and Edirne must have a meaning for thinkers. Most of them are not only similar but also identical. Else, using the same damgas of people in such a big area, in their carpets tombstones business and entertainment places, and even embroidered to Lenin's statue must express something for thinkers.

RESOURCES:

1.Kafesoğlu, İ., Türk Milli Kültürü, Ötüken Yayınevi, İstanbul, 1998.

2.Arat,,R. R., (ed.) Kutadgu Bilig, Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara, 1979.

3.Ahmetbeyoğlu, A., Avrupa Hun İmparatorluğu, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 2001.

4.Ögel, B., BüyükHun İmparatorluğuTarihi,1. Cilt,KültürBakanlığıYayınları,Ankara,1981.

106

5.Sümer, F. , Oğuzlar, Ankara,1972.

6.Taşağıl ,A., Kök Türkler, Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara, 1995.

7.Eberhard, W., Çin’in Şimal Komşuları (Ed. N. Uluğtuğ), Türk Tarih Kurumu Basımevi,

Ankara, 1996.

8.Ögel, B., İslamiyet’ten Önce Türk Kültür Tarihi, Ankara, 1984.

9.Rasonyı, Lydia, Türklerde Halıcılık Terimleri ve Halıcılığın Menşei, Türk Kültürü, Sayı 103,

1971.

10.Rasonyı, L., Tarihte Türklük, Ankara, 1996.

11.Mıller, A., Doğunun Halı Mamulleri, Leningrad, 1924.

12.Aksoy, M., “Türklerde At Kültürü ve Kımız”, Türk Dünyası Tarih Dergisi, Sayı 134, 1988.

13.Pıotrovsky, B.B., "İskitlerin Dünyası", Görüş, Sayı 12, 1976.

14.Zavıtukhına, M.P., "Pazırık", Görüş Dergisi, Sayı 12, 1976.

15.Strzgowskı,D.,"Türkler veOrtaAsyaSanatıMeselesi",EskiTürkSanatıveAvrupa'ya Etkisi (Ed. A.C. Köprülü), İstanbul (No date).

16.İnan, A., Makaleler ve İncelemeler, II. Cilt, Ankara 1991.

17.Gryaznov, M.P., "Öteki Dünya İçin Hazırlanan Atlar", Görüş, Sayı 12, 1976.

18.Vambery, a., Orta Asya Gezisi (Haz. A. A. Özalp), İstanbul, 1993.

19.Yetkin, Ş., "Yurdumuzdaki Müzeler ve Camilerde Bulunan Değerli Halılar", Türk Kültürü Dergisi Sayı 4, 1963.

20.Yetkın, Ş., Türk Hali Sanatı, Ankara, 1991.

21.Haock, H., Doğu Halıları (Ed. N.G. Görgünay), Ankara 1975.

22.Diez, E., - Aslanapa, O., Türk Sanatı, İstanbul, 1955.

23.Diyarbekirli, N., "İlk Türk Halısı", I. Uluslararası Türk Folklar Semineri Bildirileri, Ankara,

1974.

24.Tekçe, E.F., Pazirik, Ankara, 1993.

ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫНА ОРТАҚ ТҮЙТКІЛДІ МӘСЕЛЕЛЕРДІ ТАЛҚЫЛАҒАН ҚҰПИЯ КЕҢЕС (Мәскеу, 1920 жыл)

О.М. Қоңыратбаев,

Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Ж.Баласағұн ат. Түркістан өлкесінің тарихын зерттеу орталығының директоры, т.ғ.к., доцент

Ресей империясындағы аса күрделі мәселенің бірі– ұлт мәселесі болды. Монархиялы билік империядағы аса шиеленісті діни-этникалық жағдайға қарамастан ұлт мәселесіне ешқашан да өзекті мәселе ретінде қараған емес [1]. Ғасырлар бойы өз шешімін таппай, қордаланған қайшылықты мәселелер 1917 жылғы саяси төңкерістерге алып келді. Империя аумағында құрылған көптеген жалпы орыстық және ұлттық партиялардың бағдарламаларында ұлт мәселесі алғашқы кезекте назар аударылуы тиісті басты мәселелердің қатарында тұрды. Уақытша үкімет ұлт мәселесіне жіті көңіл бөлуге тырысқанымен де, оның болымсыз ісәрекетінен ешқандай нәтиже шықпады. Азамат соғысы жылдарында құрылған түрліше үкіметтер аймақтарда ұлт мәселесін өз мүмкіндіктеріне қарай шешуге ұмтылды. Сондай ұмтылыстың нәтижесінде Орталық Азия территориясында Алаш және Түркістан автономиялары дүниеге келді. Бірақ олардың өмірі Украина, Кавказ, Еділ-Орал аймақтарында құрылған осындай ұлттық автономиялардың өмірі сынды қысқа болды [2].

Ұлт мәселесін революциялық қозғалыс барысында радикалды жолмен шешуге уәде берген жұмысшы партияларының бірі – большевиктер партиясы болатын [3]. Большевик көсемдері бастапқыда езілген ұлттардың теңдігі, олардың Ресейден бөлініп кетіп, өз мемлекетін құруға құқылығы туралы декларация жариялаған еді. Алайда олар азамат соғысынан кейін бұрынғы саяси мәлімдемелерінен бас тартып, жаңа орыс империясын құруүшін жанталаса бастады [4].

107

Ескі империя аумағын уысынан шығармауға тырысқан Кремль көсемдері ұлттық қозғалыстарды қиратып, азаттық идеяларын аяусыз қуғындаға көшті.

Кремльдің саясаты ұлт аймақтарында қарсылық қозғалысын туғызды. Ұлт қайраткерлері большевик көсемдеріне ұлт мәселесі бойынша бірнеше жоба ұсынған болатын. Х. Досмұхамедов пен Ж. Досмұхамедовтар жеткізген Алаш жобасын В.И. Ленин мен И.В. Сталин қабылдаудан бас тартты [5]. М. Шоқай мен У. Қожаев жобасымен құрылған Түркістан автономиясыекіайөмірсүріп,қарудыңкүшіменталқандалды[6].А.УәлидидіңжобасынВ.И. Ленин «бір жапырақ қағазға»теңеп, келемеждеді [7]. Кремль көсемдері ұлт аймақтарынан тек кеңестік үлгідегі автономия жобасын талап етті. Саясатқа араласа бастаған түркі жастары– М. Сұлтанғалиев [8] пен Т. Рысқұлов В.И. Ленинге кеңестік үлгідегі егеменді ұлт республикаларын қалай құрудың жобасын ұсынды. Бірақ олардың да жобасы «пантюркизм» ретінде айыпталды [9].

Тауы шағылған түркі қайраткерлері Кремльдің құйтұрқы ұлт саясатына қатты наразы болатын. М. Шоқай эмиграцияға кетсе, А. Уәлиди кеңес билігіне қарсы қарулы оппозицияға қосылды. Алаш қайраткерлері саяси сенімсіз тұлғаларға айналды. Кремль «Тұтас Түркістан» идеясын ту етіп көтергені үшін Т. Рысқұловты Түркістаннан кетуге мәжбүр етті [10].

Осындай наразы көңіл-күйдегі түркі қайраткерлері өзара тығыз байланыста болды. Олар мүмкіндіктауыпкездесуге,ортақжоспаржасауғатырысты.ЖиналуғаеңқолайлыжерМәскеу қаласы болатын. Мәскеуде түркі-мұсылман аймақтарынан келген ұлт қайраткерлері кездесіп, талай жиындар өткізеді. Сондай жиындардың бірі 1920 жылы маусым айының ортасында Мәскеуде ұйымдастырылды [11]. Жиынға Шығыс халықтары коммунистік ұйымдарының Орталық бюросынан [12] Мірсейіт Сұлтанғалиев [13], Сахибкерей Саидғалиев [14], Шаймардан Ибрагимов [15], Татарстаннан Микдат Брундуков [16], Қазақстаннан Ахмет Байтұрсынов пен Ғабдулхаким Бөкейханов, Башқұртстаннан Ахметзаки Уәлиди [17] пен Харис Юмағұлов [18], Түркістаннан Тұрар Рысқұлов пен Низамедин Қожаев [19], Түркиядан Баха Али Саидбек [20] мен Фуат бей Сабит [21] қатынасады.

Жиынға басшылық жасаған М.Х. Сұлтанғалиев сырт көз үшін Шығыс халықтары коммунистік ұйымдарының Орталық бюросының атынан мынадай екі мәселені талқылауға ұсынады:Шығыстареволюциялыққозғалыстыдамытужәнетактикамәселесі.Алайдажиында түркі қайраткерлері Кремльдің ұлт саясаты, оған қарсы тұрудың амалдары туралы ойласады.

Түркістан өкілі Н. Қожаев РКП(б) бағдарламасы Шығыс өлкелеріне сай еместігін, сондықтан да ол бағдарламаға өзгерістер енгізбей, қолдану мүмкін еместігін баяндайды. Мәскеуде қабылданған қаулылардың Түркістандағы сот және неке істерін шешуге қабілетсіздігін сынайды. Басқару аппаратында әлі күнге бұрынғы патша әкімдерінің отырғанын, олардың отарлық саясатты жалғастырып, мұсылмандарды билікке жолатқысы келмейтінін мәлімдейді. Сондықтан да, дейді Н. Қожаев, РКП(б) бағдарламасы қайта қарап, тиісті өзгерістер енгізу үшін мұсылман коммунистерінің Бүкілресейлік съезін шақыру қажет.

РКП(б) бағдарламасы, дейді Башқұртстан өкілі Х. Юмагулов, Шығыс үшін емес, Батыс үшін жазылған. Осы бағдарламаны басшылыққа алған жергілікті орыс большевиктері мұсылмандарда қалыптасқан пролетариаттың болмауына байланысты, кеңес өкіметі ол аймақтарда тек орыс тұрғындарына ғана арқа сүйей алады деген саясат ұстанып отыр, сондықтан да партияның бағдарламасына міндетті түрде өзгерістер енгізу керек.

Башқұртстанның келесі өкілі А. Уәлиди ұйымдастырылып отырған жиынның маңыздылығын айта келе, осы уақытқа дейін мұсылман халықтарының партиялық істерге қатынаспағандығын, олар үшін азын-аулақ істерді татар қызметкерлерінің атқарып келгендігін мәлімдейді.Шығысхалықтарыорысреволюциясының ізімен жүреалмайды,бірақ Шығыста революциялық қозғалыс қажет. Егер Батыста революция бізден бұрын іске асырылатын болса, онда Шығыс халықтары тәуелсіздік алаалмайды,өйткені Ресейдегі сынды Ағылшын Кеңес Республикасы деген құрылады да, жаңадан кеңестік құрық салынады. Экономикалық кіріптарлық сақталып отырған жағдайда республикалардың егемендігі туралы сөзболуымүмкінемес.Ұлтаймақтарындакеңестікбилікпатшаотаршыларыныңқолындатұр.

108

Сондықтан да, Шығыс аймақтарында ұлттық күштердің революцияланып, билікті өз қолдарына алуы тиіс.

Түркістан өкілі ретінде сөйлеген Т. Рысқұлов кеңес билігінің ұлт мәселесін шеше алмай отырғанын айыптайды. Батыстың езгісінен құтылу үшін Шығыс аймақтарында ұлттық революция қажет. Түркістанда, Башқұртстанда, Қазақстанда революция болған жоқ, орыс революционерлері билікті тартып алды да, билеп-төстей бастады. Қазір губернаторалардың билігін орыс жұмысшысының билігі алмастырған. Өзгерген еш нәрсе жоқ. Шығысты Қызыл Армияның күшімен азат ету мүмкін емес. Орыс отаршылары мен Орыс Қызыл Армиясын Ресейге қайтару керек. Құрылып жатқан ұлттық республикалар тек қағаз жүзінде ғана өмір сүріп отыр. Кеңес өкіметі ұлттық қозғалыстарға дем беріп, қолдауы тиіс. Шығысты азат ету үшін тез арада барлық Шығыс республикаларынан орыс отаршы-шовинистері кері шақырып алынсын, ұлт аймақтарында мұсылман партия ұйымдары құрылсын, ұлт республикаларында Қызыл Армияның құрамы түгелдей мұсылман жастарынан жасақталатын болсын, ал мұсылман коммунистерінің Бүкілресейлік съезін Мәскеуде емес, Бакуде немесе Ташкентке шақыру қажет.

Жиынның соңына таман сөз алған А. Байтұрсынов өзіне дейін сөйлеген шешендердің пікірлерін толық қостайтынын, Қазақстанның билігі қазір Пестковский [22] сияқты эмиссарлардыңқолынакөшкенін,жағдайдыталқылауүшінмұсылман коммунистерініңсъезін шақырудың маңыздылығын атап көрсетеді.

Ұлт аймақтарында қалыптасқан саяси жағдайды жан-жақты талқылаған қайраткерлер жиында 1920 жылы 1 тамызда Ба ку қаласына Мұсылман коммунистерінің Бүкілресейлік съезін шақырутуралы бірауыздан қаулы қабылдайды. Съезге мұсылман партия ұйымдарынан 500 мүшеден 1 делегат, ал жасырын жағдайда жұмыс істеп жатқан Түркия коммунистерінің ұйымдарынан әр 100 мүшеден 1 делегат жіберу туралы шешім шығарады. Жиын қаулының соңғы нұсқасын даярлау үшін құрамына Мірсейіт Сұлтанғалиев, Сахибкерей Саидғалиев, Ахметзаки Уәлиди Тоған және Тұрар Рысқұлов кірген комиссия құрады.

Комиссия даярлаған жиналыс қаулысын М.Х. Сұлтанғалиев Кремль басшыларына тапсырады.РКП(б)ОрталықКомитетіұлтқайраткерлерініңұсынысыніскеасыртпайтастады. Осы уақыттан бастап И.В. Сталин түркі қайраткерлерін қуғындауды жоспарлы түрде жүргізе бастады.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

1 Национальнаяполитикавимператорской России.Цивилизованныеокраины(Финляндия, Польша, Прибалтика, Бессарабия, Украина, Закавказье, Средняя Азия). Сост., ред. и автор вступительной статьи Ю.И. Семенов. М.: Старый сад, 1997. – 414 с.

2 История национальных политических партий России: Материалы международной конференции. – М.: РОСПЭН, 1997. – 408 с.

3 Гарушянц Ю.М. Национальная программа ленинизма (Генезис и «левые» оппоненты) / – Рабочий класс и современный мир. – 1989. – № 5. – С. 36-48.

4 Чеботарева В.Г. Наркомнац РСФСР: Свет и тени национальной политики 1917-1924 гг. – М.: Общественная академия наук российских немцев, 2003. – 852 с.

5ҚойгелдиевМ.Алаш қозғалысы.Біріншітом.Өңделіп,толықтырылыпекіншібасылымы.

– Алматы: Мектеп, 2008. – 480 бет, суретті.

6 Агзамходжаев С.С. История Туркестанской Автономии (Туркестон Мухторияти). (Отв. ред. Д.А. Алимова). – Ташкент: Изд.-полигр. объединение «Тошкент ислом университети»,

2006. – 268 с.

7 Заки Валиди Тоган. Воспоминания. Борьба народов Туркестана и других восточных мусульман-тюрков за национальное бытие и сохранение культуры. Кн.1. Уфа: Китап, 1994. – 409 с., Кн. 2. Уфа: Китап, 1998. – 368 с.

8 Неизвестный Султан-Галиев: рассекреченные документы и материалы / Султанбеков Б.Ф., Шарафутдинов Д.Р. – Казань: Татар. кн. изд-во, 2002. – 459 с.

109

9 Қоңыратбаев О.М. Тұрар Рысқұлов және Тұтас Түркістан идеясы / «Ұлт-азаттық қозғалыстар тарихы: тәуелсіздікке бастар жол» атты республикалық ғылыми-теориялық конференция материалдары. Абай атындағы ҚазҰПУ, 17 маусым, 2011 жыл. – «История национально-освободительных движений: путь к независимости». Материалы республиканской научно-теоретической конференции. – Алматы: КазНПУ имени Абая, 2011.

– 33-41 б.

10 Қоңыратбаев О. Тұрар Рысқұлов: қоғамдық-саяси және мемлекеттік қызметі. Түркістан кезеңі. – Алматы: Қазақстан, 1994. – 448 б.

11РӘСТММ. Ұлт істері жөніндегі комиссариат коллекциясы. 2 папка. 558-қ. 37-іс. 70-п және арт.п.

12РКП (б) Орталық Комитетінің жанында құрылған «Шығыс халықтары коммунистік ұйымдарының Орталық бюросы» 1918 жылдан бері жұмыс істеп келе жатқан ұйым болатын. 1921 жылдың 1-2 қаңтарында Мәскеуде өттен РКФСР-ді мекендейтін түркі халықтарының коммунистік ұйымдары кеңесінің шешімімен ұйымның аты «РКФСР түркі халықтары арасында үгіт пен насихат жүргізетін Орталық бюросы» болып өзгертіледі.

13Сұлтанғалиев Мірсейіт Хайдарғалиұлы (1892-1940 жж.) – мемлекет және қоғам

қайраткері. Бүкілресейлік Мұсылман кеңесі Орталық Комитетінің хатшысы (1917 ж.), РКФСР Әскери халық комиссариатыжанындағыОрталық мұсылман әскери коллегиясының төрағасы, РКП (б) Орталық Комитетінің Шығыс халықтары коммунистік ұйымдары Орталық бюросының төрағасы, РКФСР Ұлт істері жөніндегі халық комиссариаты коллегиясының мүшесі (1917-1920); 1920-1921 жж. – Қызыл Армияның Саяси басқармасының Шығыс бөлімінің бастығы, 1923 жылы мамырда «контрреволюциялық қызметі» үшін деген жалған айыппен партия құрамынан шығарылып, тұтқындалады, бірақ үш айдан соң босатылды. 19281934 жж. екінші рет тұтқындалып, Соловки лагерьінде айдауда болды, артынан мерзімнен бұрынбосатылып,Саратовоблысындатұруғарұқсатберіледі.1937жылықайтатұтқындалып, 1940 жылы атылды. 1990 жылы М. Сұлтанғалиев толық ақталды.

14 СаидғалиевСахибкерей (1894-1938) – мемлекет жәнеқоғамқайраткері.1894жылы Уфа қаласында дүниеге келген. Қазан қалалық кеңесі жанындағы ұлт істер жөніндегі комиссар (1917-1918 жж.), 1919 жылдың қарашасынан РКП (б) Орталық Комитетінің Шығыс халықтары мұсылман ұйымдарының Орталық Бюросының төрағасы; 1920 жылы алдымен Татар АКСР революциялық комитетінің, артынан Татар АКСР Халық Комиссарлар Кеңесінің төрағасы, 1921-1924 жж. – Қырым АКСР Халық Комиссарлар Кеңесінің төрағасы, 1924-1929 жж. – РКФСР Жұмысшы-шаруа инспекциясы Орталық Бақылау Комиссиясы қаржы және ауыл шаруашылық инспекциясының меңгерушісі. Коммунистік Академияның тыңдаушысы, 1931-1937 жж. – КСРО Еңбек халық комиссариаты коллегиясының мүшесі, Саратов-Рязань-Орал темір жолы саяси бөлімінің бастығы, 1937 жылғы сталиндік репрессияның құрбаны. 1955 жылы толық ақталды.

15ИбрагимовШаймарданНуриманұлы (1899-1957) – мемлекет жәнеқоғамқайраткері.

1917-1918 жж. – РКП (б) Благуше-Лефортов аудандық комитетінің хатшысы, 1918-1919 жж.

–Саранск қаласындағы 1-ші армиясының мобилизациялық бөлімінің бастығы, Шығыс халықтары коммунистік ұйымдарының Орталық Бюросының хатшысы, Татар және Башқұрт республикаларының Мәскеудегі өкілетті өкілі; 1920 жылы Татар АКСР Орталық Атқару Комитетінің мүшесі. РКФСР Ұлт істері жөніндегі халық комиссариаты коллегиясының мүшесі, Қырым АКСР-ның Мәскеудегі өкілетті өкілі, 1922-1923 жж. – БАОК жанындағы Башқұрт АКСР-ның тұрақты өкілі, 1923-1926 жж. – БКП (б) ОК Ұйымдастыру-үйлестіру бөлім меңгерушісінің көмекшісі, БКП (б) ОК жауапты инструкторы, Шығыс халықтарының Орталық баспасының меңгерушісі; 1926-1928 жж. – Түркіменстан Коммунистік партиясы Орталық Комитетінің жауапты хатшысы, Ұлы Отан соғысының ардагері.

16Брундуков Микдат Юнусұлы (1896-1965 жж.) – мемлекет және қоғам қайраткері.

1918 жылы Пермь губерниялық мұсылман әскери коллегиясының төрағасы, 1919 жылы губерниялық ұлт бөлімінің баспа меңгерушісі, Вятка татар коммунистерінің губерниялық бюросының мүшесі; 1920-1921 жылдары Орталық мұсылман әскери коллегиясының әскери

110

жетекшісі; 1921-1922 жылдары Бүкілресейлік Бас штабтың Шығыс бөлімінің бастығы, РКФСР Жұмысшы-шаруа инспекциясы және Ұлт істері жөніндегі халық комиссарларының жеке хатшысы; 1922-1924 жылдары Татар АКСР-і Халық ағарту комиссары; 1925-1927 жылдары КСРО Мемлекеттік банкінің татар бөлімінің меңгерушісі; 1927-1929 жылдары «Терісиндикат» татар бөлімінің директоры, Татар АКСР Орталық Атқару Комитеті төралқасының мүшесі; 1930 жылы жазықсыз тұтқындалып, 5 жыл мерзімге лагерьге жер аударылады. 1935 жылдан кейін Архангельск қаласында өмір сүрді. 1938 жылы «Антикеңестік ұлттық ұйым» ісі бойынша қайтадан қуғынға ұшырап, лагерьге аттандырылды. 1955 жылдан бастап өмірінің аяғына дейін Самарқанд қаласында педагогикалық қызметпен айналысты.

17УәлидиАхметзакиАхметшанұлы(УәлидиТоған) (1890-1970) – башқұртұлт-азаттық қозғалысының көсемі, мемлекет және қоғам қайраткері, шығыстанушы-түркітанушы, философия докторы (1935 ж.), профессор. 1912-1915 жылдары Қазандағы «Қасымия» медресесіндесабақ берді; 1913-1915 жылдарыРесей ҒылымАкадемиясының тапсырмасымен Ферғана облысына және Бұқара әмірлігіне ғылыми іс сапар жасайды; 1914 жылы Ресей IV Мемлекеттік Думасының өкілі, Ресей мұсылмандарының Уақытша Орталық бюросының мүшесі, Уфа губерниясынан Ресей Құрылтай жиналысы мүшелігіне кандидат болып сайланды; 1917-1918 жылдары Миллет мәжілісінің депутаты, Мәскеуде құрылған башқұрт облыстық бюросының мүшесі ретінде І және ІІ Жалпыбашқұрт съездерін шақырумен айналысты, Башқұрт Орталық Кеңесін құрды, 1917 жылы 15 қарашада Орынборда федеративті Ресейдің бөлігі ретінде Башқұртстан ұлттық-территориялық автономиясын жариялады; 1918 жылы А.И. Дутов пен А.В. Колчак армиялары құрамында большевиктерге қарсы қарулы күреске қатысты. 1919 жылы Уәлидидің басшылығымен башқұрт әскері кеңес өкіметі жағына өтіп, Кремльмен Башқұрт республикасын заңдастыру туралы келіссөздер жүргізді; 1919-1920 жылдары Башқұрт ревкомының төрағасы; БАОК және РКФСР Халық Комиссарлар Кеңесінің «Башқұртстан Автономиялы Кеңес Республикасының мемлекеттік құрылысы туралы» қаулысына қарсы бүлік ұйымдастырып, Хиуа хандығы мен Бұқара әмірлігі территориясында жасырынуға мәжбүр болады. Бұқара әмірі Саид Алимханмен біріге отырып, басмашылар қозғалысын ұйымдастырды. 1921 жылы жазда Түркістан Ұлттық Кеңесін құрады. 1925 жылы Түркия азаматтығын қабылдайды. Стамбул университетінде ғылыми-педагогикалық қызметпен айналыса жүріп, профессор атағына қол жеткізеді. «Джамият» Түркістан ұлттық бірлестігін жаңғыртуға қатысып, «Түркістан» газетін шығарады. 1935 жылы Вена университетін аяқтап, докторлық диссертация қорғайды. 19351970 жылдары Бонн, Стамбул университеттерінде педагогикалық қызметпен айналысады, 1953 жылы Ислам зерттеу институтын құрып, директор болды. 1967 жылы Манчестер университетінде құрметті доктор атағына қол жеткізеді. А. Уәлиди түркі тарихы бойынша мол ғылыми еңбектер жариялаған.

18Юмагулов Харис Юмагулұлы (1891-1937) – мемлекет және қоғам қайраткері. 1917 жылы Башқұрт облыстық кеңесінің және Башқұрт үкіметінің мүшесі; 1919-1920 жылдары Башқұрт ревкомның төрағасы, «Ирек» башқұрт ұлттық партиясының төрағасы, РКП (б) Башқұрт облыстық комитетінің төрағасы; 1921-1931 жылдары Башқұрт АКСР мұғалімдер курстарының жетекшісі, БАОК жанындағы Башқұрт АКСР-ның өкілетті өкілі, БАОК төралқасы жанындағы Башқұрт АКСР-ның өкілдігінде қызмет істейді, КСРО Астық және мал шаруашылық совхоздар халық комиссариатының Батыс Сібір сүт-ет совхоздар басқармасының Есеп пен статистика бөлімінің бастығы; 1935 жылы ВКП (б) қатарынан шығарылып, 1937 жылы желтоқсанда атылды. 1956 жылы ақталды.

19Қожаев Низаметдин Исаметдинұлы (1885-1942 жж.) – қоғам және мемлекет

қайраткері. 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс кезінде патша өкіметіне шақырды. 1917 жылы Ташкент ескі қалалық азық-түлік басқармасының мүшесі; «Тұран» қоғамының мүшесі; Ташкент қалалық кеңесінің депутаты; 1918 жылы РКП (б) қатарына қабылданды; ТКП Ташкент ескі қалалық мұсылман комитетінің хатшысы, ескі қалалық атқару комитетінің төрағасы; Н. Қожаев 1919 жылы қаңтарда Ташкентте «Осипов бүлігін» басуға қатынасты.

111

РКП (б) Мұсылман бюросы төралқасының мүшесі, 1919 жылдың шілдесінен бастап ТКП Өлкелік комитетінің Ақтөбе майданындағы өкілетті өкілі; 1919 жылы күзде Ферғана облыстық ревкомының басшысы; 1919-1920 жылдары ТКП Орталық Бақылау комиссиясының мүшесі, «Түрік Кеңес Республикасын» құрған Т. Рысқұлов тобының белді мүшесі, 1920 жылы Мәскеуге аттанған Түркістан делегациясының мүшесі. Басмашылармен бейбіт келіссөздер жүргізу, құрбашыларды Мұсылман Қызыл Армиясына келуді жақтады. РКП (б) Орталық Комитеті Орта Азия бюросының Хорезм Республикасындағы өкілі. 19311932 жылдары Өзбек КСР Мемлекеттік Жоспарлау Комитет төралқасының мүшесі, Өзбек КСР Көне ескерткіштерді қорғау комитетінің төрағасы. 1931 жылы Орта Азия Мемлекеттік университетін аяқтаған. Сталиндік қуғын-сүргін құрбаны.

20 Баха Али Саидбек – Осман армиясының офицері, 1918-1922 жылдары Түркияның азаттығыүшінкүресжетекшілерініңбірі,1918жылы20қазандақұрылған «Қарақол»қоғамын ұйымдастырушысы. «Қарақол» қоғамы Анатолиядағы ұлттық қозғалысты қару-жарақпен қамтамасыз етуде үлкен рөлатқарды. «Қарақол»қоғамыбольшевиктермен байланысорнатуға көп көңіл бөледі. 1919 жылы қыркүйекте Мұстафа Кемал мен Шығыс армияның қолбасшысы Қазым Қарабекірдің тапсырмасы бойынша құрамына - генералдар Халил-паша мен Якубпаша, доктор Фуад Сәбит пен Юсуф Зиядан сынды коммунистер кірген топпен Баха Саидбек Бакуға келеді. РКП (б) Кавказ комитетімен біріге отырып, түрік коммунистерінің бұл тобы Әзірбайжанда кеңес өкіметін қайта орнатуға ат салысты. 1919 жылы қарашада Баха Саидбектің Кавказ комитеті өкілдерімен жүргізген келіссөздердің нәтижесінде 1920 жылы 11 қаңтарда қол қойылған келісім-шарттың мәтіні даярланды. Бұл келісімге Кеңестік Ресейдің жағынан Ш. Элиава, ал Түркияның уақытша революциялық үкіметінің жағынан Баха Саидбек қол қойды. «Батыс Еуропа империалистерінің езгісінен барша мұсылман елдерін азат ету» келісімнің басты мақсаты болып бекітілді. Келісім бойынша Кеңестік Ресей түрік революциялық қозғалысын қару-жарақпен, қаржымен қамтамасыз етуді және басқа да көмек көрсетуді мойнына алған болатын. Түркия жағы өз кезегінде Ресейге ақ гвардияшыларға қарсы күресте, Батумда, Иранда, Ауғанстан мен Үндістандағы Британия империясына қарсы бағытталғанкөтерілістергекөмеккөрсетугеміндеттенді.1920жылдыңбасындаӘзербайжанда жергілікті және орыс большевиктермен қатар әрекет еткен түрік коммунистері «Түрік коммунистік партиясы» деп аталып, Халил-паша, доктор Фуад Сәбит, Сүлеймен, Баха Саидбек, Эркани Қарып Мұстафа, Юзбаши Якуб, Кішік Тағат, Салих Зеки, Сүлеймен Нури, Хилми және тағы басқалар белсенді әрекет етті. Аталған ұйым Бакуде «Жаңа жол» газетін шығарумен де айналысты. 1920 жылы маусымда түрік коммунистері – генерал Халил-паша, Баха Саидбек және доктор Фуат Сабит Мәскеуге келіп, Кеңестік Ресей басшылары – Каменевпен, Караханмен және Чичеринмен келіссөздер жүргізеді.

21 Фуат бей Сабит – түрік зиялы қауым өкілі, доктор, 1918-1922 жылдары ұлт-азаттық қозғалыстың белсенді мүшесі, Бакудегі «Түрік коммунистік партияның» және 1920 жылы Мәскеуге аттанған түрік делегациясының мүшесі. Фуат Сабит социалистік идеялармен алғаш рет Германияда жүріп танысады. Осы жерде ол «Спартак» одағының мүшелерімен жақындасады. 1918 жылы Фуат Сабит Мұстафа Кемал қозғалысына еніп, Ұлы Ұлттық Жиналысқа депутат болып сайланды. 1919 жылы күзде М. Кемалдың тапсыруымен ол Иран және Әзірбайжан арқылы Мәскеуге аттандырады. 1919 жылы Бакудегі «Түрік коммунистік партиясына» көмектесу Кавказда кідіріп қалады. Пантүрікшіл ұйымдардың бағдарламаларымен танысады. Фуат Сабит Закавказье пантүрікшілерінің қызметі Түркияның ұлттық мүддесіне нұқсан сай емес деген қорытынды жасайды, өйткені, пантүрікшілдіктің мақсаттары М. Кемал бастаған түрік халқының ұлт-азаттық қозғалысына қайшы келеді деп түйді. 1920 жылы Фуат Сабит Баха Саидбекпен және генерал Халил-Пашамен бірге Мәскеуге келіп, Кеңестік Ресей жетекшілігімен өзара көмек туралы келісім шартты жасасуға бағытталған келіссөздер жүргізуге белсене қатысады. Бұл келіссөздер Ресей мен Түркияның өзара көмек көрсету туралы шартқа қол қоюымен аяқталды. 1920 жылы шілдеде Мәскеуден Туапсеге келген Фуат Сабит генерал Халил-пашамен және түрік коммунисі Салих Зекимен

112

біріге отырып, моторлы және желкенді қайықтармен Түркияға қару-жарақ тасымалын ұйымдастырады.

22 Пестковский Станислав Станиславович (1882-1937 жж.) – мемлекет қайраткері.

1917-1919 жылдары РКФСР Ұлт істер жөніндегі халық комиссарының орынбасары және коллегия мүшесі, Батыс майданда ЛитваБелоруссия республикаларын құру бойынша РКФСР Халық Комиссарлар Кеңесінің өкілетті өкілі; 1919-1920 жылдары Қырғыз (Қазақ) өлкесін басқару бойынша ревкомның төрағасы, РКП (б) Қазоблбюроның жауапты хатшысы; 1922-1924 жылдары партиялық жұмыста; 1924-1926 жылдары Мексикадағы КСРО-ның өкілетті өкілі; 1926-1937 жылдары революцияларға көмектесу халықаралық ұйымының Орталық комитетінің төрағасының орынбасары; 1937 жылы қуғын-сүргінге ұшырады. 1955 жылы ақталды.

ОТНОШЕНИЯ ТИМУРИДОВ И ШИБАНИДОВ С ИМПЕРИЕЙ МИН

Я.В. Пилипчук,

к.и.н., м.н.с. отдела Евразийской степи Института востоковедения им. А.Е. Крымского НАН Украины

Одним из интереснейших аспектов истории Центральной Азии является история Тимуридов и Шибанидов. Как правило историков больше всего интересуют отношения их государства с Золотой Ордой, туркманами и странами Кавказа. Несколько в их тени находяться отношения с империей Мин. Сведения о Центральной Азиии в первую очередь сохранились благодаря минским архивам. В мировой историографии главным образом известно об отношениях Тимура с империей Мин. Также куда больше чем об отношениях Тимуридов с империей Мин известно об отношениях Китая с Моголистаном и уйгурами. Н. Каримоваи В.Кимпосвятилисвою статьюгородамЦентральной Азии[Китайскиедокументы 1994; Каримова, Ким 2015]. Нужно сказать, что сведения о Центральной Азии в эту эпоху, куда скромнее чем в предыдущиевремена.ИмперияМин,какиимперияСун,заисключением небольшего периода особо не интересовалась окружающим миром, поддерживая отношения по необходимости с ближайшими соседями [Бичурин 1950; Кюнер 1961; Малявкин 1989]. Задачаданногоисследованиясостоитвтом,чтобыисследоватьисториюконтактовТимуридов

иШибанидов с империей Мин.

В’’Мин ши Сань Сиюй И’’ (извлечениях из династийной истории Мин) упомянута страна Самаэрхань (Самарканд, точнее было бы сказать Мавераннахр). Сказано, что после смерти Темура (Тимура, Тамерлана) китайскийпосол ФуАнь вернулся домой. Сообщалось, что Хали (Халил) унаследовал трон и отправил свого посла Худайду (Худайдат) и чжихойши (командира большого военного соединения) Баярситая вместе с китайскими послами в Пекин. ОдинизплеменыхвождейШалинуэрдин(ШейхНурад-Дин,одинизстаршихэмировТимура) отправил в Китай коней и верблюдов. В 1409 г. прибыло это посольство. С этого времени самаркандские посольства прибывали в Китай ежегодно. В 1415 г. самаркандский правитель направил посольство сопровождать Ли Да, Чэн Чена и внести дань (любые дары от иноземных правителей воспринимались в Китае как дань и поэтому нам не стоит удивляться таким формулировкам). Чэн Чену и Лу Аню было приказано отправиться вместе с чагатайскими послами в Самарканд и передать подарки в виде узорчатого шелка от императора. Эти дары были переданы Улубо (Улуг-беку). В ответ Самаркандское государство (Тимуриды Мавераннахра) отправило новое посольство для сопровождения Чэнб Чэна. В 1420 г. Чэнь Чэну и Го Цзиню было приказано доставить Улубо послание императора и узорчатые шелка. В 1430 г. Улубо снова направил послов с дарами. В 1432 г. в Самарканд было направлено посольство Ли Гуй с дарами в виде выделки товара газом, тюлем, узорчатые шелка, парчой. В 1439 г. из Самарканда привезли породистого коня, который весьма понравился императору Чжэнтуну. В 1435 г. китайский император направил правителю Самарканда послание в

113

котором называл его ваном живущим на западной окраине и тем который присылает добрые подарки усердно исполняя свои обязаности. В письме было сказано, что его данническое посольство получило от императора узорчатые шелка, верхнюю и нижнюю одежду, золотые

ияшмовые изделия. В 1456 г. из Самарканда императору Цзинтаю были доставлены кони, верблюды и куски нефрита. Чиновники ведующие торговым обменом найшли подарки принесеные от чагатаев негодными и относилиих низшей категории. В1457 г. на первом году правления императора Тяньшуня китайцы отправили послов с грамотой императора и подарками. Посольство возглавлял Ма Юнь отправленый к султану Мусаню (Абу-Саиду).

В1463 г. на запад отправили Чжан Шэня. В период правления Чэнхуа (1465-1487 гг.) султан Ахйема (Султан Ахмед-мирза) отправлял дань императору. В 1483 г. вождь племени Исыхань вместе с Ахйемом прислали в дар императору льва. Император одарил послов, но чагатайский посол Палюван (Пахлаван) был недоволен и просил одаривать его по нормам установленым императором Юнлэ. Удолетворить просьбы посла китайские послы не смогли

итот отбыл домой не обычной дорогой, а через Гуаньдун, где закупили девушек для гарема. ЭтимбылкрайненедоволенВэйЛо,которыйдобилсясмещениясовсехдолжностейХэйБина, более настроенного на диалог с чагатаями. Чагатайское посольство отправилось морем через Маньлацзя (Малакский султанат), где купили львов и попугаев. В 1489 г. чагатайские послы прибыли в Гуаньдун из Малакки, однако чиновники не стали принимать как подарки животных и заявили, что путь морем не должны быть дорогой по которой должны прибывать послы с запада, иначе им сложно будет восприпятствовать проникнуть в Китай. В 1490 г. чагатайское посольство прибыло вместе с турфанским посольством по суше в Ганьсу и в подарских были принесены животные. Среди минских чиновников не было единодушия по поводу принятия или не-принятия товаров, но император показательно несколько раз отказалсяотпринятиядаровидемонстративновконце-концовпринялдары.Императорсвоим чиновникам сделал внушение, что в столицу впредь стоит впускать не более одного-двух членовпосольства,чтобынасодержаниепосольстванетратиться.В1503и1504гг.прибывали подношения из Самарканда. Дальнейшие сведения о Самарканде уже относятся ко времени доминирования узбеков в Мавераннахре и Тимуриды уже покинули Мавераннахр, хотя не оставляли желания вернутся до 1512 г. [Китайские документы 1994, с. 44-52].

Следующеепосольство вКитайпроизойшлов1523г.его ужеосуществилиШибаниды.Это произойшло во второй год правления Цзяцзин. Один из китайских министров подал доклад в котором заявлял, что послы из Мавераннахра тратят на путешествие больше года, в столице на их прием, содержание и ответные подарки тратяться деньги. Он говорил, что нужно определить граничный термин пребывания иноземных послов в столице. В 1533 г. послы от узбеков вместе с представителями моголов Турфана и Тяньфаня принесли подарки империи Мин. Число называющих себя ван было 100. Министр пришел к выводу, что это число не соответствует истине. Был издан указ по которому говорилось, что в прежние времена таких прибывало 30-40, однако они не были правителями, а лишь представителями знатных родов. Указывалось, что только от одного Самарканда прибыло 53 человека называющих себя ванами. Тут налицо несоответствие китайской и тюркской терминологии. Во время империи Мин китайцы естественно ставили степняков ниже себя и даже большое количество представителей рода Чингиз-хана не могло убедить их в том, что им нужно платить большие деньги. В 1536 г. в Ганьсу из Самарканда прибыло 150 человек. Местный чиновник в докладе императору сказал, что они титулированы ванами не китайским государством и предложил, чтобы они внесли исправления в свои документы, а также чтобы переводчиками были не семужень (люди сЗапада),а ханьжень (ханьцы,китайцы).В1547г.сноваприбылопосольство от узбеков и на этот раз имперский эмисар предложил императору об упорядочении правил подношения и доставки подарков. Отмечалось, что хотя чужеземцам положено делать подношения раз на пять лет, но они эту норму не соблюдают, ищут торговых отношений с Китаем, а когда въезжают на его территорию то получают из казны средства на пропитание, проживание и проезд. Говорилось, что Самарканд богатый город, пданировка строений коего искусна и в здании есть выдердки из канонической книги (Регистан в Самарканде). Обычаи

114

самаркандцев похожи с гератцами. По соседству с Самарканжом находяться Шахрухия, Ташкент,Сайрам,Янги,Кеш.Самаркандцыкрасивые,аихгородплотнонаселенираскинулся на 10 с лишним ли. Самаркандское государство простигаеться на протяжении 3500 ли. Земля обширная и равниная, а почва тучная. Этот отчет подозрительно похож на данные ’’Си юй го фань чжи’’ [Китайские документы 1994, с. 52-56].

В ’’Си юй го фань чжи’’ (Описании иностранных государств на Западе) же описаны города находящиеся под властью Тимуридов в начале V в. Первым среди них упомянут Герат, который китайцы называли Ха ле или Хе лу. Отмечалось что его стены в окружности 10 ли и что этот край находиться в 12700 ли от Шеньси. Государь живет в северо-восточном углу города в кирпичном здании, около которого поставлен шатер, где владыка отдыхает. Правителя называют солутань (султан), его сыновей именуют мирцза (мирза), высшие и низшие называют друг друга по имени. Люди ведающие делами называются чинами дивана, в этом государстве нет чиновничества в китайском понимании и эти люди не соблюдают церемоний, говоря только салам при встрече. Во времена сбора все садяться в круг. При еде не используют ложек и палочек, едят руками, супы же едят черпаками. Дома у знатных такие же кирпичные как у государя, желая показать богатство знатные завешивают их шалями и шелками. Рынки деляться на отдельные торговые лавки: оружейные, конской сбруей, скотом и конями собираются в отдельные лавки. На рынках мало ссор и споров. Жители страны мало едят дома, предпочитая покупать еду в лавках. При торговле в ходу серебрянная монета с штампом, не имеющая штампа монета не принимается. Пошлина взымается в размере 20 %. В казенной переписке не употреблялась официальная печать, а использовался перстень на котором написано имя владельца и оттиск с этого перстня ставился на бумаге на которой изложена суть дела. В государстве редко проходят судебные тяжбы, а употребление вина ограничено. Благочестивые люди его вовсе не употребляют и моляться. Человек желающий стать мусульманином получает 10 тыс. монет и коня. Мужчины бреют волосы и белой тканью обвертывают голову. Молитва называется намасы (намаз), а священик – маньла (молла). Они постятся много и во время поста едят только, когда заходит солнце. Бездомные люди просвящие милостыню называются деломиши (дервиши). Грузы люди или несут на голове или грузят на лошадей, мулов и верблюдов. В пустынных местностях много источников, в городах есть бани, на каждом перегоне стоит здание лабар (рабат). В столице есть большое глинобитное здание модэрэсэ (медресе). Фарфоровая посуда изящна, глазурированная посуда этоскорееукрашение,авещиизметалловпрочныеиострые.ВместностиКэшдобываютсоль, которую употребляют для еды с мясом. В еду употребляют виноград, фисташки и абрикосы. Жители не держат свиней, но держат кур, уток, гусей, для свечек употребляют из говяжьего и бараньего сала. Подарки подносят по девяткам каждого вида. На пирах когда высшее лицо пьет вино, то нижайшее лицо делает коленоприклонение [Си юй фань го чжи1998; Каримова,

Ким 2015].

Самарканд, который китайцы называли Самархань, в 9900 ли от Шеньси и заставы Цзяюйгуань. Местность просторная и равниная, горы и реки прелестные, почва тучная, город построен на равнине. Государь живет на северо-западе города, великолепия в этом городе больше чем в Герате. Торговые лавки во множестве и много там иноземных торговцев, на улицах запрещено продавать вино и колоть скот. На северо-востоке находиться место, где мусульмане молятся. Народ здесь красивый и искусный в ремеслах, нравы и обычаи сходны с Гератом, население пользуется собственной монетой, но принимает и гератские монеты. Андхой (Аньдухай) подчиняется Герату, но подати получает местный старейшина, поселение раскинулось на 10 ли в окружности, а почва на полях тучная. Город Балх (Балахе) находиться на северо-восток от Андхоя, поля вокруг города обширные и изобильные. Около города находятся горы. Все юго-западные купцы приезжают сюда. Гератский правитель Шахрух назначил сюда правителем своего сына. Термез (Делими) находиться на берегах реки Амударьи, есть несколько сот семейств занямающихся скотоводством. Город имеет стратегическое значение. Шахрухийа (Шалухайя), построена на холме и около реки. Для переправы построен мост из лодок. Сады и рощи обильные. Есть растение из которого

115

изготовляют сахар. Сайрам (Сайлань) находиться на восток от Ташкента и не имеет стратегическогозначения.Деревьявысокиеигустые,населениегустое,окологородаводиться ядовитый паук. Кеш (Кэши) находиться на запад от Самарканда. Стена в окружности в 10 с лишком ли. Вблизи города есть роща посаженая самим Темуром (Тимуром, Тамерланом), а в роще находиться дворец искуссно украшенный. Ташкент (Дашицянь) находиться близ Самарканда и Сайрама. Стена в окружности 2 с лишком ли. Город построен на равнине, кругом плоские холмы, много садов и обширные рощи, деревья и проточная вода тянутся далеко. Население густое, для перевозки грузов нанимают быков и телеги. Бухара (Бухар, Бухуаэр) около Самарканда, городская стенна в окружности в 10 с лишком ли. Жителей несколько десятков тысяч. Климат мягкий, почва благоприятная для произрастания хлебных злаков, тутовицы и конопли. Население багато, имеются говядина, баранина, рыба, лебеди, куры, зайцы. Производятся шелк и хлопок, шелковые и бумажные ткани [Си юй фань го чжи 1998; Каримова, Ким 2015].

При первых преемниках Тимура – Халиле, Шахрухе, Улугбеке – империя Мин поддерживала с государством Тимуридов (Мавераннахром) активные дипломатические отношения. Это было связано главным образом с тем, что союз с этим государством был выгоден китайцам против Моголистана. Согласно описанию владений Тимуридов в ’’Си юй го фань чжи’’ это государство представляло интерес для империи Мин и как торговый партнер. Отношения с Абу Саидом скорее поддерживались по инерции. В Китае были весьма информированы о событиях в Центральной Азии. Резкое снижение интереса империи Мин к Тимуридам в 80-90-х гг.XV в. было связано с тем, что Тимуриды уже ослабли в борьбе с КараКоюнлу и Моголистаном, а на горизонте появилась угроза со стороны узбеков. Для того, чтобы вести сообщение с Китаем по суше нужно было находить согласие с Моголистаном, да и путь ставал весьма опасным в связи с соседством с ойратами. Путешествия через Тихий и Индийский океаны вероятно связаны с тем, что сухопутные пути для торговли были перекрыты. Империя Мин в этих обстоятельствах была куда меньше заинтересована в контактах, чем Тимуриды. С этим и связано хамство китайцев по отношению к чагатайским дипломатам. Контакты же в 1503-1504 гг. были осуществлены при посредничестве Моголистанаи были однимииз последних внешнеполитических деяний Тимуридов.Когдаже к власти в Мавераннахре прийшли узбеки и стали заметной силой, то исчезли былые противоречия империи Мин с Моголистаном. Кроме того, прибытие европейцев через океан с юга, сделали неактуальной торговлю по Великому Шелковому пути, которая и так приходила в упадок.СаможеУзбекскоеСамаркандскоегосударство само дробилось нарядболее мелких владений. Узбеки были заинтересованы в торговле, однако китайцы в этой торговле и обмене посольствами не были заинтересованы. Узбеки никакой угрозы для Китая не представляли и особо омочь также не могли, империю Мин куда больше интересовали корейские и монгольские дела.Узбеки же были заняты в Центральной Азии враждой с кызылбашами и казахами.

Проведя исследование мы прийшли к выводу, что отношения с первыми Тимуридами со стороны империи Мин были обусловлены как политическими, так и экономическими мотивами.ПоследниеТимуриды,которыезначительноослабли,непредставлялидляимперии интереса и поэтомуих послов в Китае систематически ограничивали в правах. Также империя Мин не видела особо прокув отношениях с узбеками и инициатива отношений принадлежала только одной стороне – узбекам. Китайцы по возможности всячески ограничивали вънзд мусульманских послов и купцов в свою страну. Самарканд не представлял для империи ни политического, ни экономического интереса.

ЛИТЕРАТУРА:

1.Бичурин Н. Я. [Иакинф]. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. – Т. 1. Центральная Азия и Южная Сибирь. – М. – Л.: Академия наук СССР, Институт этнографии им. Н. Н. Миклухо-Маклая, 1950. – 382 c. http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/China/Bicurin/bicurin.htm

116

2.Каримова Н.Е., Ким В.С. К характеристике городов Центральной Азии XV века по китайским источникам // Общество и государство в Китае.– Т. XLV. – Ч. 2 – М.: Федеральное государственное бюджетное учреждение науки Институт востоковедения Российской академии наук (ИВ РАН), 2015. (Ученые записки ИВ РАН. Отдела Китая. Вып. 18). – С. 177186.

2.http://www.synologia.ru/a/%D0%9A_%D1%85%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BA%D1% 82%D0%B5%D1%80%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B5_%D0%B3%D0 %BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BE%D0%B2_%D0%A6%D0%B5%D0%BD%D1%82% D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%BE%D0%B9_%D0%90%D0%B7%D0%B 8%D0%B8_XV_%D0%B2%D0%B5%D0%BA%D0%B0_%D0%BF%D0%BE_%D0%BA%D0% B8%D1%82%D0%B0%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC_%D0%B8%D1%81%D1 %82%D0%BE%D1%87%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D0%BC

3.Китайские документы и материалы по истории Восточного Туркестана, Средней Азии и Казахстана на XIV-XIX вв. – Алматы: Гылым, 1994. – 272 с. http://www.khamagmongol.com/library/history/Kitaiskie_dokumenty_1994_r.pdf

4.Кюнер И.В. Китайские известия о народах южной Сибири, Центральной Азии и Дальнего Востока. – М.: Издательство восточной литературы, 1961. – 391 с. http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/china.htm

5.Малявкин А.Г. Танские хроники о осударствах Центральной Азии. – Новосибирск: Наука Сибирское отделение, 1989. – 435 с.

6.Си юй фань го чжи в переводи Б.И. Панкратова // Страны и народы Востока. – Вып. ХХІХ.

– СПб.: Петербургское востоковедение, 1998. http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/China/XV/1400-1420/Cen_cen_Li_Sjan/frametext.htm

ЮЖНОУРАЛЬСКИЕ ОРГАНЫ ЗДРАВООХРАНЕНИЯ В 1922-1936 ГГ.

Н.В. Клементьева,

к.и.н., доцент Оренбургского государственного педагогического университета

Для оказания медицинской помощи населению на местах с ноября 1917 года в различных районах страны, в том числе на Южном Урале, стали создаваться медико-санитарные отделы при местных Советах рабочих, солдатских и крестьянских депутатов. Формирование местных органов здравоохранения проходило в сложных условиях, поскольку Революционным комитетам и Советам часто приходилось заниматься подавлением контрреволюционных мятежей, смещением комиссаров Временного правительства и назначением большевистских комиссаров. Главной задачей являлось решение продовольственного, финансового и земельного вопросов. Довольно сложно обстояло дело с ликвидацией земских и городских самоуправлений (земских, городских управ и дум), которые претендовали на власть в области местного самоуправления. Кроме того, процесс организации советского здравоохранения на местах затрудняла масштабность территории страны, в результате чего многие населенные районы находились на значительном удалении от крупных экономических и культурнополитических центров, а население этих районов являлось в большинстве своем либо малограмотным, либо неграмотным. Планомерную работу по организации деятельности местных органов здравоохранения удалось наладить только в 1922 году после окончания Гражданской войны и иностранной интервенции. Южноуральская организация здравоохранения, развиваясь почти в течение пятилетнего периода, к концу 1922 г. была представлена двумя губернскими отделами здравоохранения (Челябинским и Оренбургским), одним комиссариатом здравоохранения (Башкирским), 8 уездными и 8 кантональными отделами здравоохранения. На территории РСФСР в этот период функционировало 16

117

народных комиссариатов здравоохранения автономных республик, 10 областных здравотделов автономных областей, 46 губернских и 446 уездных отделов здравоохранения.

В связи с новым административно-территориальным делением в структуре органов здравоохранения Южного Урала произошли определенные изменения. В первую очередь это коснулось Челябинской губернии, которая согласно постановлению ВЦИК от 12 ноября 1923 г. ликвидировалась, а на ее территории организовался округ, состоящий из 16 районов и входящий в состав Уральской области. Решением первого Челябинского окружного съезда советов, состоявшегося 15 ноября 1923 г., губернский исполнительный комитет ликвидировался и его аппарат преобразовывался в аппарат окружного исполкома с сохранением прежней структуры. На основании постановления первого Челябинского окружного съезда советов от 19 ноября 1923 г. в первых числах декабря был организован Челябинский окружной отдел здравоохранения с соответствующими отделами. Его функции и структура остались прежними по отношению к губернскому. Однако изменились штаты отдела — вместо 38 утвердили 20 штатных единиц. На недостаточность штатов указывал областной здравотдел, который предлагал ввести в штат 35 человек, чтобы обеспечить все направления работы, но из-за отсутствия средств штат оставили в количестве, указанном исполкомом, то есть 20 человек [2, л. 37]. Заведующим отделом назначили М. Е. Федосеева. При окружном отделе здравоохранения функционировали лечебное отделение (заведующий

— врач Ф. Т. Розенгауз), санитарно-эпидемиологическое отделение (заведующий Н. Г. Тарасов), отделение по охране материнства, младенчества и детства (заведующая Ю. П. Неручева). Фармацевтическую часть возглавил инструктор-контролер Н. П. Колецкий. Канцелярия состояла из 11 человек, бухгалтерия — из 5 человек [2, л. 37].

Согласно постановлению III сессии Уральского областного исполнительного комитета с 1 сентября 1924 г. прекратили работу три окружных отдела: народного образования, здравоохранения и социального обеспечения [3, л. 10]. Тем самым отдел здравоохранения как самостоятельный орган ликвидировался и становился структурным подразделением общего отдела (т.е. подотделом со следующим штатом: заведующий подотделом, заведующий санитарно-эпидемиологическим отделением, лечебным отделением, фармацевтическим отделением, отделением охраны материнства и младенчества, медпомощи застрахованным). Практика показала, что образованная структура не может эффективно управлять здравоохранением округа. На заседании президиума Челябинского окружного исполкома от 1 декабря 1925 г. вновь было принято постановление о расформировании к 15 декабря 1925 г. общего отдела и организации на его базе трех окружных отделов. Самостоятельный отдел здравоохранения приступил к работе 10 декабря 1925 г. в составе дореформенного штата [4, л. 18]. В 1926—1929 гг. структура и штаты Челябинского окружного отдела здравоохранения оставались практически прежними. Небольшие сокращения штатов коснулись технических работников. В октябре 1927 г. на основании решения пленума горсовета принято постановление об организации в г. Челябинске городского здравотдела со штатным расписанием в две должности. Заведующим назначили В. А. Ускова. Основанием для такого решения послужила необходимость создания организационно-методического, контролирующего и научного центра для руководства здравоохранением интенсивно растущего города, поскольку строительство в городе крупных промышленных предприятий повлеклозасобоймощную волнумигрантов. Населениегородаза 10 лет увеличилосьв4 раза. Городу был необходим собственный орган управления здравоохранением, так как существующие городские медицинские учреждения не могли удовлетворить возрастающую потребность в медицинской помощи и профилактических мероприятиях.

Оренбургский губернский здравотдел в 1924 году никаких реорганизаций не претерпел за исключением кадровых перестановок. На основании предписания президиума Оренбургского губернского исполкома от 24 февраля 1924 г. за № 478 заведующим губернским здравотделом вместо А. А. Демченко был назначен Казимир Михайлович Стацинский. Он возглавил отдел в следующем составе: административно-организационный (бухгалтерия и общая канцелярия, всего 14 сотрудников), санитарно-лечебный (лечебная секция, санитарно-

118

эпидемиологическая, медицинского снабжения и медицинской статистики), охраны материнства и младенчества, отдел снабжения. Всего 4 отдела при 84 сотрудниках [5, л. 36]. В 1925—1926 гг. Оренбургский губернский отдел здравоохранения сократили до трех подотделов и бухгалтерии. Его штат составлял 23 человека. Уездные отделения здравоохранения по-прежнему оставались частями общих отделов уездных исполнительных комитетов, и штат каждого отделения состоял из заведующего и статиста. В Орском и Каширинском (бывшем Исаево-Дедовском) уездах отделения здравоохранения возглавляли врачи, работавшие по совместительству, а в Оренбургском уезде — ротный фельдшер. К концу 1926 г. уездные врачи отказались от административной должности и их заменили ротные фельдшеры. Заведующим Орским уездным отделением назначили бывшего работника хозяйственной части общего отдела уездного исполнительного комитета, т.е. неспециалиста [6, л. 67] . Это свидетельствует о том, что административные должности иногда занимали люди, которые не разбирались в управленческих вопросах, и это сказывалось на том, что низовая участковая сеть была лишена квалифицированного руководства со стороны отделений здравоохранения.

Структура Башкирского народного комиссариата здравоохранения состояла из организационно-административного, лечебного, санитарно-эпидемиологического, фармацевтического отделов и отдела охраны материнства и младенчества. На местах здравоохранением руководили кантональные отделы, их насчитывалось 8. Во главе стоял заведующий кантональным здравотделом, он же заведующий лечебной частью. Назначался заведующий санитарной частью, который совмещал должность судебно-медицинского эксперта. Инструктор и санитарный статистик трудились в отделе по охране материнства и младенчества. В 1924—1927 гг. произошли определенные изменения: при Башнаркомздраве была образована утверждаемая СНК БАССР коллегия, члены которой являлись ответственными руководителями отделов комиссариата [7, л. 56]. Для разработки вопросов планового характера, а также для рассмотрения штатов медико-санитарных учреждений создавалась плановая комиссия. Помимо этого для рассмотрения специальных вопросов при Башнаркомздраве начали функционировать рабоче-страховое совещание, областной санитарный совет, совет охраны здоровья детей и подростков и совещание, рассматривающее вопросы обеспечения населения психиатрической помощью. Таким образом, с начала двадцатых годов происходит формирование и последующее изменение системы управления здравоохранением.

В конце 1928 г. в стране проведена административная реформа, в ходе которой отказались от громоздкого пятиступенчатого аппарата (совет, волостной исполком, уездной исполком, губернский исполком, центральный исполком) и ввели четырехступенчатую систему (совет, районный исполком, окружной исполком, центральный исполком). 14 мая 1928 г. ВЦИК и СНК издали постановление об образовании Средне-Волжской области (с 1929 г. — край) в составе Пензенской, Ульяновской, Самарской, Оренбургской губерний, с переходом от губернского, уездного и волостного деления на окружное и районное и соответствующим изменением наименования местных органов власти. Постановлением Окружного съезда Советов от 20 июля 1928 г. избрали Оренбургский окружной исполнительный комитет, вследствие чего Оренбургский губернский отдел здравоохранения переформировывался в окружнойотделздравоохранениявследующемсоставе:заведующийокружнымздравотделом

— И. К. Гаврилов, заведующий административно-организационным отделом И. А. Косов (он же заместитель заведующего городской санитарной частью), заведующий лечебным подотделом — вакантная должность, заведующий санитарным подотделом А. И. Костромской, городской санврач П. В. Никулин, старший инструктор по охране материнства и младенчества Н. И. Бенштейн, врач по охране здоровья детей С. В. Виноградов, секретарь П. Н. Смирнов [8, л. 1]. Административный аппарат окружного отдела здравоохранения насчитывал 21 сотрудника. Вместо трех уездов в Оренбургском округе были образованы районы, которых в этотпериод насчитывалось 15. В каждом районе функционировали отделы здравоохранения при районных исполнительных комитетах.

119

В связи с проводимой в стране политикой сплошной коллективизации и широкого развертывания совхозного строительства резко возросли роль и значение местных Советов, которые осуществляли политику партии на селе. Район стал центром социалистического строительстваи основнымзвеномсоветских органов управлениянаместах,поэтомувозникла необходимость перестройки всего государственного аппарата. По решению XVI партийной конференции, ЦИК и СНК СССР и на основании постановления от 10 июля 1929 г. в пяти округах страны начали эксперимент по коренной перестройке районно-окружной системы. Суть опыта заключалась в сокращении окружного аппарата и передаче значительной части функций окружных организаций, доходных и расходных источников и бюджетных прав районным и городским советам. При этом каждый из советов должен был отчитываться как перед органами управления здравоохранением, так и перед соответствующим отделом Высшего Совета Народного хозяйства РСФСР[9, л. 2-4]. Вчисло экспериментальных округов вошел Челябинский округ Уральской области. На основании постановления Уральского областного исполнительного комитета от 9 сентября 1929 г. «О структуре, штатах и содержании аппарата органов советского управления Челябинского опытно-показательного округа»штат Челябинского окружного отдела здравоохранения был сокращен [10, л. 166]. До реорганизации округа окружной здравотдел состоял из заведующих отделом и подотделами, трех инспекторов, а в городском отделе здравоохранения — заведующего и одного инспектора. После реорганизации должность заведующих упразднялась, оставались лишь инспектора в прежнем составе. Руководство здравоохранением в районах округа возлагалось на членов президиумов районных исполнительных комитетов, конкретно — на заведующих социально-культурными отделениями по вопросам народного образования, социального обеспечения, труда и физкультуры. В аппаратах районных исполнительных комитетов Челябинского округа инспектора по здравоохранению отсутствовали, хотя в опытнопоказательных округах РСФСР в каждом районном исполнительном комитете имелось по инспектору здравоохранения и аппараты окружных исполкомов и горсоветов по линии здравоохранения были значительно укреплены. Поэтому с 1 апреля 1930 г. в штат Челябинского окружного исполкома вводился инспектор по планированию и инспектор по охране здоровья детей и подростков, а в аппарат Челябинского горсовета — инспектор по санитарно-профессиональной деятельности и инспектор по охране материнства и младенчества. В аппараты районных исполнительных комитетов и в Копейский горсовет вводился институт инспекторов по здравоохранению в количестве 11 человек.

Эксперимент оказался удачным, и ряд центральных и местных организаций высказался за повсеместную и полную ликвидацию округов. Поэтому 23 июля 1930 г. было подписано постановление ВЦИК и СНК Союза ССР, в соответствии с которым округа ликвидировались, а районы, входившие в состав округов, становились самостоятельными единицами [11]. 30 июля 1930 г. был ликвидирован Оренбургской округ, а его 16 районов стали напрямую подчиняться Средне-Волжскому краю. С той же даты упразднялся и Челябинский округ, а 16 его районов стали напрямую подчиняться Уральской области. В Башкирии на основании постановления Президиума ВЦИК от 10 октября 1930 г. кантонно-волостное административно-территориальное деление заменялось районным [12, л. 18]. Башкирский комиссариат здравоохранения сохранился, однако изменилась его структура. Он состоял из организационно-инспекторского сектора (помимо всей деятельности по организации медицинской помощи населению занимался контролем деятельности городских и районных инспекторов здравоохранения); планового сектора (отвечал за составление общих контрольных цифр, оперативного и пятилетнего планов здравоохранения БАССР); сектора медицинских кадров и медицинского образования (обеспечение БАССР в плановом порядке специалистами высокой и средней квалификации); сектора управления делами (надзор и руководство постановкой делопроизводства Башкирского народного комиссариата здравоохранения). Вместо 43 штатных единиц в Башкирском наркомздраве их осталось 39. Первоначально штат районных отделов здравоохранения предполагал инспектора, инструктора охраны материнства, младенчества, детства и подростков и статистика, но после

120

указания Центральной штатной комиссии в целях экономии средств вместо трех человек утверждался лишь инспектор здравоохранения при секторе культуры районного исполнительного комитета [13, л. 22].

Повышение политико-экономического значения районов, укрепление их финансовоматериальной базы, расширение объема работы районных органов советской власти обусловили необходимость коренной перестройки организационной структуры и штатов районных исполнительных комитетов. Эта перестройка закреплялась постановлениями Президиума ЦИК Союза ССР от 9 августа 1930 г. «О структуре и типовых ориентировочных штатах районных исполнительных комитетов» [14], от 21 августа 1930 г. «Об изменении и дополнении постановления Президиума Центрального Исполнительного Комитета Союза ССР от 9 августа 1930 г. “О структуре и типовых ориентировочных штатах районных исполнительных комитетов”» и от 20 октября 1930 г. «Основные положения о районных съездах Советов и районных исполнительных комитетах» [15]. Согласно этим законодательным актам за городской инспектурой сохранялись лишь инспекторские и инструктивные функции, а все административно-оперативные и хозяйственные передавались заведующим лечебными учреждениями — в городе, районным исполнительным комитетам, районной инспектуре и сельским советам — на местах. Городская инспектура руководила здравоохранением в пределах города, участвовала в составлении перспективного операционного плана и следила за исполнением такового.

В обязанности районной инспектуры здравоохранения входили: организация и управление учреждениями здравоохранения, находящимися в районе; контроль за деятельностью медицинских учреждений, состоящих на государственном и окружном бюджетах и хозрасчете; разработка плана районной сети учреждений; открытие лечебно-санитарных учреждений районного значения; принятие в установленном порядке мер к обеспечению лечебно-санитарных учреждений медперсоналом необходимой квалификации; ведение сметно-бюджетной отчетной работы по учреждениям районного значения; содействие организации судебно-медицинской экспертизы; ведение статистики здравоохранения в районе; организация лечебно-профилактической помощи населению района и связанных с нею специальных видов обслуживания, включая патронаж и опеку; предоставление отпусков повременнойнетрудоспособности;контрользаснабжениемлечебно-санитарных учреждений

инаселения района медикаментами; организация санитарного надзора и содействие в организации санитарно-эпидемических мероприятий, а именно — принятие мер по предупреждению заразных социальных и профессиональных болезней; организация санитарно-просветительнойработысрединаселения;организацияделаохраныздоровьядетей

иподростковивовлечениенаселениявстроительстводелаздравоохранения[16,л.30].Штаты инспектуры здравоохранения на местах определялись местными административными и партийными органами в зависимости от существующих особенностей. В Оренбурге, например, при городском совете — городской инспектор здравоохранения и инструктор по лечебно-санитарному делу [17, л. 40]. При районных исполнительных комитетах намечался штат из трех человек: районный инспектор здравоохранения, инструктор охраны здоровья детей и статистик-делопроизводитель. На районных инспекторов возлагались те же обязанности, что и на окружных и городских, т.е. районная инспектура становилась высшим административным органом в области здравоохранения по своему району. Ликвидация округов и окружных органов власти упростила аппарат управления, сделала его более гибким

иприблизила к населению. Введение института инспектуры позволило сосредоточить управление здравоохранением на местах, а также существенно сэкономить средства на содержание административного аппарата южноуральских органов здравоохранения. Однако деятельность инспекторов не всегда давала позитивный результат — многие районные инспектора являлись совершенно новыми работниками в области здравоохранения, их инструктирование при ликвидации отделов проводилось чисто номинально, поэтому руководство здравоохранением не везде осуществлялось квалифицированными кадрами. Кроме того, после ликвидации центральных отделов здравоохранения сбор какой-либо

121

информации о медико-санитарном строительстве в районах затруднялся, что влияло на взаимодействие органов здравоохранения.

17 января 1934 г. Президиум ВЦИК принял решение о разукрупнении Уральской области. Уральская область делилась на три — Свердловскую с центром в городе Свердловске, Челябинскую с центром в городе Челябинске, Обско-Иртышскую с центром в городе Тюмени [18, л. 11]. Постановлением ВЦИК от 7 декабря 1934 г. Средне-Волжский край был разделен на Средне-Волжский край и Оренбургскую область [19, л. 40об]. В 1934 г. в связи с образованием областей создавались областные исполнительные комитеты. Руководство здравоохранением вновь возложили на центральные органы — областные отделы, которым подчинялись районные отделы. На формирование органов здравоохранения Южного Урала непосредственным образом влияли процессы, происходящие и на государственном уровне.

Примечательно, что после ликвидации массовых эпидемий, антисанитарной обстановки в городах и населенных пунктах интерес к работе НКЗ РСФСР у партии и правительства ослабевает. И лишь с середины 1920-х годов НКЗ РСФСР и подведомственные ему органы и учреждения вновь попадают под пристальное внимание съездов советов, СНК, партийных лидеров. В законодательстве стали появляться указания на недостатки в деятельности НКЗ, допускаемые им управленческие ошибки, перед ним ставились новые задачи. Ответной реакцией на это служило преобразование наркомата, выделение в его структуре новых подразделений, детализация функций. 28 марта 1927 г. ВЦИК и СНК РСФСР утвердили Положение о НКЗ РСФСР. Взамен многочисленных отделов в его составе было образовано 6 крупных управлений по основным сферам деятельности: административно-финансовое, санитарно-профилактическое, лечебное, главное курортное, а также медико-санитарное управление путей сообщения и военно-санитарное управление РККА. НКЗ наделялся новыми полномочиями, среди которых можно выделить изучение сведений и разработку данных о финансировании здравоохранения по местным бюджетам, выявление рациональных форм регулированияфинансовых плановместных органовздравоохранения;сношениеповопросам здравоохранения с органами власти союзных республик, государственными и иными организациями и учреждениями зарубежных стран; установление форм и порядка предоставления отчетности подведомственными НКЗ органами и учреждениями Важное событие произошло в 1936 г. — образование Всесоюзного центрального органа здравоохранения — Народного комиссариата здравоохранения СССР. Цели и задачи, возлагавшиеся на НКЗ СССР, перекликались с целями и задачами, которые решал НКЗ РСФСР. Первым народным комиссаром здравоохранения СССР был назначен Григорий Наумович Каминский. Создание НКЗ СССР знаменовало собой новый этап в истории советского здравоохранения, на него возлагалось руководство охраной здоровья населения черезНКЗсоюзныхреспубликиуправлениепереданнымивегонепосредственноеподчинение учреждениями и предприятиями. Задачи здравоохранения значительно выросли и расширились, выйдя далеко за рамки ведомственных.

Таким образом, почти за двадцать лет существования советской власти сложилась государственная централизованная система управления здравоохранением, которая видоизменялась под воздействием различных факторов, влияющих на развитие страны в целом.Неоднократноереформированиеоргановздравоохранениябылосвязаноспроблемами, которые вставали перед здравоохранением (кадровая проблема, проблема финансирования), и осуществлялось в целях оптимизации управленческого механизма и приспособления его для решения ключевых задач, ставившихся партией и правительством. Реформы проводились не всегда последовательно, нуждались в дальнейшей корректировке, что связано с низким качеством подготовительных мероприятий. Однако за рассматриваемый период органы здравоохранения обеспечивали население бесплатной, общедоступной медицинской помощью. Это свидетельствует о том, что организационно-административный аппарат советского государства в первую очередь был нацелен на конкретный результат, и этот результат достигался, невзирая на многочисленные сложности и потери.

122

СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННОЙ ЛИТЕРАТУРЫ:

1.Объединенный государственный архив Челябинской области. Ф. Р-112. Оп. 1. Д. 63. Л.

2.ОГАЧО. Ф. Р-112. Оп. 1. Д. 62. Л. 37.

3.ОГАЧО. Ф. Р-98. Оп. 1. Д. 215. Л. 10.

4.ОГАЧО. Ф. Р-98. Оп. 1. Д. 1350. Л. 18.

5.Государственный архив Оренбургской области. Ф. Р-1. Оп. 1. Д. 614. Л. 36.

6.Центр документации новейшей истории Оренбургской области. Ф. 1. Оп. 1. Д. 1072. Л.

7.Центральный государственный исторический архив Республики Башкортостан. Ф. Р-

444.Оп. 1. Д. 125. Л. 56.

8.ГАОО. Ф. Р-874. Оп. 1. Д. 16. Л. 1.

9.Российский государственный архив экономики. Ф. 3429. Оп. 45. Д. 18. Л. 2—4.

10.ОГАЧО. Ф. Р-98. Оп. 1. Д. 3382. Л. 166.

11.Сборник Законов СССР. 1930. № 37. Ст. 400.

12.ЦГИАРБ. Ф. Р-444. Оп. 1. Д. 148а. Л. 18.

13.ЦГИАРБ. Ф. Р-444. Оп. 1. Д. 154. Л. 22 об.

14.СЗ СССР. 1930. № 42. Ст. 433.

15.СЗ СССР. 1930. № 52. Ст. 545.

16.ГАОО. Ф. Р-874. Оп. 1. Д. 16. Л. 30.

17.ГАОО. Ф. Р-874. Оп. 1. Д. 16. Л. 40.

18.ОГАЧО. Ф. Р-1595. Оп. 1. Д. 3. Л. 11.

19.ГАОО. Ф. Р-1465. Оп. 1. Д. 326. Л. 40 об.

AHISKA TÜRKLERİNİN TARİHİ

H.Devrişeva, assos., prof. of Akdeniz university, Turkey

Ahıska Türklerinin Tarihsel Geçmişi

Ahıska ve çevresi, çok eski devirlerden beri, insanların topluluk hâlinde yaşadığı bir bölgedir [1, s.3]. Ahıska Türkleri ise, Türkiye Türklerinin katışıksız kardeşleri olan, bugün Erzurum ağzıyla konuşan Türk grubudur. Bu bölge Gürcistan sınırları içerisinde olup, Türkiye’ye yaklaşık 15-20 km kadar uzaklıktadır [2, s.344]. Abastuban, Adigön, Aspinza, Ahılkelek, Azgur ve Hırtız gibi önemli yerleşim birimleri ile iki yüzden fazla köyün merkezi olan Ahıska şehrinin yüzölçümü 6260 km²dir. XIX. yüzyılın ilk çeyreğinde Ahıska şehir nüfusu 50 000 civarındaydı [3, s.9]. Gürcistan Cumhuriyeti’nin Acaristan’ın bölgesi ile Ermenistan Cumhuriyeti arasında kalan, coğrafi olarak geniş bir alanı kaplayan Ahıska, Ardahan, Çıldır ve Posof ile de ortak bir sınıra sahiptir. Bölgede yer alan dağlardan Acar-Akalsikhe/Meskhet’in uzunluğu 150 km, yüksekliği yaklaşık 2850 metre, Cavakhet silsilesinin uzunluğu 50 km, yüksekliği de 3300 metre civarındadır. Bu geniş arazi Çıldır yöresinden,Kuranehrindenbaşlayarak Meskhetdağıboyunca Borçalıya kadaruzanmaktadır[4, s.6].

Bilindiğigibi,Ahıskabölgesiasırlaröncesibile,insanlarınbiraradayaşadığıbirbölgedir.Milâttan önce İskender’in seferinde Ahıska bölgesinde Türk unsurlarının yaşadığına dair kuvvetli haberler vardır. Mesketya adının da, buralarda yaşamış eski bir kavim olan Meshlerden kalmış olduğu anlaşılmaktadır[5, s.113]. Öyleanlaşılıyorki,buMeskler,Gürcüolmamaklaberaber,Kıpçakhatırası olan bugünkü Ahıska Türklüğünü de ifade etmemektedir. Meskler, bölgeye kendilerini hatırlatan MesketyaadınıbırakmışveHitit,Asur,Sümergibikaybolmuşeskibirkavimolmalıdır.Eskiçağlarda Kıpçak Türkleriyle birlikte bu bölgede yaşadığı anlaşılan Meshi kavmi, Kıpçakların içinde erimiş olmalıdır. Bu kavmin ne ırkî, ne de coğrafî bakımdan Gürcülerle ilgisi olmamalıdır [6, s.4]. Bununla beraber, Meskhetiya olarak geçmesi nedeniyle Ahıska Türkleri “Misket yahut Mesket Türkleri” diye

123

de anılmaktadır [7, s.4]. Görüldüğü gibi Mesket veya Ahıska Türklerine verilen bu adlandırma, etnik bir tanımlama olmaktan ziyade coğrafi bir adlandırmadır.

İslam’ın ilk fetihleri esnasında Hz. Osman’ın hilafeti döneminde Şam Valisi Muaviye’nin kumandanlarından Habib bin Mesleme tarafından Ahıska ve havalisi ele geçirilmişti [8, s.24]. XI. Asrın ikinci yarısında 1068’lerde, Selçuklu Türk hâkimiyetine giren Ahıska, bundan 200 yıl sonra da (1267) yine bir başka Türk soyu olan Kıpçakların eline geçti. XVI. yüzyılda ise Safevi nüfuzu altındaki Ahıska’nın yönetimi birtakım atabeylerin idaresinde idi. Ancak Osmanlı kuvvetleri Doğu Anadolu’dabazıyerlerizaptettiktensonraAhıska’yakadar yaklaşmışla;1638senesindeIV.Muradın Revan seferinin ardından bu bölgenin yönetimine sahip olmuşlardı [2, s.344]. Ahıska bölgesi 200 yıldan fazla Osmanlının Çıldır Eyaletinin merkezi olmuştu [9, s.24]. Bu bölge Osmanlı idaresinde önemli bir kültür ve ticaret merkezi konumuna gelmişti. İç Anadolu bölgesinden, özellikle; Konya’dan, Tokat’tan, Yozgat’tan seçilen Türkler, Ahıska ve civarına yerleştirilerek, bölge tamamen Türk yurdu olmuştu [10, s.1852]. Ancak, 1578 yılından 1828 Rus işgaline kadar Osmanlı İmparatorluğunun elinde bulunan Türk Nüfuslu Ahıska, 1829’da imzalanan Edirne Anlaşması ile Rusların eline geçmiştir [11, s.31]. Antlaşma gereği ikiye bölünen bölgenin güney tarafı Osmanlı Devleti’ne, kuzeyi ise Çarlık Rusya topraklarına kalmıştır.

Sıcak denizlere inmek, Rusların tarihî ülküsüdür. Bunun için de hedef Osmanlı toprakları idi. Osmanlı ülkesine giden yol, Ahıska’dan geçiyordu. Bu bakımdan Ahıska, çok önemli bir stratejik noktada bulunuyordu. Burası işgal olduktan sonra, Rus, Gürcü ve Ermeni saldırıları karşısında, nüfusunbirkısmıAnadolu’yagöçetmiştir[12, s.15, 33].DağılmakzorundabırakılanAhıskaTürkleri tüm bu olumsuzluklara rağmen benliklerini korumuş ve devam ettirmişlerdi.

1828 tarihine kadar Osmanlı idaresinde kalan Ahıska Türkleri, Osmanlı-Rus Savaşından sonra Rusya’ya bırakıldı. Rus hâkimiyetiyle beraber bu topraklara hızlı bir şekilde Ermeni ve Gürcüler yerleştirildi [2, s.344-345]. 1877’de ise başlayan Rusların ileri harekâtı (93 Harbi) sonunda yapılan AyastefanosAntlaşmasıileKars,ArdahanveBatumdaRuslarabırakılmıştır.Halkımızınhafızasında 93 Harbi olarak bilinen bu savaş Kafkaslardan Anadolu’ya yoğun bir göç dalgasına sebep olmuş, I. Dünya Savaşı yıllarında da bölgedeki Rus-Ermeni işbirliği sonucu büyük katliamlar yaşanmıştır [13, p.879]. Ahıska Türkleri zulme uğramaya başlayınca her ne kadar başlarının çaresine bakmak istedilerse de, bu çabalar sonucunda müspet bir netice alınamadı.

Çarlık Rusya’sı döneminde Türklere karşı başlayan zulümler ve baskılar Gürcistan SSC döneminde de devam etmiştir. Türkler hem Ruslara karşı, hem de Gürcü mezalimlerine karşı direniş göstermişler. Bu mezalimlerini derecesi daha sonraki dönemde şiddetini artırmış oldu. Stalin döneminde ise, Türklere karşı sürgün politikaları ciddi rol oynamıştır. Bu dönemde Ahıska Türklerinin aydınları çeşitli sebepler getirilerek hapislere atılıyordu. Burada onlara karşı zulümler tatbik ediliyor, gece evlerinden habersiz alınarak bilinmedik yerlere götürülen aydınlar ölü bulunuyordu. Bir kısım Ahıska Türkü ise, bu dönem Sibirya sürgünlerinin kurbanı olmuştur. Sibirya’ya sürgünedilen AhıskaTürkleridahaçok TürkçülükveKemalistlikile yargılanmaktaydılar.

Tüm suçu içlerinde Türkiye sevgisi olan bu insanlar, 1930’lardan başlayarak Sibirya’nın soğuk çöllerinde yaşamlarını kaybetmişler [14, s.51].

Ahıska Türklerinin 1944 Yılında Gerçekleşen İlk Zorunlu Sürgünü

1930 yıllar, Gürcü şovenizminin arttığı bir zamandı. Ahıska Türkleri bir tehdit olarak görmeleri için birçok Türk’ün soyadı Gürcüceye çevrilmiştir. 1938 Sovyet anayasasının kabulünden sonra Ahıskalıların bir kısmını Azerbaycan milleti diye yazdılar. Aynı yıl Ahıska ve çevresine sınır koruması adı altında on binlerce asker yerleştirildi. Bu, yakında çıkabilecek Türk-Sovyet savaşının hazırlıklarıymış. II. Dünya Savaşı yıllarına kadar askere alınmayan Ahıska Türkleri, savaş başlayınca askere alınmaya başlandı. 40.000 civarında insan, Almanlarla savaşmak üzere silah altına alınarak cepheye gönderildi. Geride kalan kadınlar ve yaşlılar da, Ahıska-Borcom demiryolu inşaatında çalıştırıldılar. Bu hat 1944 Ekiminde tamamlandı [15, s.14-15]. Ahıskalılar, kendilerini vatana hasret bırakacak trenlerin yolunu, kendi elleriyle yapmışlardı.

Stalin; II. Dünya Savaşı sırasında Türkiye ile muhtemel bir savaş durumunda, buradaki Türklerin ve sınır bölgesinde bulunan diğer Müslüman halkların, Türkiye tarafını tutacağını düşünerek stratejik

124

bir yerde bulunan bu halkların sürülmesine mecburî olarak karar vermiştir. Yani sürgünün amacı, stratejik açıdan önemi olan bu bölgeyi Türk unsurundan temizlemektir [16, s.191].

15 Kasım 1944 tarihi, yalnız Türk tarihinin değil, insanlık tarihinin de kara sayfasıdır. Zira bu tarihte, Rus askerleri, Ahıska, Aspinza, Adıgön, Ahılkelek ve Bogdanovka sancaklarında bulunan 200 üzeri köyden sürgün zamanı askerde olan 40.000 kişi ile birlikte 180.000 (Bu L. Beriya‘nın sürgün sonrası Stalin‘e verdiği raporda 91.095, bazı kaynaklarda 115.000 veya 120.000 olarak geçer. 43) civarı Ahıska Türkünü Stalin‘in emri ve Devlet Savunma Komitesi’nin kararıyla sürgüne tabi tuttular [17, s.12]. Sürgün neticesinde halkın 40 bini Kazakistan’a, 16 bini Kırgızistan’a, 30 bin Özbekistan’a ve 5 bini başka yerlere sürülerek Ahıska boşaltılmıştır [18, s.303-322]. Sürgün esnasında açlık, soğuk, salgın ve hastalıklardan 13 bin kişinin hayatını kaybettiğini tahmin edilmektedir. Ancak sürgünü yaşayan ve olaylara tanık olan Ahıska Türklerinin anlattıklarına göre, ogünvagonlardacanvermiş,ölübedenlerialelaceleçukurlara gömülmüşveya rast geledışarıatılmış Ahıska Türklerin sayısı bu rakamdan çok daha fazlaydı.

İkinciDünyaSavaşısırasında yurtlarındansürülen halklara28Nisan1956’dahaklarıiadeedilerek yurtlarına dönmelerine izin verilmiş, fakat hiçbir resmi suçlama yöneltilmeksizin sürgün edilen Ahıska Türklerinin adı anılmamıştır. 1968 yılında ise Yüksek Sovyet Kurulunun 28 Nisan 1956 yılında çıkardığı kanunun 2. maddesini açıklayan bir karar alınmıştır. Buna göre Ahıska Türkleri ve Gürcistan’dan sürgün edilen bütün topluluklar üzerinden tüm kısıtlamalar kaldırılıyor ve her Sovyet vatandaşının sahip olduğu haklara onlar da sahip oluyordu. Bunun yanında Gürcistan SSC’si dâhil olmak üzere Sovyetler Birliğinin her yerinde yaşama haklarına sahip oluyorlardı. Bu kararlarla birlikte vatana dönme ümitleri artan Ahıska Türklerinin bir kısmı, hiçbir devlet desteği olmaksızın, anavatana daha yakın olma düşüncesi ile Gürcistan’a komşu olan bölgelere (Azerbaycan, Dağıstan vb.) yerleşmeye bağladılar. Ancak uzun yıllar boyunca Moskova ve Tiflis yönetimine seslerini duyurma mücadelesi vermelerine rağmen Ahıska Türklerinin haklı talepleri hep göz ardı edilmiştir. KendiimkânlarıilegelipGürcistan’a yerleşensınırlısayıdakiAhıskaTürküdeülkedenzorlaçıkarıldı

[13, s.887].

Fergana Olayları ve Ahıska Türklerinin İkinci Zorunlu Sürgünü

Tarihe baktığımızda, 1956 yılına kadar Ahıska Türklerle ilgili bütün açıklamalar ve haberler gizli kalmıştı. Sürgün edilen binlerce insan Rusların uyguladıkları rejime boyun eğip mahkûm kalmıştır. Yıllarca süren bu rejim, Sovyetler tarafından büyük titizlikle saklı gizli tutulmuştu. Ancak 1989 yılında meydana çıkan Fergana olayları bu durumu değiştirmişti. Dünya kamuoyu Ahıska Türkleri ilk kez o zaman duyup tanımıştı. Bunun nedeni ise, Sovyetlerin bu halka Meshet adını verdikleri içindi.Bildiğimizgibi,SovyetlerBirliği’ninson yıllarında,Özbekistan’ın Ferganavadisinde yaşayan Ahıska Türkleri, 1989 yılında, etnik bir gerilim sonrasında büyük bir şiddete uğramıştır. Sovyet yönetiminin “böl ve yönet” çalışmaları sonucu, Özbekler ve Ahıska Türkleri arasında çok kısa bir zamanda düşmanlık başarmıştı. Uzun yıllar bir arada yaşayan bu iki Türk topluluğu arasında ne yazık ki şiddetli çatışmalar baş göstermişti. Özbekistan’ın her tarafında Ahıska Türkleri tehdit edilmeye başlanmış, işlerinden çıkarılmış vesevilmeyen bir toplum halinegetirilmişlerdi. 1989 yılının Haziran ayında Ahıska Türklerinin yoğun olduğu Fergana’da Ahıska Türkleri ile Özbekler arasında olaylar başlamış ve bu olaylar kısa sürede diğer bölgelere de yayılmıştır. Böylece, Özbekistan’da yüzlerce Ahıska Türkü’nün evinin yakılıp yıkılması, işkenceye maruz kalması, insanların ölümü ve yaralanması gibi olaylar ortaya çıkmıştır [19, s.182].

23Mayıstabaşlayıp6Haziran’akadardevamedenFerganaVilayetinebağlıilçelerindekisaldırılar sonucu, resmi kayıtlara göre; 112 kişi ölmüş 1032 kişi de yaralanmıştır. 850’den fazla ev yakılıp dağıtılmıştır. KGB tarafından halkın tahliyesi için gerekli araç-gereç hazırlanmış ve halkın büyük bir kısmına gıda yardımında bulunulmuştur [11, s.35]. Böylelikle Ahıskalıların ikinci vatanları olarak gördükleriÖzbekistan’da geçirdikleri45 yıllıksürgünhayatı,kanlıve acı dolubaşkabirsürgünleson buldu.AhıskaTürklerininkimiAzerbaycanveRusya,kimiiseKazakistanveKırgızistan’agöçetmek zorunda kaldılar. Ana yurt ve ata yurt saydıkları eski Türk topraklarına yerleşen Ahıska Türkleri kurbanlarvererekHaziranayındadaatayurdudaterkettiler.Kendidil,din,soyvekankardeşlerinden ayrılıp, Rus askerlerinin himayesine sığındılar. Savaş uçaklarıyla Rusya’nın iç kesimlerine,

125

Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan ve Türkmenistan’a taşındılar. Onların da arasında, 45 yıl öncesinin dehşetini yeniden yaşayan, üçüncü hatta dördüncü defa kendine yuva kurmak zorunda kalanlar az değildi [9, s.50].

Fergana olaylarında on binlerce Ahıska Türkü’nü Özbekistan’ı terk etmek zorunda bırakması, Özbekistan’dan ayrılanların farklı yerlere yerleşme zorunluluğu ve yerleştikleri bölgelerde ortaya çıkansorunlar,AhıskaTürklerininGürcistan’dakiköylerinegeridönüşümeselesinigündemetaşımış, ancak somut bir gelişme söz konusu olmamıştır. Neticede, 1989 yılında, Fergana bölgesinden göç etmek zorunda bırakılan yaklaşık 14 bin Ahıska Türkü Rusya Federasyonu’nun çeşitli bölgelerine yerleştirilmişlerdir [20, s.103, 109].

Ahıska Türklerinin Üçüncü Zorunlu Sürgünü

Rusya Federasyonu’na göç eden Ahıska Türkleri, gittikleri pek çok yerde Ruslar ve Rus Kazakları tarafından çeşitli sebeplerden dolayı bir dönem eziyet görmüşlerdi [21]. Özellikle, yoğun olarak Krasnodarbölgesinde yerleşenAhıskaTürklerineoturmaizniverilmemişti. AhıskaTürklerininmülk sahibi olma, yasal olarak çalışma, geçerli herhangi bir kimlik sahibi olma, üniversiteye gitme, evlilikleri ve doğumları yasal olarak kaydettirme, emeklilik hakkı, sağlık sigortası gibi temel haklardan mahrum edilmelerine neden olmuştur. Okullarda da önemli bir ayrımcılık söz konusu olmuştur [20, s.109].

Krasnodar’daki insan hakları gruplarına göre, 1991 yılından bu yana, Krasnodar bölgesinde doğan çoksayıdaAhıskaTürkçocuklarınındoğumbelgeleribulunmamaktavesonuçolarak yasalkimlikleri de olmamaktadır. Bu ikametgâh (propiska) yaklaşımı anayasaya aykırılığına rağmen Ahıska Türklerine baskı uygulamak, onları göçe zorlamak için bir araç olarak kullanıldı; Güney bölgenin otoriteleri, Ahıska Türklerini sömürüp bölgede “misafir” olarak göstererek her 45 günde bir yeniden kaydetmek gerekliliğini getirdi. Emniyet ile ilgili otoriteler bu kayıtları “yanlış kayıt evrakları” bahanesi ile hasıraltı ederek şiddet dolu baskınlar yaptılar. Ahıska Türkleri bu süreçte insan hakları ihlalleri arasında en ağır türlerden biri olan vatandaşlık hakkından muaf bırakılmışlardır. Vatandaş olmamaları nedeniyle tarım arazilerini kiralamaları, pazarlarda çalışmaları ve ticaret yapmaları yasaklanmıştır [22, s.28]. 2004 yılında Krasnodar’daki Ahıska Türklerini sosyal bakımdan diğer bölgelerde yaşayanlar ile kıyasladığımızda yaşam şartlarının en kötü olduğu bölge olarak görebiliriz. Çünkü buradaki insanlar yukarda da belirtildiği gibi, sağlık, eğitim ve iş bulma haklarından tamamen tecrit edilerek, sadece tarımda çalışabilmiştirler [14, s.63].

Ahıska Türklerinin Dördüncü Göçü

RusyaFederasyonu,KrasnodarBölgesi’nde yaşayanAhıskaTürklerindenkurtulma yolunu,onları yeni bir bölgeye göç ettirmekte bulmuştu [4, s.5]. Ahıska Türkleri için yeni kapı Amerika Birleşik Devleri tarafından 2004 yılında açılmıştır. ABD Devleti tarafından Şubat 2004’de Krasnodar bölgesinde yaşayan Ahıska Türklerinden 5 ile 15 bin arası nüfusun kabul edileceği ile ilgili açıklama gelmiştir. Bu kararın sonucu 19 bin Ahıska Türkü göçmen olarak Amerika’da iskân etmek için müracaat etmiştir. Fakat ABD yönetiminden sadece 13 bin Ahıska Türkünün göçmen statüsü kazanabildiği haberi verilmiştir. Sebep ise, 6 bin kişinin gerekli şartları taşımadığı gösterilmiştir. 21 Temmuz 2004’den itibaren Rusya’nın Krasnodar bölgesinden Ahıska Türklerinin Amerika Birleşik Devletleri’ne göçü başlatılmıştır [14, s.63]. Bu göç, önemli sayıda ailenin parçalanmasına sebep olurken, zaten çok dağınık yaşayan Ahıska Türklerinin durumunu daha da kötüleştirmiştir. Birçok Ahıska Türkü ABD’ye göçü üçüncü bir sürgün olarak tanımlamaktadır. ABD’de yaşayanlar, aile parçalanmışlıkları dışında durumlarından çok memnun olduklarını belirtmektedirler [22, s.31]. Ancak, ABD’de yaşayan Ahıska Türklerinin büyük kısmı, bir gün esas vatanları olan Türkiye’ye dönmeye planlamaktadır.

Gürcistan’ın Ahıskalılara Yönelik Politikaları

SSCB dağıldıktan sonra Ahıskalılar birbirlerinden ayrıldılar ve yoğun olarak Kırgızistan,

Kazakistan, Azerbaycan, Rusya (Kuzey Kafkasya) ve Türkiye’de, küçük gruplar halinde Ukrayna ve

Moldova’da ve seyrek bir şekilde Özbekistan’da yerleştiler [23, s.84]. Ayrıca, Ahıskalıların birçoğu

126

kendianavatanlarıolanAhıskayadönmekiçinhertürlümücadeleyivermiştir.Görüldüğügibi,sürgün sonrası 1944–1956 yıllarında askeri rejime tabi tutulan Ahıskalı Türkler, 1956’da vatandaşlık haklarına kavuşmuş olsalar da diğer sürgündeki haklarla eşit tutulmamışlardır. İkinci Dünya Savaşı döneminde sürgün edilen Kafkas haklarından Kabardey-Balkar-Çeçen-İnguş halkalarına vatanlarına dönüşe izin verilmiştir. Fakat bu dönüş izni Ahıskalılara tanınmamıştır. Dolaysıyla sürgündeki Ahıskalılarıngöçmenlikdurumlarıbugünekadardevametmiştir.Sürgünvekendivatanlarındanuzak olmanın getirdiği belirsizlikler onlar üzerinde bulundukları her yerde benzer sorunları doğurmuştur

[11, s.73].

Gürcistan, 1996 yılında Avrupa Konseyi üyeliği için müracaat etmiş ve Ahıska Türkleri meselesi hakkındaki Viyana Müzakerelerinden kısa bir süre sonra 29-Nisan 1999’da Gürcistan, Avrupa Konseyinin kırk birinci üyesi olarak kabul edilmiştir. 20 Mayıs 1999’da ise Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesini, 07 Temmuz 2002’de ise Ahıska Türklerinin ana meselesi olan mülkiyet hakkıyla alakalı 1 Nolu Protokolübazı çekincelerileri sürerek imzalamıştır. Gürcistan, AvrupaKonseyineüye olurken Ahıska Türklerinin Gürcistan’daki topraklarına geri dönüş ve entegrasyonunu sağlamak için mevzuat oluşturmayı taahhüt etmişti. Rusya Federasyonu ve Gürcistan hükümetleri, Ahıska Türklerinin durumunu iyileştirmek için acil tedbirler almaya ve evlerine geri dönmek isteyenlerin erken dönüşlerini sağlayacak şartları ve Ahıska Türklerinin geri dönüş sürecinin 2011 yılına kadar tamamlanması gerektiği belirtmiştir [6, s.51, 60].

Ancak gördüğümüz gibi, Avrupa Konseyi Parlamenter Meclisi de konuyu takip etmekle birlikte etkin yaptırımları hayata geçirmekten oldukça uzaktır [20, s.82]. Söz konusu tarihten tam 6 yıl geçmesine rağmen, Gürcistan üzerine düşen yükümlülüğü halen yerine getirmemiştir. Gürcistan hükümetinin bu konuda izlediği politikalar ve çıkardıkları Geri Dönüş Kanunları Ahıskalılar için hiçbirşekildefaydaetmemiştir.KendiimkânlarıileAhıska’yagöçedenleriçinisenesosyalnemaddi yardım sağlanmıştır. Anlaşılan o ki bu sorunun çözülmesi için daha fazla mücadele vermek gerekmektedir. Ancak ne yazık ki Ahıska Türkleri bu sorunun çözümü için umudunu çoktan kaybetmiş durumdadır.

Sonuç

Ahıska Türklerinin vatan hasreti 1944 yılında uğradıkları ilk sürgünden itibaren katlanarak artmış ve sonrasında üç sürgüne daha maruz bırakılmaları onların acı kaderleri olmuştur. Yıllar boyu dünyanın dört tarafına dağılan bu Türk topluluğu, halen anayurtları Ahıskaya, (her ne kadar bu konu

çok hassas olsa da) ve Türkiye’ye dönme mücadelesi vermeye devam etmektedirler. Yaşadıkları ülkelerde bin bir çeşit maddi ve sosyokültürel sorunla karşılaşan Ahıskalılar, bu zorluk ve çilelerle baş etmeyi sürdürmektedirler. Evet, ara sıra Ahıska Türklerine yardım eli uzatılmaktadır. Ancak bu geçici yardımseverlik onların sorunlarını bütünüyle çözmekten, kalıcı ve ciddi çözümler getirmekten çok uzaktır. Elbette ki dünyanın birçok bölgesine savrulmuş ve hayata tutunmaya çalışan bir halkın sorunlarının bir günde çözüme kavuşturulması beklenemez. Ancak, farklı ülkelerde devamlı yeni kültürlere ayak uydurmak zorunda kalan, gittikleri yerlerde dışlanmışlık duygusuna kapılan, kendi vatanlarında bile vatansız sığınmacı statüsü reva görülen ve bir nevi yabancı muamelesi gören Ahıskalılar, çocuklarına Türk oldukları halde neden Türk vatandaşlığı almak için bin bir türlü zorlukla karşılaştıklarını anlatmakta zorluk çekmektedirler. Bir Ahıska Türkü olarak sesleniyorum! Bu sürgünler bitsin artık! Öz yurtlarına kavuşmak ve anavatan topraklarında Türk olarak yaşamak ve vatanların uğruna ölmek isteyen Ahıska Türklerine tüm hakları geri verilsin! Bizler Osmanlı torunlarıyız ve en büyük arzumuz, zorla sürgün edildiğimiz topraklarımıza geri dönmek. En büyük umudumuz ise gelecekte çocuklarımız Ahıska Türklerinin tarihini okudukları zaman son satırda “BU HALK VATANINA KAVUŞMUŞ VE KABUL EDİLMİŞTİR” diye yazmasıdır…

KAİNAKLAR:

1.Olieva A., (2012). Ahıska Türkleri ve Temel Söz Varlığı, Yüksek Lisans Tezi, Ankara, s. 3.

2.Gömeç S., (2006). Türk Cumhuriyetleri ve Toplulukları Tarihi, Ankara, s. 344.

3.Zeyrek Y., (2006),Ahıska ve Ahıska Türkleri, Ahıska Araştırmaları, Ankara, s. 9.

127

4.Devrisheva F., (2006), Ahıska Türkleri (Sözlü Kültür Bağlamında), Yüksek Lisans Tezi, Ankara,

s.6.

5.Kırzıoğlu M. F., (1992). Yukarı Kür ve Çoruk Boylarında Kıpçaklar, Ankara, s.113.

6.Bayramov F., (2006). Ahıska Türklerinin Ana Yurda Dönme Mücadelesi ve Fergana Olaylarının Türk Medyasına yansıması, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, s. 4.

7.Yılmaz A., R. Mustafa, (2014). “1992 Sonrası Türkiye’ye Göçen Ahıska Türklerinin Göç, İskân Ve Uyum Sorunlarına İlişkin Bir Araştırma, Bursa Örneği”, Studies Of The Ottoman Domain, Cilt.

4, S. 6, Şubat, Samsun, s. 4.

8.Pamuk E., (2012). 1 Numaralı Ahıska Şer’iyye Sicil’inin Transkripsiyonu ve Değerlendirmesi

(H. 1183-1241/ M. 1769-1825), Yüksek Lisans Tezi, Gaziantep, s. 24.

9.Sargın H., (2006). Ahıska Türkleri İle İlgili Politikaların Stratejik Boyutu, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, s. 24.

10.Şen Ü.S., (2014). “Ahıska Türklerinin Müzik Kültürlerine Yönelik Bir Araştırma”, Turkish Studies, Volume 9/5, s. 1852.

11.Bayraktar R., (2011). Ahıskalı Türklerde Göçün Dinsel Yaşayışa Etkileri, Yüksek Lisans Tezi,

Samsun, s. 31.

12.Tsagarelli A., (1890). Perepiska Gruzinskih Tsarey i Vladetelnıh Knyazey s Gosudaryami

Rossiyskimi v XVIII. Stoletii, SPb., 1890, s. 15, 33.

13.Demiray E., (2012). ”Anavatanlarından Sekiz Ülkeye Dağıtılan Bir Halk: Ahıska Türkleri”,

İnternationl Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkish,

Volume7/3, Summer, Ankara, p. 879.

14.Faigov O., (2015). Ahıskalı Türklerin Türk Basınında Sunum Biçimi 1944 Ahıska Sürgünü, 1989 Fergana Faciası, 2004 Krasnodar Göçü ve 2010 Kırgızistan Çatışması Örnek Olayları, Yüksek

Lisans Tezi, Erzurum, s. 51.

15.Şakirov R., (2004). Ahıska Türkleri ve Ahıska Trüklerinin Basında Yer Alışı, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, s. 14-15.

16.Devrisheva L., (2015). Kızıl Ordu’da Kafkas Halkları (1941-1945), Akdeniz Üniversitesi, Doktora Tezi, Antalya, s. 191.

17.N. Şakirova, (2014). Azerbaycan Ahıska Türklerinin Dini Eğitimi ve Dini Hayatı Üzerine Bir İnceleme, Yüksek Lisans Tezi, Isparta, s. 12.

18.Alım M., S. Doğanay, O. Şimşek, (2006). “Ülkemize Yönelik Göçlere Bir Örnek: Ahıska

Türkleri”, Doğu Coğrafya Dergisi, S. 15, s. 303-322. Konya, s. 308.

19.Ganiyeva S., (2012). “Ahıska Türklerinin Türkiye’ye Göç Etmesi ve Türk Vatandaşlığına Alınması İle İlgili Hukuki Sorunlar”, Selçuk Üniversitesi Hukuk fakültesi Dergisi, C. 20, Sayı: 1,

Konya, s. 182.

20.Aydıngün A., İ. Aydıngün, (2014). Ahıska Türkleri Ulusötesi Bir Topluluk-Ulusötesi Aileler,

Ankara: Yayın No: 21, s. 103, 109.

21.Ragibova E., (2008). Kırgızistan’da Yaşayan Ahıska Türklerin Folkloru, Yüksek Lisans Tezi,

Konya.

22.Ramadanova S., (2014). Antalya’da Yaşayan Ahıska Türklerinin Sosyo-Kültürel Yapısı,

Yüksek Lisans Tezi, Antalya, s. 28.

23.Özözen S., İbrahimov A., (2013). “Kafkaslardan Sürgün Bir Toplumun Bitmeyen Göçü:

Çanakkale’de Ahıska Türkleri”, Ege Coğrafya Dergisi, 22/2, İzmir, s. 84.

128

ДИСКУССИОННЫЕ ВОПРОСЫ ИСТОРИОГРАФИИ УЧАСТИЯ КАЗАХОВ В «ПУГАЧЕВЩИНЕ»

И.В. Невзорова,

к.и.н., доцент Оренбургского государственного педагогического университета, г.Оренбург, Россия

Тема Крестьянской войны под предводительством Е. Пугачева была не столь популярна в дореволюционной историографии. Советский этап нашей истории обозначил интерес к социальной сфере российского общества, особенно в контексте классовой борьбы. Соответственно, для историков того времени было актуально заниматься разработкой проблем, связанных с пугачевщиной. Вопрос об участии нерусских народов в Крестьянской войне в советской историографии был поставлен на платформу интернационализма и классовой борьбы. Исследователи в результате стали обращать внимание на участие различных народов в событиях 1773 – 1774 гг. Основное и пристальное внимание авторов было сосредоточено на причинах участия казахов в пугачевщине. Полученные выводы, как правило, позволяли говорить и о степени массовости этого процесса, и о последствиях.

Дореволюционные авторы полагали выступления казахов в этот период незначительными и поэтому не заслуживающими внимание. В частности, А. Добромыслов высказывал мнение, что армия Пугачева состояла из казаков, калмыков и башкир, которые являлись старыми врагами казахов. Поэтому они не приняли массового участия в войне, по большому счету, наблюдались отдельные эпизоды, связанные с нападением на поселения пограничной линии [6]. На начальном этапе формирования советской исторической науки обратился к этой теме А. Рязанов. Он утверждал, что в Оренбургском крае с самого начала его формирования велась кровавая борьба инородцев с русскими колонизаторами. Чаще всего заканчивалось всё расправами со стороны русской бюрократии и местью башкир. Появление Пугачева, позволило примкнуть к восстанию разные группы населения, каждая имела свою цель. Для казахов и других народов это борьба с царскими чиновниками и произволом русских помещиков. Еще один мотив – месть. Пугачев, пытаясь привлечь на свою сторону казахов, обещал хану подарить киргизам во владение яицких казачьих жен и детей [9]. Автор отмечал хитрость хана и его двойственную политику, называя ее «вооруженным нейтралитетом» [9, с. 154]. Нурали подтянул силы, ожидая исхода событий. И только, когда Пугачев уничтожил все русские укрепления по Яику, киргизы вспомнили все старые обиды, нанесенные им казаками, башкирами, карательными экспедициями русских войск. Декларируемая поддержка со стороны султана Дусали, по мнению автора, была тактическим ходом в корыстных целях [9, с. 99]. Сходную позицию – об определяющей роли ханов – занимал А. Чулошников. В основном недовольство положением высказывали казахские феодалы и с целью «восстановления справедливости» установления контроля над землями-угодьями принимали участие в воне [13, с. 163]. Аналогичное мнение высказывал С. Асфендияров. Он заключал, что влияние пугачевского движения на казахов было относительно слабое. Присоединялась в основном феодалы [2].

В последующий период советской историографии акценты были смещены в сторону революционной активности масс, в том числе, принимающих участие в войне народов. Следовательно авторы пытались доказать сознательное участие казахского народа в освободительном движении против царизма. В частности Х. Муратов делал вывод, что Пугачев решил пойти на Оренбург, т.к. город для башкир и казахов казался источником всех зол [7, с. 40]. Противоположная позиция автора, от предыдущих исследователей, прослеживается в следующем – Пугачев решил установить связь с народом напрямую, т.к. обращение к казахской знати было безрезультативным [7, с. 111]. Набеги казахов автор именовал борьбой с самодержавием. Признавал, что Пугачеву не удалось организовать в единое целое со своим войском движение казахов. А.Андрущенко несколько скорректировал выводы Х.Муратова и констатировал, что привлечь казахских феодалов и народ в Крестьянскую войну в широком масштабе не удалось. Сказалась двойственная позиция

129

казахских ханов и султанов, которые преследовали собственные выгоды [1]. В связи с приближением 200-летнего юбилея Крестьянской войны 1773 – 1775 гг. выходят работы, специальнопосвященные участиюказаховввойне.ИсследовательН.Бекмаханова,обращаясь к проблеме причин восстания казахов писала, что у них было стремление уничтожить колониальныйгнет[3,с.3-4].Веекнигеподробноизложенапредысторияказахскихволнений, онепростыхотношенияхмеждуханамииродами,казаховиказаковприграничнойлинии.Всю вину за конфликты переложила на казаков, которые чинили произвол и разорение казахских аулов. Именно этот факт привел казахов в пугачевщину. Автор делала вывод о высокой организованности казахов, их готовности присоединиться к Пугачеву, активном участии в осаде Оренбурга. Несколько позднее она стала считать, что одна из причин участия казахов в происходящембыловсежеобострениеземельноговопросавследствиеприсвоенияобщинных земель казахской феодальной знатью и мероприятий царского правительства. Автор писала о социальной активности и сознательности народных масс, утверждая о совместной борьбе русского и казахского народов за общие социальные интересы.

В итоге участие казахов в пугачевщине было достаточно скромным. Хан Нурали проводил двойственную политику, он признавал Пугачева и одновременно готов был помогать царской администрации. В основном казахи действовали самостоятельно. После ухода Пугачева в Башкирию, движение развивалось и без него [3, с. 98]. Нападения, совершаемые на степные крепости, объяснялись исключительно желанием помочь армии восставших. Хотя и был другойконтекст,уничтожитьсуществующийзапретопереходечерезЯикнарусскуюсторону. Еще одна позиция была изложена историком Г. Семенюк. Бесспорно, полагал он, что определенная часть набегов была совершена под влиянием Пугачева, но с целью разбойного характера [10]. Впоследствии, народ втягивался в водоворот войны. И как вывод, автор заявлял о революционно настроенных казахских отрядах готовых к массовому выступлению против царизма. Идея социальной сплоченности, интернационализма, классовой борьбы народов, объединившихся под знаменами Пугачева, была продиктована методологией своего времени и политической ситуацией.

Современный исследователь проблемы И. Гвоздикова не включает казахов в число участников войны. Она считает их виновниками того, что казачество в итоге было отторгнуто от восстания. Набеги казахов заставили яицких казаков бросить все силы на защиту своих семей и домов [5, с. 474]. Однако вина за разбой перекладывается на феодальную знать, которая через набеги желала еще больше обогатиться. А так же и русские власти внесли свою лепту в разжигание национальной вражды. В свою очередь, С. Таймасов в своей работе утверждает – казахи ограничивались набегами в период восстания Пугачева с целью грабежа [11, с. 84]. В монографии Р. Темиргалиева можно проследить иную точкузрения по проблеме участия в войне. Незадолго до появления Пугачева в 1771 г. казахи просили вернуть им возможность использовать земли в междуречье Яика и Волги, но получили отказ от российских властей. Данное обстоятельство подогревало недовольство [12]. При первой же возможности степные батыры поддержали восстание Е. Пугачева. Их тактика появляться из ниоткуда и атаковать противника в самое неудобное время, наносила ощутимый урон для регулярных войск. Историческая наука очень восприимчива к политической ситуации, поэтому мы можем наблюдать различные подходы в освещении этой темы на протяжении советского и постсоветского периода. Изначально считалось, что Российская империя была исключительным злом, нерусские народы оказались под двойным гнетом русских колонизаторов и местных эксплуататоров, соответственно по этим причинам вступали в борьбу при первой же возможности. В период 30-х годов единение русских и казахов считалось абсолютным прогрессом, соответственно участие народов в войне расценивалось как классовая борьба. На современном этапе казахские историки расценивают восстания, как национально-освободительные против российских властей. Поэтому следует взвешенно и осторожно относиться к выводам и помнить, что «истина где-то посередине».

130

СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННОЙ ЛИТЕРАТУРЫ:

1.Андрущенко А.И. Крестьянская война 1773 – 1775 г. на Яике, в Приуралье, на Урале и

вСибири. М., 1969.

2.Асфендияров С.Д. История Казахстана (с древнейших времен). Т.1. Алма-Ата – М.: Казахстанское краевое издательство, 1935.

3.Бекмаханова Н.Е. Легенда о Невидимке (Участие казахов в Крестьянской войне под руководством Пугачева в 1773 – 1775 гг.) Алма-Ата, 1968.

4.Бекмаханова Н.Е. Манифесты, указы и переписка Е.И. Пугачева с казахами осенью 1773 – зимой1774годов.//ГероическиестраницыисториинародовнашейРодины.Челябинск:

ЮУКИ, 1976. С.92-98.

5.Гвоздикова И.М. Башкортостан накануне и в годы Крестьянской войны под предводительством Е.И. Пугачева. Уфа: Китап, 1999.

6.Добромыслов А.И. Тургайская область: исторический очерк. // Известия Оренбургского Отдела Императорского Русского Географического общества. Вып.16. Оренбург, 1901.

7.Муратов Х.И.Крестьянскаявойна1773– 1775 гг.вРоссии.М.:Воен.изд-воМОСССР,

1954.

8.Рязанов А.Ф. Оренбургский край: исторический очерк. Оренбург, 1928.

9.Рязанов А.Ф. Отголоски Пугачевского восстания в Киргиз-кайсацкой малой орде. // Советская Киргизия. 1925. №1.

10.Семенюк Г.И. О причинах, характере и последствиях участия казахов в Крестьянской войне 1773 – 1775 гг. // Народы в Крестьянской войне 1773 – 1775 гг. Уфа: БФИИЯЛ, 1977.

С.90-96.

11.Таймасов У.С. Восстание 1773 – 1774 гг. в Башкортостане. Уфа: Китап, 2000.

12.Темиргалиев Р.Д. Казахи и Россия. М.: Международные отношения, 2014.

13.Чулошников А. Казак-киргизские кочевые орды и пугачевщина. 1773 – 1774 // Новый Восток. Кн.25. М.,1929.

«СОВЕТСКИЙ ВСЕОБУЧ»: ИСТОРИЧЕСКИЙ ОПЫТ ОРЕНБУРГСКОЙ ГУБЕРНИИ ПО ЛИКВИДАЦИИ НЕГРАМОТНОСТИ СРЕДИ НАЦИОНАЛЬНЫХ МЕНЬШИНСТВ (1920-Е ГГ.)

Л.В. Петрич,

к.и.н., доцент Оренбургского государственного педагогического университета, г.Оренбург, Россия

На дореволюционном этапе государство не уделяло внимания обучению взрослого населения,финансовые средстваневыделялись.Инициативувзяли всвои руки общественные объединения. Просветительные организации Оренбуржья стремились распространить в народе основы грамоты, расширить его общеобразовательный и политический кругозор [6, с. 7]. Инициатива в создании школ и курсов для взрослых на рубеже XIX—XX вв. была сосредоточена в основном в руках органов местного самоуправления [7, с. 335]. Советская власть превратилаработупообучениювзрослогонаселенияворудие идеологическойборьбы, образование взрослых приобрело в стране государственный характер.

Органами Советской власти уделялось большое внимание ликвидации неграмотности среди национальных меньшинств. Важным шагом в этом направлении было опубликование 3 (16) ноября 1917 года «Декларации прав народов России», в которой провозглашались ликвидация всех национальных ограничений, свобода и равенство всех народов, в том число и в области образования. Спецификой деятельности по формированию внешкольных мероприятий для народа был учет многонационального состава населения губернии. Требовались соответствующие преподавательские кадры, возникала необходимость

131

приспособить формы, методы, содержание работы по обучению населения к его национальным, религиозным и бытовым особенностям. Организационные мероприятия в данном направлении велись с первых месяцев Советской власти. Для координации работы среди национальных меньшинств при Народном комиссариате просвещения РСФСР с 1921 года действовал специальный орган – Совнацмен (Совет просвещения национальностей нерусского языка Народного комиссариата просвещения РСФСР), впоследствии преобразованный в Комнац (Комитет по просвещению национальных меньшинств РСФСР при коллегии Народного комиссариата просвещения РСФСР). Комнац непосредственным образом был связан с отделом национальностей ВЦИК РСФСР.

На совещании Всероссийской чрезвычайной комиссии по ликвидации безграмотности совместно с Совнацменом в октябре 1924 года отмечались следующие мероприятия относительно ликвидации неграмотности среди нерусского населения. Намечалось, прежде всего, произвести учет всех неграмотных по национальностям. Для народностей, ведущих кочевой или полукочевой образ жизни, предполагалось организовать передвижные школы, для лиц, не говорящих на русском языке должны были открываться ликпункты с обучением грамоте на их родном или русском языке по их желанию [4, л. 13].

ВОренбургской губернии к 1920 году числился 21% населения нерусских национальностей. При налаживании работы по ликвидации неграмотности в Оренбуржье учитывался многонациональный состав его населения. В постановлении Оренбургского губернского комитета РКП (б) «О работе губернского отдела народного образования» от 29 июня 1919 года говорилось о необходимости введения в коллегию отдела народного образования одного представителя от коммунистов-мусульман. В Оренбургской губернии были созданы школы по ликвидации неграмотности среди татар, казахов и других нерусских народовнаихродномязыке.Осенью1920годавОренбурге,кпримеру,работало18татарских школ грамоты, где обучалось 640 человек. В Адамовском районе из 200 пунктов ликбеза 170 находилось в казахских аулах [5, с. 16-17].

Вначале 1920-х годов в связи с неурожаем и голодом работа по ликбезу среди нерусских национальностей края практически прекратилась. Заведующий Отдела национальных меньшинств при Илецком райкоме Ш.Аминов в своем докладе в отдел национальных меньшинств при губернском комитете РКП (б) осенью 1920 года отмечал, что он один остался работать в отделе, другой работник отдела – информатор А. Ахмадеев был мобилизован на обмолот хлеба [9, л. 24-25]. В докладе о работе Оренбургского уездного отдела народного образования за декабрь 1922 года говорилось, что подотдел национальных меньшинств прекратил свою работу из-за отсутствия работников [1, л. 14 об].

Тем не менее, и в это нелегкое время работа по ликвидации неграмотности продолжалась.

В1920 году в Илецкой Защите была открыта школа по обучению немцев русскому языку и школа обучения немецкого языка. В Венгерском кружке в это же время была организована школа по обучению русскому языку мадьяр [10, л. 88]. По мере восстановления народного хозяйства сеть ликпунктов для нерусских народностей начинает расширяться. В 1923 году в губернии числилось 4 ликпункта с 4-мя работниками и 100 учащимися для татаробашкирского населения края [11, л. 18]. Особое внимание уделяется ликвидации неграмотности среди женщин, для чего планировалось взять их на учет, выписать периодические изданияи приобрести литературуна родном языке, а также открыть школы по ликвидации безграмотности [11, л. 38].

В1923/1924 учебном году, серьезное внимание обращалось на подготовку преподавателей для школ для нерусских национальностей. Работников не соответствующей квалификации сменяли. При назначении учителей учитывали их политическую подготовку, а также знакомство с особенностями быта нерусских народов [11, л. 82]. По уездам открывали опорные пункты для подготовки и переподготовки татаро-башкирских учителей и снабжали их соответствующей методической литературой [12, л. 3-4 об; 12, л.8]. На середину 1920-х годов были намечены грандиозные планы по ликвидации неграмотности в стране. По плану ВЧК л/б предполагалось к осени 1925 года начать ударную кампанию по ликвидации

132

неграмотности среди нерусских народов. В целях предотвращения рецидива неграмотности, обучившихся на ликпунктах прикрепляли к избам-читальням, библиотекам, к отдельным лицам [3, л. 1, 3-6, 8-9]. Для обслуживания кочевых народностей и народов, проживающих в мелких населенных пунктах, во второй половине 20-х годов XX века Коллегия национальных меньшинств Агитационно-пропагандистского отдела Оренбургского уездного комитета ВКП (б) наметила сформировать школы-передвижки, снабдивих литературой на родном языке [16,

л. 1].

В ликпунктах, особенно сельских, происходил большой отсев учащихся. Согласно отчетномудокладуОрскогоуездногокомитетаРКП(б)за1924/1925годыиз234обучающихся наликпунктахкиргизовокончилиихвсего129человек,татарвчетырехликпунктахобучалось 91 человек, а окончили только 49 человек. Отсев учащихся из ликпунктов составлял более 50 %, что было типичном в целом для ликпунктов по стране. Работа усугублялась нехваткой ликпунктов. Особенно плохо в этом плане дело обстояло в киргизских населенных пунктах, ввиду того, что население было разбросано по небольшим аулам [17, л. 58; 17, л. 30]. Оставалась нерешенной проблема с педагогическими кадрами. В 1925/1926 учебном году в Оренбургской губернии работал один Татарский педагогический техникум, возможности которого были явно недостаточны для растущих потребностей в национальных кадрах. Согласно обследованию, 60 человек, работающих в национальных школах, имели низкую квалификации. Заменить их было не кем, и поэтому планировалось отправить данных учителей на методические курсы [8, л. 29-30об]. Даже сам Татарский педагогический техникум был обеспечен квалифицированными педагогами всего на 31 %. Часть преподавателей имели низкую нагрузку, что заставляло их искать подработки, а это отрицательно отражалось на всей работе [8, л. 32].

Для решения проблемы комплектования национальных школ педагогическими кадрами намечалось осуществить следующие меры: 1) расширить сеть сельской семилетки; 2) усилить вовлечение татарско-башкирской молодежи в школу для взрослых; 3) открыть при педагогическом техникуме подготовительное отделение; 4) увеличить количество стипендий и оборудовать общежитие и 5) повысить квалификацию преподавателей татаро-башкирских школ на методических курсах [18, л. 30об]. В конце 1920-х годов для семидесяти народов, прежде всего мусульман, буддистов и некоторых христианизированных языческих этносов была введена письменность на основе латинской графики. Преимущество латинского алфавита перед кириллицей, с одной стороны, символизировало разрыв с поздним самодержавием, односторонне внедрявшим только русский язык. Во-вторых, это соответствовало духу времени, проникнутому ожиданиями мировой революции и, наконец, отказ от арабской письменности у мусульман означал разрыв с их прежним культурным наследием и религией. Либеральная языковая и культурная политика не была для Советского правительства самоцелью. Она должна была обеспечить стабильность многонациональной державы, устранить дискриминацию нерусских народов и тем самым ликвидировать очаги национального напряжения. Переход к новому алфавиту облегчал работу по обучению неграмотных, так как обучаться грамоте, используя латинский алфавит, было значительно легче, чем на базе архаической арабской письменности.

1928-1929 годы для Оренбургского округа стали временем начала действенной работы по усвоению нового тюркского алфавита (далее - НТА). Завершение введения НТА планировалось в течение последующего трехлетия. 30 ноября 1928 года в Оренбургском округе было организовано Окружное Бюро по введению НТА среди тюркско-татарских народов округа, для чего предписывалось организовать курсы для татар, башкир и казахов. В связи с переходом на НТА числящиеся грамотными были переведены в состав неграмотных [19, л. 36]. Работа значительно тормозилась отсутствием подготовленных «платных» работников, а также учебных пособий [14, л. 2-3; 14, л. 36]. Тем не менее уже в 1928/1929 учебном году Оренбургский Окружком ВКП (б) рапортовал о переходе всех ликпунктов и школ малограмотных к латинизированному алфавиту [15, л. 25]. Окружной комитет НТА в целом слабо организовывал работу по обучению грамоте нерусских национальностей округа:

133

комитет не имел ни плана, ни сметы, ни технических работников для успешной организации своей деятельности.

Для активизации работы по ликбезу среди нерусских национальностей Оренбургского округа Областной Совет общества «Долой неграмотность» (далее – ОДН) и Областной Комитет Нового Тюркского алфавита в 1929 году вынес постановление о слиянии ячеек НТА с ячейками ОДН. Ячейки ОДН должны были повсеместно содействовать широкому распространению среди тюркско-татарского населения округа перехода на новый алфавит. Обучение грамоте среди вышеназванного населения должно было вестись исключительно по учебникам, изданным на ново-тюркском алфавите [2, л. 13]. В конце 1920 – начале 1930-х годов, во время проведения культпохода по округу, работа значительно активизировалась. В данный период охват обучением нерусских национальностей округа был следующий: татар – 12 %, казахов – 4 %; башкир – 5 %, немцев – 1 % и украинцев – 6 % [15, л. 24 об]. В целом, как свидетельствую отчетные доклады по округу, охват «нацмен» обучением в 1928/1929 годах составлял чуть более 34 % [13, л. 2]. Значительно затрудняло всю работу отсутствие самых необходимых учебныхпринадлежностей,атакжеподготовленных «ликвидаторов»[19, л. 34]. Среди мероприятий по развертыванию культпохода среди татаро-башкирского населения, согласно Протоколу расширенного заседания татаро-башкирского Бюро ЦК, намечалось: издание живой газеты «Культпоход», стенгазеты «Культпоход», специальной газетыдлямалограмотныхнаНТА,выпуск кинокартиныокультпоходесреди нацменьшинств

идругие мероприятия [19].

В1930-е годы начался новый этап в работе по ликвидации неграмотности среди взрослого населения, на который в немалой степени повлияло введение всеобщего начального обучения в 1930 году. Таким образом, многонациональный состав местного населения значительно осложнял работу по ликвидации неграмотности: требовалась подготовка соответствующего преподавательского персонала, приобретение учебного материала на языках обучающихся народов, а также дополнительные средства для обучения кочевого населения, в некоторых случаях организация раздельных ликпунктов для мужчин и женщин. Тем не менее, работа в данном направлении активно велась и давала свои положительные результаты.

СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННОЙ ЛИТЕРАТУРЫ:

1.Государственный архив Оренбургской области (ГАОО). Ф. 458. Оп. 1. Д. 15.

2.ГАОО. Ф. 738. Оп. 1. Д. 2.

3.Государственный архив Российской Федерации (ГАРФ). Ф. 2306. Оп. 69. Д. 178.

4.ГАРФ. Ф. 2314. Оп. 8. Д. 100.

5.Культурное строительство в Оренбуржье: документы и материалы. 1918—1941. - Челябинск : Юж.-Урал. кн. изд-во, 1985. - 176 с.

6.Любичанковский С.В., Владимирцева В.Г. Гражданское общество в русской провинции?ПросветительскаяинициативавОренбургскойгуберниивпоследниедесятилетия империи // Родина. – 2010. - №6. – С.6-9.

7.Любичанковский С.В. Просветительская деятельность органов городского и земского выборного управления в Оренбургской губернии: результаты сравнительного анализа // Парламентаризм в России: история и современность. Всероссийская научно-практическая конференция с международным участием. Сборник науч-ных статей / Уфимск. гос. авиац. техн. ун-т. – Уфа: УГАТУ, 2015. – С.335-343.

8.Центр документации новейшей истории Оренбургской области (ЦДНИОО). Ф. 1.

Оп. 1. Д. 9.

9.ЦДНИОО. Ф. 1. Оп. 1. Д. 75.

10.ЦДНИ ОО. Ф. 1.Оп. 1. Д. 144.

11.ЦДНИ ОО. Ф. 1. Оп. 1. Д. 403.

12.ЦДНИ ОО. Ф. 1. Оп. 1. Д. 558; Ф. 1. Оп. 1. Д. 402.

13.ЦДНИ ОО. Ф. 4. Оп. 1. Д. 44.

14.ЦДНИОО. Ф. 4. Оп. 1. Д. 145; Ф. 209. Оп. 1. Д. 50.

134

15.ЦДНИ ОО. Ф. 4. Оп. 1. Д. 163.

16.ЦДНИОО. Ф. 5. Оп. 1. Д. 381.

17.ЦДНИОО. Ф. 7. Оп.7. Д. 297; Ф. 1. Оп. 1. Д. 1043.

18.ЦДНИ ОО. Ф. 209. Оп. 1. Д. 9.

19.ЦДНИ ОО. Ф.209. Оп. 1. Д. 50.

НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ ЗАРУБЕЖНОЙ ИСТОРИОГРАФИИ ПОЛИТИКИ КОЛЛЕКТИВИЗАЦИИ И ОСЕДАНИЯ В КАЗАХСТАНЕ

Б.К. Альжаппарова,

к.и.н., доцент ЕНУ имени Л.Н.Гумилева

Политикасталинскогорежима,проводившаясявЦентральномКазахстаненарубеже1920- х-начале 1930-х гг. и направленная на форсированную коллективизацию и оседание, привела к катастрофическим последствиям: пауперизации казахского народа, росту откочевок, снижению численности населения. Социально-демографические последствия политики коллективизации и оседания до сих пор не поддаются точному статистическому измерению. Масштабность казахстанской трагедии побудила отечественных и зарубежных ученых к глубинному исследованиюэтоговопроса,кнаписаниюмонографий,вкоторых набазеновых рассекреченных документов была воссоздана история оседания и коллективизации. Следует констатировать, что зарубежная историография коллективизации в СССР представлена

монографических исследований зарубежных историков. Одним из этих историков является Р.

сельского хозяйства в СССР», «Большой террор», «Жатва скорби. Советская коллективизация и террор голодом» [5].Необходимо отметить, что монография Р. Конквеста «Жатва скорби. Советская коллективизации и террор голодом» была издана в 1986 г. и посвящена коллективизациинаУкраине. Вотдельной главе этоймонографии «СредняяАзияитрагедия казахов» Р. Конквест исследует историю коллективизации и оседания в Казахстане.

Каков был характер коллективизации и оседания в Казахстане, какие методы применялись при проведении этой политики, по мнению Р. Конквеста. По утверждению Р. Конквеста эту политику характеризуют административно-силовые методы реализации, недостаточная материальная база. Как писал Конквест: «Не хватало домов, амбаров, сельскохозяйственного инвентаря, и что еще хуже – мало было пригодных для земледелия земель: многиеколхозынаходились впустынных иполупустынных районах, без достаточных источников воды»[5, с. 183.] .

Конквест не обходит вниманием и такой фактор, характеризующий коллективизацию в Казахстане, как гигантомания: «В колхозах-гигантах было очень затруднительно вести хозяйство, вести планирование, организацию труда»[5, с. 284.]. Как утверждал Конквест «Созданные в этот период колхозы обычно охватывали по 10 – 20 аулов, в каждом из которых проживало 10-15 семей; аулы находились на расстоянии в несколько километров друг от друга, и территорияодногоколхозадоходилапоройдо200квадратныхкилометров»[5,с.184]. Историк в своей монографии придерживался тезиса, что территория Казахстана не была

135

готова к коллективизации и оседанию, кочевые и полукочевые районы Казахстана не были готовы к таким формам коллективного хозяйствования как сельскохозяйственная артель и коммуна, которые были применимы на данном этапе только в условиях земледельческих районов СССР.

Исследуявопрософакторахказахстанскойтрагедии, Конквестнеигнорируеттакойфактор какпсихологическаянеподготовленностькочевниковкпроцессамоседания. Конквестсчитал, что стремление советского правительства за несколько лет превратить кочевников и полукочевников в оседлых земледельцев (да еще коллективизированных) противоречило исконным устремлениям населения[5, с. 185].

Следующим фактором казахстанской трагедии, по мнению Конквеста, стало то, что советскую модель оседания и коллективизации механически экстраполировали, применили к территории Казахстана, при этом не учитывали ни экономической, ни культурной специфики региона. Как писал Р. Конквест «Катастрофа разразилась из-за экономических и политических просчетов, но корни ее уходили в непонимание человеческих культур. В Казахстане с предельной наглядностью проявилась механистичность и поверхностность партийного мышления»[5, с. 187]. Конквест справедливо утверждал, что применение теоретических построений партии по отношению к казахскому народу привело к навязыванию казахскому народу новых, чуждых ему стереотипов и имело катастрофические последствия.

В этой монографии исследователь выдвигает гипотезуо искусственном характере голода в Казахстане, не поддерживая версию о преднамеренном характере голода, о запланированном геноциде. Для убедительности необходимо привести выдержку из его монографии: «Голод, в Казахстане в эти годы носил искусственный характер, как и в 1921 году, то есть он возник в результате безрассудного проведения политики, продиктованной чисто идеологическими соображениями. Но, в отличие от голода на Украине, голод в Казахстане не был организован преднамеренно»[5, с. 189].

Необходимоконстатировать,чтоконцепцияобискусственномголодепоявиласьвзападной литературе во второй половине 1930-х гг. на основании воспоминаний очевидцев событий, на основании свидетельств иностранных журналистов, работавших в СССР в начале 1930-х гг. Тогда же появилась версия, что искусственный голод был организован и осуществлен сталинским руководством с целью подавить украинский национализм. Почвой для этой концепции стали мнения работавших в СССР журналистов Малкома Маггериджа и В.Х. Чемберлина,наблюдавших голоди уехавшихиз страныствердым убеждением,чтоголодбыл спланированным и умышленным [6, с. 27].

Характеризуя природу откочевок, Конквест не придерживается советской концепции, по которой откочевки провоцировались «феодально-байскими элементами», он утверждал, что эта миграция была обусловлена полным разрушением общественных и экономических основ жизни [7, с. 190].

Недостатком исследований Р. Конквеста является узость источниковой базы. Необходимо отметить, что в качестве источников Р. Конквест использовал изданный сборник документов «Коллективизация сельского хозяйства Казахстана», газетные и журнальные статьи. Историография представлена монографиями советских историков, вышедших еще в 1960-е гг., исследованиями западных историков начала 1980-х гг. Но, к сожалению, в своих

откочевках, Конквест утверждает, что в 1930-1931 гг. покинуло территорию Казахстана 15-20 процентов казахов: 300 000 ушли на территорию Узбекистана, остальные – в другие республики советской Средней Азии или в Китай [5, с. 190.]. Эти цифры, по утверждению

136

отечественных историков, не соответствуют реальности, при этом Конквест не уточняет направления откочевок.

Как утверждают исследователи, Р. Конквест не сумел избежать издержек тоталитарной школы советологии, на которую повлияли установки «холодной войны» и в которой приоритетными категориями были политика, экономика и вооруженные силы. В этой модели советологии социальные и этнические проблемы считались второстепенными и не представляющими научной значимости. Слишком мало внимания уделялось традициям и ценностям, формирующим поведение людей. Сторонники тоталитарной модели подходили к

историографии, которая исследует, в первую очередь, не идеологию и политику, а социальную мобильность и социальные отношения. Ревизионисты считали возможным применять в изучении СССР эмпирические методы и теории, применяемые к западным системам. Ревизионистское направление в историографии, нарядус Огайон представляли Ш. Фицпатрик, Линн Виола и другие.

Какова же структура монографии Огайон? В первом разделе работы рассматривается общественный строй казахского аула накануне седентаризации. Во втором разделе книги исследуются методы проведения седентаризации и методы сопротивления казахского общества, раскрывается начало конфронтации между государством и обществом. Третий раздел работы посвящен анализу голода и массовой эмиграции казахов. В этом разделе Огайон приводит конкретные факты по отдельным регионам, свидетельствующие о

социальной истории. В этой связи кажется уместным провести краткий экскурс в концепцию социальной истории. Основоположником концепции социальной истории на Западе по праву считают П. Томпсона, написавшего монографию «История английской архитектуры». Историк правомерно утверждал, что до 20 в. в фокусе исторической науки находилась политика как документальное воссоздание борьбы за власть, и, к сожалению, жизни простых людей, религии уделялось мало внимания, историческое время измерялось только царствованиями и династиями. Даже историки, исследующие региональную, локальную историю, больше интересовались вопросами по управлению округом, чем повседневной жизнью поселка. По мнению П. Томпсона, отчасти это было обусловлено тем, что сами историки, зачастую принадлежавшие к правящим и управленческим сословиям, считали, что это и есть самое важное [6, с. 17].

В сфере же исследования социальной истории, по П. Томпсону, находится повседневная жизнь простых людей, например, история детства и семьи, а также численность населения, уровень рождаемости, структура семьи, взаимоотношения на производстве, условия жизни рабочих и другие факторы.[6, с. 19]. По Томпсону, История приобретает новое измерение, как только в качестве «сырья» начинают использоваться не только политические документы, но и жизненный опыт самых разных людей. В этом контексте большую значимость представляют воспоминания, мемуары и дневники современников, переживших этот период.

В качестве примера монографий, написанных в рамках концепции социальной истории, необходимо привести работы Ш. Фрицпатрик о социальной истории СССР 1930-х гг. В своих исследованиях Ш. Фицпатрик рассказывала о повседневной жизни людей, «о путях и способах, с помощью которых советские граждане пытались вести обычную жизнь в необычных условиях, созданных сталинизмом» [8, с. 7.]. Как писала Ш. Фицпатрик: «Эта жизнь состояла из каждодневных неприятностей и неудобств, от стояния часами в очередях и до бесконечной волокиты и грубости в бюрократических ведомствах» [8, с. 15 ].

137

Одним из историков, применявшим теорию социальной истории, является европейский историк Л. Виола, написавший монографию «Крестьянский бунт в эпоху Сталина. Коллективизация и культура крестьянского сопротивления» [4]. В своей работе Л. Виола изучает формы и методы борьбы и сопротивления, применявшиеся крестьянами в СССР в годы коллективизации, исследует динамику и локализацию бунтов и восстаний в Советской

«новая моральная экономика», утверждает, что понятие «моральная экономика» использовалось для обозначения народных представлений о том, что считается экономически справедливым и законным, исходя их традиционных социальных норм и обязательств. «Эта моральная экономика явилась следствием нового порядка коллективного хозяйствования и дефицитной экономики и отражала изменившиеся под их влиянием представления крестьян о справедливости» [4, с.15].

Монография Огайон является типичным примером применения теории новой социальной

политике оседания, архивные документы ЦГА РК, АПРК, сборники партийных документов, материалы бесед со старожилами, пережившими годы седентаризации. Историография исследования представлена трудами отечественных и западных историков. Новизна этого исследования заключается также в применении различных научных методов: микроистории, биографического метода, повседневной истории, статистического и историкосопоставительного методов. Несомненнымпреимуществом монографииявляетсято,чтоона свободна от идеологических установок тоталитарной школы, когда СССР рассматривали как «империю зла». Присутствует взвешенный, трезвый подход.

Историю оседания в советский период Огайон подразделяет на несколько этапов: начальная стадия - 1928-1929 гг., первый этап седентаризации ( 1929-1931 гг.), второй этап

(1932-1935 гг.) и третий этап (1936-1945 гг.). [7, С. 325].

На начальном этапе в казахском обществе произошли две кампании: дебаизация, т.е. конфискация имущества баев, за которой последовала их ссылка, и создание и укоренение государственного и локального репрессивногоаппарата. Историкпридерживается тезиса, что «экспроприация экономической элиты и распределение ее имущества между бедняками подготовили коллективизацию, в то время как конфискация семейных нематериальных достояний, т.е. родословных списков уважаемых вождей, подорвала основы их политической легитимности и наследственного права». [7, С. 325].

На первом этапе седентаризации (1929-1931) было осуществлено переселение наиболее ослабленного пастушеского населения на возделываемые земли засушливой зоны. Этот процесс сопровождался насильственной коллективизацией, реквизициями и дестабилизацией политического климата, потому этот опыт оказался неудачным. Первый этап седентаризации, по мнению Огайон, завершился провалом политики организованных миграций. На второй этапе оседания (истерзанная седентаризация, или репатриация, и организованное расселение) произошли развал производства, политические беспорядки, голод, бегство казахского населения за пределы своих регионов и за пределы Казахстана, исчезновение 80 процентов поголовья стада. На третьем этапе (1936-1945) произошло укрепление колхозного аула, или «аккультурация в действии», возникла новая стабильная форма колхозов - колхозный аул. Было внедрено отгонное животноводство. Новые формы пастушества стали результатом как «запросов советского способа производства, так и особого наследия казахов в виде традиционных форм скотоводства». (7, С. 325-327).

Необходимо констатировать, что французский историк не поддерживает версию о преднамеренном характере демографической катастрофы в Казахстане, не поддерживает версию о геноциде казахского народа. В качестве довода приводит определение геноцида, которое ставит на первое место «намерение уничтожить какую-то этническую, расовую или

138

религиозную группу». Историк утверждает, что «если и существуют какие-то доводы, доказывающие желание уничтожить украинский национализм, имевшийся в природе до гражданской войны, то казахи никогда не представляли националистическую опасность для

СССР». [7, С. 332]

В то же время историк признает, что человеческие потери, понесенные Казахстаном, ни с чем не сравнимы, так как они достигают 30 процентов населения, что «размах катастрофы казахов сравним только с опытом Украины». В это связи историк задается вопросом: «..почему только Украине дана монополия на освещение горя и страданий от голода в 1930-х гг., которым придается статус геноцида со стороны мирового сообщества, тогда как в Казахстане они скромно называются одним из эпизодов в истории казахов?» [7, С. 332]

Итак, политика коллективизации и оседания в Казахстане нашла отражение в ряде монографических исследований зарубежных историков, применявших различные научные методы, придерживавшихся различных, порой противоположных теорий, исследовавших эту проблемув рамках тоталитарного и ревизионистского направлений западной историографии.

ЛИТЕРАТУРА:

1.Грациози А. Великая крестьянская война в СССР. Большевики и крестьяне. 1917 – 1933.

М., Росспэн, 2001.;

2.Фицпатрик Ш. Сталинские крестьяне. Социальная история Советской России в 30-е гг.: деревня. - М.: Росспэн, 2008. - 196 с.;

3.Уиткрофт, Р. Дэвис. Годы голода: сельское хозяйство СССР. 1931-1933. М.: Росспэн,

2011.

4. Л. Виола. Крестьянский бунт в эпоху Сталина. Коллективизация и культура крестьянского сопротивления. – М.: Росспэн, 2010. – 368 с.

5.Р. Конквест. Жатва скорби. Советская коллективизации и террор голодом. М., 1986.

6.Современная российско-украинская историография голода 1932-1933 гг. в СССР. М.,

РОССПЭН, 2011.-471с.

7.И. Огайон. Седентаризация казахов при Сталине. Коллективизация и социальные изменения. (1928-1945 гг.). А. 2009.

8.Ш. Фицпатрик . Повседневный сталинизм. Социальная история Советской России в 30-егоды:город.—2-еизд.— М.:Российскаяполитическаяэнциклопедия(РОССПЭН).- 2008.

ӘЛ-ФАРАБИ МҰРАСЫ ҚАЗАҚ ИНТЕЛЛИГЕНЦИЯСЫНЫҢ КӨРНЕКТІ ӨКІЛІ А.Ж. ӘЛ-МАШАНИ ЗЕРТТЕУЛЕРІНДЕ

Ә.М. Қоскеева,

Л.Н. Гумилев ат. Еуразия Ұлттық университетінің 2-к докторанты,

З.О. Дүкенбаева,

т.ғ.д., Л.Н. Гумилев ат. Еуразия Ұлттық университетінің профессоры

«... Бұл кісіден бұрын да, кейін де даналар болды. Бірақ олардың ішінде... дәл Фарабидей геометрия, музыка, астрономия сияқты бірнеше ғылым салаларына бірдей ұлы үлес қосқан...

аса ірі жаңалық ашқан ғалымдарды табу қиын... Платон, Аристотель, Птоломей сияқты ғұламалар музыканы жөнді меңгере алмағанын өздері жазып кеткен...» Бұл жарты ғасырдай уақыт бойы үзбей әл-Фараби мұрасын зерттеумен шұғылданып, қазақ халқына сарқылмастай рухани қазына қалдырған ғұлама ғалым Ақжан Жақсыбекұлы Машановтың тұжырымы [1,52].

А. әл-Машани өзінің «Әл-Фараби және бүгінгі ғылым» атты еңбегінде әл-Фарабиді зерттеуге қалай келгендігі туралы айтады: «... «Су түбінен асыл тас су толқыса шығады, ой түбінен асыл сөз ой толқыса шығады,» - дейді халықтың даналық мақалы. Сол шындық әлФарабидің ізіне түсуге себеп болды. Ел басына күн туған кезде өткен заманның ерлері еріксіз еске түседі екен. Ұлы Отан соғысының қызған кезі болатын. Соғыс жабдығын жасайтын Алтайдағы өндіріс орындарының бірінде болып қайтқан кезім еді... Батыс елдерінен соғыстан

139

ығысып келген ғалымдар Алматыда ол жылдары көп болатын. Әсіресе олар Ғылым академиясының қазақстандық филиалы маңында шоғырланды. Сол кезде филиалдың бастығы болып Қаныш Имантайұлы Сәтбаев келген-ді. Батыс жақтан келуші ғалымдардың бәрі де сол Қанышпен байланысты жұмыстар атқаратын. Чехословакиядан келген Э.Я. Кольман деген математика ғылымының тарихын жақсы білетін ірі ғалым, профессор филиалда біздерге баяндама жасады. Сол баяндама маған зор әсер етті. Ол 1943 жылдың басы болатын. Баяндаманың негізгі мазмұны Орта Азия мен Қазақстан ғалымдарының орта ғасырлардығы ғылымға қосқан үлесі туралы еді.»[2,30].

Әл-Машани 1970 жылы «Жазушы» баспасынан шыққан «әл-Фараби» тарихи романында сол әмір өткізген мәжілістегі оқиғаны нанымды түрде көркем тілмен жазып қалдырған. ӘлФарабидің қыпшақ перзенті екендігін замандастар арасында алғаш әйгілеген құжат А. Машанидың Қазақ ҚСР ҒА президенті Қаныш Сәтбаевқа жазған хаты, бұл күндері мәшһүр ғалымның жеке отбасылық мұрағат қорында сақталынған. Әл-Машани сөзімен айтсақ, бұл FA-да әл-Фараби еңбегін кеңінен баяндаған құжат. Сонан соң Ақаңның 1961 жылы Академияның №5 хабаршысында жарияланған «әл-Фараби еңбектері туралы» мақаласы болды. Мақалада әл-Фарабидің 1100 жылдығын атап өту жөнінде мәселе қозғағанда, оның қолында сол кезде-ақ көптеген деректер жинақталғанын көрсетеді. Сол мәліметтерге қарағанда әл-Фараби еңбектерінің жалпы саны жүзден асқан. Зерттеушілердің айтуынша әлМашани өзінің әл-Фараби еңбектерін бөлек-бөлек қағаздарға жазып, көрінген шәкірттеріне бере салады екен. Соның салдарынан оның еңбектерінің арабша көп нұсқасы жоғалып кеткен. Бірақ арабша нұсқасы жоғалып кеткен еңбектерінің біразы латынша, еврейше аудармаларда сақталған. Оның бұл еңбектерін Еуропа ғалымдары кең түрде пайдаланған. Ал араб ғалымдары әл-Фараби тірі кезінде де, өлгеннен кейін де оны өздерінің ұстазы деп білген. Әсіресе, оның еңбектерін Орта Азия ғалымдары жоғары бағалаған. Әл-Фараби еңбектерінің кейбіреулері неміс, ағылшын, француз тілдеріне аударылған. Шығыс елдерінде әл-Фараби туралы жазылған еңбектер көп. Солармен бірге «Айқап», «Шора» журналдарында әл-Фараби жөнінде аздаған мәліметтерге дейін әл-Машани жинастырып зерттеу нысаны ретінде пайдаланған. Әл-Фараби мұрасын іздестіру әл-Машани ұстанған ұлы жол болды. Ізденістің бастауы – кітапхана аралық абоненттік байланыс арқылы әлемнің ірі-ірі қалаларындағы кітапханаларға хат жолдау. Екіншісі – шетелге шығу. Үшіншісі – өз елінен табылар-ау деген қалаларғабару.Лондон,Каир,Париж,Берлин,Лиссабон,Бейруттәрізді,қалалардағыірідеген кітапханаларға жолданған хаттар сол 1958 жылдары басталып, үзіліссіз жалғасып жатты. Осындай қажырлылықтың арқасында, хаттар жазудың нәтижесінде әл-Машанидың қолына әл-Фарабидің «Музыканың үлкен кітабы» («Китаб эл-мусихи аль-Кабир») тиеді. Кітап 1930 жылы үлкен том болып, француз тіліне аударылып Парижде басылған. Шет жұрттарға баруға қаражат та, уақыт та көтермейтіндігі белгілі. Мұның алдында Мәскеу, Ленинград кітапханаларынан табылған баба жайлы аздаған деректердің ішінде неміс тіліндегі екі, ағылшын және түрік тілдеріндегі бір-бірден табылған әл-Фараби еңбектерінің библиографиялық тізімі шетел кітапханаларынан баба мұрасының көшірмесін сұратып алуға түрткі болады. Сөйтіп, әл-Машанидың қолында 1958-1960 жылдары әл-Фарабидің оншақты шығармасы және оның еңбегін зерттеушілердің дүниелері жинақталады. Осы жинақталған құжаттарды мына деректерден көруге болады: «СССР – Қазақстан, Алматы. Профессор Машанов А.Ж. 14 ноябрь, 1962 ж.»

Мырза (Мсье) !

Сіздің хат жазып сұраған музыка кітабының микрофильмін жібердім, сол үшін өзімді бақытты санаймын. Ол еңбек біздің Шығыс қолжазбалар жинағының ішінен 1423 нөмірден табылды. Сіз хатыңызда ол еңбек 1427 нөмірде деген екенсіз. (II/Х-62 жазылған хат). Оңда басқа шығарма жатыр.

Өз тарапымнан сіздің назарыңызды біздің Лейден университет кітапханасындағы «Араб қол жазбаларына» және барлық Нидерландағы сол сияқты қол жазбаларға да аударсам деген ниетім бар, өйткені солардың ішінен де сізге жарарлық нәрселер табылуы мүмкін.

140

Қазақ халқының әдебиеті мен өнеріне арналған бізге сыйлыққа жіберген үш кітап бәлки, кейін келетін шығар.

Біз жіберіп отырған микрофильм сізге пайдалы болар деп сенемін, және сіздің әл-Фараби жөніндегі табыстарыңыздың тез жарық көруін күтемін.

Менің сізге ең жақсы таза сезіммен тілектес екеніме сеніңіз, Мырза (Мсье).

Лейден университетінің директоры Шығыс қорының сақтаушысы Т.Г. Пигеауд.

Голландия, г. Лейден, Рапенбург, 70-74

14. ХІ. 1972. (01710) 21465 немесе 20741[3,35-36].

Осы сияқты олжалы хаттармен қатар, «Сіздің сұраған кітабыңыз бізде жоқ болды, немесе бұрын болған еді қазір жоқ», деп келген хаттар да баршалық болатын. Мысалы, Миланнан, Бейруттан сондай хаттар алынған. Сол жылдары әл-Фарабиді өзбек ғалымдары өздерінің бабасы етуге тырысып, әл-Машанимен айтысып-тартысқандығы сол кезеңдер тарихында айғақталынады.Оны мәшһүр ғалымның зерттеу еңбектерінен білуге болады. Түркі тарихын өзіне меншіктеп алуда алдына жан салмайтын өзбек ағайындарының әдеті әл-Машаниге өте таныс болған. Абыз ғалым әл-Фарабиді қазақ етер қазықты қағып алғаннан кейін де ташкенттік әріптестерінің әрекетінен қорғану да оңайға түскен жоқ. Әл-Машани Ташкентте БируниатындағыШығыстануинститутынаәдейібарып,әл-Фарабитуралыешқандайдеректің жоқ екендігіне көзін жеткізеді. Өзбек ағайындары әл-Фараби есімін мүлде естімеген болып шықты. Институт директорының орынбасары Мұзафар Хайруллаевтың әл-Машани жинаған әл-Фараби тұрғысындағы азды-көпті мәліметтеріне таңырқауында шек болмаған. Оның болашақ докторлық диссертация тақырыбының тағдырын да сол жолы анықтауға әл-Машани себепкер болады. Баба хақындағы қолындағы материалмен бөлісе отыра, «әл-Фарабиге көз алартпаңдар»дегендейөзініңмақаласыжарияланған «Академияхабаршысы»мен «Білімжәне еңбек»журналдарынсыйғатартады.Әйтседе,әл-Машанидыңбұлтартпасдәлелдіқұжаттарын көре тұрса да, өткен ғасырдың алпысыншы жыдарының басында: «Мына сәлде киген молда кім өзі, қазақ болса руы кім екен, еңбегін неге арабша жазған?» деп казақ ғалымдары жаппай қарсы шығып мойындамай жүргенде ит-тартыспен 3-4 жылы өтеді. Әл-Фарабидің өзбек тілінде бірнеше мұрасы жарық көріп, бұл кезде Хайруллаев әл-Машани ақыл берген тақырыптыигеріп,әл-Фарабифилософиясынандокторлықдиссертацияқорғапалып,ендіұлы бабаныөздерінееншілейбастағандығынәл-Машаниәл-Бирунидің1000жылдықмерейтойына барған жолы естиді: «Ақжан-ака, әл-Фараби заманында қазақ-өзбек еншісі бөлінбеген ел еді ғой, оны қазақ тумасы деп бөле тартпай, өзбек халқына да ортақтастыра бермейміз бе?» – дегенде, әл-Машани: «Түрік тумаларын бөліп-жару қазақтан басталған жоқ еді ғой, ағайын. Науаи, әл-Бируни, әл-Хорезми туған кездерде де қазақ пен өзбек еншісі ортақ емес пе еді? Қазақ жері Отырарда туған әл-Фарабиді ортақ еткілеріңіз келсе, онда өздеріңіз жеріне қарай еншілеп алған өзге даналарды да ортақтастырайық» деген-ді… Сол кезде Қазақстандағы фарабитану жөнінде Машани бастамасынан хабардар Мұзафар: «Хуп, әл-Фараби қазақ болсын, Ақжан-ака. Бірақ сіз Ташкентке келіңіз, бабаңды тануға сізге барлық мүмкіншілік тудырылады» деп қазақ ғалымдарының арасыңдағы баба мұрасына қарсы көзқарастан хабардар Мұзафар әл-Фарабиді өзбек етудің енді басқа бір айласын ұсынған болатын. М.Хайруллаевтың әл-Фарабиді ташкенттік еткісі келген пиғылы 1971 жылы Мәскеуде өткен халықаралық конгрестің 13-ші мәжілісінде, ұлы бабаның ЮНЕСКО тарапынан 1100 жылдық мерейтойын өткізу мәселесі сөз болғанда айқындалған болатын. Осының кесірінен ұлы бабаның мерейтойын өткізу мәселесі қыл үстінде қалып тұрғанын да шешкен патриот ғалым әл-Машани еді. Оқиға былай болды: М. Хайруллаев сөз алып: «әл-Фарабидің мерейтойына арналған халықаралық ғылыми конференция тек Ташкентте өткізілуге тиісті, әрі баба мұрасы марксизм тұрғысынан әділ бағаланды» дегенде, мәжілісті басқарушы Египет ғалымы үстелді қойып қалып, орнынан атып тұрған-ды: «Ислам ғылымының алыбы әл-Фарабиді марксизмге жүндетуге бере алмаймыз. Ғұламаның мерейтойы өзі ғұмыр кешкен араб елінде өтеді» дейді. ОсындайсәттеАлланыңқұдіретінмойындатарсөздіарабтіліндеайтып,әл-Машанитөрағадан сөз сұрайды. Өз тілінде тілек еткендігінен бе, төраға сабасына түскендей болып, ғұлама

141

ғалымға сөз береді. Әл-Фарабидің туған қаласы Фараб-Отырар, елі Қазақстан екенін терең ғылыми дәлелдермен дәлелдеп, қазақ ғалымдарының баба мұрасын игерудегі жұмыстарын баян етеді. Сөйтіп, ұлы ғұламаның отаны Қазақстан екені нақты айқындалады. Көне заманда әйгілі ғұлама Птоломей мұны нақты жазып, карта жасап, Отырарды әл-Фарабидің туған жері деп бұлтартпай кеңінен дәлелдегені мәлім болады [4,3-4].

«Әл-Фараби ұлы ғалымдар қатарында халықаралық тізімге кіргізілсін, оның 1100 жылдық мерейтойы КСРО-да, отаны Қазақстанда тойлансын» деген қаулы қабылданады. Сөйтіп, әлФарабиге арналған халықаралық форум 1975 жылы 8-13 қыркүйекте Мәскеуде басталып, Алматыда аяқталды. Бұл қазақ ғылымындағы ұлы жеңіс, бүкіл әлем жұрты қазақ өркениеті, ғылымы мың жылдан ары басталғанын мойындады. Әл-Машани әл-Фараби еңбектерімен таныса отыра Абаймен екі ұлының ортасындағы дүниетанымдық байланысты аңғарады. Кезінде қазақ зиялылары білім алған Ғалия медресесінің кітапханасы Уфа мешітінің қарамағында сақталған, әл-Машани сол медреседен әл-Фарабидің үш кітабын бірден тапқан. Оның бірі неміс аудармасы болған. Ал, 1907 жылы Каирде шыққан екі кітапта ұлы бабаның он екі еңбегі және өмірбаяны жинақталынған. Мешіттің имамы Камал Башари қази әлФарабидің қазақ-қыпшақ тумасы екендігін естіп қуанып, сол кітаптың бірін әл-Машаниға сыйға тартып, Қазандағы Маржани медресесінде, кезінде әл-Фараби логикасы (мантих) жеке дәріс ретінде оқытылғандығы туралы айтады. Шынында да Шоқанның замандасы әрі досы Шағабутдин әл-Маржани әл-Фараби еңбегін жоғары бағалап, медреседе оның мұрасынан арнаулы дәріс оқытқан-ды. Соның арқасында әл-Фараби есімі Қазан-Уфа ғалымдарына мәлім болған. Ендеше Ш.Маржани арқылы Абай мен Шәкәрім әл-Фарабиді білгені анық. Сол жолы Қазаннан іздегенін тауып, ең бастысы кезінде Құнанбай салдырған Қарқаралы мен Семейдегі мешіттерде Қазан-Уфа медресесін бітірген имамдар ұстаздық еткендігін білетін әл-Машани солмолдалардан тәлім алған Абайдың әл-Фараби есімінеде,еңбегінедеқанық болғанынакөзі жетеді. Бұған Шәкәрім қажының ұлы Ахаттың әл-Машаниға арнаған мынандай хаты да нақты дәлел. «Ақжан! әл-Фарабиді еңбек етіп, ол діншіл еді деп, оның ғалымдығы күшті деп ақтап түріктің, оның ішінде қазақтың әл-Фарабиін тірілттің. Әл-Фарабиді оқыған, тағлым алған Абай мен Шәкәрім туралы үн қатпай кеттің. Бұл қалай? 8/УІ-1976»[5,160-165].

Ахат Шәкәрімұлы Құдайбердиев ақсақал бұл тілдей хатты Ақжан ағаға Алматыда өткен «Мәдени мұраларды қорғау» мәжілісі кезінде берген. Бұл кезде ол кісі Абай музейінің директоры болатын. Әл-Фараби есімін ол кісі шамасы әкесінен естіген болукерек. Әл-Фараби есімін ұлы ақын Мағжан Жұмабайұлы «Түркістан» поэмасында былай келтірген: «Тұранның кім кеміткен музыкасын, Фараби тоғыз шекті домбырасын, Күңірентіп тоқсан тоғыз күй тартқанда, Тебіреніп кім төкпеген көздің жасын». Мағжанның Уфадағы медресе Ғалияда оқығаны мәлім. Онда әл-Фараби еңбектері және баба туралы Ш.Mapжани еңбектері де болған. Әл-Машанидың пайымдауынша, Абайдың даналық бастауы – қазақ халқының және Шығыстың көне мәдениеті мен өнерінде. Бұған әл-Машани күмән келтірмейді. Себебі, АбайдыңданалықдариясыЕуропамәдениетіненбастауаладыдегенпікіргеәл-Машаниүзілді- кесілді қарсы болып келген. Абайды орыс мәдениетіне қарыздар ететін пікірді қалыптастырған Мұхтар Әуезов деген пікірін әл-Машани М.Әуезовқа жасырмай айтқандығына көз жүгіртейік. Мұхтар Әуезов: «Ақжан, сен осы менің «Абай жолымды» оқыдың ба?» деп сұраған бірде. «Мұқа, «Абайдың» бірінші томын оқып шықтым, ал екінші кітапты бастадым да, жауып тастадым» дейді әл-Машани. «Неге?» деген жазушы сауалына: «Мұқа, сіз Абайға қазақ даласына айдалып келген орыстарды ұстаз етіпсіз, сондықтан әрі қарай оқуға зауқым соқпады»дегенде,— «Абайды мен бір тұстан қарастырдым, кейінгі ұрпақ басқа қырынан келер», — деп Мұқаң ойланып қалып еді» деп әңгімелеген абыз ғалым [6,2-3].

Батыс ғылымының, әсіресе мәдениетінің бастауы орта ғасырдағы араб елдерінде жатқандығын, ал Шығыстың даму ерекшелігін қарастырғанда араб елдерін айналып өтуге болмайтындығын зерттеп, көз жеткізген әл-Машани араб мәдениетін екі данаға да ортақтастыраотырып,Абайдүниетанымындағыарабғылымыныңықпалынаүңіледі.Солкөне ғасыр ғұламаларының көшін бастаушылардың бірі де, бірегейі де Әбу Насыр әл-Фараби болғандығын білетін әл-Машани, екі дана арасын жалғастырар желіні де тауып дәлелдейді.

142

Қазіргі кезде елімізде әр кезеңде тарихта орын алған оқиғалар мен құбылыстарға жанжақты,обьективтібағаберетінжаңазерттеулержазуынамолмүмкіншіліктержасалуда.Бұрын ақтаңдақтар болып келген тақырыптардың беті ашылып, құпия мұрағат қорларының материалдарын қолдануға қойылған шектеулердің алынып тасталуы тың тұрпаттағы, соңғы ғылымиеңбектердің жариялануынажолашты. Солсебептен соңғызерттеулерде: «Тарих жеке тұлғада, жеке тұлға тарихта» деген тұжырым басымдығы байқалады [7,7].

ҚазіргітаңдатәуелсізҚазақстанбәсекегеқабілеттімемлекетретіндежарқынболашаққабет алған уақытта өзінің төл тарихын қастерлеп те ардақтап, еліміздің болашақ ұрпағын тәрбиелеуде басты құрал ретінде сақтап қалуы қажет. Оған барар жол халық даналығының негізіндежатыр.Нақылсөздіңұстасыхалқымыз «Жетіатасынбілмейтінержетесіз,жетіғасыр тарихын білмейтін ел жетесіз» демекші әрбір саналы азамат, ең алдымен өзінің туған жерінің төл тарихын, оны жасауда белгілі із қалдырған кемеңгер тұлғалардың өмірбаянын, атқарған қызметін жақсы білуі қажет. Өйткені тек тарихи білім ғана қарапайым адамның санасын шыңдап, оның бойында азаматтық қасиеттерді тәрбиелеп қалыптастырады. Өткенді жеке тұлғалардың, кемеңгер қайраткерлердің өмірбаяны арқылы қарастыра отырып, тарихты жасаушы халық екенін ұмытпаған жөн. Өйткені, жеке тұлғаны елі-жұрты, халқы қолдамаса, оның аты аталып, тарих сахнасына шығар-шықпасы екі талай. Атақты философ Гегельдің айтуынша ұлы істі атқару үшін ұлы тұлға қажет [8,44].

Қазақ тарихында дәл осындай талаптарға сай кемеңгер ғұлама ғалымдарының бірі де, бірегейі де әл-Машани десек артық айтқандық болмас. Әл-Машанидың халқына жасаған ұлы еңбегінің нәтижесінде әл-Фарабидің көшбастаушысы мәшһүр ғалым әл-Машани деп танылуының өзі кейінгі ұрпақтарына отаншылдық сезім ұялатары даусыз. Заманымыздың заңғар жазушысы М.О. Әуезовтың: «Тұлғаны ақ алмастай заманда шыңдайды, ақ алмас, қаттыны жарады, жұмсақты тіледі, замана талабы туған кезде оттан шығып, жалын құшқан ақ алмас қынабынан жарқ етіп қадір-қасиетімен халқынатанылады, «тарих»деген дарияныеркін малтып өтіп, өз тұғырына, ұлылық тұғырына қонады» деген сөзінің жандылығын, барлығын айта отырып, тұлғалар тарихта күнде тумайтындығын, табиғат адам баласына тұлғаны анда – санда сыйлайтындығын айтады [9,51]. Бұл түсінікті де. Ғалымдар әр заманда болған, ал ғұламалар қатарына кіру – қоғамда сирек кездесетін құбылыстың бірі. Ғұламаның жарқ ете қалуы – замана сұранысынан. Айтылған ойымызды ұтымды тарқату үшін белгілі тарихшы ғалым Х.М. Әбжанов пен Г. Назарбаеваның: «Қазақстан: Тарих. Тұлға. Теория» деген бірлескен ғылыми еңбектерінде Қазақстан тарихы мен мәдениетінің өзекті мәселелері, ұлт зиялыларының қалыптасу үрдісін ашатын теориялық пайымдауларында: «Көзінің тірісінде аты аңызға айналған тұлғалар тарихта өте көп кездесе бермейді. Олар ғылым саласында мейлінше аз. Қоғамның тұрмыс-тіршілігі күрделенген сайын еңбектің жаңа салалары пайда болып, оның әрқайсысына бас ие боларлық тұлғаларға қажеттілік туындайды... деген ғылыми ойларын алға тартады [10,32]. Ал, «әр халықтың музыкасы сол ұлттың болмысын аңғартады» деген баба қағидасына қанық ұлы ғалым әл-Машани қазақ топырағында ұлы бабаға жақын, рухани сабақтас адамдыіздестіргендеұлыАбайдыайналып өтеалмады.Ұлыадамдыұлығана таниды деген қағиданың қаншалықты терең екендігін зердемізге тоқиды. Осы қағиданың түп тамырына терең бойласақ, қазақ менталитетінде оқу-білімнің қаншалықты жоғары бағаланғанын Абай, Шоқан, Ыбырай, Ахмет, Әлихан, Мыржақып, Шәкәрім, Ақжан мұраларынан айқын көруге болатындығын «Білекті бірді жығады, білімді мыңды жеңеді», «Оқуинемен құдық қазғандай»деген ұлағаттысөздері бүгінгікүнгедейінжетермееді?.Қазақ қоғамының тағдыры, болашағы, өркендеуі немесе өшуі ендігі жерде тек білімге, ғылымға, өнерге тіреліп тұрғанын айтудан еш жалықпаған ойшылдар екені анық.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1 Машанов А.Ж. Әл-Фараби және Абай. Алматы: «Қазақстан» 1994.-192 б., Дербісәлі Ә. Ғұламаның шарапаты: ғалым А.Ж. Машанов туралы естелік // Қазақ әдебиеті.-2003. – 13 маусым.

2 Машанов А. Әл-Фараби және бүгінгі ғылым. А., 2007-340 б.

143

3 ҚР ОММ 2285-қор. 1-тізімдеме. 13-іс. 35-36 б. 4 ҚР ОММ 2285-қор. 1-тізімдеме. 11-іс. 3-4 б.

5 ҚР ОММ 2285-қор. 1-тізімдеме. 2-іс. 160-165 б. 6 ҚР ОММ 2285-қор. 1-тізімдеме. 149-іс. 2-3 б.

7 Плутарх. Избранные жизнеописания. В двух томах. Москва. 1990, т. 1, с. 7. 8 Гегель Г.В. Философские истории // Сочинения. – М-Л., 1935.235 с.

9 Ғұмырнама жанрын зерттеу мәселелері // Ахмет Яссауи университетінің хабаршысы.- 1997.- №1. (5 б.)

10 Назарбаева Г., Әбжанов Х. Қазақстан: Тарих. Тұлға. Теория. Алматы: 2004-340 б.

ОРТА АЗИЯ ТҮРКІ ТАЙПАЛАРЫНЫҢ АҢ АУЛАУДАҒЫ САБАҚТАСТЫҚ МӘСЕЛЕСІ

М.Ә. Өскенбай,

әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Қазақстан тарихы кафедрасының аға оқытушысы

Ежелгі түркілерде аң аулау да кеңінен таралған. Аңшылық ет пен тері алудан басқа анағұрлым кеңірек мақсаттар үшін қызмет етті. Жалпы көшпенді әлемдегідей, ежелгі түркілердің қаумалап аң аулауы әскери іс-әрекеттерде маңызды рөл атқарды. Мысалы, 627 ж. түркілер Қытай жеріне аңдарды қаумалап аулауды сылтауратып баса кірді. Сонымен қатар, бұл кәсіп ер балалар мен бозбалалардың бастамасымен жұптастырылды, мұны Ихе Хушотудың жазбаларына қарап, болжауға болады (Ұлан Батырдан оңтүстік-батысқа қарай шамамен200шақырым): «ЖетіжасындаҚұлашортауешкісін,алонжасындажабайықабанды өлтірді» [1]. Бір қарағанда, осындай болмашы оқиғаны естелік ретінде қалдырудың мәні жоқ сияқты, алайда бұл мағынасы зор жайт. Мұндай жағдайларда ортағасырлық моңғолдар жас аңшының үлкен саусағын майлайды: «Ол өз ордаларының шекарасына дейін жеткен кезде оған он бір жасар Құбылай қаған және тоғыз жасар Құлағухан кездесті. Осы кезде Айман-хой төңірегінде, наймандар елінің шекарасында, Имил-Кучинге жақын жерде, Хилэ өзенінің арғы бетінде, ұйғырлар ауанына жақын жерде Құбылай қаған кездейсоқ қоянды атып түсірді, ал Құлағу хан жабайы ешкіні атып түсірді. Моңғолдардың дәстүрі бойынша, ер балалар алғаш рет аң аулаған кезде олардың [қолының] үлкен саусағына ет пен майдан жасалған майлама жағады. Шыңғыс хан олардың қолдарын өзі майлады». Ғазан хан алғаш рет аң өлтірген кезде де дәл осылай жасаған екен.

«Нузхат әл-муштак» дерегі бойынша Гиргир тауларныда қимақтар күміс қазып, барыс пен жолбарыс аулап, аң терісін өңдеген [2, 92-б.]. Тарбағатай тауларының солтүстік бөктері альпі жайылымдық зонасымен шекаралас жатыр. Оңтүстік бөктері бұталы өсімдіктер жайылып, шатқалдарда алма тоғайлары мен теректер толы. Батыс үстіртте бау-бақша және жүзім өсіру дамыған деген дерек бар.

Аңшылық ежелгі түркілердің ең алдымен сүйікті ісі болғанға ұқсайды. Таньдық Тай-цзун (627–649 жж.) тұтқындалған Хэли қағанға (620–630 жж., 634 ж. қайтыс болды) аң аулау мүмкіндігін беру арқылы жұбатып, ауыртпалығын жеңілдеткісі келген. Тұтқындықта уайымнан жүдеген Хэлиді көрген император оны Гочжоу префекті етіп тағайындап, ол жерде Хэли маралдар мен еліктерге аңшылық етеді деп ойлаған болатын, алайда Хэли мұндай рақымшылықтан бас тартты. Аң аулау кейде қайғылы оқиғаларға әкеп соғатын. 112 ж.х. (730 ж.) араб барлаушылары батыс түркілер қағанының мас күйінде аң аулап жүрген ұлын тұтқынға алды. Аң аулау монархтарының әртүрлілігін XI ғ. әйгілі филологы Махмуд Қашғар «сагир» деген атаумен сипаттаған болатын: «Сагир – өз құзырындағы адамдармен бірге патшалық аң аулаудың бір түрі: патша өзінің қоластындағыларды ормандар мен жазықтықтарға қыр құстарын жинап, оған әкелу үшін жібереді. Сонда ол іздеуге күш жұмсамай, өз алдындағы қыр құстарын тұрып атады». Осы сипаттама Шығыс қағанатының көшпенді түркілеріне де таралуы мүмкін деп жорамалдауға болады.

144

Сырмақтарда тауешкіге түсіп жатқан жыртқыш аңның айқасы, Есіктегі сақ обасынан табылған «Алтын адам» қазынасының жәдігерлерінде дәл сондай көріністі бейнелеген алтын тоға - Орта Азиялықтарда аушы құс култінің аса көнеден келе жатқандығының айғағы. Ертедегі қазақтар тұлпарды ғана емес, сонымен бірге құсты да кие тұтып, мәйітпен бірге жерлейтін болған.

Тіптен аушы құс ұя салған ағаш арнайы таңбаланған. VI-VIII ғасырлар тазы мен құс, оның құрал-жабдық, киімдері немістердің ажырамас атрибутына айналған. Құс бейнесі көне түркі дәуіріндегі ескерткіштер, тас мүсіндерде молынан көрініс тапқан. Айталық:

1.Күлтегіннің бас тас мүсініндегі құс бейнесі.

2.Күлтегін, Білге қаған ескерткіш кешені маңындағы тас қорғанындағы құс бейнесі.

3.Алтын тамған тархан бітіктасындағы құс бейнесі.

4.Күлі-чүр ескерткіш кешені тас қоршауындағы құс бейнесі.

5.Жетісу тас мүсініндегі құс бейнесі және т.б. жүздеген деректерді келтіруге болады [3]. Көне түрік таным түсінік Тәңірлік ұғым бойынша құс көктің иесі, аспанның киесі, жоғарғы

әлемнің елшісі, қанаттылардың төресі саналады. Аталған құс бейнелерін зерттеушілер бүркіт, көгершін, самұрық тәрізді деп жорамалдайды. Демек, байырғы түріктердегі таным-түсінік бойынша төрелік билік мәңгілік көк аспаннан жаратылады. Ал Тәңір жарылқаушының киесі де,иесідеқұсдептаныды.Соныңішіндеқыранқұстыңқырағылығыменалғырлығынаерекше қастерлеп, биліктің рәмізі ретінде көшпенділер ту-байрақтарын да қыран құстардың бейнесімен әшекейлеген.

Түркі халықтарында саятқа салатын құстарды аушы (аңшы, аң алатын) құс немесе қысқартып құс деп атайды. Атаудың ілкі тұлғасы баба түрік тіліндегі qut «құт» болып, одан тілдік даму заңдылығымен құт > qus құс болып өрбіді деуге саяды. Құт тұлғасы құс, құр, қыр+ғи, құз+ғын, қаз, сұң+қар, кезқұйрық т.б. атаулардағы ұқсас құрылымдармен түбірлес, тектес осы семантикалық өрісіне «құс, қос, қыз, қыр+қын» т.б. сөздері де төркіндес. Басқаша айтқанда осы атаулардың морфемалық мағынасы «екі, қос, жұп қанатты, қос қанатты»дегенді білдіреді. Қыр+ан, қыр+ғи, қар(а)+ға, қар+ға, қар+шыға, қар+лығаш, қыр+ғауыл, сұң+қар деген атауларындағы қар, қыр тұлғалары да осы құт, құс түбірлерімен бір желілес, ұқсас дүниелер. Әбілғазы Баһадүрханның «Шежіре-и Түрк» еңбегінде Оғұз қаған аңызына байланысты оның 24 ұл немересінің құстары, таңбалары жайлы да осы құт, құс танымымен сабақтастырып айтуға болады. Мысалы, шежіреде аталатын құстардың атауы: сұңқар, күйгенек, көбек сары, тұрымтай, қыр+ғұ, қыз+ыл қар+жығай, көж+ген, жере лажын, сарыша, баһари (қарға), су бүр+кіт, ала тұғанақ, бұғдайнақ, құмай, енчары, йағалбай, біқұ, қар+шығай, ителгұ, тұйғұн, чере қар+чығай. Махмұт Қашғаридың «Түрік тілдерінің жинағы» (Диуани- лұғат-ат-Түрік) сөздігінде «ым білсе ер өлмес» деген сөз бар. Мұның себебін, М.Қашғари былай түсіндіреді. Ордадағы қолбасшылардың жауынгерлігіне жасырын ым белгілері ретінде қару-жарақ немесе құс аттары(!) қолданылады. Егер түнде екі жауынгер кездесе қалса бірбіріне сол ым-белгіні сұрасады. Ым біліссе өз адамы деп жолымен жүре береді... [4].

VI-XI ғасырларда оғыздардың және IX ғасырда Моңғолия, Қытай ортағасырлық Орта Азия аумағында халықтар құсбегілікпен айналысқаны бізге тарихтан белгілі. X ғасырда селжүктерде көптеген құсбегілердің болуы және селжүк әулетінен шыққан бір көсемнің Тоғрұл есімді (Тоғрұл мағынасы Алтай сұңқары дегенді білдіреді) болуы құсбегіліктің селжүктер кезеңінде де маңызы арта түскендігін байқатады. Ал сол әулеттің 1194 жылы қайтыс болған Тұйғыншах атты билеушісінің де есімі құсбегілікке қатысты ұғымнан туған, яки ақ қаршыға деген мағынаны береді. Кіші Азияны иеленген оғыз, қыпшақ бектері мен бағыландары Босфор бұғазында қаршыға, сұңқарларды теңіз жағасындағы су құстарына салып, олардың «қырғидай тиген» көрінісін тамашалайтындықтары туралы деректер көнеден жеткен.

1032-1083 жылдар аралығында жазылған «Қабуснаме» еңбегінің он сегізінші тарауында құсбегілік туралы егжей-тегжейлі жазылған мәлімет бар. Онда ақсүйек, хандардың асыл тұқымды атқа мініп, қолына сұңқар ұстап, саятшылық құрып, қабыланмен аң аулауы туралы баяндалады. Мұндай өнер тек ақсүйектердің ғана кәсібі болған, ал қарапайым адамдарға

145

онымен айналысуға рұқсат берілмейтіні жазылған [5, 57-б.]. Көз тойғысыз қызығы мол құсбегілік өнер сол кездегі хан, патшалардың сән-салтанатына айналған еді. Әлемді дүр сілкіндірген әмірші Шыңғыс хан сұңқар салғандығы туралы парсы жылнамашысы Ата Малік Жувейни жазады [6, 29.]. Оның тұстасы Керей Тұғырыл хан, Шыңғыс мұрагерінің бірі Құбылай хан, сондай-ақ Әмір Темір сияқты адамзат тарихындағы атақты тұлғалардың сүйікті ермегі, пір тұтқан киесі құс салу болғандығын тарихи жазбаларда хатталған.

Шыңғыс ханның құсбегілік өнерді жоғары бағалағаны соншалық, ол бұл өнерді мемлекет деңгейіне дейін көтерген болатын. Қызықты да тамаша құсбегілік өнері моңғолдардың Орта Азияға жасаған шапқыншылығы кезінде әскери жаттығудың ең маңызды мәртебесіне ие болды. Қағанға қыран құстар, соның ішінде ақсұңқарлар көбінесе сыйретінде келіп отыратын болса, кейбір сұңқарлар салық ретінде алынатын. Орта ғасырда құсбегілік өнері көшпенділер арасында тоқтаусыз дами берді. Себебі ең алдымен, саятшылық көшпенділер үшін тіршіліктің өзекті бір саласы болып келген; сондай-ақ ол әскери жаттығудың, шынығып-шыңдалудың тамаша үлгісі болған. Марко Поло хан ордасында қыран құстардың көптігі және олардың барлығы құсбегілікке қолданылатындығы жайлы қызықты күнделіктер жазған. Гильом де Рубруктың 1253-1255 жылдары саяхат күнделігінде «Көшпенділерде ителгі және сұңқар құстары өте көп. Олар құстарын оң қолдарына отырғызады және сұңқарлардың мойындарында құс кеудесінің ортасына дейін салбырап тұратын жіңішке қайыс тағады»,- деп жазады [7].

Күйік ханның ордасында 4 айға жуық өмір сүрген, табиғат аясында құсбегілік өнерінің қызықты сәттерінің куәсі болған жиһанкез Марко Поло жазбасы өте қызық. Ұлы ханның Баян және Минган атты екі ағайын бектерін жергілікті халық Куничи деп атайды. Себебі олар ханның қол астындағы 20 мың құсбегілер мен аңшыларды басқаратын. Минган басқарған 10 мың адам қызыл,Баян басқарған 10 мың адамкөк түсті киімкиіпханмен біргесаятқашығады. Бөлінген 10 мыңдықтың 2 мың адамының әрқайсысы көп тазы мен төбет иттер жетектеген. Екіге бөлінген аңшы-құсбегілер күншілік жерді шеңбер тәрізді етіп қоршап, аң-құстарын үркітіп қыспаққа алады. Дәл осы сәтте аңшылардың да, иттердің де өте шеберлігін көру тамаша көрініс еді...Тобымен саят құрусалбурын аталатын бұл оқиғаны жиһанкез автор ары қарай былай өрбітеді: «Ұлы хан өз ордасында үш ай болып наурыз айында ол нөкерлерімен екі күншілік жерге аттанады. Ол өзімен бірге 10 мың құсбегісін және 500 ақсұңқарын алып жүреді. Әр жерге бір-екіден аралары алшақ тұрған құсбегі мен тосқауылшыларда құс шақыратын ысқырық және түрлі үлгіде тігілген томағалар бар. Ал ұлы хан қолынан ақсұңқарын ұшырған кезде тосқауылда тұрған құсбегілер сұңқардың қай жерге олжасын алып түсетінін бақылап тұрады» [6].

«Патшалық» аң аулаудың осыған ұқсат тәсілдері шынайы көшпенділерде – моңғолдарда империя қалыптасқан кезеңде қолданылған. Моңғол қызметіндегі парсы тарихшысы АтаМалік Джувайни Шыңғыс хан мен оның ұлдары Батыс жорығынан оралу алдында 1224 жылы Шымкенттен Әулие Атаға (қазіргі Жамбыл) бара жатқан жолда орналасқан Утуг төңірегінде жабайы есектерге аңшылық жасағаны туралы әңгімелейді. Бір табын есекті Шыңғыс ханның қаумалап аң аулауды ұйымдастыру үшін жауапты болған үлкен ұлы Жошы айдайтын. Ұзақ және ауыр жолдың кесірінен есектердің тұяқтары мүжіліп қалатын болған, сондықтан аңшылық ойдағыдай өту үшін есектердің тұяқтарына жылқының тағаларын қақты. Шаршаған жануарларды «қолмен ұстап алуға» болатын еді. Бұл жорықты олжа ретінде сай келмейтін арық есектер қалған кезде ғана тоқтататын. Оларға таңба салып, еркіндікке шығаратын. Тағы бір жағдайда, қаумалап алу белгіленген ретпен жүрген кезде Үгідей қаған төбенің шыңына шығып, кесімді нәтижені қадағалаған. Кенеттен барлық жануарлар қағанның жағына бұрылып, әділдік сұрап, жалбарынып еңірегендей дауыс шығарды. Аяушылық танытқан Үгедей оларды босатып, ешқандай зиян келтірмеуді бұйырды [6].

Қаумалап ауланған жануарлардың бір бөлігін еркіндікке босататын түркілік дәстүрде кеңінен танымал. Көптеген ғалымдардың пікірінше, бұл дәстүрлі түркілік мәдениеттің ерекше экофильдігін куәландырады, алайда бұл даусыз емес: көбінесе жараланған және шаршаған, күйзеліске ұшыраған, кейін сау ұрпақ әкелуі екіталай жануарлар еркіндікке жіберілген.

146

Жекелеген аң аулаумен қоса қимақтарда қоршап ұстау, қаумалау да кең тараған. Бұл әдіс шаруашылықта аң аулау, ал әскери бағытта соғыс тактикасы, жаттығу ретінде де қолданыс тапқан[8,с.84].Бізгемәлімі,қазіргітаңғадейінтүркіхалықтарыішіндесонауортағасырларда қолданыста болған аң аулау, саятшылық сынды дәстүрлердің дәл сол қалпында жетуі. Ертеде аңшылық азық табу үшін, хандардың бос уақытын өткізетін сүйікті ісі болса, қазірде аң аулау

Қимақ тайпалары аң аулауда сұңқар, қаршыға, бүркіт, тазы иттерді пайдаланған. Арабқыпшақ сөздігінде аң аулауға пайдаланатын: қылбарк, тазы, т.б. иттер атаулары және аулау құстары: қарақұс, балабан, ладжын атаулары кездеседі [9, p. 10]. Аушы құстарды аң аулауда пайдалану Қазақстанда XX ғасырдың басына дейін қолданыста болған [10, с. 6-12].

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

1.Қытай жылнамаларындағы қазақ тарихының деректері. (б.з. 275-840 жж.) екінші кітап. Алматы: Өнер. 2006. – 344 б.

2.Кумеков Б.Е. Государство кимаков IX-XI вв. по арабским источникам. – Алма-Ата,

1970. – 272 с.

3.Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. - Алматы: DPS, 2011.

4.Махмуд ал-Кашгари. Диван Лугат ат-Турк / Пер., предисл. и коммент. З.-А.М. Ауэзовой. Алматы, 2005. С. 346.

5.Кей-Кавус. Кабус-наме / пер. Е. Бертельса. Москва: Издательство восточной литературы, 1958. – 136-с.

6.Juvaini Ata-Malik. The History of the World-Conqueror / Trans. by J.A. Boyle. Manchester Univ. Press, 1997. P. 29

7.Саятшылық қазақтың дәстүрлі аңшылығы. – Алматы: Алматыкітап, 2007. – 208 бет, суретті. Б. Хинаят, Қ.М. Исабеков.

8.Кононов А. Родословная туркмен. Сочинения Абу-л- Гази, хана хивинского. – М.-Л.,

1958.

9.Houtsma M. Th. Ein türkisch-arabisches Glossar, nach der Leidener Handschrift hrsg. – German: University of Toronto Libraries, 2011. 192 p.

10.Чорманов М. О скотоводстве у киргизов Западной Сибири // Сельское хозяйство и лесоводство. – С.-Пб., 1883. – №1. – 41-50 с.

ҰЖЫМДАСТЫРУ ЖЫЛДАРЫНДА ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАННЫҢ ШЕКАРАЛЫҚ АУДАНДАРЫ ТҰРҒЫНДАРЫНЫҢ ШЕТ ЕЛГЕ ҚОНЫС АУДАРУЫ

Қ.Р. Жириндинова,

С.Аманжолов ат. Шығыс Қазақстан мемлекеттік университетінің докторанты

Жаңаэкономикалық саясаттан ауытқу,ауылшаруашылығын ұжымдастырудағыжіберілген өрескел қателер мен асыра сілтеулер қазақ ауылының тұрғындарының әлеуметтік жағдайына қатты әсерін тигізді, аштық тудырды, өлкенің жергілікті тұғындарының көші-қондық жағдайларына әсерін тигізді. Қазақстан Орталық Атқару Комитеті мен Халық Комиссарлар Кеңесінің жаңа экономикалық саясат жылдарында қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық жағдайларды толық күйреткен 1928 жылдың 27 тамызындағы «Ірі бай шаруашылықтары мен жартылай феодалдарды тәркілеу және жер аудару туралы» декреті қазақ даласына ерекше қасірет әкелді. Өлкелік комитеттің II пленумындағы баяндамасында Ф.И.Голощекин: «Қазақтардың ұлттық сана сезімі өсіп келе жатқанын», ал мұның «жетекшісі - байлар» екенін айта келіп «Қазақ халқының кедейленуі мен қайыршылануынан кеңес өкіметіне келер пәлендей қауіп жоқ» деген тұжырым жасады. Сөйтіп, аталған қаулы бойынша республикада 700 шаруашылықты тәркілеу керек болды. Ресми құжаттар бойынша, Қазақстан аумағында

147

696қазақбайларыныңқожалықтарытәркіленіп,оныңішінде619қожалықиелеріөзініңтұрған мекенінен басқа жаққа жер аударылуға тура келді. Олардан 144474 мың бас мал тартылып алынып, колхоз, совхоздарға бөлініп берілген [1].

Бір-бірімен сабақтаса жүргізілген тәркілеу, ет және астық өнімдерін дайындау, күштеп ұжымдастыру, зорлап отырықшыландыру саясаттары дәстүрлі мал шаруашылығын толығымен күйретті. Қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлі шаруашылығы болып келген көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығына негізделген мал шаруашылығының ерекшеліктерін ескермеу, оған зиян келтіру қазақ халқының аштыққа ұшырап, қырылуына тікелей әсер етті. Ұжымдастырудың күштеу саясатының негізінде жүргізіліп, кеңес өкіметінің салық пен тәркілеуге бағытталған зомбылығы мен саяси қысымына шыдамаған, сонымен қатар әлеуметтік жағдайлары өте нашарлаған қазақтар шет елге кетіп, жан сауғалауға мәжбүр болды. Күштеу саясатына қарсы қазақ аудандарының наразылығы шекаралас аудандардың тұрғындарының Қытайға жаппай көшуімен ерекшеленеді. Республикамыздың шекаралық 11 аудандарының ішінде Шығыс Қазақстан облысының Тарбағатай, Зайсан, Марқакөл, Мақаншы аудандары бар. Бірақ кейбір деректерде Қытаймен шекаралас емес аудандардың қазақтары да Голощекин зұлматынан құтылу үшін шекара асқандығы туралы мәліметтер кездеседі.

1930 жылы ауа көшуді тексеруге құрылған мемлекеттік комиссия Шығыс Қазақстан облысының 3 шекаралық ауданы бойынша, мынадай қорытындылар шығарған:

1.Тарбағатай ауданынан – 417 қожалық;

2.Марқакөл ауданынан – 61 қожалық;

3.Зайсан ауданынан - І238 қожалық.

Барлығы 1716 қожалық шекара асқан[2, 177 б.].

Ал енді шекарадан өтерде осы үш ауданнан шекара отрядтарымен қанша қожалықтары ұсталғанына назар аударатын болсақ[2, 177 б.]:

1.Тарбағатай ауданынан – 221 қожалық;

2.Марқакөл ауданынан – 21 қожалық;

3.Зайсан ауданынан – 518 қожалық. Барлығы 760 шаруашылық қолға түскен.

Соныменқатар,ОГПУ-дыңҚазақстанбойыншаөкілініңБК/б/партиясыныңөлкелікпартия

комитеті бақылау комиссиясының жауапты қызметкері Столбоваға 1932 жылы 22 маусымда жолдаған хатында Тарбағатай ауданының № 1, 3, 5, 6 ауыл кеңестерінен жиыны 654 үй көшіп, оның 214-і ұсталғандығын және 1931 жылдың наурызында № 4 ауыл кеңесінің таулы аймағынан тұрғындардың түгел көшіп кеткендігі жөнінде айтылған. Ал мамыр айында көшпек болған 37 үйдің 22-сі ұсталғандығы туралы хабарлаған [3, 3 б.]. Мұнда "Қытайға көшкен қазақтардыбайлардыңбасқарғанытуралыәдеттегіголощекиншілбайбаламнегежоқ" - дептаңданбайқоятұрғанжөн.Оныңүстіне мұндайбасшыларәдеттепартиямүшелеріболып табылған.

1930 жылы сәуірде ОГПУ-дың округтік бөлімі Қытайға көшкен шарушылықтар туралы мынадай деректер береді [4, 65 б.]: «1930 жылдың ақпаны мен наурыз айлары бойынша Мақаншы ауданынан 269 шаруашылық, оның ішінде 191 шаруашылық – «барлығы колхозшылар; Зайсан ауданы бойынша 503 шаруашылық, Тарбағатай ауданы бойынша 56 шаруашылық (мәліметтер толық емес болуы мүмкін); екі ай ішінде 2 аудан бойынша (Мақаншы және Зайсан аудандары) бойынша Семейлік Ертіс маңыннан барлығы 839 шаруашылық, оның ішінде 772 кедей-орташалардың шаруашылықтары көшкен».

Осы құжаттар жинағында 1932 жылдың 1 қаңтарынан 1933 жылдың 1 қаңтары аралығында шекаралық Тарбағатай ауданынан Қытайға 4460 адам (162 шаруашылық) көшіп, 1865 мал басыәкетілген.Соныменқатар,осыауданныңҚытайданҚазақстанға741реэмигрантықайтып келгендігі де нақты көрсетіледі [4, 65 б.]. Бұл мәліметтер дәлелді болу үшін, мұрағат деректерінде сақталған осы мерзімдегі болған фактілерді де ескеру қажет. Мәселен, Тарбағатай ауданының № 4,5,6,1 шекаралық ауылдарында 1932 жылдың көктемінде саяси жағдай күрделі болған. 20 күн ішінде № 6 ауылдан 20 шаруашылық малдарымен көшіп кеткен

148

[5, 48б.]. Осы ауылдарда аштық белгілері болып, осы мәселені қарастырған бюро мүшелері колхозшылар мен жеке шаруашылықтарға азық-түлік беру және балықпен қамтамасыз етуге бұйрық берген. Яғни бұл бюро шешімінен, шындығында да алыста орналасқан шекаралық ауылдарда аштық болып, сондықтан олардан шет елге кетуге мәжбүр болу фактісін көреміз. Мұндайжағдайларды өкіметбасындағылардабіліп,жергіліктіорындарғахабарламажасаған. Мысалы, округтық атқару комитетінің төрағасы Ярмухамедов 1930 жылы 21 сәуірде «өте құпия»деген белігімен Тарбағатай аудандық атқару комитетіне жіберген хатында былай деп көрсеткен [5, 29б.]: "Соңғы уақытта шекаралық аудандардағы кеңес органдарына қызметке орналасу мақсаты,кейінірекқызметіншетелгекетугепайдалануүшінжүргізілетінжағдайлар кездесіп отыр. Сондықтан, округтік атқару комитеті шекаралық аудандарда жұмыс істеу қызметіне қызметкерлерді қатал тексеру негізінде қабылдауды ұсынады. Және ол ОГПУ-мен және Жаркенттегі, Бахтыдағы және Тарбағатайдағы шекаралық күзет органдарымен келісім негізінде жүргізілуі тиіс".

Партия мүшелері бастап Қытайға көшу туралы фактілер өте көп кездеседі. Мәселен І9З1 жылы 22 ақпанда Тарбағатай ауданының № 7 ауылының "Қазақстан" колхозының төрағасы Сибенов Сәми жергілікті халықты Қытайға көшіруге ұйымдастырған [6, 14 б.]. Осы түні бұл колхоздан 50 шаруашылық, соның ішінде "Қазақстан" колхозының мүшелері көшіп кеткен. Бірақ шекаралық отрядпен 22 адам малдарымен және жеке мүліктерімен ұсталған. Сонымен қатар Голошекиннің өзінің атына жергілікті жерлерден түскен құжаттарда коммунистер мен комсомол мүшелерінің де Қытайға кетіп жатқандары туралы деректер баршылық. Мысалы, солардың бірінде - Күршім ауданынан Қытайға ауа көшулер туралы мәлімдемеде шет елге кеткен 170 қожалықтың 30-ы байлардікі екенін, сондай-ақ олардың ішінде 5 партия және 9 комсомол мүшелері бар екені көрсетілген. Тарбағатай ауданының ауылдарының жаппай көшуіне көмектескен 21 ауыл басшыларының партия қатарынан шығарылып, жауапқа тартылғандығы туралы деректер де кездеседі [2, 172 б.].

Қытайғакөшудікейбіржерлердебайемес,колхозбасшыларыменкоммунистердіңбастауы кеңесөкіметініңкүштеусаясатынадегеннаразылықтыңбірбелгісіболыптабылады.Бірақбұл фактілерді сол кезеңде көрсету, сталиндік-голощекиндік зорлап ұжымдастыру саясатын айыптауменбірдейеді.Сондықтанбұлмәселеденегізгітұлға– байболыпқалаберді.Сонымен қатар, қазақтар тек шекаралық аудандарда ғана емес, басқа аудандардан да кеткен. Мысалы, Күршім ауданынан 1930 жылы 2 қожалық кеткен [7, 18 б.]. Көкпекті ауданының басшылары Юсупов, Алтынков облыс орталығынан тұрғындардың шет елге қашуына байланысты, осы ауданды «шекаралық аудан» деп есептеген. 30 адамнан тұратын отряд жіберуін сұраған [8, 47 б.]. Осы деректерді келтіре отырып құжаттардың аздығына байланысты, кеңес өкіметінің күштеу саясатының салдарынан қанша шаруашылық Шығыс Қазақстан облысынан Қытайға кеткендігі жөнінде нақты мәлімет келтіру қиын. Шындығында да шекаралық аудандардағы қазақтардың хал-ахуалы әлеуметтік жағдайы нашар болғандықтан және жергілікті басшылардың асырасілтеушілігінің салдарынан Қытай асуларына мәжбүрболды.Сондықтан біз Қытайға тек қазақ халқы ғана көшіп кетті деп, бір жақты ғана қарамауымыз керек. Жергілікті тұрғындардың өз қоныстарын тастап, шет елге кетуіне әсер еткен көп себептерді атап көрсетуге болады. Соның ішінде ауыр тигені салық саясаты болып табылады. Тарбағатай ауданының №2 ауылдық кеңесінің төрағасы Ерубаев Адылбекті тергеу барысындағы хаттамаға назар аударатын болсақ, ол Тарбағатай ауданында салық салу объектілерін есепке алу 4 рет жүргізілген [4, 67 б.]. Үшінші рет тізім жіберілгеннен кейін, өкіл Чумбинов келіп, әрбір орташаны шақырып, нақты мал санын анықтап қана қоймай, 1926 мен 1927 жылдары қанша мал болғандығы туралы да мәліметтер жинайды. Бұл жылдардың малдары салық ретінде төленіп, көбі азыққа пайдаланған болатын. Бірақ Чумбинов 1928 жылғы мал санына осы жылдардағы мал санын қосып, тізім жасайды. Осылайша, көптеген қазақтарға артық мал саны жазылады. Мысалы, Усинов Азекенге ұлымен бірге 200 бас қой артық жазылады.

Екінші себеп, кеңес өкіметі орнағанға дейін ата-анасынан бөлек шыққан отбасыларына тізім жасап, оларды салық аз төлеу үшін мүлкін бөлгендігі жөнінде айып тағып, істерін сотқа береді. Ерубаев Адылбек, мысал ретінде, 5 ауылдық кеңестің азаматы Сағитаев Зайнулланың

149

жағдайын келтіреді. Ол 1917 жылға дейін жеке бөлініп шығып, 1921 жылдан бері жеке салық төлеп келген ұлын арнайы бөліп, салық аз төледі деп айыпталды. Бұл үшін ол 1 жылға, ұлы жарты жылға сотталған. Шаруашылығында болған 30 бас ірі қара мен 320 бас қойдың 16 бас ірі қарасы мен 60 бас қойы ғана 13 адамнан тұратын отбасына қалтырылды [4, 68 б.].

Кеңес өкіметінің салық саясатындағы «асыра сілтеушіліктері» жергілікті тұрғындардың билікке деген сенімін жоғалтып, олардың өздерінің әл-ауқатына ешқандай назар аудармайтынына көздері жетті. Ал енді өз наразылығын білдіріп, Қытай асқан қазақтардың қызыл әскерлердің қолынан шекара бойында қанша қырылғандығын жоғарыда айтып кеткен шаруалар көтерілісіндегі шығынмен қосатын болсақ, осы жылдары Шығыс Қазақстанда өкімет қолынан қанша адам құрбан болды деген сұрақ туады. Негізінде қазақтардың шекара бойында қым-қиғаш атыс кезінде қайтыс болулары туралы нақты тарихи деректер әдебиеттер мен мұрағат құжаттарында кездеспей отыр. Тек арқа сүйейтініміз мерзімді басылымдарда шыққан көз көрген адамдардың естеліктері. Сол қанды қырғында тек біздің өлкеміздің қазақтары ғана емес, Қазақстанның ішкі жағынан ауа көшкен қазақ ауылдарының да тұрғындары құрбан болған. Мысалы сондай ауылдың бірі Айыртас жайлауында "Қызыл қырандар" отрядының қоршауында қалып, кәрі-жасы, бала-шағасына қарамай қызылдардың қолынан түгелдей қаза тапты. Сонымен бірге шекара тұрғындары Марқакөл ауданының "Үшбұлақ жайлауында[9, 2 б.], Катон-Қарағай ауданының Қойтүбек деген жерінде[10, 3 б.] және Тарбағатай ауданының [11, 4 б.] Қытаймен шекаралас жерлерінде үлкен қырғынға ұшырады.

Отандық тарихтағы өзекті мсәелелердің бірі болып келе жатқан мәселе - сан мыңдаған қазақтың 1929-1932 жылдары респуликадан сыртқы көші-қонға байланысты Қытай асып кетуі. Демек, 1931-1932 жылдары аштыққа ұшыраған қазақтарға өкімет тарапынан болған қысымға шыдамаған Тарбағатай өңіріндегі бір дүйем ел Қытайға өтіп кетуге әрекет жасапты. Бұл негізінен Көкпекті, Ақсуат, Аякөз, Үржар елді мекендерінің халқы болатын. Шекарада қызылдар оқ боратып, одан аман қалғандарын осы өңірді мекендеп, өмір сүруге күштейді. Яғни,Ақсуаттыңқұт-берекедарығанҚызылтас,Қызылкесекөңіріненжерауғанбіршамажұрт шекарада тоқталып, Көкталға әкелінді. Олардың сол кездегі ұзын саны 500 отбасын құраса керек. Бұл дегеніміз 1374 адамдар болғаны көрінеді [12].

Ал енді тарих ғылымдарының докторы, профессор Т.Омарбеков «20-30 жылдардағы Қазақстан қасіреті» атты еңбегінде ол шетелге кеткендер жайлы толық тоқталады. Соның ішінде, Қытаймен шекаралас аудандарына қысқаша сипаттама береді. 1931 жылы бұлардың жалпысаны11болды﴾бұрын16болды﴿.Олар:Алакөл,Лепсі,Жәркент,Кеген,Катон-Қарағай, Зайсан, Тарбағатай, Үржар аудандар, сондай-ақ, Талдықорған және Ақсу аудандарының шекараға жақындау бір бөліктері еді. Шекаралық аудандардағы халықтың жалпы саны 1931 жылы 505,701 адам, яғни Қазақстан халқының 7,33 пайызы болды. Ал олардың әлеуметтік құрамы төмендегідей еді: жұмысшылар - 25510 адам, қызметкерлер - 25318, ұжымшаршылар -228387, кедейлер мен батырақтар - 101924, орташалар - 79264 және кулактар - 45298 болған екен. Сонмен бірге, осы құжатта шекаралық аудандардағы халықтарының ұлттық белгілері де берілген. Яғни, 66,1 пайызы - қазақтар, 33,35 пайызы еуропалық ұлттардың өкілдері және 0,55 пайызы Орта Азия халықтары болатын, яғни шекаралық аудандардағы қазақтар саны-334.368 адамдар екендігі байқалады [13]. Сонымен, ұжымдастыру жылдары Шығыс Қазақстанның тұрғындарының шет елге жаппай қоныс аудару Қытаймен шекаралас аудандарда кең етек алды. Кеңес өкіметінің күштеу саясатының салдарынан әртүрлі әлеуметтік топты құраған қазақ халқы бас сауғалап, жат жерге кетуге мәжбүр болды. Тарихымыздың осындай көлеңкелі жақтарын аймақтық негізде әлі де тиянақты зерттеуді қажет етеді.

1926-1939 жылдар аралығындағы қазақтардың үлес салмағын, әлеуметтік құрылымын зерттеуде 20-30 жылдардағы кеңес өкіметінің экономикалық және әлеуметтік салаларда жүргізген шараларының салдарын айқын көрсету қажет. Бұл бірінші кезекте, қазақ халқының үлес салмағының азаюына әкеп соққаны белгілі. Шығыс Қазақстандағы аштық және шет елге жаппай қоныс аудару қазақ халқының құрылымына, санына тікелей ықпал етті. Малынан айырылып, күйзеліске ұшыраған және аш қазақтардың алдында, енді бір ғана жол - өкімет

150

саясатына бас иіп, бағыну ғана қалда. Бұл әрине олардың колхозға мүше болып кіру үрдісін тездететүсті.Біздіңойымызша,бұлсөзжүзіндеерікті,аліс жүзіндеамалсызколхозшыболған қазақтардыңқалың бұқарасын жаңаөмірге ерікті ұмтылғандардеп айтуға ешқандай негіз жоқ.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

1.Қозыбаев М. Қ., Алдажұманов Қ. С., Әбілқожин Ж. Б. Қазақстандағы күшпен коллективтендіру: қорлық пен зорлық. - Алматы, 1992. -7 б.

2.Қойгелдиев М., Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді? - Алматы.-1993.-177 б.

3.Шаяхметов М. Кұжаттар не дейді? //Дидар.-1992. - 20 маусым.- 3 б.

4.История Казахстана ХХ века в документах. Сборник документов архива Президента РК.

Алматы, 2005. – 84 с.

5.Ш Қ О М А. 788-қор. 1-тізбе. 37-іс. 29-п.

6.Ш Қ О Қ З Т Қ О. 578-қор. 1-тізбе. 58-іс. 14-п.

7.Ш Қ О Қ З Т Қ О. 74-қор. 3-тізбе. 89-іс. 18-п.

8.Ш Қ О Қ З Т Қ О. 788-қор. 1-тізбе. 41-іс. 47-п.

9.Тұрар Қ. Үшбұлақтағы қанды оқиға //Дидар. - 1993. - 3 қыркүйек. – 3 б.

10.Мусин М. Қойтүбек қоңыраулары //Дидар. - 199І. - 15-16 мамыр. – 2 б.

11.Салықов А. Әйелше киінген әскер //Егеменді Қазақстан.-1992. - 30 мамыр. – 3 б.

12.Саябаев М. Көкталдағы құлыптас құпиясы // Семей таңы. 1998 жыл. 8 шілде, 4 б.

13.Омарбеков Т. 20-30 жылдардағы Қазақстан қасіреті.-Алматы: Санат, 1997. -274-275 б.

ҚОМАН-ҚЫПШАҚТАРЫНЫҢ ЭТНИКАЛЫҚ ТАРИХЫНЫҢ МƏСЕЛЕЛЕРІ

А.Н. Сагинаева,

әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Қазақстан тарихы кафедрасының докторанты

Ерте орта ғасырларда әлеуметтік, саяси, табиғи жағдайларға, яғни қоршаған ортаға бейімделу барысында Еуразия аумағын қоныстанған көшпелілер бірігуге және келісіп әрекет жасауға мәжбүр болған. Осындай бірігулер нәтижесінде жаңа этностар, мәдениеттер пайда болып, өркениеттің негізіне айналатын мықты этникалық топтар қалыптасқан. Қазіргі таңда этносқа өзіндік жалпы белгілері мен ерекше мәдениеті, психологиясы, тілі, сонымен қатар өз қауымы мен атауын сезінетін белгілі бір аумақта тарихи тұрғыда қалыптасқан адамдардың тұрақты био-әлеуметтік қауымдастығы ретінде баға берілген [1, 402 б.]. Ерте орта ғасырлардың соңына таман Қазақстан аумағында сондай бір мықты этникалық қауымдастық қоман-қыпшақтар тарих сахнасына шықты. XI-XIII ғасырдың бас кезі қоман-қыпшақ этникалық бірлестігінің, соның ішінде күшті әулеттік елбөрілі руының билікті өз қолында шоғырландырып, туыс түркі тілдес тайпаларды қуатты Қыпшақ хандығы төңірегінде топтастырып, Шығыс Дешті Қыпшақ жерінде хандық құрған кезеңі ретінде сипатталады. Бүгінгі батыстық тарихи және анықтамалық әдебиеттерде «Қыпшақ хандығы» «Алтын Орданың» синонимі ретінде қолданылады. Қыпшақ тілдік тобына жататын түркі тілдес халықтар Алтын Орданың құрамына енген кезеңде де ортақ этномәдени кеңістікті қалыптастырып, XI-XIV ғасырларда халықаралық қатынас құралы болған қыпшақ тілінде сөйлеген [2, 30-31 бб.].

Ескі қыпшақ тіліндегі топонимдер, этнонимдер және этнотопонимдердің түркі ономастикасындағы алатын орнын қарастырған М.Е. Әлімбаев Қазақстанның ерте орта ғасырлар тарихына қатысты этногенез, этнология мен түркология мәселелерін, түркі халықтарының тарихындағы сабақтастықты зерттеуде этнотопонимдердің дерек ретінде маңызды екенін айта келе қыпшақтанушы С.М. Ақынжанов, этнограф В.А. Туголуков, қытайтанушылар француз П. Пелльо мен кеңестік В.С. Таскиннің пікірлерін қарастыра келе: «қимақ-кимек-кумак – аралас текті, аралас тілді, яғни тілінде хундардың да, дунхулардың да

151

тілдік ерекшеліктері бар этнос. Қазіргі Қазақстан даласына қоныс аудара келіп қыпшақ аталғанға дейінгі кимек-кумак тілі ерекшеліктерінің бірі – жекелік мағынада н, ал көптік мағынада т, ат, ит, ут аффикстерін қолданды. Қазақ халқының құрамындағы қыпшақтар шежіресіндегі қара қыпшақтарды қимақ-кимек, ал сары қыпшақтарды – половецтер», - деп көрсетеді [3, 10 б.]. Ғалымның пікірінше қара қыпшақ атанған қимақтардың негізгі бөлігінен бөлініп Шығыс Европаға қоныс аударып кеткен құмақ аталғандарды,жекелік мағынада құман деп атаған. Яғни, құмак этнонимінің соңғы «к» дыбысы – көне түркі тілдерінде көптік мағынаны білдіретін қосымша болған. Сонда негізгі тайпалық бірлестіктен бөлініп кеткен құмақтардың бір бөлігіне көптікті білдіретін соңғы «к» қосымшасының орнына жекелік мағынадағы «н» аффиксі қолданылған. Осыдан барып половецтердің құман немесе қоман дейтін екінші атауы пайда болған және құман этнонимінің жекелік мағынаны білдіретіндігін оның құмаут дейтін көпше түрі дәлел болады [3, 11 б.].

Қазақ даласында болған халықтар мен қағанаттар, хандықтар мен мемлекеттер сыртқы жауларынан қорғану үшін одаққа біріккен кезеңдерді бастан өткерген. Ру-тайпа көсемдерінің келісімімен беделді тайпалардан шыққан хандар ел билеген. Билік мұрагерлік жолмен жалғасып отырған. Жалпы, орта ғасырларда Еуразияның далалық аймағын мекендеген халықтардың тарихы, мәдениеті, салт-дәстүрлері, дүниетанымы ұқсас. Сыртқы күштердің ықпалы, яғни көрші халықтармен саяси, мәдени байланысы нәтижесінде көшпелі түркі халықтарының тарихы жаңа беттерге толықты, мәдениеттер алмасты, жаңа этникалық топтар қалыптасты. Ортағасырлық Қазақстан тарихын зерттеуші ғалымдардың пікірінше қыпшақтардың құрамына кірген этникалық компоненттер түркілер ғана емес, моңғолдар (қидан, күрлеуіттер) мен угорлықтар (мажарлар) да болған [4, 306 б.].

Бірақ белгілі қыпшақтанушы ғалым, академик Б.Е. Көмеков бұл көзқарастың расталмайтынын араб деректері бойынша анықтап береді. Ол туралы Б.Е. Көмектов: «В средневековых арабских письменных сочинениях содержится ценная информация по этнонимии кипчаков Дешт-и Кипчака. При этом сообщения Ахмада ат-Тини и ад-Димашки относятся к племенному составу кипчаков Восточного объединения, а сведения ан-Нувайри, Ибн Халдуна пролевают свет на племенной состав кипчаков Западного объединения. Рубеж между Восточным и Западным Кипчакским ханством проходил по р. Итилю. Структура племенного состава кипчаков, относящаяся ко второй половине XI – нач. XIII вв., была сложной и неоднородной. Кипчакская общность вобрала в себя, помимо собственно кипчакских, тюркоязычные кимекские, куманские, огузские, древнебашкирские, печенежские, а также тюркизированные элементы ираноязычного этнического пласта. Тем самым не подтверждается тезис, выдвигаемый рядом ученых о наличии в составе кипчаков домонгольского периода центральноазиатских монгольских группировок», - деп жазады [5,

134 б.].

ҚыпшақтардыңэтникалықтарихынақатыстызерттеужүргізгентарихшыС.Ш.Казиев1237 жылы жазылған қытай деректеріне сүйеніп қыпшақтардың көшпелі өмір салтын ұстанатынын және антропологиялық келбетінің моңғолдардан бөлек, көк көзді, жирен шашты болғанын айтады. Сонымен қатар ғалымның пікірінше қаңлы, башқұрт, қыпшақтар моңғол шапқыншылығына дейін жеке этникалық топтар болған. Тек қазақ, өзбек, ноғай, башқұрт, қарақалпақ халықтарының негізгі этникалық ядросы қалыптаса бастаған XV ғасырларда ғана қаңлы-қыпшақ, күрлеуіт-қыпшақ және қытай-қыпшақтар атанып қыпшақ тайпалық бірлестігіне енген деп көрсетеді [4, 306 б.].

Қыпшақтардың құрамына басқа көшпелі түркі тайпаларының сіңісіп кетуінің басты себебі әскери-саяси жағдайға байланыстыжәнемәдени-шаруашылық тұрмыстарының ұқсастығынан болуы керек.

Б.Е. Көмеков генеологиялық аңыздарға сүйеніп қоман-қыпшақ этникалық бірлестігі қалыптасуының негізгі кезеңдерін атап көрсетеді:

-татар ақсүйектерінің Ертіс бойына қоныс аударуы;

-жеті тайпа (қыпшақ, құман, кимек, оғыз, қаңлы, қарлұқ, пешенег, ұйғыр – С.А.) моңғол жеріндегі ұлы көшпелілер империясының құрамында болып, кейін қоныс аударған;

152

- қимақ және қыпшақтардың қазақ даласында қоныстануы.

Қыпшақтанушы белгілі ғалым С.М. Ақынжановтың анықтағаны бойынша қыпшақтар тарихын, мәдениетін және салт-дәстүрлерін қалпына келтіру үшін Мубарак-шах Мерверрудидің «Китаб ал-ансаб» (Шығу тегі туралы кітап) еңбегі аса маңызды. Кітапта ұсынылған 60 этникалық атаудың ішінде қимақ және қыпшақ этносаяси бірлестігінің құрамына әр түрлі тарихи кезеңдерде енген қимақ, қыпшақ, уран, қай, йемек, байандұр, татар тайпалары айтылады [6, 32 б.]. С.М. Ақынжанов қыпшақтардың этникалық тарихын қарастырғанда фактілік материалдарды сипатына қарай үш топқа: тарихи, лингвитстикалық және археологиялық-этнографиялық деп бөліп қарастырған. Ғалымның өзі атап көрсеткеніндей тарихи және лингвистикалық жағы біршама зерттелген де, ал археологиялықэтнографиялық деректер тобы қарастырылмаған.

Ал, белгілі американдық тарихшы Питер Голден қыпшақтардың тайпалық атаулардың шығуы мәселелеріне арналған зерттеуінде, қыпшақ тайпаларының құрамына: қай (қытай), бадаж (бадай, бадан), барақ (берет, барат-қаңлылардың бір бөлімі), баяуыт (моңғолдардан тараған), буржоглы (Хорезм далаларынан шыққандар), бзанки (Димишкиде кездеседі), Шағрақ (Байхакида кездеседі), Жетіоғлы (Читевичи-орыс жылнамаларында), шортан (Димишки бойынша), дурут (дорут, дортИбн Халдун), енжоғлы (иланжуг-Нувейри), Итоба (Димишки, Нувейри, ибн Халдун), күшет (М.Қашқари, Бейхаки), көр (гөр-венгр-латын құжаттарында),қарабөрікті(Димишки,ибнХалдун),күлоба(ибнХалдун,Нувейри,кулобичиорысдеректеріндегі),Құман(құманлыДимишки),қоңыроғлы(Нувейри,ибнХалдун),мекрүт (бекрүт-Рашид ад-Дин), мингузоглы (Димишки), орунггут (Рашид ад-Дин), елбөрілі (Жузжани, Нувейри, Ибн Халдун), өрен (ұран-Жувейни), печене (Димишки), тарғыл (орыс жылнамаларында), тертероғлы (орыс жылнамаларында), тоқсоба (Димишки), китанопа (орыс жылнамаларында), күшоба (орыс деректерінде),Тоғыз оғыз, башқұрт, ұрысоба, Ймек (кимек), ұйғыр (Димишки бойынша) тайпаларын жатқызады [7, 31-37 бб.].

Дегенмен әлі күнге тоқсоба, етебичи, иета, төртоба сияқты тайпалардың қыпшақ бірлестігінің құрамына жатқызылуы, шығу тегі, этнонимнің пайда болуына байланысты көзқарастар толық өз шешімін тапқан жоқ. Қыпшақ антропонимдерін қарастырып жүрген филолог М.Е. Әлімбаев: «қыпшақтану мәселесімен айналысқан зерттеушілердің барлығы дерлік токсоба этнонимнің бірінші компоненті токс сөзін – тогуз немесе тоғыз сан есімінің у- ы дыбыстары түсіп ықшамдалған фонетикалық варианты, ал екінші компоненті оба сөзін рутайпа мағынасын білдіретін көне түркі атауы деп қарайды. Осы сияқты тортоба да, төрт сан есімі мен оба дейтін көне түркі сөзінен біріккен екі компонентті этноним. Етебичи — иета немесе жеті реттік сан есімі мен оба сөзінің фонетикалық варианты, еба және орыс тілінің чи суффиксінен құралған үш компонентті этноним. Сонда токсоба, төртоба, етибичи дегеніміз тоғыз,төртжәнежетіруданқұралғанбірлестіктерболыпшығады»,- дейкелетүркітанушылар, этнологтар және шығыстанушылардың көне түркі тіліндегі оба сөзі мен оның фонетикалық варианттары ру-тайпа мағынасын білдіреді деген пікіріне қосылады [3, 8 б.].

Белгілі қыпшақтанушы академик Б.Е. Көмеков араб деректері негізінде қомандардың (құман) ортағасырларда қыпшақ және қимақ тайпаларымен тең дәрежедегі этникалық топ болғанын дәлелдеп жүр [8, 14-17 бб.]. Академик Б.Е. Көмековтың пікірінше, қомандар қыпшақтар сияқты бастапқыда қимектерге тәуелді болып, кейін ХІ ғасырда қыпшақ хандарының билікті өз қолдарында шоғырландыруна байланысты кимек тайпаларымен бірге қыпшақтарға тәуелді болған. Бірақ территориялық орналасуы жағынан әр тайпаның өзіндік қоныстану аумағы болғанын атап көрсетеді ғалым, ол туралы: «кимекские племена наиболее компактно обитали на Иртыше в Восточном Казахстане и Западном Алтае. Основным доменом кипчаков был Центральный Казахстан. Куманы составляли западную ветвь кимекокипчакского объединения и расселялись на территории между северными приаральскими степями и предгорьями Южного Урала», - деп жазады [8, 15 б.]. Бұл пікірді қыпшақтанушы С.М. Ахинжановтың да ұстанғаны белгілі, ол өз зерттеуінде ХІ ғасырда қыпшақтар Ертістің оң жағалауы мен Алтай тауларын, ал Ертістің сол жағалауын қыпшақтардың йемек тайпасы қоныстанғанын жазған. Сонымен қатар, Ертіс пен Об өзендерінің аралығында каи мен уран

153

тайпаларының мекені орналасқанын айтады [9, 60 б.]. Ал, қоман тайпаларының жеке қоныстану аймағы туралы айтылмайды.

БелгілітүркітанушыРесейғалымыС.Г.Клящторныйдыңайтуынша,қыпшақтар1055жылы оғыздарды ығыстырып, Киев Русінің оңтүстік шекараларына орныққан және олардың құрамына түркі әулетінен шыққан Ашина (Асень) тайпасымен бірге қаилар (каепичи) және йемектерде (емякове) кірген. Қун-қомандар қыпшақтардың батысында, ал шығыс бөлігінде Екінші Бұлғар хандығының негізін салушы дунайлық қыпшақ әулеті орналасқан. Арал маңындағы Дешті-Қыпшақ тайпаларының құрамы ХІІ ғасырларда қаңлылармен толыққан, яғни олар қыпшақ бірлестігіне кірген, бірақ толықтай сіңіп кетпеген [10, 25 б.].

ХІІ ғ. қыпшақтардың шығыс шекарасы найман, қаңлы және керейіт қоныстарымен көрші жатты. Қыпшақтар солтүстігінде Батыс Сібірдің орманды далалық өлкесімен, солтүстікшығысында Енисей қырғыздары мен хакастармен шектесіп, солтүстік-батысында Еділ бойы мен Орал өңірі тұрғындары бұлғарлармен және башқұрттармен этникалық-саяси, мәдени байланыста болғаны белгілі. Археологиялық ескерткіштердің материалдары бойынша Батыс Сібірді қоныстанған халықтардың мәдениеті оңтүстігіндегі көрші халықтардың мәдениетімен тығыз байланысты болғанын көрсетеді. Бірінші мыңжылдықтыңсоңы екінші мыңжылдықтың бас кезінде Оңтүстік Сібір, Орталық Азия аумағында орын алған саяси оқиғалар аймаққа өз ықпалынтигізді.СолтүстікҚытайжеріндеқұрылғанЛяомемлекетінің(916-1125)мұрагерлері қидандардың Х ғасырдың бас кезінде Орталық Азияның далалық аумақтарына басып кіруі этникалық картаны өзгеріске ұшыратты. Нәтижесінде ХІ ғасырдың бас кезінде түркі тілдес халықтардың қоныс аудару үдерісі жүрді.

Бүгінгі оңтүстік орыс далаларын ортағасырларда қоныстанған тайпалар тарихын зерттеп жүрген ғалымдар Көшкімбаев А.К., Я.В. Пилипчук археологиялық жәдігерлер негізінде сросткиндік мәдениеттің ерекшеліктерін анықтаған Д. Савиновтың деректеріне сүйене отырып мәдениетте барлық ортағасырлық түркілік компоненттердің, атап айтқанда алтайтеле, ұйғыр, қимақ-қыпшақтық және енисей қырғыздарына тән этникалық компоненттердің орын алғанын айтады [11, 67 б.]. Солтүстік Алтай мен Батыс Сібірдің оңтүстік аудандарындағы сросткин мәдениетін бірінші мыңжылдықтың соңында жергілікті төрт мәдениет: солтүстік-алтайлық, батыс-алтайлық, новосібірлік және кемеровтік құраған және бұл мәдениеттер Ертіс бойы (жоғары Ертіс, Павлодар, Омбы) қимақтарының мәдениетімен ұқсас болған [12, 133 б.]. Қазіргі Томск облысының аумағында ортағасырларда қыпшақ компонентінің болғанын генетикалық мәліметтер бойынша анықтаған В.Г. Волковтың пікірінше қыпшақтардың бір бөлігі Томск облысының территориясына қоныстанып, жергілікті халықтың түркілену үдерісінің аяқталуына ықпал еткен. Бұл көзқарасты ғалым археологтар Л.М. Плетнева мен Д. Савиновтың Басандай мәдениеті бойынша жасаған тұжырымдарынегізінденақтылайтүседі.ҚыпшақтаросыаумақтақоныстанғанжәнеБасандай мәдениетіндегі мәйітті жерлеу дәстүрі қыпшақтардың жерлеу дәстүрімен бірдей болуы оған дәлел болатынын алға тартады [13, 71 б.]. Кірме компоненттердің болғандығын табылған археологиялық қазба жұмыстарының нәтижелері, жылқымен немесе жылқының басымен жерлеу дәстүрі, құрылыстарда сазды қолдану, әскери жерлеу орындарындағы ұқсастықтар, қару-жарақтары және т.б. дәлелдейді. Кірме компоненттер бойынша қимақ-қыпшақ тайпаларының бұл өңірге келген уақыты шамамен ХІғасырдың 30 жылдары болып табылады. Археологиялық деректер негізінде Басандай мәдениетінде түркілік қабаттың болуынан жергілікті халықтың этникалық тарихына қимақ, қыпшақтардың ықпалы болғанын, соның негізінде томск татарларының қалыптасқанын ғылыми тұрғыда бүгінгі таңда анықтап отыр

[14, 31 б.].

Каспий мен Арал маңын, Сыр бойын бағындырғаннан кейін қыпшақтар Хорезм мемлекетінің солтүстік шекарасына дейін келді. Олар туралы 1030 жылы хорезмшах Алтыншаш,қыпшақтардың Хорезммен шекараласдалалық жерлердеқоныстанғанын жазады. ХІ ғасырдың аяқ кезінде оңтүстікте Қарахандармен шектесіп, екі елдің арасындағы шекара Балхаш көлі мен Алакөл ойпатындағы көлдер болды. Қыпшақ хандары өз мемлекетінің шекарасын кеңейте отырып, Қарахандармен шектесіп жатқан жерден Қанжек Сеңгір бекінісін

154

салады [15, 9 б.]. Қыпшақ тайпаларының этникалық территориясы өздерінің этникалық-саяси бірлестігі шебінің тұрғысынан алғанда, негізгінен тұрақты болған. Сонымен, қоманқыпшақтарының этникалық мәселелерін қарастыра келе қорытынды жасар болсақ, ортағасырлық коман-қыпшақтары құрған мемлекеттің орталық аумағы Қазақ жері және қыпшақтар қазақ халқының қалыптасу үдерісінде басты компонентті құраған ядроның бірі болған. Ал, қомандар қимақ тайпалары сияқты қыпшақ бірлестігінің құрамында хандықтың гүлденуіне атсалысқан, біраз бөлігі батысқа қарай қоныс аударып, Шығыс Еуропа жеріндегі халықтардың этникалық тарихына ықпал еткен.

Жалпы, ХІ-ХІІІ ғасырлар аралығында түркі тайпалары мен этникалық топтары қыпшақтардың саяси аренадағы беделін мойындап, өздерінің бір этносқа жататынын саналы түрде сезіне отырып, ортақ «қыпшақ» этникалық атауын алған. Дегенмен әр ру-тайпалардың өзіндік қоныстану аумағы болған. Мәселен, бүгінгі Батыс Қазақстан жерінде сол кезеңде қоман-қыпшақтарымен бірге оғыз және печенег тайпалары өмір сүрген. Ал, қоманқыпшақтары қонысының шығысында қаңлы, найман, керей тайпалары көрші болса, оңтүстігінде кимек, қарлұқ, жікіл, ұран, қай тайпалары қоныстанған еді. Яғни, бұл кезеңде қыпшақтарға қолданылған географиялық ареал солтүстікте Батыс Сібірдің орманды далалық өлкесімен, солтүстік-шығысында Енисей қырғыздары мен хакастармен, солтүстік-батыста Еділ бойы мен Орал өңірі тұрғындары бұлғарлармен және башқұрттармен, оңтүстікте Хорезм мемлекетімен шектесіп, олармен этникалық-саяси, мәдени байланыс жасағанына көз жеткізуге болады. Қорыта айтқанда, ХІ-ХІІІ ғасырлардың бас кезіне дейін Ертістен бастап, Дон мен Дунайға дейінгі аймақта қыпшақ мәдениеті үстем болып, күшті қоман-қыпшақ этникалықбірлестігіхандыққұрды.Алайдақыпшақхалқықалыптасуыныңаяқкезеңінмоңғол шапқыншылығы тоқтатып тастады.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

1 Философиялық энциклопедиялық сөздік. Алматы, 2013. – 480 б.

2 Тажутов А. Куманы, половцы, кипчаки и казахи. Алматы,1998. – 64 с.

3Әлімбаев М.Е. XIV-XV ғасырлардағы қыпшақ антропонимдері (тарихи-лингвистикалық талдау). Филол.ғ.к. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация авторефераты.

Алматы, 2010. – 25 б.

4Казиев С.Ш. Кипчаки: концепции этнической истории // Тюркские народы. Фрагменты этнических историй (отв.ред. М.Н. Губогло.). – М.: ИЭА РАН, 2014. – 442 с.

5 Кумеков Б.Е. Арабские письменные памятники как источник по этническому составу кипчаков Мамлюкского государства // Проблемы источниковедения, историографии и истории Востока: Материалы международной научной конференции, посвященной 90-летию со дня рождения профессора В.М. Бейлиса. Луганск: ЛНУ имени Т. Шевченко, 2013. – 262 с. 6 Ахинжанов C.М. Кыпчаки в истории средневекового Казахстана. Алматы, 1999. -327 б.

7 Голден Б.П. К вопросу о происхождении племенных нахваний кипчаков // Сб. мат. международной научной конференции Кипчаки Евразии: история, язык и письменные памятники. Астана, 2013. – 430 с.

8 Кумеков Б.Е. Кипчаковедение-концептуальное научное направление Евразийского масштаба // Сб. мат. международной научной конференции Кипчаки Евразии: история, язык

иписьменные памятники. Астана, 2013. – 430 с.

9Ахинжанов С.М. Из истории взаимоотношений кыпчаков и Хорезма в ХІІ-начале ХІІІ века

//Археологические исследования в Казахстане. Алма-Ата: Наука. 1973. – 208 с.

10Кляшторный С.Г. Кипчаки, команы, половцы. Сб. матер.междун. научн.конференции «Кипчаки Евразии: история, язык и писменные памятники», 29-30 май 2013. Астана, 2013. – 430 с.

11Пилипчук Я.В., Кушкумбаев А.К. Кыпчаки и Сибирь (некоторые вопросы тюркизации населения Западной Сибири) // История, экономика и культура средневековых тюркотатарских государств Западной Сибири: материалы II Всероссийской научной конференции. Курган: Изд-во Курганского гос.ун-та, 2014. - 148 с.

155

12Беликова О.Б. Среднее Причулымье в X-XIII вв. – Томск: Изд-во Том. ун-та, 1996. – 272

с.

13Волков В.Г.Кыпчакский компонент в составе средневекового населения Кузнецкой котловины и Томского Приобья в контексте генетических данных. // История, экономика и культура средневековых тюрко-татарских государств Западной Сибири: материалы II Всероссийской научной конференции. Курган: Изд-во Курганского гос.ун-та, 2014. - 148 с.

14БеликоваО.Б.Басандайскаякультура // Народы и культуры Томско-НарымскогоПриобья. Томск: изд-во Томского государственного уни-та, 2001. – С. 30-32.

15Кадырбаев А.Ш. За пределами Великой Степи. Алматы: Демеу, 1997. – 200 с.

ӘЗІРБАЙЖАН ТАРИХЫНДАҒЫ ОҒЫЗДЫҚ КОМПОНЕНТТІҢ КӨРІНІСІ (топонимдік атаулар негізінде)

А.О. Кошымова,

әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың 3-к. PhD докторанты,

Еуразияның өзге көшпелі тайпалары секілді оғыздар да ортағасырлық Батыс Азия мен Шығыс Европа тарихында айтарлықтай орын алды. Оғыздардың әлемдік тарих сахнасына шығып орын алуы көптеген оқиғалармен тығыз байланысты. Ол өз кезегінде Саманидтер мен Буид мемлекеттерінің өмір сүруін тоқтатуымен, Газневидтер әулетінің құлауымен және Византия империясының да құлауымен сәйкес келеді. Бұл дәуірдің өзіне тән ерекше оқиғалары қатарына Селжұқ империясының құрылуы мен крест жорығының басталуы жатады, сондықтан да, оғыздардың тарихи тағдыры Таяу Шығыс, Алдыңғы және Кіші Азияның көптеген аумақтарымен тығыз байланысты. Оғыздар өз кезегінде көрші елдер тарихына этникалық, саяси және әлеуметтік тұрғысынан да ықпалын тигізбей қоймады. Оғыз тайпаларының тарихи айшықты ізі Қара теңіз, Оңтүстік Орыс, Балқан түбегі тарихында да қалды.Қонысаударакөшкен оғыздардыңкөптегенхалықтардыңхалықболыпқалыптасуында да өз орны бар. Этникалық қалыптасу тұрғысынан көптеген ғалымдардың қызығушылығын тудырған оғыздар мәселесінің даулы әрі шешілмеген тұстары көп-ақ. Себебі бір ғана ХХ ғасырдыңөзіндеәзірбайжанғалымдарыөздерініңата-бабаларыныңбейнесінбесретөзгерткен [1, 33]. Этногенез мәселесін қарастыру барысында тарихи, жазба және археологиялық дерек мәліметтері басшылыққа алынады. Сондай-ақ, этнография, антропология, лингвистика және т.б. ғылым салалары да көмекке келеді. Қалай десек те, мол дерек қорын пайдалана отырсақ та, мұндай қиын да күрделі мәселенің толығымен өз шешімін табады деп кесіп-пішіп айтуға болмас.

Әзірбайжанхалқыныңэтногенезімәселесінекелгендеәзірбайжанзерттеушілерініңболсын, басқа ұлт өкілдерінен болсын тарихшы-зерттеушілердің қалыптастырған тұжырымды көзқарасы жоқ. Сондықтанда, әзірбайжан халқының пайда болу тақырыбы әлі де күрмеуі шешілмеген мәселе деп айтуға болады. Тек Гейбуллаев қана өзінің тұжырымды ойын "К этногенезу азербайджанцев" атты еңбегінде айтқан. Осыдан бастап қана белгілі бір ой туындайды. Дегенменде, автордың көзқарасы бойынша ХІ-ХІІ ғғ. селжұқ-оғыздардың аталмыш территорияда пайда болуына дейін әзірбайжан халқы негізінен қалыптасып та үлгерген.Оғыздар,оныңойынша,Әзірбайжандағытүркіхалықтарыныңсанынкөбейтетүскен және де әзірбайжандармен шоғырланып, ортағасырлардағы этногенезіне қатысады [2].

ХХ ғасырда тарих ғылымының өзекті мәселелерінің қатарында әзірбайжан халқының этникалық үдерісінің сипаты белсенді талқылауда болды. Мұндағы маңызды да даулы сұрақтардың қатарында халықтардың түркіленуі мәселесі тұрды. Кейбір зерттеушілердің көзқарасын алып қарастырар болсақ, қабылданған пікірлер бойынша ежелгі Әзірбайжанды (яғни Кавказдық Албанияны) мекендеген тұрғындардың басым бөлігі түркітілдес болған [3, 13]. Қандай да болмасын халықтың этникалық тарихын зерттеуде ол елдің атауының, яғни этнонимнің шығу тарихын қарастыру маңызды да шешуші орын алады. Мұндай мәселенің басын ашуда әр зерттеуші алдына қойған мақсат-міндеттерін айшықтай отырып, түрлі

156

әдістерді қолданып қарастырады. Этнонимді зерттеу тарихпен және этнографиямен байланысты: бір жағынан этнонимдік материалдар этнографиялық мәліметтерсіз жеткіліксіз саналса, екінші жағынан этнография этникалық атауларға тілдік талдау жасауда да көп көмектеседі. Әзірбайжандық топонимист Г.А. Гейбуллаевтың зерттеулеріне сүйенсек, Әзірбайжан жеріндегі этнотопонимдердің осы аумақтағы этникалық үдерістер тарихы мәселелерін шешуде маңызды болып есептелінетін түркі этнонимдеріне бағыт беріп тұратындығын байқаймыз [4].

ХІ ғасырдың ортасында Әзірбайжанды Орта Азиядан шыққан түркі көшпелі тайпалары саналатын оғыздардың бір бұтағы селжұқтар жаулап алды. Осының негізінде Әзірбайжан топонимдерінде жаңа түркілік есімдер пайда болды. Махмұд Қашқари бойынша оғыздар жиырма екі тайпадан құралған болатын. Олардың қатарында: қынық, қайығ, байундур, Йуа - Йыуа, салғұр, афшар, бәктілі, бугдуз, байат, йазғыр, аймур, қарабөлук, алқабөлук, ігдір, урәгір - йурәгір,тутырқа, улайундлуғ,тугәр- тігәр,бажанак,чувулдар,чәбни,чаруқлуғ[5,18-19].Ал Рашид ад-Дин бұл тайпалардың қатарына қарық және қарқынды қосып оғыздар жиырма төрт тайпадан құралған деп көрсете отырып, оғыз жаулаушылығы кезінде олардың қатарына ұйғыр,халладж,қыпшақ,қаңлыжәнеқарлұқсекілдітайпалардыңдақатысқандығынкөрсетеді [6].А.Гусейнзаденіңпікіріншеаталмышоғыз тайпаларынанафшар, байат,байундур, бәктілі, чәбни, чувулдар, аймур, салғұрлар Әзірбайжан топонимінде өзіндік із қалдырғанына тарих беттерін аша түскен сайын көзіміз жетеді. Дегенмен де бұл көрсетілген тізім толық деп айта алмаймыз. Себебі, Әзірбайжан территориясындағы жер-су атауларынан өзге де, мысалы атап айтарболсақ,халладж,қаңлы,қарабөлук, чепне,салоржәнет.б.осы секілді17оғызэтнонимін кездестіре аламыз. Бұл өз кезегінде оғыз тарихы мен әзірбайжан халқы тарихын одан әрі тереңдете зерттеуді қажет етеді дегенді білдіреді. Осындай салыстырмалы талдауларды Г.А. Гейбуллаевтың "Топонимия Азербайджана" атты еңбегінен де кездестіре аламыз [4]. Ол Махмұд Қашқаридің еңбегінде көрсетілген тайпалар атаулары бойынша оғыз-селжұқ этнотопонимдеріне тоқталады.

Ортағасырлық көші-қон үдерісінің мақсаттары мен басты себептері көбіне-көп жаулаушылықпен байланысып жататыны түсінікті. Осы тұрғыдан қыпшақтардың ығыстыруымен оғыздар Кіші Азия, Солтүстік Кавказ, Балқан түбегі тәрізді аумақтарға қоныс теуіп, сол аталмыш жерлердегі этникалық үдерістергеөз ықпалыменхалықтың қалыптасуына тигізген әсерін зерттеу этникалық тарихи зерттеулерге қосылған үлес болмақ. Миграция дегеніміз географиялық кеңістіктегі орнын ауыстырмай-ақ қауымдастықтар мен топтардың арасындағы араласу деген түсінік береді Я. Щепаньский. Өз кезегінде көші-қон үдерістері негізінде тайпа атауларының жер-су атауларында өз бейнесін сақтап қалып отыратыны көп жағдайда кездеседі. Бұл жөнінде А.Р. Агеева "Страны и народы: Происхождение названий" атты еңбегінде "Исследование тюркских этнических названий, отраженных в топонимии Дагестана, помогает при изучении географии, этнографии и этногенеза тюркских народов Дагестана, миграционных процессов. Так, этноним теркеме перенесен из Азербайджана; он относится к группе терминов-мигрантов (ср. название селения Уллу-Теркеме в Дербентском районе). Участие этнонимов-мигрантов в тюркской топонимии Дагестана свидетельствует о миграции туркмен и карабаглинцев из Азербайджана. Этот факт подтверждается и рассказами старожилов. Переселившиеся туркмены и карабаглинцы были малочисленны и, находясь в иноязычной среде, подверглись сильному влиянию кумыков и русских, утратили свой язык и обычаи, но топонимия сохранила их этнонимы" деп көрсетеді [7, 17-18 бб.].

Мұндай Әзірбайжан территориясындағы топонимикалық атаулардағы оғыздық компоненттер жөнінде А.Гусейнзаде өзінің "Параллели огузских этнонимов в современной топонимии Азербайджанской ССР" деп аталатын мақаласында М.Қашқари мен Рашид адДиннің жазбаларындағы оғыз тайпалары туралы "кейбір фонетикалық өзгерістермен Закавказье топонимдерінде өз көрінісін тауып бүгінгі таңға дейін жеткендігін және олардың он бірі Әзірбайжан жерінде кездесетінін" сөз ете отырып, Әзірбайжан территориясында ХІХІІғасырларда мекен еткен түркітілдес тұрғындардың арасында түрік-селжұқтар мен оғыздар басымырақ түскендігін көрсетеді [8, 47].

157

БұлтопонимдерСелжұқтардыңнеболмасаИльдегизидтердіңкезіндепайдаболғанкөшпелі және әскери тұрақтар мен ауыл-аймақтардың атаулары болып табылады. Бұл тайпалардың кейбірі ХІІ ғасырдағы Әзірбайжанның әскери-саяси тарихында айтарлықтай рөл атқарған. Мысалы, олардың қатарында қынық, бектілі, афшар, йиве және қыпшақ тәрізді тайпаларды ерекше атап өтуге болады. "На военные силы племен йиве опирался Кызыл-Арслан, когда в 1191 г. он совершил государственный переворот в государстве иракских Сельджукидов и провозгласил себя главой основанногоим Азербайджанского султаната..."[9, 148-149 б.].Осы тәріздіой-пікірдіН.Н.Шенгелиядандакөругеболады:"селжұқтарГрузияжерінекіреотырып, олардың стратегиялық және әкімшілік басқару пунктерінде маңызды орынды иемденді...

Грузия территориясында түрік тайпаларының жаппай отырықшылану үдерісі жүре бастады. Тонаушылық мақсатымен келген селжұқтар кейін қайтпады" [10]. Н.Н. Шенгелияның осы сөздерін келтіреотырып В.Л.Гукасян былай деп жазады: "Неслучайногрузинскимисторикам того периода Грузия была известна под двумя названиями: Картвелоба (букв.: Грузиноба) и Диди Туркоба (Великая Туретчина). Вся восточная и западная части Грузии в "Диди Туркоба" [11, 25]. Ары қарай: "Об оседании огузских и кипчакских племен в Восточной Грузии свидетельствуют и этнотопонимы данной зоны: Текели (Марнеульский р-н), Мугаилы (Дманисский, Болнисский и Марнеульский р-ны), Саатлы (Дманисский р-н), Аккуллар Капанакчи, Улашлы, Чанахчи, Борчалу (Марнеульский р-н) и др." [11, 25]. Көріп отырғанымыздай кез-келген тайпа қоныс аударуы барысында өзінің жүріп өткен жолында қандай да бір із қалдырып отырады. Осыдан да бірнеше халықтардың түбі бір болып, тарихи тамыры жалғасып жататындығын аңғаруға болады. Мысалы, Әзірбайжан жеріндегі Нахчыван аталатын қаласы мен Қазақстанның Жезқазған облысының Ұлытау ауданындағы "Нақозған" атты жер атауларының түбіріне талдау жасай келе Б.С. Қошым-Ноғай былай дейді: "...Ежелгі оғыз тайпаларының ең жақын мұрагерлерінің бірі болып есептелетін әзірбайжан елінде "Нахичевань" деп аталатын қала бар. ...Зер салып қарар болсақ, "Нахчыван" атауы мен "Шобанақ" топонимінің мағыналас сөздер екенін аңғару қиын емес: "Нах + чыван" = "Шобан

+ нақ".

"Нақ" тұлғасы топонимдерде тек жұрнақ түрінде ғана кездеспей, түбір күйінде ұшырасатынын Қазақстандағы жер атауларынан да көреміз. Жезқазған облысының Ұлытау ауданында "Нақозған" атты жер бар. Бұл атаудан да біз оғыз дәуірінің мұрасын аңғарғандаймыз: Нақ + оғыз + қаған = Оғыз қағанның ордасы (мекені, жайлауы, т.б.) немесе оғыз қағанның қонысы" [12, 140-141]. Мұндай топонимикалық атауларды зеттеу түркі халықтарының этникалық жақындығын анықтауғаөз көмегін тигізеді.Этникалық атаулардың жер-су атауларында көрініс табуы мәселесімен қатар, бүгінгі таңға дейін түркі халықтарына ортақ тарихи мұраларымыздың бірі "Қорқыт ата" кітабының қай ұлтқа тиесілілігі жөніндегі мәселедеөзектілігін жойған емес.Себебі,әзірбайжан жәнетүрік ғалымдарының "Қорқытата" эпосына деген қызығушылығын арттырып отырған бұл ескерткіш тек әзірбайжандарға ғана емес, сонымен бірге түріктерге де, сондай-ақ түрікмендер мен басқа датүркітілдес халықтарға да ортақ. Олардың арасында ең алдымен эпостың пайда болуы мен таралу территориясына қатысты дау туындауы да заңдылық. Көптеген ғалымдар бұл эпостың дүниеге келген жері Әзірбайжан дегенді ұстанады (мысалы, Зейналов Ф.Р. Древнетюркские письменные памятники. Баку, 1980.). Мұндайғалымдар қатарында Г.Арслы, А. Демирчизаде, М. Еркин, Ф. Кепряль, А. Дилачар және т.б. бар [9, 155].

Мұндай көзқарастың орын алуын авторлар былайша түсіндіреді: "Правильность этого мнения подтверждается рядом аргументаций. Во-первых, отражением в эпосе топонимии Азербайджана - "Алынджа" (крепость - в Нахичевани), ""Гарадаг, озера "Геокча", городов "Гянджа", "Барда", "Дербенд" и др. Во-вторых, и это исключительно важно, - характером языкового материала в эпосе. Исследуя последний, А.Демирчизаде подчеркивал "параллельность огузского и кипчагского элементов" в языке "Китаби Деде Коркуда" при "преобладании огузских элементов" (Демирчизаде А.М. язык эпоса "Китаби Деде Горгуд". Баку. 1959. на азерб. яз. - 28 б.). А такое смешение и параллелизм огузско-кипчагских элементов могло выработаться лишь в таких регионах, где долгое время происходил процесс

158

контактирования, сосуществования и смешения кипчакской и огузской семьи тюркских языков. Этого не могло быть и даже в Туркмении, в которой почти отсутствовали тюрки кипчакской семьи. Он мог быть и действительно был именно в Азербайджане, веками происходил приток тюрок-кипчаков с севера, а затем уже с начала ХІ в. тюрок-огузов в лице сельджуков сюго-востока.Так чтоесть всеоснованиядля утверждения,чтоесли истоки эпоса "Деде Коркуд" могли происходить из обширных просторов тюркоязычного мира того времени, но в решающей мере он сложился, развился и обогащался именно на территории Азербайджана, а потому и является замечательным фольклорным памятником азербайджанского народа [9, 155].

Мұндай жақындық пен ұқсастықтың орын алуы заңдылық. Себебі, оғыздар Сыр бойынан ығыса жылжығанда олармен бірге ауыз әдебиеті үлгілері саналатын эпостар мен аңыздық әңгімелердің де бір территориядан екінші бір территорияға таралуы орын алған. "Қорқыт ата кітабының" Әзірбайжан аймағында дүниеге келгендігі туралы пікірлердің де осындай жәйттермен байланысы болса керек. Дегенмен де мұндай көзқарастардың тарихи еңбектерде көрініс беруі халықтардың арасындағы қандай да бір байланыстың бар екенін тағы да дәлелдей түседі. Оған мысал, Қорқыттың әкесі Қарақожа оғыздардағы баят руынан болса (ал, оғыздар тарихтан белгілі Әзірбайжан жеріне қазақ жерінен барған), шешесі қыпшақтан болған. Сондықтан да тарихи эпостың дүниеге келуі жайындағы және Қорқыттың тарихи тұлғасы жайында зерттеулер әлі де жарыққа шығады.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

1.Тунян В.Г. Прирастание Азербайджана к истории Армении: мифы и реалии. - Ер.: Институт истории, 2013. - 298 с.

2.Гейбуллаев А. К этногенезу азербайжанцев (Историко-этнографическое исследование). 1 том. - Баку: Элм, 1991. - 552 с.

3.Древнейшие государства Кавказа и СреднейАзии./ Отв. ред. тома Г.А. Кошеленко. - М.:

Наука, 1985. - 495 с.

4.Гейбуллаев Г.А. Топонимия Азербайджана (Историко-этнографическое исследование).

- Баку: Элм, 1987. - 197 с.

5.Қашқари М. Түбі бір түркі тілі ("Диуани луғат ит -турк"). - Алматы: "Ана тілі", 1993. -

192б.

6.Фазлуллах Рашид ад-Дин. Джами ат-таварих. - М.-Л.: Издательство А. СССР, 1960.

7.Агеева Р.А. Страны и народы: Происхождение названий. - М.: Наука, 1990. - 256 с.

8.Гусейнзаде А. Параллели огузских этнонимов в современной топонимии Азербайджанской ССР // Сов. тюркология. 1977. №4.

9.Сумбатзаде А.С. Азербайджанцы - этногенез и формирование народа. - Баку: Элм, 1990.

- 304 с.

10.Шенгелия Н.Н. Сельджуки в Грузии в ХІ вв. Тблиси, 1968. // Сумбатзаде А.С. Азербайджанцы - этногенез и формирование народа. - Баку: Элм, 1990. - 304 с.

11.Гукасян В.Л. Об азербайджано-грузинских и языковых контактах // Советская тюркология. 1980. - №4. - С. 22-33.

12.Қошым-Ноғай Б.С. Тіл ұшындағы тарих ("Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққан туралы"). - Алматы: "Жазушы", 2003. - 496 б.

TANZİMAT DÖNEMİNDE MEKTUPLAŞMA

N. Borsokeyeva,

Gazi Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü doktora öğrencisi, Ankara, Türkiye

İnsanlar arası haberleşme aracı olarak tanımalayabileceğimiz mektup, toplumsal yaşamda önemli yere sahiptir. İş, sipâriş, davet, gurbet, asker, hasret ve devlet kuruluşlarıyla olan resmî taleplerin arzı

159

gibikonulardayazılanmektuplar,yazınınicadıdönemlerinekadaruzanıyorveçokgenişbirçeşitlilik, renklilik arz ederler. Mısır’daki “Çömelmiş Kâtip” heykeli mektup türünün başlangıcından haber vermektedir. Firavunlar’ın diplomatik mektupları, III ve IV Amenofis’in ( İsa’dan önce XV ve XIV yüzyıllar)çeşitlimektuplarıbutürünbaşlangıçörnekleriolarakgörülebilir.HititlerinmerkeziHattuşa arşivinde bulunan mektuplar da önemli örneklerdendir. Bütün bunlar eski şarkın politika hayatının tanınması bakımından değerlidir [1, s.1-2].

Edebî mektuplar da çeşitlilik bakımından dikkat çekicidir. Bunlar arasında, gezi, gurbet, hasret, çeşitlikonulardamüşâhadeveteklifler,tenkidlerçerçevesindeolabileceği gibi,doğrudandoğruya bir edebî ekol, eser veya çeşitli konularla ilgili tartışmalar çerçevesinde deortaya çıkar. Mektuplar tarihî, sosyal, askerî, siyasi, dinî-tasavvufî, fikrî-felsefî ve edebî konularda dönemlerine, kişilere, kişiler arasındaki ilişkilere, sanaat eserinin arka planındaki çok defa bilinmeyen oluşum safhalına ışık tutmakta, dolayısıyla monografik-biyografik araştırmalarda da önemli rol oynamaktadır [2].

Mektup edebiyatı Avrupa’da XVII yüzyılda gelişmeye başlar. Bu yüzyıldan önce yazılan mektuplar; yukarıda da belirttiğimiz gibi politika ve tarih belgesi niteliğindedir [1, s.3]. Bir edebî tür olarak XVII yüzyıldan itibaren hızlı bir gelişme göstermeye başlayan mektup, özellikle romantik duyuş tarzının kendini kuvvetle hissettirdiği XVIII yüzyılda birbirinden ayrı düşmüş insanların özlemlerini, karşılıksız aşkları veya bireyin yaşadığı duygu / akıl çatışmalarını dile getirmiştir [3, s.10]. Türk edebiyatında mektuplar gerek Tanzimat öncesinde gerekse Tanzimat’tan sonra yazarlarımız tarafındansıksıkkullanılmıştır.Tanzimat’tanöncedeTürkdivanedebiyatı geleneğinde resmî ve özel mektuplar “inşa”sanatı içindekabul edilmiş, itinalı birdil veüslupla yazılan mektuplar münşeat mecmualarında toplanmıştır [2, s,226]. Münşeat mecmuaları edebiyatımızda mektup türünün ilk örnekleri sayılır. Mektûbât-ı Şeyh Aziz Hudaî, Mektûbât-ı Sezâi, Mektûbât-ı Niyâzi-i Mısrî gibi eserler sadece mektuplardan oluşmakta olup, bunlar “mektûbât” adı altında toplanmaktadırlar. Günümüze kadar ulaşan münşeatlar arasında büyük edebiyatçılara ait olanların sayısı pek fazla değildir. Nergisî ve Kâni’nin inşaları bu türün dikkate değer örnekleridir [4, s.17-23].

XVI yüzyılda, Fuzulî’nin evkaftan kendisine bağlanan maaşın bir türlü verilmemesi üzerine Nişancı Celâlzade Mustafa Çelebi’ye yazdığı Şikayetnâme mektup söz konusu olduğunda anmadan geçemeyeceğimiz örneklerden biridir. Devrin resmî dairelerinin çalışma tarzını ortaya koyan bu eser mektup-eleştiri olarak incelenebilir [3, s.19]. Divan edebiyatında mektuplar değişik isimler altında gruplandırırlar. Arîza, kaime, şukka, nâme, uhuvvetnâme, muhabbetnâme, tezkire, varak-pâre, kâğıt gibi sözcükler hep mektup anlamına gelmektedirler [5, s.30-503]. Ancak yazana, yazılan kişiye ve bu kişinin taşıdığı kimliğe göre bu isimler değişir. “Arîza” ve “şukka” alt kademedekilerden üst kademedekilere yazılan mektuplara; “uhuvvetnâme” ve “muhabbetname” kardeşlik ve sevgi duyguları ile bağlı kişilerin birbirine yazdıkları mektuplara verilen isimlerdir. “Varak-pâre” alçakgönüllülük ifadesini taşır“. Kâğıt” çok geniş manada halk arasında mektup anlamına gelmektedir. “Nâme” ise ilk kez, aşkmektupları için kullanılmıştır. Mektuplar ayrıca konularına göre de adlandırılmaktadır: Arzıhal, tebrik-nâme, tenhiye-nâme, taziye-nâme, cevap-nâme, teşekkür, müzekkere vb. Garp edebiyatında XVII-XVIII asırda gelişen mektup türü, Türk Edebiyatında en zengin ürünlerini Tanzimat’tan sonra vermeye başlamıştır [1, s.1-2].

Tanzimat’tan sonrakendini kuvvetlehissettiren Garp tesiri neticesindebirçok tanınmışşahsiyetler roman, tiyatro gibi yeni türlerde yazılmış eserleri ve edebiyatımız için yeni sayılabilecek mevzuda şiirleri Türkçeye tercüme ederken mektup nev’ini de ihmal etmemişlerdir. Jean Jacques Rousseau’nun Nouvelle Héloise’inden iki mektubu Münif Paşa, aynı eserden bir başka mektubu Pertev Paşa; Recaizade Mehmet ve Ahmet Mithat, Alexandre Dumas Fils’in L Dame aux Camélias’ınddan birer mektubu Türkçeye tercüme ettiler; Recaizade Ekrem, Marquise de Fouquier’nin vefatından on iki saat evvel, XIV. Louis’ye gönderdiği bir mektubunu dilimize çevirmişlerdir [1, s.339].

Türk edebiyatında özel mektupların bir yazı veya kitap içinde yahut bir kişiye ait toplu olarak yayımlanması da Batılılaşma süreciyle başlamıştır. Bunlar arasında Ebuzziya Tevfik’in Numûne-i Edebiyat-ı Osmaniyye’sinde (1296) bulunan Akif Paşa’nın Şeyh Müştak’a, Şinasi’nin Paris’ten annesine ve Namık Kemal’ın değişik kişilere yazdıkları edebî değer atfedilerek veya belge kabul edilerek yazılan ilk örneklerdir. Sonraları edebiyatçıların özel mektupları, zaman zaman dönemin

160

dergilerinde ve antoloji mahiyetindeki kitaplarda neşredilmiştir. Cumhuriyet’ten önce bir kitapta derlenmiş mektup örnekleri çok azdır. Bunlar arasında Beşir Fuad-Fazıl Necib arasında Mektûbat (1305), Ahmet Mithat-Muallim Naci arasındaki Muhaberat ve Muhaverat (1301) ve Abdülhak Hamid’in Mektuplar’ı ( I-II, 1334-1335) sayılabilir [2, s.226]. Biz bu yazımızda Muallim Naci ile Ahmet Mithat arasında gerçekleşen mektuplaşmalardan bahsedeceğiz. Bu iki edebiyatçı arasında cereyan edenmektuplaşmalarMuhaberat veMuhaverat adı altındatoplanmıştır.Küçükhacimde, 208 sayfadan oluşan bu kitap toplam on iki mektuptan meydana gelmektedir. Bu mektupların yedisi Ahmet Midhat’a beşi de Muallim Nâcî’ye aittir. Mektuplaşmalar gerçekleştiği sırada iki sanatçı daha birbirlerini görmemişlerdir.

Muallim Naci Sakız’da görevliyken Tercemân-ı Hakîkat gazetesine mektuplarını göndermiştir. Ahmet Mithat da ona cevap yazmıştır. Bu mektuplarda her iki sanatkârın da aile durumu, yetiştiği çevre, bulunduğu görevler,o devrin bazıkişileri, şiiranlayışı gibikonular yazılmıştır.AhmetMidhat bu kitapta yazdığı önsözde mektuplarına “mulahazât-ı edebiyye ve hekimiyye” [6, s.3] ihtiva ettiklerini söylemektedir. Eserdeki edebiyat bahsi daha çok şiir üzerinedir. Muallim Nâcî, Ahmet Mithat’ın eserlerinden edindiği izlenimler sonucu şiiri pek sevmediğini sonucuna varır: “Gâlibâ şi’ri pek sevmiyorsunuz. Zîrâ şimdiye kadar nâzârnazar-ı istifâdemden geçen âsâr-ı celîleniz içinde kendinizin olmak üzere pek az şi’re tesâdüf edebildim “Bendenizin ise hâlim pek başkadır. “şâ’irim” diyemez isem de “muhibb-i şi’rim demeye hiç tereddüt etmem” [6, s.35].

Nâcî’nin bu mektubundan şiirle ilgisi pek küçük yaşta iken başladığı görülür: “Ancak on-on bir yaşındaydım ki elime geçmiş olan köhne, fakat müzehheb bir mecmûa-i eş’ârı hemen ser-â-ser ezber etmiş idim. Bunda bir çok şâ’irlerin isimlerini görüp, eserlerini okudukça her birine ayrıca bir mahabbet peydâ eder idim. Dünyâda bu tâli’e-i mütâla’-i eş’ârdan aldığım lezzete bedel olabilecek hiçbir zevk bulunamayacağına hükmetmiş gitmiş idim (Midhat-Nâcî,1301: 35-36). Nâcî’nin şiir anlayışınınnasılgeliştiğinidebumektuplardanöğrenebiliriz:“Ekseriyetüzeremahzûnânesöylenmiş eş’ârı intihâb ederdim. Sinim ilerledikçe sevdâ-yı tabî’atim de ilerlerdi. Ekser-i evkâtımdîvân mütâla’asıyla geçerdi. Okuduğum sahîfelerde, gözlerim dâimâ hazîn sözler üzerinde tevkîf eylerdi” [6, s.36-37]. Ahmet Mithat cevaben yazdığı mektupta gençliğinde şiirle uğraştığını söyler. Gençliğimde şi’rle ben de iştigâl ettim. Tuna vilâyeti mektûbî kaleminde iken mektûbîmiz, mümeyyizimiz ve bâ-husûs erkân-ı müsveddenin ser-âmedi olan Gâlip Bey merhûm gibi behre-i edîbe ile mümtâz olan büyüklerimiz bize bir takım nesh-ı edîbe vererek tanzîrlerini emrederler ve nazım ve nesirde terakkimize bir gayret-i hayr-hâhâne ile himmet buyururlar idi [6, s.49].

Zaman geçtikçe ve araştırmaları arttıkça şiire düşmanlık göstermeye başlamıştır. Onun anlayışına göre şiirde söze değil manaya önem verilmelidir. Divan şiirinde tekrarlanan unsurlar onun şiirden uzaklaşmasına sebep olan başlıca nedendir. Onlar gibi şiir yazmaktan kaçındığı için şiiri bırakmış ve daha çok nesre yönelmiştir: “Bana bu fikir geldikten sonra âsâr-ı mevcûde-yi şi’ryye içinde beğenilecek şi’rleri pek nâdir görmeye başladım. Hangilerini beğeneyim? Cümlesinin hükmü “ sâkî bana şarâb ver. Sarhoş olayım. Gebereyim. Zîrâ bana felek veyahut mahbûbum cevr etti” ve yahut “ sâkî bana yine şarâb ver. Pür-şevk olayım. Zîrâ bana felek veyahut mahbûbum rûy-ı müsâ’ade gösterdi.” Sûretinde olan ve hep bu ma’nâyı güllerin kokusuyla ta’tîre ve bülbüllerin negamâtıyla teziyyne çalışılmaktan i‘bâret bulunan dîvânları kaça alayım? Kendi söylediğim ve söyleyeceğim şeyler dahi bunlardan başka bir şey olmadığı ve olmayacağını görerek mecmû’a-yı eş’ârımı da terk ettim, heves-i si’ri de kalbimden çıkardım” [6, s.53].

AhmetMithat’ınbu görüşübirbakımaTanzimatedebiyatçılarınınşiiranlayışınıteşkiletmektedir. Budönemde“EskişiirinTanzimat’tansonraüzerindefazladurulanvetenkidtarafı,şüphesiz kihayal dünyasıdır. Şiirimizde birdenbire bütün hâlinde görülen ve o kadar zevk değişikliğine rağmen asırlarca devam eden bu hazır hayaller, değişmez sembollü ve çok renkli hususî bir dil yaratmıştır” [7, s.22]. Ahmet Mithat’a da bu “değişmez sembollü” ve “çok renkli dil”i gereksiz süs olarak değerlendirmektedir. “Düşününüz bir kere, ey şâ’ir, düşününüz ki bir şi’rin nezd-i üdebâde makbûl olması için mevcût olan şerâit-ı edebiyyenin kaçı elfâza ‘âiddir, kaçı ma’nâya! Vezinler, kâfiyeler, imâleler, vakflar, fülanlar hep lafza ‘âid oldukları gibi elfâz-ı garîbeden mütenâfireden fülandan tevâkki-i hüsn-i insicâma fülana ri’âyet ve’l- hâsıl şerâitin hemen kâfesi lafza ‘âid olup ma’nâ

161

husûsunda hemen hiçbir şey görülmüyor. Demek oluyor ki söz, manzûm olsun, mukaffa olsun münsecim olsun, fülan olsun da isterse ma’nâdan ‘ârî olsun yine şi’r sayılacak” [6, s.55].

Midhat Efendi, Nâcî’nin Tercemân-ı Hakîkat gezetesine gönderdiği şiirleri beğenir. Ayrıca Nâcî’de Osmanlı şiirinde değişiklik yapacak kabiliyetin olduğunu fark eder. “Sakız’dan gönderdiğiniz “ Şâm-ı Garîbân” ve “Kuzu” ve “Vâdî-i Nusaybin” gibi nesh-i celîle-yi edîbeden her birini gördükçe bütün vücudum elektriklenmiş gibi bir şeyler hissetmeye başladım” [6, s.58]. Mahbûb-perestlik Ahmet Mithat’ı çok düşünen konulardandır. Gerçek hayatta yaygın olmamasına rağmen divan edebiyatında önemli yer tutan bu adetten şikâyetçidir. Bununla beraber yeni edebiyatçılardan bu zihniyete son vermesini ister [6, s.124].

Muallim Nâcî’ye göre de şiirin beğenilmeye değer olan tarafı sözce ve anlamca düzgün olanıdır. Düşünceler nesirle daha genişlikle ve özgürlükle anlatıldığı için nesri sevdiğini de belirtir, fakat nazımla güzel tasvir olunmuş bir düşünceyi nesre tercih eder [6, s.4]. İlk mektuplardaki hitap dili ise resmîdir. Ahmet Mitdhat’ın ilk mektubu “Edîb-i fezâ’il-me’âb lebîb-i ‘âli cenâb Nâci beyefendi Hazretlerine” [6, s.7] ikinci mektubu da “Şâ’ir-i şirîn-güftâr-ı edîb-i celîl-âsâr-ı Nâcî bey efendi hazretlerine” [6, s.7] diye başlar. Nâcî’nin hitabı da aynı yoldadır: “Hakîm-i kerîm Ahmet Mithat efendi hazretlerine” [6, s.8].Sonraları iki sanatçıbirbirleriylesanatsal değil tabîi konucakları kararını alırlar. “Bundan sonra siz bendenize mesela “ zât-ı mu’arref-sımât-ı edibâneleri” demeseniz, bendeniz de size “zât-ı âli-yi hikmet-penâhileri” demesem de olabilecek gibi anlarım” [6, s.33]. Son mektuplarda ise bizzat adlarıyla hitap etmeye başlarlar.

İstibdâd’ın baskıcı ortamında yazılan bu mektuplarda, genellikle edebî konular, düzgün ve hatâsız konuşma ve her türlü sözlü ve yazılı ifâdede başlıca tema’lar olarak ele alınır. “ubûdiyyet” Tanrı’ya olması gerekirken bazı yazarlar kendinden büyük olanlara da kulluk göstermektedir: “Ne fena alışmışız! Şuna arz-ı ‘ubûdiyyet, buna arz-ı ‘ubûdiyyet! Bundan hâsılımız ne? Ara yerde gaybûbet-i hakîkat!Öyledeğilmi?Küçük‘addolunanbiradambüyük‘addolunanbir adama bir mektup yazmak istiyor. Kalemi bir kere hokkaya batırıyor. Ama bu batırış, yazmak için değil. Ne bileyin ne için! Kuru bir süs müdür nedir? Başlıyor düşünmeye! Düşünüyor düşünüyor! Bu hâl ile belki sâ’atler geçer. Fakat henüz kâğıdın üzerinde bir nokta bile görülmüyor. Nasıl görülecek? Kâtip beyefendinin zihni pek karışık! Arzı-ı ‘ubûdiyyet etmek istediği zâtın ‘azametine lâyık hiçbir ta’bîr bulamıyor. Hâtırına “ubûdiyyet”ten başka bir kelime gelmiyor. Nazarında bu da pek küçük bir şey kalıyor. Belâya bakınız ki hiç öyle gelişi güzel mektup mu yazılır? Sâ’atlerce düşünmeli, hiç bir şey yazmamalı! Bu uzun uzadıya tefekkürün netîcesi olarak nihâyet bir iki kelime yazmalı. Sonra onu da bozmalı. Yine derin derin düşünmeye başlamalı!” [6, s.24-26]

‘Ubûdiyyet yazılarını Muallim Nâcî Sakız’da “mümeyyiz” nâmıyla Mektûbî Kalemi’nde bulunduğu zamanlar kaleme almıştır. Fakat bunları sadece memuriyyet görevi gereği yazmıştır. Muallim Nâcî’ye göre ‘ubûdiyyet yazılarının sanatsal değeri yoktur, içi sadece külfetlerle doludur. Ama bu yazılar yöneticiler tarafından beğenilmekte, külfetsizce ise tam tersine beğenilmememktedir [6, s.43]. A. Midhat Efendi-Muallim Nâcî arasındaki mektuplaşmalar sırasında, M. Nâcî tarafından yazılmış bir mektubun sonuna eklenen, “Mektuplarımı gazetenizde neşretmeyiniz ve çalışanlarınızı da bu mektuptan haberdâr etmeyiniz!” [6, s.43] îkâzından da baskı açıkça anlaşılmaktadır. MektuplardadikkatedilecekhususlardanbirideAhmedMidhat’ınNâcî’yegazetecilikhakkındabilgi vermesidir. İki sanatkâr birbirlerini görmeden mektuplar aracılığıyla birbirlerini tanımışlar birbirleri hakkında bilgi sahibi olmuşlardır.

Mektuplarda Nâcî’nin Varna’da sürdürdüğü hayatı pek sıkıntılı olduğunu öğreniyoruz. Varna’da, pek münzeviyâne yaşardım. Benim için cem’iyyet aramak yoktu. Vahdeti severdim. Beş on kitâbım vardı. Onlarla konuşurdum. Bu hâlimi cinnetimden ziyâde azametimden haml ederlerdi. Şöhret-i kibrim, henüz Varna’da bâkîdir sanırım. İhtimâl ki hakîkat-i hâlimi bilmeyen Varnalı’lara bendenizden bahsedecek olsanız “Adam bırak şunu! Bu kadar sene memleketimizde bulundu; kimseye selâm verdiğini görmedik” gibi bir söz işitebilirsiniz [6, s.38-39]. Muallim Nâcî’nin kendi dünyasındasanatçıbirkişiliktir.MuallimNâcîVarna’dahattatlıkladauğraşmıştır.Buonuntek yönlü değil çok yönlü bir sanatkâr olduğunu gösterir. Sanatkârın da başından geçirdikleri ve birbirlerine anlattıkları hikâyeler her ikisinin de aile hayatıyla fazla uğraşmadıklarını gösterir.

162

Bu mektuplar, Muallim Nâcî’nin edebiyat görüşlerinin şekillenmesine ve gelişmesine yardımcı olmuştur.AhmetHamdibuhususuşöyledeğerlendirmektedir:“AdınıMuhayyelât-ıAzizEfendi’deki bir hikâyeden alan ve her eline geçeni okuyan, fikirleri gibi his hayatına da onlara göre tanzim eden bu taşralı gence sade yazının kapısını açan şüphesiz Midhat Efendi’ydi” [7]. Kendisi de “Varna’da başı sarıklı bir mu’alim bulunduğum sırada bayağı bir mektep çocuğu gibi asâr-ı ‘âliyelerini okur idim. Şu aldığım mektûblarınızdan bile bir hayli istifâde ettim. Bendenizi dâ’ima müstefîdân-ı âsârınızdan olarak telakkî buyurmanızı ricâ ederim” [6, s.10-43] diyerek ondan yararlandığını söylemektedir. Ahmet Midhat ile Muallim Nâcî arasında cereyan eden bu mektuplaşmalar her iki sanatçının da şiir anlayışlarını ortaya koyması bakımından önemlidir.

KAYNAKLAR

1.Mektup Özel Sayısı. Tercüme Dergisi.- C.XVI.-1964.

2.Okay O. Batılılaşma Devri Türk Edebiyatı.- İstanbul: Dergâh Yayınları, 2005.

3.Kefeli E. Anlatım Tekniği Olarak Mektup.- İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2002.

4.Mektup Özel Sayısı. Türk Dili.- 1974-Temmuz.-17-23 s.

5.Develioğlu, F. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat. Ankara:Aydın kitabevi Yayınları.-30-503

6.Mithat A- Nâcî M. Muhaberat ve Muhaverat.-İstanbul, 1301.

7.Tanpınar A. H. XIX Asır Türk Edebiyatı Tarihi. Ankara: Yapı Kredi Yayınları, 2006.

СҰЛТАН-БИЛЕУШІЛЕРДІҢ ҚАЗАҚ ЖЕРІНДЕГІ ПАТША БИЛІГІНІҢ ОРНЫҒУЫНДАҒЫ РӨЛІ

Е.А. Галимов,

Әл-Фараби ат.ҚазҰУ-дың 3-курс докторанты

ХІХ ғ. ортасына дейін қазақ көшпелі қоғамының әлеуметтік құрылымының негізі ондағы жеке тұлғаның қоғамдағы жағдайын анықтаған сословиелік құрылымдардан құралды. Қазақ қоғамы ақсүйектер мен қарасүйектерге бөлінген сұлтандар, билер, батырлар, ақсақалдар, байлар, төленгіттер, шаруалар, қожалар т.б. тұрды. Осылардың арасынан сұлтандар, билер, батырлардың қоғамдық жағдайы Ресейдің қоластына өткеннен кейінгі кезеңде әлеуметтік өзгерістерге ұшырайды. Бұл өзгерістер қазақ қоғамының саяси және әлеуметтік сапасын толығымен трансформацияға ұшыратты. ХІХ ғ. патша әкімшілігінің қазақ жеріндегі басқару жүйесінің басты тірегі - қоғамның жергілікті билеушілері: сұлтан-билеушілер, болыстар, ауылдық старшындар болды. Олар патша әкімшілігіндегі шенеуніктік аппаратты меңгере отырып, көпшілігі құрметті азамат атағын және дворяндық иеленді.

Ресей империясының жергілікті шенеуніктері әр аймақта өзінше сипаталды. Мысалы, Кіші жүздегісұлтан-билеушілерменОртажүздегіағасұлтандардыңатқарушықызметтеріде,саяси аядағы рөлі де әр түрлі болды. Сонымен қатар, шенеуніктер арасында атқарушы қызметіне қарай да деңгейлік жіктелуі орын алды. Бұл деңгейлер қызмет етуші шенеуніктердің басқаратын әкімшілік бірліктеріне қарай көрініс тапты. Осы аталған қазақ арасындағы патшалық шенеуніктердің арасында сұлтан-билеушілердің Ресей империясының қазақ жерінде өз отаршылдық ықпалын жүзеге асырудағы рөлін ерекше атап өтпеуге болмайды.

ХІХ ғасырдың бірінші жартсында Ресей империясының үкіметі қазақ шенеуніктерінің қалыптасу үдерісін айқындаушы нақты жағдайлар жасап, (яғни, басқарудың ортаңғы және төменгі сатыларындағы қызметтерге тағайындау, материалды және моральдық жағынан қолдау көрсету, жаңа оқу орындарын ашу, т.б.) заңдық негізде ынталандырып отырды [1, P.87]. 1824 жылғы «Орынбор қазақтары туралы жарлыққа» сәйкес Кіші жүзде хандық билік жойылып, территориясы үшке, атап айтқанда, Батыс, Орта және Шығыс болып бөлінді. Әрбір бөлімнің басшылығына патша үкіметінің өзі тағайындайтын сұлтан-билеуші тағайындалып, сайлау үрдісі орын алған жоқ. Сонымен қатар, әскери-губернатор сұлтандарды тағайындауда патша үкіметімен жазбаша келісімшарт жасауға міндеттеді [2, с.197-228]. Осылайша Ресей

163

империясының жасаған әкімшілік реформалары сұлтантардың қазақ даласындағы жалғыз билік және патша үкіметінің өз пиғылдарын жүзеге асырудағы ең ұйымдасқан әрі ықпалды әлеуметтік топ ретінде бекітті.

Сұлтан-билеушілер Ресей империясы үкіметінің шенеуніктері ретінде билік тарапынан тағайындалған жалақы, шендер, ордендер, марапаттар мен сыйлықтар алып отырды. Сұлтанбилеушініңжалақысыайына100руб.менжылына60ширекұндықұрады.Олардытағайындау кезінде алтын қылыш, патшалық Ресейдің мемлекеттік елтаңбасы бейнеленген байрақ пен билік белгісі ретінде мақтау қағазы берілді. Сұлтандарға өз қарамағындағы қазақ халқын жазалауғарұқсат беріліп,Ресейлік шекаранықорғауәрі жекетыныштықтысақтаумақсатында 200 адамды құрайтын казак отряды мен офицерлері бөлінген [3, С.42-50]. Айта кетерлік жайт, сұлтан-билеушілер тек қазақ қоғамындағы ақсүйектер ұрпағынан ғана тағайындалып отырды. Империя билігінің бұл әрекетінен жергілікті қазақ элитасын жалпы Ресейлік шенеунік аппараттың құрамдас бөлігіне айналдыру мақсатын байқау қиын емес. Осындай жолдармен патша үкіметі өз билігін қазақ қоғамында баяғыдан өзіндік үстемдігіне ие болған сұлтандар арқылы бүкіл халыққа орнатпақшы болған еді. Дегенмен, бұл мәселеде империялық үкімет назарынан тыс қалған немесе толығымен түсініле алмаған жайттар да орын алған. Шын мәнінде, дәстүрлі қазақ қоғамында сұлтандар өздігінен ешуақытта билікке ие болған емес. Сұлтандардан хандар сайлап отырды, олар аристократия өкілдері саналды, бірақ халық олардың билігін мойындау не мойындамауда ерікті болды. Ал патшалық Ресейдің аталмыш саясатында сұлтандар алған рет қазақ даласында мұндай жоғары билікке ие болды.

Сұлтан-билеушілердің қазақ даласында отарлаушы мақсаттарын жүзеге асыруда патшалық биліктің негізгі қаруына айналғандығының тағы бір дәлелі – империя үкіметінің әрбір сұлтанбилеуші туралы толықтай мағлұмат жинап отыру, яғни қызмет ету тізімі, формулярды тізімдер, қызметі туралы аттестат, марапаттарға ұсынылатын билеушілер тізімдерін жасап отыру болды [1, P. 88]. Мұндай сипаттағы құжаттар жасау патша билігіне қызметтегі шенеуніктері туралы толық мағлұмат алып, өз бақылауында ұстап отыруға қажет болды. Сонымен қатар, мұндай құжаттар белгілі бір сұлтанды қызметінде жоғарылатуда немесе сұлтанды кезекті марапат пен шен беруге ұсынуда міндетті түрде тапсырылуы тиіс болды. Қазіргі тарих ғылымында бұл құжаттар сұлтандар институтының табиғатын сипаттауға жәрдем ететін материал ғана емес, сонымен қатар сұлтандардың жеке тұлғаларын зерттеудегі жалғыз-дерлік нешгізгі дерек екені даусыз.

1824-1869 жж. аралығында Орынбор ведомоствосы қазақтарының арасында сұлтанбилеуші қызметін жалпы 16 адам атқарған (Қосымша 1). Олардың барлығы Кіші жүз ханы Әбілхайырдың(1693-1748) ұрпақтары. Сұлтанинститутын енгізудің бастапқы кезеңінде, яғни 1824-1834 жж., сұлтан-билеушілерді жиі ауыстырып отыру орын алды. Ал ХІХ ғасырдың Ал ХІХ ғасырдың 30-жылдары бұл жағдай біршама өзгерді. Мысалы, Баймұхамед Айшуақов 17 жыл (1830-1847 жж.), Мұхамедғали Таукин 20 жыл, ал басқа да сұлтан-билеушідер он жылдан кем емес уақыт бұл қызметті атқарды. Бұл жағдайға әсер еткен екі оқиғаны көрсетуге болады: біріншісі, сұлтан-билеушілердің қызметтік міндеттері 1844 жылғы «Орынбор қырғыздарын басқару туралы жырлықта» нақтыландарылды; екіншісі, ХІХ ғасырдың 40-50-жылдары сұлтан-билеушілердің қызметіне қазақ халқын басқаруда тәжірибесі бар, аумақтық әкімшілікпен жұмыс жасау тәжірибесі бар, орыс шенеуніктерімен тіл табысқан, патшалық билік тарапынан қазақ шенеуніктеріне қойған талаптарын түсінетін тұлғалар келе бастады [1, P.88-89]. Сондай-ақ, бұл уақытта сұлтан-билеуші қызметіне патша билігі өз адамдарын ұсынып әрі тағайындап отырды. Мысалы, өз хаттарында Орынбор шекаралық комиссия төрағасы В.В. Григорьев 1855 жылғы сұлтан-билеуші үміткері ретінде Мұхаметжан Баймұхамедовты ұсынып, оның шенеунік қызметтегі көптеген жетістіктерін баяндады [4]. Осы бір себептен енді патшалық билік қызметіндегі сұлтан-билеушілер бар ынтасымен империяныңжоғарыбуындағышенеуніктерінежағып,марапаттарменсенімділіккеиеболуды мақсат етіп отырды. Сұлтан-билеушілер Ресей империясының билігін күллі қазақ даласына таратып, оның империяның саяси, әлеуметтік және мәдени жағынан да құрамдас бөлігіне

164

айналу үшін барынша қызмет еткенін шын мәнінде аңғармаған болатын. Өздеріне берілген билікті сұлтандар алғашқы уақытта толығымен түсіне алмаған.

Қазақ даласында дәстүрлі басқару жүйесінің бұзылуымен және жаңа әкімшіліктерриториялық құрылым мен жаңа қызмет етуші тұлғалардың қалыптасуымен даладағы басқарушы қандай болуы керек туралы қазақ халқының түсінігі ғана емес, өздерін, өз рулары мен орыс билігімен қарым-қатынасын қабылдауы толығымен өзгерді [5, P.673]. Егер

ХVII XVIII ғасырларда басқару ісінде батылдық, батырлық, рулар немесе тайпалық одақтардың көшу территорияларын қоғауды ұйымдастыра алу сияқты қасиеттер маңызды болса, өзгеріске ұшыраған ХІХ ғасырда Империя қызметіндегі қазақ шенеунігі «үкімет алдындағы біздің өкіліміз», «Үкімет жасаған барлық бұйрықтарды» дұрыс жеткізе алатын бастаушыболуыкерек еді [6].ХІХғасырдақазақ ақсүйектері өкілдерінің орныбелгілібірруға жатуымен емес, «патша мен отанға» берген антына беріктілігімен, жеке қабілетімен, өз руын, бөлімін не тайпасын империяға қызмет етуге қызықтырумен және сол арқылы өз ықпалы мен билігін сақтап қалуымен анықталды.

Жалпы сұлтан-билеушілер Ресей империясының құрамына қазақ елінің енуіне, патша үкіметінің отарлау саясатының толығымен жүзеге асуындағы негізгі қаруға айналды. Бұл империяның қазақ даласын өз ықпалы аясына енгізуге қатысты ұтымды әрі нәтижелі саясаты болды.Сұлтандарқазақхалқыменимперияныңүкіметі арасындағыбилік етіканалықызметін атқарып, патшалық үкіметтің қазақ жерінде орнығуында орасан зор рөл атқарды.

Қосымша 1

1824 жылдан 1869 жылға дейін, яғни сұлтан-билеушілер қызметі жойылғанға дейінгі бұл қызметте болған тұлғалар тізімі

Батыс бөлімінде:

-Қаратай Нуралиев, 1824-1826 жж.

-Шынғай Орманов, 1826-1830 жж.

-Баймұхамет Айшуақов, 1830-1847 жж.

-Мұхамедғали Таукин, 1847-1867 жж

-Әлмұхамед Сейдали, 1867 жылдан сұлтан билеуші қызметінің жойылғанына дейін.

Орта бөлімінде:

-Темір Ералиев Темир Иралиев, 1824-1825 жж.

-Медетғали Турдалиев 1826-1828 жж.

-Мәди Мұхамедғалиев, 1828-1829 жж.

-Жүсіп Нұралиев, 1829-1841 жж.

-Араслан Жантөрин, 1841-1855 жж.

-Мұхамеджан Баймұхамедов, 1855-1869 жж.

Шығыс бөлімінде:

-Жұма Құдаймендиев 1824-1830 жж.

-Жантөре Жиһангереев 1830-1835 жж.

-Шотай Бақтыгереев, 1835-1841 жж.

-Ахмет Жантөрин, 1841-1851 жж.

-Мұхамет Жантөрин, 1851-1869 жж. [7]

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1.Султангалиева Г.С. Казахское чиновничество Оренбургского ведомства:

формирование и направление деятельности // Acta Slavica Yaponica, Tomus 27, pp. 77-101.

2.Материалы по истории полтитического строя Казахстана / Сб. составлен к.ю.н. М.С. Масевич – Алма-Ата: Издательство академия наук Казахской ССР, 1960, Т.1. – 426 с.

165

3.Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами генерального штаба. Киргизская степь Оренбургского ведомства. Составил Л. Мейер. Главный редактор военно-статистических изданий Главного управления генерального штаба генерал-лейтенант князь Голицин. - Санкт-Петербург: Типография Э. Веймера и Ф. Персона. - 1865. - 414 с.

4.ЦГК РК Ф.4, оп.1, д. 2745, л.1-2.

5.Султангалиева Г.С. Казахские чиновники Российской империи XIX в.: особенности восприятия власти // Cabiers du Monde Russe. 651-681 pp.

6.ЦГА РК, ф. 4, оп. 1, д. 4413, л. 59.

7.ЦГА РК Ф.4. ОП.4. Д.300. л. 6-14.

ВИЗАНТИЯ ИМПЕРИЯСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

А.П. Акынова,

Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының 2 курс докторанты

Рим империясы екіге бөлініп кеткеннен кейінгі Шығыс бөлігінің аты «Ромейлер империясы» болатын. «Византия» деген терминді ғалымдар ромейлер империясын осман түріктеріжаулапалып,атынөшіргенненкейінғанаенгізгенболатын.ШығысРимимпериясын осылай атауға оның астанасының аты себеп болды.

Византия империясы мың жылдан астам өмір сүрген, көп ұлтты орталықтандырылған мемлекет болып саналатыны тарихтан белгілі. Жалпы, Византия империясының құрылған уақыты 395 жыл болып саналады. Осы Рим империясының императоры І Федосий қайтыс болғаннан кейін, империяның Батысын Гонорий, Шығысын Аркадий деген балаларына мұрат етіп қалдырғаны белгілі. Осы уақыттан кейін екі империя өз ерекшеліктеріне тән қоғамдық даму жолдарынан өтті. Рим империясының астанасын Босфор (түрікше – Қара теңіз бұғазы, грекшеBospors)бұғазынакөшірудің саяси-экономикалық,мәденимаңызызорболды.Себебі олЕуропаменАзияныңарасындағы,ҚаратеңізбенЭгейтеңізіарасындағысаудажолдарының қиылысатын жерінде орналасқан. Осылайша жаңа астана «Алтын көпір» деп аталды. Константинополь құрғақтан да, су жағынан да жақсы қоршалған әскери-стратегиялық орталыққа айналды.

Византия империясы Еуропаға, Азия мен Африкаға дейін созылып жатты. Оның құрамына Балқан түбегі, Кіші Азия, Сирия, Палестина, Египет, Месопотамия мен Арменияның біраз бөлігі, Жерорта теңізінің шығысындағы аралдар мен Қырымдағы, Кавказдағы иеліктер кірді

[1, 60-61 бб] .

Шығыс Рим империясының халқының құрамы да ерекше болған болатын. Бірнеше ұлттардан,атапайтқанда:гректер,копттар,еврейлер,арабтар,иллириктер,фрактар,армяндар, грузиндер т.б. құрады. Латын халқының саны аз болғанымен VII ғасырға дейін латын тілі Шығыс Рим империясының мемлекеттік тілі болып келді. Бертін келе латын тілін грек тілі алмастырды. IV-VII ғасырларда Шығыс Рим империясы бір орталыққа бағынған әскерибюрократиялық монархия болды. Бүкіл үкімет билігі императордың (василевс) қолында болды. Ол өзі жоғары сот қызметімен қатар сыртқы саясатты қадағалап, заңдар шығарды және бас қолбасшы болды. Оның билігі құдайдан дарыған деп саналды. Император билігін мұрагерлікпен иелену заң жүзінде бекітілмеді. Дегенмен билік әкеден балаға мұра ретінде іс жүзінде қалып отырды. Таққа отырған мұрагердің болашақта билік басында қалуы оның жеке ел басқару қабілетіне тікелей байланысты еді. Императордың кеңесшісі сенат немесе синклит деп аталды. Ол халық өкілдерімен және әскерлермен бірігіп императорды сайлайтын құқыққа ие болды. Ел императордың кеңесінен басқарылатын. Бүкіл ел Шығыс және Иллирик болып екі префектураға бөлінді.

Шығыс Рим империясында мемлекеттік қызметтің үш түрі: сарайлық, азаматық және әскери еді. Мемлекеттің тағдырын әскери емес, азаматтық билік өкілдері реттеп отырды.

166

VғасырдаВизантияимпериясыныңәскерқатары5жүзмыңғажуықсарбаздықұрады.Әскерді 5 магистр басқарды. Әскер алғаш қарапайым византиялық шаруалардан жасақталса, кейіннен жалдамалылардан құралатын болды. Осылайша Византия империясы мықты әскері мен қуатты флотының арқасында өз шекарасын варварлардан қорғап, тіпті шапқыншылық жұмыстарын жүргізіп отыру дәрежесіне жетті.

Ерте орта ғасырлық Шығыс Рим империясының Батыс Рим империясынан ерекшелігі – астана мен ірі қалаларда цирктік партиялар – димдердің болуы болатын. Империядағы төрт партияның ең ықпалдыларының қатарына венеттер және прасиндер жатты. Венеттер партиясы – православие дінін мойындайтын, әкімдер мен ақсүйектердің, байлар мен шенеуніктердің мүддесін қорғады. Ал, прасиндер – монофиситтік бағытын ұстанатын, саудагерлер мен қолөнершілердің мүддесін қорғайтын ұйым еді [2, 103 б].

Византияның бүкіл халқы мұрагерлікке өтетін өзіне тән белгілі бір құқықтары мен міндеттері бар сословиелерге бөлінді. Ең жоғарғы болып қызметкерлер сословиесі, олардың жоғарғы тобын жоғарғы мемлекеттік лауазымдардағы ірі жер иеленушілер - сенаторлар құрады. Сенаторлар атағын иеленбеген қызметкер – ақсүйектер динаттар деп аталып, магистрлар, облыстық басшылар, митропометтер, епископтар, игумендер лауазымын иеленген ірі жер иеленушілер еді. Артықшылықтарды иеленген сословиеге, куриалдар – қалалық куриялардың құрамына кірген ұсақ және орта жер иеленушілер де кірді. Одан кейін иерархиялық баспалдақта шаруа халқы тұрды, олардың негізгі бөлігін клондар құрады. Колондардың өздері еркін және басыбайлы болып екіге бөлінді. Басыбайлы колондар еркін колондарға қарағанда нақты бір жерге бекітілген болатын және бір жер иеленушіден екіншісіне кете алмайтын. Келесі сословие – плебейлер, бұл – қалалардың еркін халқы, яғни саудагерлер, кеме иелері, қолөнершілер, ұсақ жер иеленушілер. Соңғы, құқықтарды иеленбеген топ– құлдар-дулдар еді.Соныменқатар,ЕуропаменАзияныңтүйіскенаймағында орналасқан Византия империясы бірнеше ғасырға жуық ортағасырлық Батыс пен Шығыстың сауда-экономикалық, саяси және мәдени қарым-қатынастарында жетекші рөлге ие болған қуатты мемлекеттердің бірі еді. Империяның рухани ықпалы Балтық теңізінен Қызыл теңізге дейінгі аймақтарға тарады.

Шығыс Рим империясының әлеуметтік-экономикалық жағынан өркендеуінде өзіне тән ерекшеліктерді атап өтуге болады. Ең алдымен ауыл шаруашылығы өндірісінің жағдайы Батысқа қарағанда анағұрлым жоғары болған болатын. Сонымен қатар, Византия империясыныңқұрамынаегіншілікмәдениетіжоғарыелдеренген еді.Осылайшаимперияның ішкі және сыртқы жағдайына алдымен аграрлық қатынастардың ықпалы зор болды. Өндіргіш күштердің дамуына империя территориясында варварлық тайпалардың қоныстануына байланысты орын алған VІІ-ІХ ғасырлардағы демографиялық өзгерістер ерекшще рөл атқарды. Варварлардың империяға қоныс аударуы халықтың санын өсірді. Византия жеріне орнығып алып, бұл қоныс аударушылар империяның еңбекші халқымен сіңісіп кетті. Осылайша, оның ауылшаруашылығындағы өндіргіш күштерін нығайтты. Керікті шаруалар қатарын көбейте отырып, қоныс аударушы славяндар сонымен қатар Византия деревнясындағы шаруалардың қауымдық жер иеленушілігінің нығая түсуіне ықпал етті [3, 156-157 бб]. Славяндар өздерімен бірге бірлігімен, тұрақтылығымен, ішкі байланыстарының беріктігімен ерекшеленетін қауым әкелді.

Византиялық митрокомияның мұрасы мен славяндардың қауымдық тәртіптері Византиядағы феодализм генезисі кезіндегі қауымның сапалы жаңа түрін қалыптастырған синтездің басты компаненттері болды. Қауымның бұл түрі ерте орта ғасырлық заң ескерткіші

– «Жер иеленушілік» заңымен куәландырылған. Бұл құжат феодализм генезисі кезіндегі Византиялық қауымның қауымдық және жеке меншіктік түрлерін біріктірген көршілік қауым болғандығын көрсетеді. Жерді айырбастау, жалдау сияқты иемдену түрлері болғанымен оны сату – сатып алу өте сирек кездесетін құбылыс болды. Қауымның ішінде мүліктік және әлеуметтік процесі жүріп жатты. Дегенмен қауым екі жүз жыл бойы тұрақты экономикалық құрылымы бар, қауымдық байланысы берік, қуатты да ұйымдасқан ұжым болып қала берді. Византиялық қауымның осындай күшті бірлігі мен оның белсенділігі Батыс Еуропаның

167

қауым-маркасынан ерекшелігі еді. Батысқа қарағанда византиялық қауымнан рим құқығы мен кейінгі антикалық қоғам тәртіптерінің ықпалы байқалып тұрды. Ол қылмыс үшін жазалау жүйесінен, құлдықтың сақталуынан анық көрінетін.

Кейбір Еуропадағы елдер секілді, жерге феодалдық иеліктің қалыптасуының негізі бір жолы қауым арқылы өтетін. Қауымның ішкі эволюциясы, мүліктік жетілу мен феодализм элементтерінің пісіп жетілуі, феодал-динаттардың қауымдық жерді басып алуы– осының бәрі Византиядағы феодалдық вотчинаның қалыптасу көзі болды. Феодалдық вотчина мен феодалдық-тәуелді шаруалардың қалыптасуында өте үлкен, әрі қарама-қайшы рөлді мемлекет атқарды. Византия империясындағы бір орталыққа бағындырылған мемлекеттің бүкіл тарихында сақталуы – феодализм генезисі мен жетілуіне ықпал етті.

Жоғарыда атап өткеніміздей, Шығыс Рим империясы ерте орта ғасырларда Батыс Рим империясына қарағанда әлдеқайда бай болғандығын байқаймыз. Империяны Египет және Фракия астықпен қамтамасыз етіп отырды. Византияның шығысындағы жерлері құнарлы, ауа райы шаруашылық үшін өте қолайлы еді. Жердің құнарлығы және ауа райының қолайлы болуы кейбір аймақтарында жылына 2 немесе 3 рет өнім жинауға мүмкіндік беретін. Ауыл шаруашылығы саласы оңтүстік шығысындағы Египет, Шығыс Сирия және т.б. аймақтарында ирригациялық жүйенің маңызы зор болды. Суармалы жерлерге жеміс-жидек бақтары, жүзім шаруашылығы мен зәйтүн ағаштарынан тұратын бақша отырғызылса, оңтүстігінде құрма ағаштары кең байытылған еді. Бақша жемістерімен қатар, техникалық дақылдарда егілді. Сонымен қатар мал шарушылығының дамуы да байқалған болатын [4, 7-12 бб.]. ІV ғасырдың аяғында ыдырай бастаған құлдық қоғам негізінде ауыл шаруашылдығында феодалдық қатынастар қалыптаса бастады. Ерте орта ғасырлық Византияда жерге меншіктің және шаруалардың қауымдық меншігі – жеке меншік иеліктер үлкен болды. Онда құлдар мен колондар жұмыс істеді. Византиядағы аграрлық қатынастардың ең басты ерекшелігі – ерікті шаруалардың сақталуы, колонаттың (жалгерлік) кең таралуы, ұзақ мерзімді жалгерліктің (эмфитевсис) қанат жаюы болды. Сондай-ақ Батысқа қарағанда құлдарға жердің жедел үлестірілуі болды. Ол пекули деп аталды. Батыс Рим империясына қарағанда мұнда ерікті шаруалар әлдеқайда көп болды.

Византиялық деревняда бұрынғы ірі жер иелігінің орнына шаруалардың қауымдық жер иеліктері орнай бастады. Ірі жер иеліктеріндегі колондар мен құлдар еңбегі біртіндеп ерікті шаруалар еңбегімен ығыстырыла бастады. Колондар еріктілер және есептегілер болып бөлінді. Ерікті колондардың ірі жер иесінен алған үлесімен қатар өзінің шағын жеке меншік үлесі және құрал-жабдықтары болды. Дегенмен, колондардың өзіне тиісті шағын үлестерінен айырылып қалып, есептегілер қатарына түсіп қала беретін. Сонымен бірге есептегілердің балалары қожайынынан кетіп қала алмады. Жер үлесі үшін колондар салық төледі. Ол жиналған өнімнің белгілі бір мөлшерінде (1/5, 1/3, тіпті 1/2) төленетін. Колондар жер жырту, егін егу, жинау кездерінде еңбекпен өтеу міндетін атқаратын: аптаның 2-3 күнінде қожайынының шаруашылығында тегін жұмыс істейтін. Қожайындар салық мөлшерін мүмкіндігінше өсіре түсуге, заң колондардың құқықтарын шектей түсуге тырысатын. Сол себепті колондар әлеуметтік-экономикалық жағдайы жағынан құлдарға жақындай беретін [5, 14 б].

Мемлекеттік жерлерде комменда деп аталған шартты жер иелену орын алды. Жердің иесі мемлекет болып қала беретін, ал иеленуші жерді өңдеп, пайдаланып, келісілген салықты – канонды төлеуге тиіс болды. Ерікті жер иелерімен қатар ерікті ауылдық қауымдар – митрокомиялар да сақталды. Айта кететін бір жағдай– VІғасырдағы Византия экономикасын бірқалыпты ұстап тұруда Юстинианның үлкен құрылыс жұмысын жүргізуінің маңызы зор болды. Оны Прокопийдің «Құрылыстар туралы трактаттары», сондай-ақ археологиялық қазбалар дәлелдейді. Құрылыстың кеңінен тарауы қоғамдық өмірді жандандырды, құрылысшылар мен қолөнершілерге мол табыс табуға мүмкіндік туғызды. Юстинианның үкіметі шаруаларды және ұсақ жер иелерін онан әрі ынталандырып, олардың өзінің баюына және мемлекетті байытуына мүмкіндік жасап отырды. Сонымен қатар ұсақ және орташа бақуатты жер иелерін басқа да одақтастар іздеді. Ондай өте ықпалды одақтас шіркеу деп

168

табылады. Осылайша, үкімет шіркеуге қолдаушылық көрсетіп отырды. IV ғасырдың аяғына қарай шіркеулердің жер иеліктері империя иеліктерінің 1/10-ін құрады. Византияның шаруашылығының құлдырауы Батысқа қарағанда кейінірек білінді. Тіпті кей аймақтарында VІ ғасырдың аяқ шенінде ғана байқала бастады. Шығыс Рим империясында ірі жер иеленушілік негізінен императорлық қазынаның, яғни монастрьлер мен шіркеу төңірегіне шоғырландырылған болатын. Ақсүйектердің жерге қожалық ету мәселесі барынша баяу және шағын көлемде дамыды. Латифундиялық типтегі ірі жер иеленушілік аз болды.

Шығыс Рим империясында ауыл шаруашылығымен қатар, қала мәдениетінің де үлесі жоғары болған болатын. Қалада бір екі жалдамалы жұмысшылары бар шағын қолөнер шеберханалар жұмыс жасады. Шеберханалардан бөлек шіркеудің мемлекет қазынасына қарайтын жұмысшылар мен құлдар жұмыс жасайтын ұстаханалар болды. Империяның Батысқа қарағанда қолөнер өндірісі де жоғары сатыда дамып, тоқыма өнеркәсібі, құрылыс техникасы және кендір мата мен жүн маталарды өндірді. VІғасырдан бастап жібек маталарды жасау ісі жолға қойылды. Кен ісі мен металл өндеп, қару-жарақ жасау жоғары дәрежеде дамып, өркендеді. Шыны заттарды жасап, оларды безендіру ісі, сарай бұйымдарын, тиын мүсіндерін, әскери киім үлгілері мен зергерлік заттар жасау жолға қойылды. Византиялық алтын «солид» көп ғасырлар бойы ортағасырлардағы халықаралық ақша ретінде қолданылды [6, 132 б]. Шығыста қалалар көркейіп, сауда орындары жұмыстарын қарқынды түрде жасап жатты. Соның қорытындысы ретінде Константинополь бірінші болып, Византия империясының астанасына әлемнің әр жерінен көпестер келіп жатты. Сөйтіп, Константинополь Шығыс пен Батыс аралығындағы алтын көпір атауына ие болған болатын. Империяның басқада ірі экономикалық орталықтарына айналған Александрия, Сирия, Антиохия, Эдесса, Тир, Кіші Азия қалалары – Эфес, Никея, Никомедияжәне Смирна және т.б. болды. V-VІ ғасырларды Шығас Рим империясының Қаратеңіз жағалауындағы және Кавказ елдерімен сауда-саттық байланыстары күшейе түсті [7, 63 б.].

Византия Еуропадағы ең дамыған мемлекетке айналып, саудагерлер Батысқа Шығыстың қымбаттауарларын апарып,молтабысқакенеледі.Әсіресе,императорЮстинианныңтұсында мемлекеттің әскери қуаты артып, төңірегіндегі ұсақ мемлекеттерді өзіне қосып алды. Өте білімді, батыл, еңбеқор, бір беткей император, шіркеуге қолдау көрсетіп, сол арқылы Батыс пен Шығыс Рим империяларын қайтадан біріктірмекші болды. Ұлы Жібек жолына үстемдік жасау мақсатында Иранға қарсы Түрік қағанатымен әскери одақ құрылды. Кейбір түркі тайпалары Византия әскеріне қызметке тұрып, Кіші Азияға, Кавказға, Балқан түбегіне қоныстана бастады. Юстиниан саясатында әлеуметтік-экономикалық қарым-қатынастар жаңадан енгізілген өзгерістері заң («Кодекс», «Новеллалар») күшінеенді.Византиядақолөнер мен саудасы дамыған қалалардың болуы, ақшалай, заттай және сауда саттық келісімдерінің көп болуы жеке меншіктік құқықтықорғауды және қатал шектеулерді талап етті [8, 29-31 бб.]. ХІ ғасырға дейін үздіксіз дамып, жетілген Византия экономикасындағы түбегейлі өзгеріс ХІІ ғасырда басталып, осы ғасырдың аяғынан бастап экономикалық үстемдік Батыс Еуропа елдеріне ауысып кетті. Византия империясымен Батыс Еуропа қалаларының қоғамдық даму жолдары екіге бөлінген болатын. Батыс Еуропадағы қалалар үздіксіз дамып, Византия қалаларының гүлденуі ұзаққа созылды. Бұл даму елдің феодалдық экономикасына түбегейлі өзгерістер енгізбей, керісінше империя қалаларының экономикалық өмірі құлдырай түсті.

Шығыс Рим ммпериясы жақсы дамыған және халқы тығыз орналасқан ел болатын. Империяхалқыныңбасымбөлігіншеберлерқұрады.Императорелдіңэкономикалықдамуына қатты көңіл бөлді. Көптеген шеберханалар мен өндіріс орындары мемлекеттің иелігінде болды. Көптеген маңызды сауда жолдары Византия арқылы өткендіктен, Империяда халықтың саудамен айналысуына мүмкіндік туғызды. Қалалары қаңырап, бос тұрған Батыс Еуропаға қарағанда Византия тіршілігі қайнап, қолөнері мен саудасы дамыған мемлекетке айналды. Аз уақыттың ішінде үлкен де бай қалаға айналған Константинополь Шығыс пен Батыс арасындағы «Алтын көпір» атанды. Бұл қалада - Қытайдан, Түрік қағанатынан, Ираннан, Үндістаннан, Батыс Еуропа мен Африкадан келген саудагерлерді кездестіруге болатын.Сонымен қатарқалахалықтарынегізінен қолөнершілер,саудагерлермен жалдамалы

169

қызметкерлер басым болды. Құлдардың басым көпшілігі де ірі қалаларда шоғырланды. Олардың еңбеггі императордың және жекелеген байлардың шеберханаларында, құрылыс орындарында, кеніштер мен тас өңдеуде кеңінен қолданылды. Жоғары тап өкілдері құлдарды малайлары ретінде де пайдаланды. IV-V ғасырлардағы Византия қаласы ежелгі құл иеленуші полисболып қалаберді.IVғасырдың соңынан бастап кішігірімполистержойылабастады. Ал, V ғасырда пайда болған қалалар енді полистер емес, сауда-саттық, қолөнер және әкімшілік орталығына айналды.

Қорыта келе, Византия империясының экономикалық дамуы – Батыс Рим империясына қарағанда әлдеқайда алда болуымен ерекшеленеді. Өзінің өмір сүру уақыты барысында Византия империясы – көпұлтты орталықтандырылған мемлекеттің үлгісін құра білді. Ол тек дүниежүзілік сауданың орталығы ғана емес, сонымен қатар қолөнер мен ауыл шаруашылығы да дамыған империя болды. Оның әсіресе жер иелену тәжірибесі, мықты экономикасы Византияның ұлылығын көрсетті.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1.Жұмағұлов Қ.Т., Мырзабекова Р.С., Орта ғасырлар тарихы, Алматы 2015.

2.Удальцова З. В. Византийская культура. — М.: Наука, 1988.

3.Priscus Panites. Historia Byzantina Fragmenta, 15 – FNG. Paris. 1851, Ed.C. Mullerus. Parisiis. Didot. 1851, Vol. IV.

4.Meier M. Justinian. Darmstadt, 2011.

5.Тортаев С.Ә. Орта ғасырлардағы Византия, шіркеу, крест жорықтары, Алматы 2002.

6.История Византии: В 3 т./Отв. ред. акад. С.Д. Сказкин. Т-1, М., 1967.

7.Косминский Е.А. Сборник документов по социально-политический истории Византии.

М., 1951.

8.Удальцова З.В. Законодательные реформы Юстиниана // ВВ. Т. 27. 1967

ҚАЗАҚ ДАЛАСЫНДА БОЛЫСТЫҚ ЖҮЙЕНІҢ ҚҰРЫЛУЫ: АҚТӨБЕ ЖӘНЕ ҚАЗАЛЫ УЕЗДЕРІНІҢ МАТЕРИАЛДАРЫ БОЙЫНША САЛЫСТЫРМАЛЫ ТАЛДАУ

Б.Маликов,

әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың 2 к. докторанты

ХІХ ғасырдың екінші жартысында Ресей империясының әкімшілігі жүргізген саяси реформалардың нәтижесінде құрылған, Ақтөбе облысы Ақтөбе уезінің құрамына кіретін болыстық құрылымдар мен Сырдария облысы Қазалы уезінің құрымына кіретін болыстық құрылымдарды салыстырмалы талдау жасауға тырысамыз. Қазақ даласында болыстық билеушілер институтының құрылуы отаршыл Ресей империясының жүргізген жүйелі отарлау саясатының бір көрінісі болып табылады. Болыстық билеушілер қазақ қоғамында әкімшілік, шаруашылық және реттеушілік міндеттер атқаратын жергілік ұлт өкілдерінің ішінен сайланатын ең жоғары билік сатысына айналды. Болыстық басқару жүйесін енгізу арқылы Патша билігі қалыптасқан дәстүрлі қоғамындағы рулық – туыстық қатынасты жоюға тырысқанымен, кейде шарасыздыққа ұшырап отырғандығын байқаймыз.

Қазіргі заманғы Қазақстандағы тарих ғылымында болыстар институты мен болыстық басқару жүйесінің ұйымдастыру ерекшелігін зерттеу, салыстырмалы түрде кешірек өзектілін алды деп айта аламыз. Олардың ішінде ХІХ ғ. қазақтардың дәстүрлі билік институттары эволюциясыныңмәселесінқарастырғанЖ.Жампейісованыңеңбегіерекшеленеді.[1]Сонымен қатар, т.ғ.д. С.С Сайфулмаликованың ғылыми мақалаларында Түркістан генералгубернаторлығының материалдарын атауға болады.[2] Зерттеуші Г.К. Калиеваныңда мақалалары Түркістан өлкесі материалдары бойынша жарияланған.[3], профессор Г.Т. Мусабалинаның Семей облысы материалдары бойынша жарияланған мақаласы [4]. Профессор Г.С. Султангалиева Қазақстанның батыс аймақтарының материалдары бойынша

170

ХІХ – ХХ ғғ. басында қазақ көшпелі қоғамының әкімшілік – территориялық құрылымындағы трансформациялық үдерістерін қарастырған болатын [5].

1869 жылы Ақтөбе уезінің аумағында 8 болыс құрылды: Ақтөбе, Аралтөбе, Терекелі, Тұзтөбе, Бүрті, Қаратоғай, ОйсылҚара, Хобдылы. Жаңа әкімшілік шекарасы, ғасырлар бойы негізделген тарихи, көшпелі шаруашылық тәртібіне жиі сәйкес келмеді. Болысты бөлу негізінде таза формальды өлшемдер жатты – әкімшілік басқармасына және лауазымды тағайындауға қолайлы болу үшін, ауылдың санын теңестірді, бірақ көшпелі шаруашылық үшін емес. Алайда, экспидиция бастығы Ф.Щербин атап айтқандай, Ақтөбе уезінде, басқа аймақтарға қарағанда әкімшілік бөліну, ауылды жазғы және қысқы жайылымға бөлумен сәйкес келетін. Бұған растауретінде, 150 жылданаса уақыт әкімшілік ауылдарында құрылған қазақ ұрпақтарының көшпелі өмір сүруі дәлел болады [6, 3б.]. Орта есеппен болыстың құрамына 1474 шарушылық кірген, нақты айтсақ, болысқа 900-ден 2320-ға дейін шаруашылық сыйған. Болыс шаруашылыққа жақындау немесе алыстау әкімшілік бірлік ұсынды. Ақтөбе уездінің солтүстік-шығыс бөлігінде Аралтөбе (Ор өзенінің төменгі ағысы, Орал өзенінің солтүстік-батыс жағалауы), Ойсыл-Қара (Ор өзенінің сол жақ саласының ауданы, Мамыт, Қызыл-Қайың, Дүбер-Су, Ойсыл-Қара) болыстары орналасқан. Солтүстікте осы болыстың көшпелі қазақтары Қостанай уездінің Қомақ болысымен шекаралас. Аралтөбе болысының аумағында Жағалбайлы ұрпағының көшпенділері Ор бойымен, Ащыбұтақ трактатында, Ақ-құдық, Ақжар, Рары-бұлақ, Қоянды-құл жерлерінде 40 жылдан астам өмір сүрген [7, 8б.]. Ерекше болған, Ырғыз уездінен көшіп келген шүмекей, қаракесек, төртқара, шекті ұрпақтарының көшпенділері орналасқан №8 ауыл(Қос-құл мен Сымтас және Қайыршақты-қамысты-құл қ.). Орта-Бөрте, Бөрте, Бердянка, Орал өзенінің бойында орналасқан Бөрде, Тұзтөбе, Терекелі болыстары (уездің батыс бөлігі), Орынбор қазақ әскерлерінің жерлерімен шекаралас. Өте құнарлы топырақты, таулы жерлер, отырықшыларға, сондай-ақ көшпенділерге де өте қолайлы болып табылады. Ф.Щербин экспидициясы Бөрте болысының қазақтарының рулық құрамына Орта жүздің рулары, атап айтқанда уак кіретінін атап өткен. Бұл болыс, аумағында Кіші жүздің ханы Шерғазы Айшуақ, атап айтқанда Нұрмұхамед Шерхазының ұлы және Темірболат Мұхамедқазының немересі орналасқанымен атақты. Олардың көшпенділері салықтан босатылғандылығымен ерекшеленді [8]. Терекілі болысының аумағында осыдан 140 жыл бұрын Сырдария болысынан көшіп келген қазақтар тұрды. Олардың малға арналған жер төле салған, негізгі шабындықтары Әлімбет өзенінің бойында орналасқан. Хобды болысы солтүстігінде Темір уездінің (Іл өзенінің жоғарғы ағысы) Қалмақ-қырған болысымен және Орал уездінің Орал болысымен шекаралас болды. Осы болыстың қазақтары Б.Хобды өзенінде және оның салаларында орналасқан (Терсақан, Тамды, Қарағанды, Құмсай).ХобдыболысыныңорналасауерекшеліктеріоныңаумағындажәнеТемір уездінін солтүстік-шығыс бөлігінде − ТемірӨркеш болысы Ілек пен Хобды өзендерінің жоғары ағысындағы суды бөлуші, бір жағынан Темір мен Іл, екінші жағынан Темір мен Ақтөбе уездінің шекарасы болатын жоғары үстіртте орналасқан. Шығыстан батысқа қарай ағатын Іл өзені (Темір уездінің негізгі су артериясы) Хобды болысының аумағынан өтті. Іл өзенінің орта ағысының сол жағында Темір уездінің Ілді, Құмды-Ілді (Сол жағында Ақтөбе уездімен шекаралас)болыстары орналасқан. Ақтөбе облысының батыс бөлігіндегі жер бедері

– үстірт тәрізді биік және төмен толқынды дала арасындағы сипатта болды. Ембі өзенінің жөғары ағысында Хобды болысы, Темір уездінің Ембі-Темір, Ембі болыстарымен байланысты. Хобды болысының кең байтақ аумағы оның құрамынан 1897 жылы Қарахобды болысын бөлуге әкелді [6, 475б.]. Темір, Ілек, Жұрын өзендері Темір уездінің Темір-Өркеш болысы мен Ақтөбе уездінің Қарахобды болысы арасындағы суды бөлу қызметін атқарды. Ақтөбе, Қаратоғай болыстары уездің ішкі аудандары болды, көшпенділері болыс арасындағы шекара болған Жақсы-Қарғайлы өзені мен оның саласында орналасқан. Ақтөбе уездінің болыстарының саны жарты ғасырда ұлғайып, 1917 жылы 19-ға жетті. Жоғарыда айтылған көптеген болыстар бөлініске ұшырады. Жаңа болыстарды құрудың негізгі себебі, бір жағынан халықтың табиғи өсімі және 59 б. "Уақытша ережелер..." 1868 жылдың 21 ақпанына бастап және 56 б. бойынша салықтың артуы. 1891 жылғы дала ережелері, екінші жағынан ұрпақ

171

аралық тартыс. Уездің нақты батыс бөлігінде орналасқан болыстардың қайта-қайт бөлініске ұшырағанын атап айтқан жөн. Бұның себебі жердің құнарлығынан өсімнің өте жоғары болуы. Осылайша, Бөрте болысы 30 жыл ішінде үш рет бөлініске ұшырады. 1884 жылы Бөрті болысында қар үй саны 3 мыңға жетті, сондықтан жаңа Бөрлі болысын құру үшін құрамынан 3 ауыл бөлініп алынды. Ұрпақ аралық тартыс (там және жағалбайлы) нәтижесінде жаңадан құрылған болыс құрамына Терекелі болысынынан екі ауыл қосылды [6, 475б.]. 15 жылдан кейін (1899 ж.) Бөрті болысы ең тығыз орналасқан уезд болды, оның құрамына 12 әкімшілік ауылдың ішіне кіретін 2302 шауруашылық кірді. 1902 жылы тұрғындар саны 2465 киіз үйге жеткендіктен, басқаруда белгілі бір қиындықтар туындады, сондықтан Бөрті болысы қайта бөлініскеұшырады.Нәтижесінде өзқарамағына1200киізүйдікіргізетінекіншіБөртіболысы құрылды [9, 142-144 бб.] 19ғ. соңында халық санының өсуіне байланысты жаңа екі болыс құрылды: Бестамақ (1890 жылы Ақтөбе болысынан бөлінді), Ілек (1895 жылы Қаратоғай болысынан бөлінді) [6, 475б.]. 20ғ. басында тағы да 7 болыс бой көтерді: Әлімбет, Тоқан, Істемік,Батбақты,Қамсақты,Тастыбұтақты,Қарабұтақты.Бестамақ болысыОралжотасының жалғасы болып табылатын, аласа қорғандар қатары, нақты айтсақ, Гүберлі деп аталатын аумағында Ор мен Ілек өзендерінің арасында орналасқан. Уездің оңтүстік-шығыс бөлігінде Батбақты болысы орналасты, көшпенді қазақтар Ілек өзенінің жоғарғы ағысында және оның Батбақты, Таласбаю, Жарықу, Көк-төбе саласында тұрақтап және оңтүстігінде қазақ көшпенділерінің Ырғыз уездінің болыстарымен байланысты.20ғ.басындажаңаболыстардың құрылуына жер аударуқозғалыстары себеп болды. Осылайша, Хобды болысының аумағында қоныс аударған ауылдардың (Астрахан, Өспен, Алексеев және т.б.) пайда болуы, оның екіге бөлінуінеалыпкелді:ХобдыменТерсақанөзендерініңжоғарғыбөлігіжәнеХобдыменТамды өзендерінің төменгі бөлігі. 1913 жылы болыс съезінде Хобды болысын бөлужәне жаңа Тамды болысын құру жайлы жарлық шықты. Арасындағы шекара Хобды өзенінен солтүстігінде Жусалы арқылы "Үкімтай" тауынан "Оба" қорғанына (ауыл №7) дейін, №5 пен №6 ауыл арасындағы Терсақан мен Қарағанды-Сай өзендерінің қайнар көздерінің су бөлінісі аралығында созылып жатты. Хобды болысының құрамына ішіңде 827 қар үй бар №4-9 ауылдар кірді, ал қалған ауылдар жаңа болыс құрамына енді [10, 4б.]. 1914 жылы Ақтөбе уездінің екінщі бөлімінің христиандық бастығы А.А.Андреев атақты Сарбай Медетов сияқты болыстың өзіне басқаруға қиындық тудыратын, 2602 қар үйі бар Тұзтөбе болысын бөлу туралы сұрақ қойды [11, 1б.]. Нәтижесінде оның құрамынан 1280 қар үйі бар Тұмар-Өткел болысы бөлініп алынды. Болыстар арасындағы шекаралар Хобды және Ілек өзендерімен бойлай Тамдық болысна дейін жетті. Тұмар-Өткел болысының құрамында марқұм сұлтан Баймұхамет Айшуақтың ауылдары, сондай-ақ генерал-майор Мұхамеджан Баймұхамедтің ұлдары – Селім, Шыңғалы, Шанта, немересі Сағыз Азаматов (№1,5 ауылдың қар үйі ), сұлтан Арслан Жантөренің ұрпақтары – Ханғали, Қасым-керей, Мұхамеджан-Керей, Шәкім, Бақыткерей, жиені Бәкен Ханкерей (№3,12 ауылдың қар үйі) салықтардан босатылды [11, 1-83бб]. Қарабұлақ болысы өзіне шектен тыс ауылдарды қосқанына қарамастан (1049 қар үй), ұрпақ аралық тартыс әсерінен 1914 жылы бөлініске ұшырады. Оның құрамынан ішінде 514 қар үйі бар Бүркітсай болысы бөлінді [12, 34б. ].

Келесі қарастыратын мәселе, Қазалы уезінің құрамына кіретін болыстық құрылымдар болып табылады. 1868 жылы сәуір айының 1-ші жұлдызында қызметіне кіріскен уезд басшысы әскери губернаторға берген есебінде Қазалы уезінің аумағында не бәрі 6 болыс құрылды, 6 болыстағы халық саны 11,314 түтінді құрайтындығын, жетінші болыс Қызыл құмнан қырғыздардың (қазақтардың) көшіп келген жағдайда құрылуы мүмкін екенін баяндайды. [13]- Аталған болыстар: Қарақұл, Қостам, Райым, Сарытоғай, Қарабастоғай және Заңғар. 1874 жылдың 15 қаңтарында Қазалы уезінің басшысы Қарақұл, Қостам, Райым және Сарытоғай болыстарының халқының санының ұлғаюына байланысты, тағыда үш болыстың құрылу қажеттілігі жөнінде Сырдария облысының әскери губернаторына жазған рапортында былай деп баяндайды «Имея в виду значительно увеличевшееся число юртовладельцев Каракульской, Раймской, Костамской и Сарытугайской волостей и то, что некоторые из киргиз этих волостей занимаются земледельем, оставаясь для этого в продолжение лета на

172

Сыръ – Дарьии, а другие ведя кочевую жизнь, уходят на летовки в Тургайскую область, я нахажу не обходимым для болье удобного управление как теми, так и другими киргизами сформировать означенных выше волостей еще три волости вновь, на что и испрашиваю разрешение Вашего превосходительства, присовокупляя, что как в новых волостях так и в существующих будет не мение 1000 кибиток в каждой »[14].

Қазалы уезі халқыныңсанысаяси– территориялық өзгерістергебайланысты уақыт өтекеле ұлғайып, жеті болыстың орнына тағыда жеті болыстың ашылу қажеттілігі жөнінде 1874 жылдың 12 – ші мамырындағы Қазалы уезінің басшысының Сырдария облысы әскери губернаторына жазған баянатынан анық көре аламыз. Қазалы уезінде 1874 жылы барлығы 14 болыстық құрылды. Уезд басшысының әскери губернаторға жазған хатында өзіне сеніп тапсырылған жеті болыстан тағы үш болысты құруға рұқсат сұрағанын көреміз. Сонымен қатар оның өзі аздық еткен жағдайда он төрт болысты құру керек екендігін айтылады. Себебі Сыр бойы қазақтарының шаруашылығында үлкен екі топтың бар екендігі: отырықшы – егіншілер мен мал шараушылығымен айналысатын көшпелілер. Осы екі үлкен топтың қазақтарынан түтін салығын жинау барысында, жаңа болыстар құрылмайтын болса әртүрлі қиындықтардың туындайтындығы анық деп ескертеді [15]. Қазалы уезінде құрылған болыстардың санының ұлғаюына тікелей әсер еткен жағдай, орыс әсекерлерінің Орталық Азияға енуімен тығыз байланысты болды. Себебі бұрын Хиуа хандығы билігінің ықпалында болған қазақ рулары біртіндеп Ресей империясының билігін мойындады. Болыстардың бірінен кейін бірінің құрылуына әсер еткен екінші бір фактор Сыр бойы қазақтарының ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлі шаруашылығы болды. Өзенге жақын орналасқан аймақтардың қазақтары суармалы егін шаруашылығымен айналысатын, отырықшы мәдени типтің өкілдері еді.

Жаңа әкімшілік шекарасы, ғасырлар бойы негізделген тарихи, көшпелі шаруашылық тәртібіне жиі сәйкес келмеді. Болысты бөлу негізінде таза формальды өлшемдер қарастырылды– әкімшілік басқармасына және лауазымды тағайындауға қолайлы болу үшін, ауылдың санын теңестірді, бірақ көшпелі шаруашылық үшін емес. Әрине болыстықтардың бөліну критерилеріне рулық, туыстық қарым – қатынас ескеріліп отырды. Бірақ Ресей әкімшілігі болыстықтардың атауларын қою жөнінен рулардың атауы емес жер– су атауларын негізгі басшылыққа алды. Төмендегі беріліп отырған №1 кестеде 1874 жылы Қазалы уезінде құрылған болыстар мен болыстық билеушілер, болыстық билеушіге кандидаттарының есімдерінжариялаудыжөнкөрдік.Аталғануездіңболыстықбилеушілерініңішіндезаурядный

– хорунжи атағын алған Ресей әкімшілігінің сеніміне кірген шенеуніктердің бар екендігін байқаймыз [16]. Нақтырақ айтатын болсақ, Қарақұл, Ақ – тоғай және Қарабас – тоғай болыстарының болыстық билеушілері. Біздің ойымызша аталған болыстардың билеушілері Сыр бойында Ресей билігінің орнығуына қызмет жасап көмектескен.

Қорыта келе Торғай облысы мен Сырдария облысы территоряларындағы болыстардың құрылуында және болыстық жүйенің орнығуында айтарлықтай ерекшеліктерді байқаймыз. Дәстүрлібасқаружүйесініңбұзылуыәкімшілік-шаруашылық,мәдени-әлеуметтіксалалардаөз көрінісін бермей қоймады.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1.Джампеисова. Ж.М Казахское общество и право в пореформенной степи. Астана, 2006.

2.Сайфулмаликова С.С. Жетісу, Сырдария областарындағы болыстардың құрылу тарихынан: қазақ қоғамындағы рулық қоғамды жою бағытындағы 1844, 1867 ж. Ережелердің әлеуметтік салдары. // ҚазМУ хабаршысы. Тарих сер. – 2012. - № 4. – 18 – 22 б.

3.Калиева Г.К. Влияние особенностей управления чиновничества в лице волостных управителей и аульных старшин на их социальный статус // Вестник Карагандинского университета. Серия История. Философия. – 2010. - № 3. – С. 18-24.

4.Мусабалина Г.Т. Восточный Казахстан в контексте азиатского направления внешней политики Российской империи во второй половине XIX века // E-history – портал. -

173

(электронный ресурс). – Режим доступа: URL: http://e-history.kz/ru/contents/view/1158/ (дата обращения – 10 сентября 2015 г.)

5.Султангалиева Г.С. Западный Казахстан в системе этнокультурных контактов (ХVIIIначало ХХ вв.). - Уфа: РИО РУНМЦ Госкомнауки РБ, 2002. -262 с.

6.Материалы по киргизскому землепользованию. Тургайская область:

Актюбинский уезд. Т.7. – Воронеж. 1903.

7.Султангалиева Г.С. История Актюбинского уезда(1869-1917). Актобе-2005.-168с.

8.Временное положение об управлении в областях Уральской, Тургайской, Акмолинской и Семипалатинской. - Санкт-Петербург, типография Министерства внутренних дел, 1883г. - 50 с.

9.Тургайские областные ведомости 21 апреля 1894. №16,17

10.Добросмыслов А.И. Тургайская область. Исторический очерк. Оренбург, 1901. Т.3. 524с

11.ҚР ОММ 25қор,1тізбе, 274 іс

12.ҚР ОММ 25қор, 1тізбе, 3162 іс

13.ҚР ОММ 267 қор, 1тізбе, 72 іс, 14 бет

14.ҚР ОММ 267 қор, 1тізбе, 72 іс, 15 бет.

15.ҚР ОММ 267 қор, 1тізбе, 4 іс, 2 бет.

16.ҚР ОММ 267 қор, 1 тізбе, 72 іс, 17-23 бет.

ИСТОРИОГРАФИЯ ИЗУЧЕНИЯ ЛИЧНОСТИ НАЗИРА ТУРЕКУЛОВА

Г. Батырбеккызы,

Международный казахско-турецкий университет им. Ходжи Ахмеда Ясауи, Туркестан

Мы должны судить о героях истории по обычаям и нравам их времени.

Персоналиями называют документы, материалы, посвященные жизни и работе одного человека. Историческая личность – это такая личность, которая двигает историю вперёд и назад. В истории личностями называют людей, обладающих ярко выраженной индивидуальностью. Изучение исторических персоналий, их влияния на процесс исторического развития, запоминается и усваивается учащимися с большим желанием, чем «сухое» оперирование событиями, фактами, датами. Создание яркого образа личности, влияния на процессы развития Отечественной истории помогает нам более продуктивно изучатьи усваивать учебныйматериал.История– процесссубъективный,онвершитсяповоле людей, а не объективных законов природы. Исторические личности совершали поступки, от которых зависела судьба страны. Они принимали решение и за себя, и за весь народ. Мы должны видеть, как твориться история, как она зависит от взглядов, ценностей, идеалов отдельных людей, выбора поступков, влияния обстоятельств. Вот поэтому, сначала необходимо изучить личность, а затем – события, которые вершились с участием этого человека [1].

Одним из таких ярких личностей начала ХХ века мы бы хотели выделить видного общественного и государственного деятеля – Назира Турекулова, внесший вклад в публицистическую деятельность Казахской ССР. Как нам известно высшее руководство страны в целях отдалить от революционных порывов против политики советского господства на территории союзных республик, назначало на творческие должности национальную интеллигенцию. Однако Назиру Турекулову удалось взойти на самые высшие ступени Туркестанской республики, а потом и вовсе его назначили полномочным представителем в Королевстве Хиджаз, Неджд и присоединенные области (ныне Саудовская Аравия). Его назначение на эту должность для нас казахского народа было и остается честью, за нашу казахскую нацию. Остается выяснить, почему такому представителю нашей интеллигенции

174

была вынесена высшая мера наказания? Как говорится, великие умы всегда мешали в проведении тоталитарной политики, одним из таких людей оказался и Турекулов, который не смог пойти против своего казахского народа. К слову в числе репрессированных были и Президент АН Казахской ССР Каныш Сатпаев и выдающийся писатель и ученый Мухтар Ауэзов, ректор КазГУ Толеген Тажибаев, подвергшие гонениям, вынуждены были оставить Казахстан [2].

Изучая личность Турекулова стоит отметить Таира Мансурова, который с 1994-2002 годы занимал должность полномочного посла Республики Казахстан в Российской Федерации. Он является автором серии книг по изучению дипломатической деятельности Турекулова, был удостоен медали имени Назира Турекулова – за вклад в развитие внешней политики Республики Казахстан. Автор, сам в прошлом профессиональный дипломат, более 8 лет проработавший послом Казахстана в России, не в первый раз обращается к данной теме. Но эта книга особенно важна тем, что основывается на многочисленных материалах из российских архивов, прежде всего Архива внешней политики Российской Федерации, ранее закрытого Центрального архива ФСБ РФ, Российского государственного архива. Также важно,чтоприлагаютсяранеенеизвестныедокументыизархиваНКВД,раскрывающиесамые драматичные страницы жизни Н. Турекулова, как известно, расстрелянного сталинским режимом по обвинению в «государственной измене» и реабилитированного в 50-х годах «за отсутствием состава преступления». И когда читаешь стенограммы переговоров, протоколы и другие документы советской бюрократии, то живо представляешь атмосферу того сложного времени...Вместе с тем автору удалось показать образ Н. Турекулова не только языком официальных документов, но и увлекательно рассказать о его повседневной жизни на аравийской земле, о его человеческих переживаниях, моментах сомнений и удач. Таир Мансуров раскрывает деятельность Турекулова, ранее совершенно неизвестную широкой общественности.

Ыбырай хажы Исмаилов – родственник Назира Турекулова, изучил его общественнополитическую деятельность. Является учредителем Фонда Назира Турекулова, долгие годы занимал должность президента этого фонда. Под его руководством были составлены 5 томов сборников сочинений Назира Турекулова. На данный момент этотфонд еще продолжает свою деятельность, и по просьбе дочери Турекулова Анель Назировны ее похоронили на родине отца. Вместе с писателем Сарсенбеком Сахабатом Ыбырай хажы при жизни нашли и встретились с дочерью посла, которая долгие годы переписывалась с родиной. Жолтай Алмашулы(Жумат)писатель,ученый– защитилкандидатскуюдиссертациюпожурналистике на тему «Журналистское наследие Назира Турекулова». Он всестороннее рассмотрел творческую и просветительскую работу публициста. Также исследованием персоналии личности нашего соотечественника занимались ученые Бейсенбай Кенжебаев, Темирбек Кожакеев, Бейбит Койшыбаев, Сейдуалы Тилеукулов, а также писатели Жусипбек Арыстанов и Отебай Турманжанов.

Турекулов участвовал в Февральской и Октябрьской революциях. Вконце1917 года стал работать редактором газеты «Қазақ мұңы» - органа Торгайского областного Совета. Был делегатом IТоргайского областного съезда Советов. После свержения имперского дома Романовых национальная интеллигенция разделилась на два лагеря:одни были против установления власти Советов,другие вступив в рядыСоветовбылипротивнасильственногопротеканияказахскойкрови.В 1918 году Турекулов являлся секретарем Кокандскогогорисполкома и председателем организации левых эсеров. В конце 1918 года Турекулова перевели в Кокандский ревком, гдедоконца1919 г. он работалсекретарем.ВэтожевремяонявлялсячленомФерганскогообластногоревкома,председателем ЦИКа Туркестанской АССР. В 1920-1922 гг. Турекулов - председатель Временного ЦК, Исполнительного бюроЦК Компартии Туркестана, членТурккомиссии ВЦИК и СНК РСФСР и Туркбюро ЦК РКП (б), РВС Туркестанского фронта. В этот период он оказывал большую помощь вделеорганизацииобученияказахскихдетей.Способствовалтому,чтобывИсполнительномкомитете работали представители различных этнических групп, готовил национальные кадры. Оказал большое влияние на политический рост Гани Муратбаева,Садыкбека Сапарбекова и Султанбека

175

Ходжанова. Был делегатом X съезда Всетуркестанского совета, где впервые поставил вопроспо поводу национальной проблемы и ее взаимосвязи с земельнойреформой.

Турекулов - один из организаторов союза Кошчи. В1922 г. он стал председателем правления Центрального издательства народов Востока (до 1928 г.), издавал журнал «Темірқазық» С 1923 г. Турекулов являлся членом комиссии по латинизации письменности народов СССР.В 1928 г. его назначилигенеральнымконсуломвХиджазе(провинция в Саудовской Аравии), с 1932 по 1936 гг. он являлся постоянным представителем СССР в Саудовской Аравии. С 1936 г. Турекулов преподавал в вузах Москвы и Ленинграда. Прекрасно знал арабский, французский, немецкий, русский языки. В 1937 году был репрессирован. Являлся делегатомX иXII съездов РКП (б), избирался членом ВЦИК. Турекулов - автор книг: «Новый букварь для казах-киргизов», «О заимствованиях в языке», «Национальнаяпроблема и школа». Во время пребывания в СаудовскойАравии написал несколько исторических очерков, перевел некоторые ценные произведения этой страны на казахский язык, которые во время ареста в 1937 г. были изъяты и ликвидированы. Осталась только маленькаячасть того,чтооннаписал.Сделалкритическийанализ книгиСакенаСейфуллинав «Темірқазық»в1928 годуи опубликовал рецензию на произведения Бартольда [3].

Восхождение к вершинам власти Назира Турекулова, избранного весной 1918 года секретарем Ревкома Кокандского совдепа, было поистине стремительным. Через три года он уже находился на самой верхней ступени партийной и государственной иерархии, став в мае 1921 года председателем ТуркЦИКа, членом Среднеазиатского бюро ЦК РКП (б) и членом реввоенсовета Туркестанского фронта. За это время он успел побывать и членом Президиума областного ревкома города Скобелево, и начальником политуправления Конной армии в Туркестане, и комиссаром просвещения Туркестана, и ответственным секретарем ЦК КП Туркестана, редактором ряда газет и журналов, в том числе «Вестника просвещения и коммунистической культуры». В 1920 году редактор газеты «Иштракюн» (Ташкент), органа краевого мусульманского бюро. В 1920-1921 гг. нарком просвещения Туркестанской Автономной Советской Социалистической Республики. С 19 июля 1920 года по 22 октября 1920 года председатель ЦИК Туркестанской АССР. В сентябре – ноябре 1921 года ответственныйсекретарьЦККП(б)Туркестана,членСреднеазиатскогобюроРКП(б).В19201921 гг. член Туркестанской комиссии ВЦИК и СНК РСФСР, а также Туркестанского бюро ЦК РКП (б).

7февраля1921годаглаваправительстваН.Турекуловподписывает№14декрет «опереносе выходного дня с воскресенья на пятницу», во благо мусульманскому обществу. Также он обьявляет три дня священного Курбан айта праздничными днями. «Интересоваться исламом должны не только служители религии, но и образованные простые люди, для этого не обязательно заканчивать медресе» - сказал Турекулов. О том, что Турекулов поддерживал ислам, можно увидеть и по его псевдониму «Дервиш» в страницах печати. 15 декабря 1927 года Центральный исполнительный комитет избирает Назира Турекулова послом в Хиджаз. В служебной записке от 16 ноября 1927 г. Генсеку ЦК ВКП(б) И. Сталину заместитель наркома иностранных дел Л. Карахан охарактеризовал Турекулова как «одного из крупных знатоков мусульманского мира и миросозерцания, вполне приспособленного к проведению той сложной и тонкой политики, которая требуется в Хиджаз» [4].

Также он занимался проблемой латинизации тюркских письменностей, автор проекта латинизациитюркскогоалфавита, представилпроект новоготюркскогоалфавита (1923-1928). Он такжестановитсяактивнымучастником1-гоВсесоюзноготюркологическогосъезда(Баку, 1926). Вообще, Назир Турекулов проявил себя и как крупный филолог. Он является автором «Социально-политического словаря русско-узбекского языка»(Ташкент, 1922). Он занимался проблемой латинизации тюркских письменностей, был автором проекта латинизации тюркского алфавита, посвятив этому вопросу ряд статей в журналах «Жизнь национальностей», «Новый Восток» (К вопросу о латинизации тюркских алфавитов // Новый Восток. 1925, № 10/11, с. 218–222; Новые задачи // Новый Восток. 1928, № 20/21, с. XII–XXII)

и др. Назир Турекулов один из первых редакторов, один из основоположников издательства в Москве, возглавлял Центральное издательство народов Востока. Подтянул к себе таких

176

видных тюркских деятелей творчества как казах Букейханов, Жумабаев, узбек Аблони, башкирВилданов.Досегодняшнеговременимымногослышимичитаемотом,чтоТурекулов был общественно-политическим деятелем, дипломатом, однако не многие из нас знают, что он был еще и публицистом, поэтом и знаменитым журналистом. Его произведения которые печатались под псевдонимом Дервиш до сегодняшнего дня не потеряли своего особого значения. Уже в то время Турекулов поднимал такие вопросы, которые в наше время не утеряли своей былой значимости. Свой короткий жизненный отрезок времени он посвятил воспитанию подрастающего поколения.

И сегодня в стране идет целенаправленная работа по возрождению исторического сознания общества. Только зная историю своего народа и страны, начинаешь понимать особую ценность обретенной в конце прошлого столетия независимости. История казахского народа показывает, что борьба за свободу и независимость страны никогда не прекращалась. Не последнюю роль в этой многовековой борьбе сыграли и представители национальной интеллигенции рубежа XIX и ХХ столетий. Представители казахской управленческой элиты, научной и творческой интеллигенции заложили фундамент казахской государственности, приняли активное участие в процессе национально-территориального размежевания Средней Азии и воссоединения казахских земель [5].

Однако,каквсегданеожиданно,измениласьнациональнаядоктрина«кремлевскогогорца»: приоритетной стала заинтересованность не в международной революции, а в собственной безопасности. Уже давно известно, что наша безопасность в те роковые годы «укреплялась безжалостным уничтожением всего талантливого и честного, что было в наших собственных рядах». Все эти деяния «вождь и учитель» объяснял «причинами политической целесообразности, проистекающими из внешней и внутренней обстановки». «К началу 40-х годов жертвами репрессий стали 5 заместителей наркома иностранных дел, 48 полпредов ЦИК, 30 заведующих отделами НКИД, 28 глав консульских представительств, 113 других работников НКИД. По воспоминаниям современников, это было время, когда по пустым коридорам дома на Кузнецком мосту буквально гулял ветер. По словам другого свидетеля, «Сталин истреблял своих врагов в центре, а на местах угодники, желая выслужиться перед Генсеком, вылавливали врагов в республиках и областях. А заодно, оказывается, убирали и своих недоброжелателей, людей чем-то неудобных власти...». Об этом же прямо в лицо «вождю»говорил в своем письме советский дипломат Ф. Раскольников: «Зная, что при нашей бедности кадрами особенно ценен каждый культурный и опытный дипломат, вы заманили в Москвуи уничтожилиодногозадругимпочтивсехсоветскихполпредов.Выразрушилидотла весь аппарат народного комиссариата иностранных дел» [6].

Судя по всему, Н. Турекулов в 1935-м, последнем году своей «аравийской эпопеи», предчувствовалсвою участь.Разочарованиеифизическая усталостьсопровождаютеговплоть до возвращения в Москву, и здесь еще более сгущаются. Сталинская система заключалось в том, что человека отзывали с нейтральной деловой формулировкой — «в связи с переводом на другую работу». Казалось бы, поводов для беспокойства особенных не было, тем более что король аль Сауд по поводу его отъезда в послании на имя М. Калинина, председателя ЦИК

СССР, в частности писал: «Мы с удовлетворением получили письмо Вашего Превосходительства,вкоторомсоизволилисообщитьнамопереводеЕгоПревосходительства Назира Турекулова на другую работу и в этой связи выражаем Вашему Превосходительству наше удовлетворение теми усилиями, которые были приложены Указанным Вашим ПолномочнымМинистромдляразвитиядружественных связейидобрых отношений,которые к нашему общему удовлетворению существуют между обеими нашими странами. Его деятельность оставила хорошие результаты...». Вероятно, не всякий посол удостаивается подобной «верительной грамоты» по отбытии на родину. Здесь не просто действует положенный этикет, а благодарность за добрые деяния, на которые, как подчеркивает Т. Мансуров, в 1934-1935 годах «советско-саудовские отношения еще некоторое время держались».

177

После расстрела Назира Турекулова - полпреда СССР в Королевстве Саудовская Аравия (1928-1936) Абдель Азиз ибн Сауд отказался принимать любого другого Полномочного представителяСССР,в1938годуСаудовскаяАравияпрекратиладипломатическиеотношения сСССР,которыебыливосстановленытолько17января1990года[7].Добившисьневероятных результатов Назир Торекулов, в отличие от большинства руководителей, находящихся у власти и косо поглядывающих на религию, очень глубоко осмысливал влияние ислама на историю человечества. Какое бы время не было есть личности, способствующие развитию общества, достигая феноменальных высот. Такие люди делают все во благо народа, его процветания, обретения независимости, для всего человечества в целом. Н.А.Назарбаев в своей книге «В потоке истории» не раз отмечает роль видных деятелей государства, об их месте в истории становления страны [8].

Назир Турекулов – советский партийный и государственный деятель, который внес вклад в процветание нашей страны, и поэтому изучение личности видных деятелей на сегодняшний день в независимом Казахстане ведутся активно с научной точки зрения. Дается анализ его общественно-политической деятельности и творчества, вместе с этим даются рекомендации в отношении персоналии личности. В особенности такая историческая личность как Назир Турекулов и его наследие сыграли важную роль в развитии внешней и внутренней политики независимого Казахстана.

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ:

1.Изотов И. В. Изучения исторических персоналий на уроках отечественной истории // Молодой ученый. 2013. №9. С. 315-317.

2.Артыкбаев Ж.О. История Казахстана, Астана, 2004г.-159с.

3.Алмашұлы Ж. Ғибратты ғұмыр. – Шымкент, 1995.

4.Мансуров Т. Познание личности: полпред СССР Назир Тюракулов. -М., Русский раритет, 2014. 22-29 с.

5.Тұрсұн Х.М. Алаш һәм Түркістан. – Алматы: «Ел шежіре», 2013. 400 б.

6.Раскольников Ф.Ф. Открытое письмо Сталину. 17 августа 1939 г. http://www.alleng.ru/d/hist/hist052.htm.

7.Батырбеккызы Г., Мамашарипова Г.А. Деятельность Назира Тюракулова как полномочного посла // Вестник Казахского национального университета имени Аль-Фараби. Серия историческая. 2016. №4(83).

8.Назарбаев Н.А. В потоке истории. Алматы: Атамұра. 1999. С. 12-14.

ФОРМИРОВАНИЕ ДВИЖЕНИЯ ЗА ДЕМОКРАТИЧЕСКИЕ РЕФОРМЫ И НАЧАЛО БОРЬБЫ ПРОТИВ БАКИЕВСКОГО СЕМЕЙНОГО КЛАНА УПРАВЛЕНИЯ ГОСУДАРСТВОМ (ЯНВАРЬ - АПРЕЛЬ 2006АПРЕЛЬ 2007 ГГ.)

А.А.Асанканова,

докторант Стамбульского университета (Турция)

В конце марта 2005 года в Кыргызстане совершилось историческое событие – К. Бакиев при поддержке определенных сил и народа пришел к власти. Бывший Президент Кыргызской Республики А. Акаев вынужден был покинуть Кыргызстан. С середины 2005 и в начале 2006 годов общественность Кыргызстана и прогрессивные силы страны начали осознавать то, что власть К. Бакиева и его окружение не намерены реализовывать в жизнь предвыборные обещанияипойтинадемократическиереформы,вособенностиконституционные.Болеетого, власть К. Бакиева сделала ряд шагов по ужесточению демократических завоеваний, ограничений свободы слова в стране, показала свою лояльности по отношению криминалитету. В известной степени, власть начала сращиваться с представителями криминалитета. Представители последнего стали свободно чувствовать себя в обществе и начали приносить большой вред моральному состоянию общества.

178

В начале января 2006 года депутаты Жогорку Кенеша Кыргызской Республики – К.Байболов и М. Эшимканов на телеканале «Пирамида» сообщили о создании Народной Коалиции Демократических Сил (Демократиялык кучтордун элдик Коалициясы), в рядах которой имелось более семи политических партий и десяти различных неправительственных движений, общественных объединений. Инициатором формирования Коалиции стал лидер партии Союз демократических сил, известная в стране личность, бывший чекист, участник войны в Афганистане – К. Байболов [1].

В прямом эфире телеканала «Пирамида» К.Байболов и М. Эшимканов с тревогой заявили об острой политической ситуации сложившейся в стране. По их словам и оценкам приближающийся системный кризис, в особенности политический, может перерасти во всеобщее выступление общественности. Поэтому они призывали представителей власти, в первую очередь, высших должностных лиц пойти навстречу требованиям общественности. Предлагался курс на правовые реформы и реальную борьбу против криминалитета и коррупции [2].

6 января 2006 года в отеле «Ак Кеме» лидеры семи политических партий и 11 неправительственных организаций подписали документ о создании Народной Коалиции демократических сил (НКДС). При подписании документа участники высказались по поводу ситуации, сложившейся в стране. В частности, по мнению депутата Жогорку Кенеша Кыргызской Республики, известного журналиста М. Эшимканова, Бакиев потерял уникальный шанс стать кыргызским Ататюрком, реформатором. У него было много возможностей изменить всю систему общественной жизни. Страна разлагалась на глазах, погрязлавкоррупции.Онастояланапорогегражданскойвойны,катаклизмов,борьбыкланов, регионовюгаи севера. Созданиекоалиции– этопопыткадостучатьсядообщества,доБакиева

[3].

По мнению К. Байболова – лидера народной Коалиции демократических сил, опыт президентской формы правления в Кыргызстане оказался неудачным. Страна должна перейти к парламентской форме управления, но в то же время не копируя опыт европейских стран [3]. Известный политик, депутат Жогорку Кенеша Кыргызской Республики О.Текебаев, также приветствовал попытки создания коалиции, что, по его мнению, являлось актуальным, востребованным временем шагом [3]. Э. Байсалов, лидер коалиции «За демократию и гражданское общество», подчеркнул тот факт, что в стране действительно идут процессы разрушительного характера, которые несут угрозу государству Кыргызстан [3].

Таким образом, несмотря на то, что прошло немного времени, с тех пор как К. Бакиев стал Президентом Кыргызской Республики, на основе всеобщего голосования, в июле 2005 года, в стране начало формироваться общественное мнение о том, что он не желает идти на демократические преобразования и конституционные реформы, по-прежнему, стремится сохранить диктатуру одного человека – Президента страны. Первая оппозиционная общественная организация появилась в начале 2006 года, в ее главе стояли депутаты Жогорку Кенеша Кыргызской Республики, известные в стране своими демократическими взглядами. Начали появляться и другие общественные организации и политические партии, которые, также, выступали против власти К.Бакиева. 19 апреля 2006 года в программе Национальной телерадиокомпании Кыргызстана состоялась встреча Президента Кыргызской Республики К.Бакиева и представителей оппозиции. Встреча прошла безуспешно и по меткому выражению депутата Жогорку Кенеша Кыргызской Республики К.Байболова состоялся «диалог глухого и слепого… по принципу: сам дурак» [4]. Недовольство широких слоев населенияпоотношению к власти К.Бакиева иегоокруженияпроявилосьнетольковстолице страны, но и в регионах, на местах. 22 апреля 2006 года состоялся мирный митинг в городе Талас,вкоторомпринялоучастиесвыше7-8тыс.человек.Длянебольшогогорода,областного центра это был значительный митинг. Митингующие требовали от властей демократических преобразований и конституционных реформ.

26 апреля 2006 года на центральной площади г. Ош, возле памятника Ленина, был запланирован митинг, организованный силами оппозиции «Демократические реформы за

179

расцвет Кыргызстана». Народ начал подходить к площади, однако в 11.00 митинг внезапно остановился. Несколько провокаторов подошли к А. Артыкову, начальнику штаба республиканского мирного митинга «За демократические реформы за расцвет Кыргызстана», силойотобралимикрофониначалиоскорблятьоппозицию.Провокаторыизчисласпециально организованных людей, не предоставилислова тем, которые изъявляли желание выступить от имени оппозиции.Потом, подошедшие к трибуне молодые люди спортивного телосложения с силой стащили с трибуны А. Артыкова и чуть его не избили. Только вмешательство журналистов и других лицпомогло предотвратить избиение А. Артыкова. Вместо того, чтобы создать мирные условия для проведения митинга и обеспечить безопасность бывшего губернатора Ошской области А. Артыкова, сотрудники правоохранительных органов приступили к насильственному разгону собравшихся.

29 апреля 2006 г. в г. Бишкеке на главной площади страны Ала-Тоо состоялся один из первых крупных мирных политических митингов оппозиционно настроенных общественных организаций и политических партий под названием «Демократические реформы за развитие Кыргызстана». Данный митинг был первым после исторических мартовских событий 2005 года. В нем принимали участие от 15 до 20 тыс. человек. Митинг проходил несмотря на пасмурную и дождливую погоду. На мирном политическом митинге поднимались социальноэкономические, политические и мн. др. наболевшие проблемы страны [5].

Цели и задачи мирного политического митинга должны были заставить руководителей государства – К. Бакиева и правительства – Ф. Кулова пойти на кардинальные демократические реформы в стране, т.е. на принятие конституционных реформ, а также оперативных мер, направленных против криминала, очищения власти от коррупции, выведения из властных структурбывших чиновников и др. Организаторы митинга поставили передофициальнойвластьюдесятьтребованийподназванием «10шаговкпростомународу». Вчисле требований были: 1) жесткая борьба против криминала; 2) конституционная реформа; 3) реформа в сфере правоохранительных органов; 4) отставка некоторых руководителей министерств и ведомств (Государственного секретаря Д. Сарыгулова, Генерального прокурора Кыргызской Республики К. Конгантиева, Председателя государственной службы национальной безопасности Кыргызской Республики Т. Айтбаева, Руководителя Администрации Президента Кыргызской Республики У. Сыдыкова); 5) создание равных условий для всех экономических объектов, прекращение семейного бизнеса (подразумевался бизнес семьи и родственников Президента Кыргызской Республики) и дохода; 6) приносящие государству предприятия вывести из подчинения Президента Кыргызской Республики и передать в ведение Правительства; 7) создание общественного контроля над деятельностью государственного телерадиокомпания; 8) жесткая и реальная борьба против коррупции; 9) возвращение коллективу телеканала «Пирамида», незаконно захваченной собственности; 10) запретить силовые действия, ограничивающие свободу слова.

На транспарантах и лозунгах были такие требования, как «Конституционная реформа!», «Нет коррупции!», «Нет криминалу!», «Нет места в правительстве запятнанным чиновникам!», «Мы – единый народ!», «Реформа или отставка», «Жаштарга иш», «Бакиев не угрожайнароду,которыйтебяизбрал»,«Мыждемперемен», »Нетместарегионализму!», «В отставку Д. Сарыгулова!», «В отставку У. Сыдыкова!», «В отставку Т. Айтбаева!», «В отставку К. Конгантиева!», которые в народе получили прозвище «четыре танкиста», «Хватить врать!», «Хватит семейному управлению!», «Жашообуз качан онолот?» (Когда улучшитсянашажизнь?)имн. др.Когдамитингующиешлипешиммаршемвсторонуглавной площади страны – Ала-Тоо, в витринах абсолютного большинства крупных предприятий, торговых комплексов, банков и учебных заведений были вывешены такие лозунги, как «Мы с вами!». По пути на площади многие, проходившие мимо, граждане, поддерживая митингующих, присоединялись к ним, в то же время немало людей приветствовали и поддерживали их словами «Мы вас поддерживаем!». На общенациональном митинге выступили О. Текебаев, К. Байболов, А. Атамбаев, М. Эшимканов, Т. Сариев, Д. Садырбаев, Б. Шерниязов, К. Карабеков, Ж. Сатыбалдиев, Э. Байсалов и др. В пламенных выступлениях

180

иречах выступающих поднимались самые злободневные проблемы страны, начиная от необходимости конституционной реформы и вплоть до улучшения социально-экономических проблем рядовых граждан. В частности, О. Текебаев отметил, что прогрессивные силы общества желают не замены власти в целом или власти одного человека, а того, чего требует время и жизнь, так как общество нуждается в уничтожении диктатуры одного человека и установлении демократических принципов в государстве. Он особо подчеркнул о то, что сегодняшняя власть разрушает фундамент и основы государственности и сращивается с криминалитетом [6]. В своем выступлении А. Атамбаев отметил то обстоятельство, что оппозиция стремится к тому, чтобы власть повернулась лицом к своему народу. Власть с автоматом в руках должна защищать не Дом Правительства, а свой народ от криминалитета [6]. К. Байболов обратил внимание участников митинга на коррумпированность властных структур, которые как и прежде продолжают брать взятки, которые известны не только в республике, но и за ее пределами, а также на то, что промышленные предприятия продаются за бесценок [7]. Б. Шерниязов утверждал то, что на площадь вышел народ Кыргызстана в поисках правды, а не за власть и богатство [7]. К. Карабеков уделил главное внимание тому, как К. Бакиев устанавливает семейный клан в стране и возмущался, почему только братья Президента занимают высокие посты в стране, а не другие профессиональные, образованные молодые кадры [7]. Д.Садырбаев призвал бывшего Президент А. Акаева, чтобы он забрал в Москву своего ученика К. Бакиева [7]. Лидер коалиции «Демократического и гражданского общества» Э. Байсалов в своем выступлении объявил о том, что народ не будет подчиняться власти, которая сращивается с криминалитетом и вместе с ним пьет чай [7]. Ж. Сатыбалдиев остановился на том, что среди транспарантов и лозунгов митингующих нет лозунгов «Бакиев кетсин» («Бакиева в отставку») и «Бийлик кетсин» («Власть в отставку»). Правда, имелись отдельные лозунги в отношении некоторых руководителей министерств и ведомств. Это не означает того, чтобы нынешняя власть полностью ушла в отставку. Тем самым, участники не делили общество на две части, а средства массовой информации обязаны были объективно показывать то, что происходило на центральной площади [7].

Было зачитано заявление Политсовета партии «Кайран эл» под названием «Кыргызстан – демократический дозор будущего», в котором народ и власть Кыргызстана призывались к демократическим реформам, а лозунгами были: «Будь Кыргызстан! Убирайся коррупция и криминал!» [7]. По выражению сопредседателя партии национального возрождения «Асаба» Р. Отунбаевой, возглавляемая ею партия не принимает участия на митинге, однако солидарна с их требованиями [8].

После массового, громкого и долгого скандирование участников митинга «Кулов приди на митинг!», «Бакиев келсин!» («Бакиев приди на митинг»), Премьер-министр КР Ф. Кулов и Президент КР К. Бакиев вынуждены были выйти на площадь Ала-Тоо и прийти на митинг. Перед выступлением К. Бакиева участники митинга криками и свистоммешали емуговорить. Этот случай, в известной степени, свидетельствовал о быстрой потере его авторитета среди населения за короткий период управления государством. К. Бакиев в своем кратком обращении к участникам митинга не дал четкого ответа о выполнении их требований. Выступил он очень сумбурно, не смог системно изложить свое видение будущего поступательного развития государства, предстоящих реформ, продемонстрировав тем самым свою беспомощность и неготовность к кардинальным изменениям. Его излюбленной фразой была: «Я, как А. Акаев не убегу от своего народа. Я никогда не убегу. Я никогда не убегал» [9]. В то же время некоторые его слова в адрес лидеров оппозиции породили недовольство среди участников митинга. В частности, его слова о том, что «требования о реформе» ставит ряд «слепых политиков» вызвали бурю негодования среди митингующих, начались возгласы недовольства, крики и свист [10]. Тем не менее, выход первых лиц государства и правительства страны К. Бакиева и Ф. Кулова – «тандема» на площадь Ала-Тоо к участникам митинга и их ничего не обещающие выступления, в известной степени, на время сняли накал

истрастей среди митингующих, но не более того.

181

До мирного митинга, который состоялся 29 апреля 2006 года со стороны отдельных представителей власти (А. Мадумаров) предпринимались попытки организовать диалог между отдельными представителями власти и оппозиции. В воскресенье 23 апреля 2006 года

вгосударственной резиденции состоялась встреча между отдельными лидерами оппозиции с руководителями государства и правительства. В частности, в этой встрече со стороны оппозиции приняли участие О. Текебаев, К. Байболов, Т. Сариев и др., а со стороны власти– К. Бакиев и Ф. Кулов. Однако, этот диалог не дал положительного результата, и они разошлись, не придя к консенсусу [9].

Отметим то обстоятельство, что до проведения мирного политического митинга отдельные представители власти, а такженекоторые депутаты ЖогоркуКенеша Кыргызской Республики и средства массовой информации провели ряд системных идеологических мероприятий и работ. Главным из них были то,что этот митинг организовывает кучка людей, «не вошедших

всостав власти», «не желающих мира и спокойствия в нашей стране», «враги государства и народа», «ставящие собственные интересы выше государственных» и мн. др. [11]. Президент Кыргызской Республики К. Бакиев на пресс-конференции по поводу итогов его визита в апреле 2006 года в Россию подчеркивал то, что он против митинга, который состоится 29 апреля, так как якобы данный митинг организовывают всего лишь 3-4 политика, а не народ. Если организаторы митинга будут нарушать закон к ним будут применены соответствующие меры [12].

Одновременно, со стороны власти были предприняты некоторые «мягкие» меры, «отвлекающие маневры», чтобы меньше людей принимали в митинге участие. Например, в детском центре «Сейтек», который находился в центре города, рядом с площадью Ала-Тоо, были организован бесплатный двухчасовой концерт народного артиста Кыргызской Республики Т. Абдиева, а после концерта был подан также бесплатный обед [9]. Такие «концертные мероприятия» были организованы и в других местах центральной части города [9]. В заключение митинга, его организаторы и участники приняли резолюцию, состоящуй из 11 пунктов. Таким образом, организаторы и участники мирного политического митинга поставили ряд требований перед властью. Эти требования должны были быть реализованы в течение месяца и до следующего очередного мирного митинга, который планировался на 27 мая 2006 года. Организаторы митинга пришли к заключению, что если власть не будет выполнять требования участников митинга, то на следующем мирном митинге они будет требовать отставки «тандема»– Ф. Кулова и К. Бакиева.

Вцелом, мирный политический митинг, организованный представителями оппозиции прошел спокойно, никаких конфликтных случаев не было, вопреки государственной ложной информации о столкновениях, мародерстве, хулиганстве и т.п. По выражению Т. Акуна, Председателя комиссии по правам человек при Президента Кыргызской Республики указанный митинг показал свою силу властям. Представители последней начали серьезно осознавать силу, массовость и организованность руководителй митинга [13]. Все проблемы и вопросы, поднятые организаторами и участниками общенационального митинга перед

властью, были объективными, обоснованными, назревшими . Отмеченные негативные проблемы тормозили поступательное развитие страны.

Самым главным было то, что ход мирного политического митинга показал, что организаторы и участники митинга, равно как и народ Кыргызстана постепенно учатся демократическим формам выражения обращения и заявления в адрес власти, своей мысли, идей и протеста. По словам одного из лидеров оппозиции – К. Байболова, социальный состав апрельского мирного митинга, в отличие от погромных сборищ в городах Джалал-Абад и Ош, переворотного митинга 24 марта в г. Бишкек и бандитского захвата Дома правительства и других негативных эксцессов, представляли не маргиналы, не уголовники и не бандиты [14]. На центральной площади страны собрались совсем другие люди: законопослушные, образованные, патриотичные и прагматичные кыргызстанцы [14].

По мнению организаторов и участников мирного политического митинга, а также аналитиков-политологов, митинг достиг поставленных целей. Один из лидеров оппозиции и

182

организаторов этого мирного политического протеста Т. Сариев, считает, что митинг не только достиг поставленных целей, но и перевыполнил их [14].

Одним из уроков и достижений общенационального митинга явилось, то, что народ поверил в свои силы и правдивость. До проведения мирного политического митинга вокруг него шли различные слухи, ажиотаж, как будто бы ожидается мародерство, столкновения и возможные провокации. Никаких радикальных «движений» со стороны участников митинга не было. Это отразило не только мнения и взгляды оппозиции, но и отношение всего населения к деятельности власти. Участники митинга, равно как и в целом население, убедились в том, что власть пока не готова к радикальным демократическим реформам и далека от народа. Организаторы общенационального митинга обратились к его участникам с тем, что обращение внимания к представителям власти о необходимости реформ во всех сферах общественной жизни страны будут проходить не только на митингах, но и в других формах. Было озвучено, что до 27 мая 2006 года будут организовываться следующие пропагандистско-агитационные работы среди населения: собрания, конференции, встречи, выступлениявсредствахмассовойинформации и многиедругиеформы,которыевконечном итоге должны были довести до общественного сознания страны необходимость проведения реформ.

Почти все опрошенные представители кыргызской интеллигенции единогласно приветствовали требования лидеров и участников апрельского мирного митинга и высказали свое мнение о том, что власть должна идти на реформы и чем быстрее, тем лучше [14]. В целом, митинг, состоявший 29 апреля 2006 года, получил в народе название «митинг за реформы» и «массовое народное движение»– вопреки государственной идеологии и оценкам о том, что «митинг организован одним-двумя выскочками из депутатов».

Абсолютное большинство средств массовой информации – «Пирамида», НТС, НБТ, радиоканалы – «Азаттык», Би-Би-Си, информационные агентства – «АКИpress», «24kg», газеты «Дело №», «Кыргыз рухы», «Алас», «Лица», «Апта», Агым» объективно, справедливо и оперативно информировали общественность о произошедшем митинге.

Кыргызская телерадиокомпания и газеты «Эркин Тоо» (государственные), «Вечерний Бишкек» в своих передачах и на страницах в одностороннем порядке освещали указанные события, защищая власть «предоставляли грязную информацию» об организаторах и участниках митинга. В частности, звучали такие необъективные слова в адрес организаторов, как «возбудители спокойствия народа», которые приостановили «весенние работы на полях». Государственные правительственные газеты «Кыргыз туусу», «Слово Кыргызстана» и телеканал КООРТ очень осторожно, нейтрально освещали мирный политический митинг.

Мирные митинги состоялись и в других регионах и городах страны. К примеру, 29 апреля на центральной площади г. Нарына состоялось мирное собрание активистов гражданского общества в поддержку инициатив Союза демократических сил страны. В собрании приняли участие представители политических партий, неправительственных организаций, общественных организаций и городской мэрии [15]. Отсутствие областного руководства во главе губернатором Ж. Азыловым вызвало негативную реакцию. Высшее руководство страны было во многом похоже на предыдущее акаевское. Ничего не изменилось, кроме властных структур, которые не проводили борьбу с коррупцией и преступностью, занимались только демагогией, ловко манипулируя цифрами и устанавливая конкретных участников митинга.

Митингующие обращали внимание общественности на то, что дороги и зоны отдыха попрежнему, остаются неотремонтированными, что число безработной молодежи растет, а во многих учреждениях, организациях и на предприятиях продолжают функционировать бюрократы-пенсионеры, настроенные против всего нового и прогрессивного. Они также упрекали и депутатов из Нарынской области, крайне редко посещающих, по словам выступавших, свои избирательные округа и не знающих истинное положение вещей. Митингующие приняли обращение в адрес президента, правительства, парламента, СМИ и областного руководства [15].

183

Такимобразом,общенациональныймитинг«зареформы»29апреля2006годасталначалом нового этапа борьбы консолидированных прогрессивно-демократических сил, который позднее получил название «народное движение «за реформы», против власти семейного клана К. Бакиева и его окружения. Выход К. Бакиева к народу, митингующим и его выступление, не имевшие никакого обнадеживающего содержания и обещаний, все же «спасли» его от потери всякого доверия со стороны простого народа. У народа осталась надежда на то, что глава государства пойдет на реформы.

Недовольства политикой власти сформировалось среди депутатов Жогорку Кенеша Кыргызской Республики и в его стенах прозвучала критика в адрес Президента и премьерминистра Кыргызской Республики. 28 апреля 2006 года М. Эшимканов во время сессии Жогорку Кенеша прямо в лицо Ф. Кулову произнес следующие слова: «Уважаемый, Феликс Шаршенбаевич! Почему не уходите в отставку, даже тогда, как прямо Вам, в лицо, плюют. Будете вытирать лицо, терпеть и сидеть? Проявите прозорливость, ум и мужской характер, которые были характерны для Вас и уходите в отставку! [15].

Среди исполнительной власти также нашелся ряд государственных деятелей, которые не были согласны с политикой политического тандема, К. Бакиева и Ф. Кулова. В частности, губернатор Чуйской области Т. Кулмурзаев, будучи руководителем области, критиковал политику, проводимую К. Бакиевым и объявил о своей готовности уйти в отставку [16, 6].

МирныйполитическиймитингвсежеподействовалнавластьК.Бакиева.Онбылвынужден считаться с требованиями организаторов и участников митинга, и пошел на выполнение некоторых требований. Как известно, одним из требований организаторов мирного митинга была отставка некоторых руководителей министерств и ведомств. В частности, Государственного секретаря Д. Сарыгулова, Генерального прокурора К. Конгантиева, Председателя государственной службы национальной безопасности Т. Айтбаева, руководителя Администрации Президента республики У. Сыдыкова. Всех вышеперечисленных руководителей, за исключением Генерального прокурора Кыргызской Республики К. Конгантиева, К. Бакиев отправил в отставку, тем самым выполнив часть требований лидеров оппозиции. 10 мая 2006 г. Государственный секретарь Кыргызской Республики Д. Сарыгулов и 10 мая 2006 г. Председатель Службы национальной безопасности Т. Айтбаев написали заявления об отставке, утвержденные впоследствии Президентом Кыргызской Республики [17]. Представители оппозиции оценили решения Президента Кыргызской Республики как первый его шаг к диалогу с ними. В то же время один из лидеров О. Текебаев считал, что освобождение от занимаемых должностей указанных нами выше руководителей являлось последним из требований и не стало главным и основным требованием общественности и лидеров оппозиции. Президент умело использовал политическую ситуацию для того, чтобы избавится от «старых волков», которые стали для него политическим балластом [18]. Такого же мнения придерживался и один из лидеров оппозицииК.Байболов[18]. Втожевремя,вопрекиотрицательномумнению общественности и депутатов Жогорку Кенеша Д. Усонов был назначен первым вице премьер-министром Кыргызской Республики [19]. Один из лидеров оппозиции, руководитель штаба партии «Арнамыс» Э. Алиев назвал данное решение К. Бакиева «кадровой перестановкой из старой колоды» [20].

10мая2006годаорганизаторыштабадвижения «Зареформы»сделализаявлениеотом,что 27 мая в обязательном порядке планируется митинг, целью которого является достижение выполнения решений всех требований оппозиции, которых более десятка, поставленных перед властью. В Заявлении говорилось о том, что небольшие кадровые перестановки не являются началом реформ. Тем не менее, власть показала, что она готова к диалогу. Теперь она должна идти на существенные реформы, которые будут менять суть и содержание власти

[20].

Теперь проанализируем Заявление движения «За реформы». Совет Движения сообщил о новых кадровых изменениях во властных структурах, о готовности Президента к политическому диалогу. Он четко отметил, что их задача не ограничивается отстранением

184

некоторых чиновников от должности. Главная цель Движения – это глубинные реформы и кардинальное изменение политического направления государственной власти. Было подчеркнуто, что в свое время А.Акаев отвлекал общественность кадровыми перестановками. Вместо изменения системы власти, он менял чиновников и целых пятнадцать лет тасовал колоду, состоящую из взяточников и алчных людей, что привело страну к глубокому кризису. Этого нельзя допустить и власть теперь никак не обманет народ кадровыми перестановками. Пока не изменятся принципы власти, не изменится и жизнь народа. Поэтому, нет никаких оснований для отхода от поставленных нами требований. Народу нужна справедливая, открытая власть, так как совесть, честь, достоинство, свобода и здоровье народа ни коим образомнедолжнызависеть от желаниячиновников.Нет надобностипоказывать вид,чтоони изменяются. Необходимы честные реформы! Движение «За реформы» не ставит ультиматум, а выдвигает свои требования. До 27 мая еще есть время у власти сесть с за стол переговоров, показывая готовность к диалогу в широком формате и при равноправном участии обеих сторон.

17 мая 2006 года состоялось очередное заседание штаба Движения «За реформы», в котором инициаторы предстоящего общенационального митинга 27 мая 2006 года приняли окончательное решение о проведении митинга, обсудили организационные вопросы. Основной и главный вопрос митинга остался прежним – ускорение реформ в Кыргызстане. Было подчернуто, что митинг будет мирным и не планируется захват Дома правительства, включая отсутствие провокационных лозунгов. Основная организационная миссия была возложены на Т. Сариева, К. Байболова, О.Текебаева, А. Атамбаев и др.

В 27 мая 2006 года на центральной площади Ала-Тоо города Бишкек состоялся общенациональный митинг. Организаторами митинга выступили лидеры оппозиции Д. Садырбаев,К.Байболов,О.Текебаев,Ж.Сатыбалдиев,А.Атамбаев, А.Бекназаров, Э.Алиев, Т. Сариев, Д. Чотонов, Б. Шерниязов, К. Карабеков, М. Эшимканов, О. Абдрахманов, А. Сасыкбаева, А. Абдирасулова, Э. Байсалов и др.

Цели и задачи митинга были обозначены следующим образом:

–Президент Кыргызской Ресупублики К. Бакиев должен выполнить свои предвыборные обещания конституционной реформы;

–преобразовть Государственную телерадиокомпанию в Общественную телерадиокомпанию.

Участники скандировали «Убирайся Бакиев» («Бакиев кет!», «Убирайся Акаев» (Акаев кет!»). В лозунге «Акаев кет!» участники политического митинга заложили идею о том, что нынешний Президент К. Бакиев продолжает политику бывшего Президента А. Акаева и нет разницывихполитике.Темсамым,участникимитинга, поднимаялозунг «Акаев кет!», имели

ввиду «нет политике А. Акаева, которую продолжает К. Бакиев. Если посмотреть транспаранты и лозунги, которые поднимали участники, то их главным лейтмотивом были: «Хватить врать!», «Необходима Конституционная реформа!», «Бакиев кетсин!», «Акаев кетсин!», «Прекратите преследование лидеров оппозиции!», «Мы – за реформы!».

Будучи премьер-министром Кыргызской Республики Ф. Кулов считал, что Конституционная реформа неизбежна, что необходимо создать такую систему сдерживания и противовесов, при которой не будет диктатуры одного человека, а для этого Жогорку Кенеш Кыргызской Республики должен формироваться по партийным спискам. Победившая на выборах партия должна получить право формировать правительство [21]. В мае и сентябре 2006годаотдельныелидеры оппозиции,вчастности,А.Атамбаевпредлагалипарламентскую систему управления, когда Жогорку Кенеш формируется по партийным спискам, парламент является не только законодательным органом, но и сильным надзорным, контролирующим и формирующим правительство органом [21].

Летом 2006 года установилась относительная тишина. В отпускное время и в период усиления сельскохозяйственных работ в республике были на время приостановлены различные политические митинги, шествия, встречи и собрания. В этих условиях

185

политическая активность населения республики, начавшаяся с конца 2006 и до начало 2007 года, проходила в едином оппозиционном движении «за реформы» [22].

ЛИТЕРАТУРА:

1.Лица. Общественно-политическая газета. – 2006. – 12 января.

2.Агым. Общественно-политическая газета. – 2006. – 17 января.

3.Лица. Общественно-политическая газета. – 2006. – 12 января.

4.Булекбаев Э. Наш всенародно избранный президент пребывает в другом измерении // Агым. – 2006. – 28 апреля.

5.Агым. Общественно-политическая газета. – 2006. – 9 мая.

6.Агым. Общественно-политическая газета. – 2006. – 2 мая.

7.Полевые материалы автора, 2014 г., сентябрь, г. Бишкек.

8.Агым. Общественно-политическая газета. – 2006. – 28 апреля.

9.Агым. Общественно-политическая газета. – 2006. – 2 мая.

10.Атамбаев А. Бийлик май баскан козун ачсын // Агым. – 2006. – 2 мая.

11.Сариев Т. Акча алган адам андай шартта аянтка басып бармак эмес // Агым. – 2006. –

2 мая.

12.Кыргыз руху. Общественно-политическая газета. – 2006. – 28 апреля.

13.Турсунбек Акун. Бул митинг бийликке чындап сес корсотту // Интервью. Общественно-политическая газета. – 2006. – 2 мая.

14.Садко А. Начался отсчет дней нового режима // Агым. Общественно-политическая газета. – 2006. – 2 мая.

15.Дело №. Общественно-политическая газета. – 2006. – 3 мая.

16.Полевые материалы автора, 2014 г., сентябрь, г. Бишкек. Интервью у очевидцев митинга 29 апреля 2006 г.

17.Лица. Общественно-политическая газета. – 2006. – 11 мая.

18.Лица. Общественно-политическая газета. – 2006. – 18 мая.

19.Текебаев О. 27 майда митинг созсуз отот // Агым. Общественно-политическая газета.

–2006. – 12 мая.

20.Алиев Э. Кадрдык журуш – эски колодалардын оюну болду // Агым. Общественнополитическая газета. – 2006. – 12 мая.

21.Кулов Ф. Конституционная реформа неизбежна. Вопрос в том, какой ей быть // Агым. Общественно-политическая газета. – 2006. – 9 мая.

22.Атамбаев А. Он же оппозиция….. // Лица. Общественно-политическая газета. – 2008.

–10 апреля.

СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКИЕ И КУЛЬТУРНЫЕ МЕРОПРИЯТИЯ СОВЕТСКОЙ ВЛАСТИ В ВОСТОЧНОМ КАЗАХСТАНЕ В 20-30-Е ГГ. ХХ В.

А.К. Булгынбаева,

Докторант 1 курса ВКГУ им. С. Аманжолова

В статье сделан отбор и анализ архивных данных о службах и организациях социальных структур 20-х годов ХХ века Восточного Казахстана. Проанализирована проделанная работа советского правительства по улучшению социальных условий населения, в том числе в области здравоохранения и ликвидации безграмотности, здравохранения. При перелистывании страниц истории края актуальной проблемой является глубокое рассмотрение процессов, происходящих в различных сферах социально-экономической и культурной жизни местного населения под влиянием политики, проводимой Советской властью в 20-30 годы XX века. 1920-е годы были наполнены изменениями. В связи с принятием вдекабре 1919годадекрета СНК «Оликвидациибезграмотности»в сентябре1920

186

года Киргизский (Казахский) революционный комитет утверждает проект и издает постановление о ликвидации безграмотности в казахском крае. Согласно данному постановлению,началисьработыполиквидациибезграмотностивовсехрегионахКазахстана.

На местах для ликвидации безграмотности населения были приняты меры по созданию систем общеобразовательных школ, начальных, неполных средних, средних школ и средних специальных учебных заведений. До 1917 года на территории Курчума уровень грамотности составил 3% на 7 начальных школ, в Шемонаихе в 39населенных пунктах 220 учащихся12% на 4-х начальных школ [1, л. 11]. Создание и развитие единой системы по охвату обучения детей школьного возраста являлось самым главным в народном образовании. Советская власть организовала массовую ликвидацию безграмотности, работу начальных школ, охватывая население всех возрастов. Были созданы разные виды просветительской и культурно-воспитательной работы: обучение грамоте, курсы, вечерние школы, кружки самообразования[2, л.5]. Получившаяспециальныеуказания,местнаявластьвцеляхпоказать себя перед центральным правительством, включала в число грамотных тех, которые знали только буквы и читали по буквам, тем самым подавая ложные сведения с превышением данных об исполнении грамотности. Для тех, которые не могли писать и читать возрасте от 8 до 50 лет, в декрете по «Ликвидации безграмотности среди населения» было предусмотрено открытие областных отделов образования в качестве заведений для ликвидации безграмотности с указанием желающих научиться грамоте на родном языке, либо на русском языке [14, c. 57].

Кочевые и полукочевые жизненные условия, большая площадь территории, отсутствие материальных ресурсов усложнили создание системы образования. Такая ситуация привела к открытию специальных мобильных школ, красных юрт и уголков, а также были открыты другие культурные и образовательные учреждения, они были нацеленые ликвидировать безграмотность. В связи с завершением процесса оседлости, многие школы этого типа были устранены,наихместесталипоявлятьсяшколы,клубы, учебно-просветительныеучреждения. 9 сентября 1920 года Туркестанская АССР утвердила декрет СНК «По ликвидации безграмотностисрединаселениявреспубликеТуркестан».28сентября1920годаизданприказ Кирревкома «По мерам ликвидации безграмотности в крае». В связи с этим, все грамотные были вовлечены к обучению грамоте.

Конкретные пути ликвидации культурного отставания трудящихся в национальном регионе были определены на Х и ХІІ съездах РКП(б). Во время X сьезда партии было намечено помочь народам нерусской национальности в расширении ряда своих издательств, театров, клубов и культурно-просветительских учреждений на родном языке, курсов и школ. В связи с этим в местных советах уделялось особое внимание образованию населения. В декабре 1923 года в Восточно-Казахстанском регионе работали 13 учителей, 118 сотрудников вшколах,относящихсякотделуобразованияУсть-Каменогорскогоуездногосовета[3,л.216]. На основе решений сзъеда в 1923-1924 гг. открылись и работали 4-х и 7 -летние русские, казахские школы 1-категории и педтехникумы, которые готовили учителей. В образовательных учреждениях для населения Усть-Каменогорского уезда работали 3 русские 4-х летние школы первой категории (или степени), где работали 31 педагогов-воспитателей и обучались 735 учащихся; 7-летняя школа первой категории с 31 педагогами-воспитателями и 326 учащихся. В педтехникуме работали 14 педагогов-воспитателей и 127 учащихся. В детском доме - 4 педагогов-воспитателей и 72 учащихся; в дестком саду - 3 воспитателя и 42 воспитанников. В общем, в уезде в 4-х летках были 71 русских и 36 казахских школ первой категории, где работали 170 учителей и обучались 6347 учащихся, а в трех семилетках первой категории получили образование 390 учащихся от 15 учителей [4, л. 175].

Связи с мероприятиями о ликвидации безграмотности культурной отсталости народа, в 1924-1927 годах Усть-Каменогорском местном уезном комитете провели некоторые мероприятия по просвещенно образовательных учреждениях (1 - таблица):

1 -таблица учебно – просветительские учреждения УстьКаменогорского уезда 1924-1927 гг.

187

В 1924-1925 учебном году в уезде средняя заработная плата на 96 учителей в 46 школах составила 25 рублей, а в 1925-1926 учебном году средняя заработная плата на 187 учителей в 136школах- 30рублей,в1926-1927годахсоставила- 35-40рублей.Вразрезевозрастаиз8269 учащихся школ 32% школьного возраста, в волостях данныйпоказатель доходил до 20-60% (в 8 волостях с преобладанием русского населения - 34%, в 5 волостях с преимущественно казахским населением - 24%). В течение этого времени со стороны местного совета на просветительскую работу было выделено 150345 рублей. В Риддере в 7-летних школах израсходовано 2599848 рублей, открыто 26 учреждении по ликвидации безграмотности, 17 изб-читален, школ для крестьян и молодежи [5, л. 115]. В деятельности советов в сфере здравоохранения Восточного Казахстана, в Усть-Каменогорском уезде в 1923 году была 1 больница, 4 врачебные амбулатории, 4 врачебных и 1 фельдшерский пункт. Из медицинского персонала: 7 докторов, 1 стомотолог, 9 фельдшеров, 6 фельдшеров-акушеров, 2 медсестры, 8 сотрудников, 22 сиделок, работник, всего 55 человек [6, л. 104].

1924-1925 годы по решению уездных советов на развитие здравохранения выделено 21993 рублей,работало7фельдшерских пункта,вгороде2поликлиникии2амбулатории.1925-1926 годы медицинское обслуживание охватило все волости. Там открылись фельдшерские пункты, были выделены 36277 рублей, рос на 11%. В амбулаториях увеличилось число медицинского персонала [7, л. 119]. В связи с появлением эпидемии чумы в городе Зайсан, ревком Зайсанского уезда в ноябре 1920 г. в приказе №192 поручил всем гражданам пройти медосмотр в уездной амбулаторной поликлинике. В случае неисполнения приказа предусматривалось привлечение к ответственности. В 1924 году в Зайсанском уезде работала уездная поликлиника для лечения инфекционных заболеваний и хирургическотерапевтическая (на 20 мест с двумя отделениями), амбулаторные поликлиники, аптеки. В Кокпекты - поликлиника на 6 мест. В целом, в каждом месте уезде работало по 6 медицинских пунктов. При этом, обслуживание было плохое, из-за затруднительного материального положения, отсутствия лекарств, перевязочных средств. Жители сельской местности оставались без медицинской помощи [8, л. 15]. В Курчумском регионе до 1917 года медицинские услуги оказывали два медицинских пункта, которые были расположены в селах Дарственное и Маралиха. Данные населенные пункты распологались далеко от других сел, и не могли обеспечить весь район. Поэтому условия санитарного-медицинского обслуживания населения были на очень низком уровне. Несвоевременная профилактика эпидемий, слабая борьба с такими болезнями, как сифилис, чесотка унесли из жизни сотни людей. В 1920 году

188

работала Маралихинская поликлиника и медпункты в населенных пунктах, как Боровое, Буденовская, Высокогорное, Камышинка [9, л. 297].

Наряду с политическими, социальными мерами, в 1920-е годы в экономическом развитии восточный регион претерпел ряд изменений. В 1919-1920 годах в Зайсанском уезде был 1709 членов из работающих 29 кооперативов, добывающих из недр золото, каменный уголь, медь, графит, а также работали 58 промысловых кузничных ремесел. Постановлением уездного ревкома рыболовный промысел в Тугыле, «Сауырское объединение», «угольные руды Кендирлик» предпринимателя М.П. Минского и мыловаренный завод в объединении «Сибирь-Монгол» Ф.Н. Казаринова, заводы Темирше хаджи, выделывающие кожуи моющие шерсть перешли государству. Это политика снизила заработную плату трудящихся, подтолкнула их к недоверию и сомнению. Часть населения была сослана в Сибирь. Конфисковалось имущество. Находящиеся вблизи границы, предприниматели Зайсана выехали зарубеж, спасаясь от «кровавых рук» советской власти [10, л. 2].

Предприниматели Зайсана, такие как: Казаринов, Собачкин, Хохлов, Титов, Темирше обеспечили часть населениязанятостью,организовали наемную работу. Чтобы удовлетворить спросместногонаселения,онипривозилитоварыизгородовСибири,вчастностиизУральска, из китайских городов, таких как: Шауешек и Кульджа, а также из прииртышных городов: Омск, Кереку, Семея, Усть-Каменогорска. Ездили и торговали на известных ярмарках: Ирбит, Уркит, Коянды, Шар, Екатеринской. Таких предпринимателей, аккуратных в своем деле, называли «эксплуататор и бай-кулак» и власть их ссылала в ссылку [13, c. 2]. В уезде были крупныепомещикистысячамискота.Например,Сорокин,ставший«скотопромышленником» содержал 50 тысяч овец, 12 тысяч лошадей, сотни крупного рогатого скота. Купец Рожков владел ложбиной Шитобе Чиликтинской степи, распологавшейся вдоль побережья Черного Иртыша. Название «дувал Акыша», «мечеть Курбан хаджи», «родник Бутабая» являются свидетельством тех владений.

В1920-х годах с новым правительством традиционное экономическо-структурное казахское общество, кочевой уклад и степная демократия были нарушены. Опорой всей патриархальной экономики Казахстана – ликвидация аула-расширение в рамках известной марксистской теории, стала основой эксперимента Сталина «возможность проведения от феодализма к социализму, минуя капитализма отсталых народов». В 1923 году не занимающихся земледелием казахских хозяйств насчитывалось 23000, что составило 22%. В Усть-Каменогорском уездевТарханке,Риддере,КрасномОктябре,волостях Мендешевебыло создано коллективное товарищество, где было 53719 улей, из которых 22410 рамочных, 311309 колодезных. В сравнении с 1920 года По отчетам уездного исполнительного комитета пашня с учетом десятины в 1917 г. составляла 140000, в 1920 г. - 117351 (уменьшилась на 16,2 %), в 1922 г. - 46003 (на 60,8 %). В 1923 г. пашня увеличилась на 60,6 % и составила 473889, в 1924 г. - 75505 (на 7,7 %), в 1925 г. - 87613 (на 10,2 %), в 1926 г. - 122394 (на 39,6 %) [15, c. 72].

В1920-1930 годах очень строго с классовой точки зрения велись лишения избирательного права граждан. Совет и судебные учреждения в 1925-1926 гг. в деревнях и аулах лишили избирательного права 20982 человек, а в 1926-1927 гг. - 94377 человек. Из них 58% были казахи. На предложение коммунистов нации побольше избирать местных сотрудников на руководящие должности в органы Казрайкома ответственный секретарь Казахского Краевого Комитета ВКП(б) Голощекин обвинил их в заботе о своей собственной шкуре. В многонациональных республиках была 100% коренезация и переборщение. Это нанесло вред правам русских на 35 % [11, л. 35]. В деятельности здравоохранения, в рассматриваемым периоде, было реализовано нескольких мер. В 1920-х годах ряд медицинских услуг охватил все волости. В каждой волости открылись фельдшерские пункты и увеличилось количество врачебных амбулаторий и число медицинских работников на 11%. Вместе с тем, в этой сфере были свои недостатки. Во-первых, нехватало специалистов; во-вторых, в нескольких районах основательно не финансировалась медицинская система; в-третьих, неудовлетворительное санитарное состояние (нехватка помещений, отсутствие операционных, не работали столовые

иотопление); в-четвертых, в работе не пользовались дезинфекционными установками; в-

189

пятых, не велись своевременно вакцинации против инфекционных болезней. Много недостатков было и в санитарной системе. В отдельных местах отсутствовали бани, не было исследованокачествопитьевой воды, увеличилось числоинфекционныхзаболеваний.Вяслях

идетских садах не было медико-санитарного контроля. В 1920 годах в восточном регионе в 29 поликлиниках работали 55 врачей, лечились 2680 человек.

В1920 годы в экономике края техническое оснащение промышленных предприятий было очень низким. В 1925 году вновь введены в строй предприятия Риддера, где работали 2500 рабочих. В Усть-Каменогорском уезде в 344 предприятиях работали 4770 служащих и рабочих. Из них 30 государственные предприятия, где работали 3720 рабочих и служащих, в 13колективныххозяйствахработали682человек.В1920г.количествобезработныхсоставило 1050, а в 1926 году этот показатель сократился на 825 человек [12, л. 125]. Выявлены результаты проведенных Советской властью реформ в социально-экономической, культурной жизни региона, прослежен ход мероприятий в области культуры и просвещения, в том числе

иликвидация безграмотности, также отражено развитие здравохранения в Восточном Казахстане.

ИСПОЛЬЗОВАННАЯ ЛИТЕРАТУРА:

1.Государственный архив Восточно-Казахстанской области - 37-ф. - 1-оп. -110-д. – стр.1.

2.ГАВКО. - 3- фонд. - 1- опись. -27- дело. - стр. 5

3.ГАВКО. - 13фонд. - 1- опись. -49- дело. - стр. 216

4.ГАВКО. - 13фонд. - 1- опись. -66- дело. - стр. 175

5.ГАВКО. -13- фонд. - 1- опись. -127- дело. - стр. 115

6.ГАВКО. - 13фонд. - 1- опись. -66- дело. - стр. 104

7.ГАВКО. - 13фонд. - 1- опись. -127- дело. - стр. 119

8.ГАВКО. - 279фонд. - 1- опись. -9- дело. - стр. 15

9.ГАВКО. - 279фонд. - 1- опись. -53- дело. - стр.14

10.ГАВКО. - 105фонд. - 1- опись. -67- дело. - стр. 297

11.ГАВКО. - 13фонд. - 1-опись. - стр.127дело. - стр. 115

12.ГАВКО. - 13фонд. -1- опись.-36- дело. - стр. 72

13.Жеңсеханұлы М. 1920-1930 жылдардағы ауданның жағдайы (Зайсан ауданы) // Достық

-1996. - № 16.- 24 қазан. – Б. 4-7

М. ТЫНЫШБАЕВТЫҢ ЕҢБЕКТЕРІНДЕГІ АЛТЫН ОРДА МЕН ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ТАРИХЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ

М.Т. Бижанова,

әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың 1 к. докторанты

Саналы ғұмырын халқының игілігіне адал қызмет етуге арнаған ірі тұлғаларымыздың бірі

– Мұхамеджан Тынышбаев (1879-1938). Ол – ХХ ғасыр басындағы Алаш қозғалысының көрнекті қайраткері, қазақтан шыққан тұңғыш инженер маман және тарихшы-ғалым. М. Тынышбаев ХХ ғасырдың 20 жылдары қоғамдық-саяси қызметімен қатар тарихи зерттеулермен де айналысқан. Ол негізінен өз зерттеулерін Алтын Орда мен Қазақ хандығы тарихына және этногенез мәселелеріне арнаған. Оның сол жылдарғы Алтын орда мен Қазақ хандығы тарихына қатысты жасаған тұжырымдары әлі күнге дейін өзінің ғылыми құндылықтарын жоя қойған жоқ. Осы кезеңмен айналысатын зерттеушілер оның тұжырымдары мен ой-пікірлеріне тоқталмай кетпейді. Бұл дегеніміз М.Тынышбаевтың отандық таррихнамада алатын орнының маңызын көрсетеді. Біз де бұл баяндамада қазіргі

190

күнгі Отандық тарихнаманың қол жеткізген жетістіктері тұрғысынан М.Тынышбаевтың тарихи тұжырымдарын бағамдауды мақсат тұтып отырмыз.

М. Тынышбаевтың қазақ халқының этникалық тарихы мен Қазақ хандығының ХІІІ-ХYІІІ

ғасырлардағы тарихына қатысты ой-пікірлері оның «Материалы к истории киргиз-казахского народа», «Отзыв о труде А.П. Чулошникова по истории казах-киргизского народа», «Киргизказахи в ХYІІ и ХYІІІ веках (дополнение к Материалам к истории киргиз-казахского народа», «Түрік-монғол тарихы», «Мырза Едіге батыр. Ертегідегі Едіге мен тарихтағы Едіге» атты еңбектері мен мақалаларында тұжырымдалады [1, 67-171 бб.; 2, 92-116 бб.].

М. Тынышбаевтың Алтын Орда мен Қазақ хандығы тарихымен айналысуына А.П. Чулошниковтың «Очерки по истории казак-киргизского народа в связи с общими историческими судьбами других тюркских племен. Часть І. Древнее время и Средние века» атты еңбегі қатты әсер етті. Ол А.П. Чулошниковтың бұл еңбегіне рецензия жазу барысында көптегеннегізгітұжырымдарыныңқисынсызжәнедұрысеместігіндәлелдейді.М.Тынышбаев автордың: «По своему происхождению и физическому типу эти родственные ветви не представляютантропологическийчистойнародности,особенноэтокасаетсяглавнойихмассы

– «киргиз-кайсаков», которое как вполне самостоятельное сложившееся целое, возникли не ранееполовиныХV в.»[7,10б.]дегентұжырымыкешірімсізкемшілікдейді[4,48б.].Сонымен қатар А.П. Чулошниковтың Алтын Орданың ыдырауы, Қазақ хандығының құрылу тарихы жөніндегі қате тұжырымдарын қатты сынайды. Көп ұзамай М.Тынышбаевтың қазақтардың руларының гениалогиясы, олардың шығу тегі мен Қазақ хандығының құрылу тарихына араналған «Материалы к истории киргиз-казахского народа» атты еңбегі жарық көрді.

Жоғарыда аталған еңбегінде қазақ руларының генеалогиясына арнайы тоқталған ғалым: «қазақ халқының тарихы туралы жазылған еңбектер баршылық болғанымен, олардың ішінде Вельяминов-Зернов пен Левшиннің зерттеулерін нағыз түбегейлі туындылар деп есептейді. Ал қалған авторлар негізгі деректерді осы авторлардан алады да, жаңа ештеңе қоспады десе де болады деген пікірде болды». Осыған байланысты ол жекелеген рулардың генеалогиясын хронологиялықтәртіппенқысқашабаяндаумақсатындақазақтардыңүшжүзініңқұрамындағы рулардың тарихына үңіледі. Академик Бартольд, Вельяминов-Зернов, Г.Говорт, Тизенгаузеннің және т.б. еңбектеріне сүйене отырып, Үйсін, Жалайыр, Қаңлы, Арғын, Керей, Уақ, Найман, Қоңырат, Қыпшақ, Алшын, Жетіру тайпалары мен тайпалар бірлестігінің тарихын б.э.д. ІІ ғасыр мен б.э. VІ-VIII ғасырлардан бастайды [4, 59-89 б.]. Осы арқылы ол қазақ халқының шығу тегін ХV ғасырдан әрі қарай 1500-1700 жыл бұрын басталғанын көрсетеді.

Қазақтың шығу тегі мәселесі бойынша кейбір ғалымдардың қисынсыз келтірген аңыз, деректерін сынай отырып, ХХ ғасырдың 20 жылдары үстем болып тұрған екі түрлі пікірін талдайды. Оның біріншісі: Вамбери қазақтарды Константин Порфирородный мен парсы ақыны Фирдауси еске алатын көне косогтардың немесе қазақтардың тікелей ұрпақтарына санағанымен,КонстантинменФирдоусиескеалатынқазақтарменХVғасырдағықазақтардың генетикалық байланысын дәлелдемеген. Екіншісі: қалған авторлардың қазақтарды тарих сахнасына ХV ғасырдың ортасында шықты деген пікірлері. М. Тынышбаев Порфирородный мен Фирдоуси еске алатын косогтардың ХV ғасырдағы қазақтармен генетикалық байланысы болғандығын сол кезеңдегі белгілі еңбектер мен орыс тіліне аударылған парсы, араб, шағатай тілдеріндегі деректердің негізінде дәлелдеді. Алайда қазіогі таңда тарихшы ғалымдар бұл тұжырымның дұрыс еместігін дәлелдеп, косогтардың қазақтармен байланысы туралы пікір ешқандай сын көтермейтіндігін алға тартады [6, 304б. ].

М. Тынышбаев Алтын Орданың ыдырау мәселесін қазақ халқының ауыз әдебиеті деректерінпайдаланаотырып «МырзаЕдігебатыр.ЕртегідегіЕдігементарихтағыЕдіге»атты мақаласында қарастырады. Ол профессор Мелиоранскийдің Едіге жайлы сегіз түрлі ертегі көрсеткенін атап, оларды былайша тізіп шығады: 1) 1820 жылы Спасскийдің Сібір жатағы қазақ арасынан тергені; 2-3) Ш. Уәлихановтың жинағаны; 4) Османовтың ноғай арасынан тергені (бірнеше ертегіні құрғаны); 5) Радловтың Қырымнана жинағаны; 6) Березин хрестоматиясындағы түріпмен жақтан алынған; 7) Радловтың барабар татар арасынан тергені;

191

8) Белеевтің Шымбайдағы қарақалпақ арасынан алғаны туралы айта келіп 9-шы нұсқаны 1922 жылы басылған Ә. Диваевтың Едігесін қосады [2, 109б.]. Осы аталған 9 нұсқаның 4 қазақ арасынан шыққан деп көрсетеді. Едіге батыр ертегісінің Жошы ұлысының территориясындағы барлық елге жайылғаны белгілі. Ғалымдардың бұл еретегіні Жошы ұлысының ыдырауы нәтижесінде пайда болған нақты бір ұлтқа немесе елге тиесілі етіп көрсетуі дұрыс емес деп атап өтеді. Мысалы Қазандықтардың өзінің төл ертегісі деп санауы, Радлов пен Мелиоранскийдің ноғайлықтардың ертегісі деген пікірлері. М. Тынышбаев жоғарыда аталған екі ғалымың пікірлеріне қарсы болады. Ол Алтын Орда бұзылғанға дейін пайда болған барлық ұзақ ертегілердің Алтын Орда мемлекетінің ыдырауы негізінен пайда болған мемлекеттердің бәріне бірдей тиесілі дейді.

М. Тынышбаев Едіге батыр турасындағы ертегілерді талдау барысында Алтын Орда тарихынатоқталады.Едігемен тартысқатүскен ТоқтамыстыАлтын Ордатарихындағыатақты және қайратты төрт ханның бірі дейді. Яғни Бату, Берке, Әзібектердің (Жәнібек) қатарына қосады. Тоқтамыс билеген 20-25 жылдың ішінде Алтын Орда мемлекетін біріктіріп, уақытша болса да бұрынғыдай айбынды, мықты мемлекетке айналдырды. Оған мысал: Литва патшасы Ягайлоның қайта салық төлеуі, Ресей князьдіктерінің Тоқтамыстың шарттарына көнуі, Дмитрий Московскийдің де соғыста жеңіліп, ханның барлық шарттарына келісу арқылы тұтқыннан босатылуынан көрінеді. [3, 770б.]

М. Тынышбаев ертегідегі Едіге мен тарихтағы Едігенің бейнесі екі түрлі дейді. Ертегіде Едігені қанша жоғары көтергенімен тарихта Едіге Тоқтамысқа қарсы соғыста Әмір Темірдің көмегіне сүйеніп бірнеше сәтсіз жорық жасап, кейіннен Алтын Ордадағы сұлтандар арасындағы Тоқтамысқа қарсы іс-әрекеттердің өршіп тұрғанын пайдаланып ұйымдастырылған бірнеше жорығының нәтижесінде Тоқтамысты жеңіп, Алтын Орда билігін өз қолына алады. Ол билік еткен тұста бірнеше қуыршақ хандарды ауыстырады. Яғни өзінің билігін дәл Әмір Темірдің әдісімен жүргізіп отырады. Себебі шыңғыстық идеология бойынша билікке тек Шыңғыс ұрпағы ғана отыратын болған. М. Тынышбаев: «Алтын Орда бытырап жоғалуына бірінші болып себепкер болған Едіге, оның үрім-бұтағы. Ертегі Едігені жер-суға сыйғызбай қанша жоғары көтерсе, тарих жолында тоз-тоз болып құрып кеткен Жошы ұлысының көзімен қарағанда бұл жұртқа жаманшылық істегендердің арасында Едігеден асқаны жоқ» - деген қорытындыға келеді [2, 116б.].

Жалпы Алтын Орданың орталық хандық биліктің әлсіреуінен, шеткері жатқан ұлыстардың хандықтарға айналып күшею процессі жүреді. Оның нәтижесінде Қазан, Қырым хандықтары Шибан иелігі Сібір және Әбілқайыр хандықтарына бөлініп, Моғолстанмен шекарада Қазақ хандығы құрылады. Алтыншы топ Едіге ұрпақтары билеген Ноғай ордасы құралады. Ең соңында, Алтын Орда алдымен Сарай, кейіннен Астрахан хандығы қалады. Осы кезден, яғни ХҮ ғасырдың ортасынан бастап, бұл жетеуін дербес хандық деп есептеп, ал олардың арасындағы үздіксіз болып жатқан қақтығыстарды іргелес хандықтар арасындағы соғыстар деп санайды. [4,109б.]

М. Тынышбаевтың Веляминов-Зерновтың дерегі бойынша Жәнібек бір кезде Астраханда тұрғандығы және оның 1475 жылдан 1480 жылға дейін Қырымда тұрып, кейін Ресейге кетіп Ковнода қайтыс болды деген пікірі қате деп есептейміз.

Осы еңбегін жаза отырып М. Тынышбаев төмендегідей қорытындыларға келеді.

1) ХҮ ғасырда ыдыраған Алтын Ордадан тараған хандықтар дербес, бір-біріне тәуелсіз бірлестіктер боолып саналмайды. Олардың әрқайсысы көршілерінің жерін басып алуға, ал кейбіреулері, әлділері, өздері орнығу үшін Сарай хандығын әлсіретуге, немесе талқандауға тырысыпбақты.Биліккеталасқаннемесебіріктіріпбилеугеқұлшынғантекетірестіңбәріөзара соғысуларға әкеп соқтырды. Жекелеген хандықтардың әлсірегені соншалық, өз алдына еркін жатқан Ресей 70 жылдан соң Угре өзені бойында оңай, қан төгіссіз жеңіске жетті. Тіпті Қазан, Астрахан хандықтары мен Ноғай ұлысын біріктіруге, Алтын Орданың қалған халқын екі бөлуге шамасы жетті.

192

2)Бұл дәуір ру-тайпалардың көші-қоны, қоныс ауыстыруларымен ерекшеленеді. Тоқтамыс пен оның балаларының, Ұлы Мұхамед, Жәнібек, Шибақ, Едіге ұрпақтарының қоныс ауыстыруы кезінде оларға бек берілген руларда бірге көшті.

Рулар көшпелі тұрмыс кешкендіктен, мыңдаған шақырымға жаппай қоныс аударғандықтан олардан тұйықталушылықты, түрлі жекелеген ауыл-аймақтың сондай бір этнографиялық ерекшеліктерін таба қою қиын. Бүкіл Алтын Ордадан (тіпті көрші жатқан Шағатай ұлысының ауылдарынан да) этнографиялық айырмашылықтың табы сезіле қоймайды. Мұны бір ру өкілдерінің Қырым, Қазан, Солтүстік Кавказда, ноғай, башқұрт, қарақалпақ, қара қырғыз, өзбек те, тіпті Шығыс Бұхарада кездесетіні толық дәлелдей түседі. Оған халық аңыздары да дәйек боолады.

3)Жәнібек пен Керейдің Қазақ хандығы турасында да осыны айтуға болады. Қазақтың кейбір руларының ата-бабалары бір кезде Қырым, Солтүстік Кавказ, Қазан, Сібірді мекендеген. Бұдан Қобыланды, Ер Көкше, Едіге, Ер Тарғын, Шора және т.б. батырларды Қырымнан Алтайға, Қазаннан Өзбекстанға дейін білетіні, Қырым, Қазан татарлары, ноғай башқұрт,қазақ,қарақалпақ,өзбектердіңнегізгібөлігінің,шамаменортақтайұратынытүсінікті бола түседі. [4, 110-111 бб.]

М. Тынышбаев мұнда назар аударған мәселесі қазақтардың өзбек Әбілқайырдан шықпағандығын басып айтады. Жәнібек пен Керей сұлтандардың иелігіндегі рулардың кенеттен(1456)пайдаболақоймағанын,олардыңтоптасуыеңкемдегендеонжыләрідежатыр дейді. Бұл пікірдің дұрыстығын Қазақ хандығының құрылу мәселерінің маманы, профессор Б.Б. Кәрібаев өз монографиясында кейінгі жылдардағы зерттеулердің нәтижесінде дәлелденгендігін атап өтеді [5, 113б.]. Сонымен қатар Б.Б. Кәрібаев өз еңбегінде Қазақ хандығының құрылу тарихына байланысты мынадай пікір келтіреді: «М. Тынышбаевтың ерекше назар аударған мәселесінің бірі – Қазақ хандығының құрылу тарихы болды. Егерде оған дейін ешбір зерттеуші Қазақ хандығының құрылуы мәселесін арнайы қарастырмай, жалпы мәселелер шеңберінде атап өтсе, М. Тынышбаев оны арнайы түрде қарастырады. Ол қарастырып отырған мәселесін Қазақ хандығының құрылу тарихы деп атап, тарихшылардың ішінде бірінші болып Керей мен Жәнібек хандардың Әбілқайыр хандығынан бөлініп, Моғолстанға қоныстануын – Қазақ хандығының құрылуы деп атайды. Ал оған дейін зерттеушілер бұл процесті Қазақ Одағы деп атаған болатын» [5, 117б.]. М. Тынышбаев Қазақ хандығының құрылуын 1456 жылы Керей мен Жәнібектің Әбілқайыр ханмен ренжісіп, Моғолстан жаққа көшіп кетуін М. Тынышбаев Шәкәрімнің Қобыланды батыр мен Ақжол би жөніндегіауызшамәліметінпайдаланып,ренжісудіңсебебіне Ақжол биді қыпшақ батырының өлтіруін жатқызады.

Сонымен қатар қазіргі таңда қазақ хандарының шығу тегі төңірегінде тарихшылардың арасында қызу пікірталас болып жатқандығы белгілі. Қазақстан тарихының 5 томдық академиялық баспасында қазақ хандарының атасы Ұрыс ханды Жошының үлкен ұлы ОрдаЕженнен немесе 13 ұлы Тоқа-Темірден таралғаны жөніндегі бірнеше деректерді келтіре отырып, Ұрыс хан мен оның ұрпақтарының Жошы тармағындағы Тоқа-Темірден тарайтындығының немесе олардың тегі Орда-Еженмен байланысты болуының принципті маңызы жоқ деп қорытындылайды [6, 328-329 бб.]. Алайда ғалымдардың пікірлері екіге бөлінді. Қазақ хандары Тоқа-Темірден тараған деген пікірді Ш. Уәлиханов, Ш. Құдайбердіұлы,Қ.Халид,В.Юдин,М.Әбусейітова,Ж.Сабитовжақтайды.АлОрда-Еженнен ұрпақтары деген пікірді ұстанатындар В. Веляминов-Зернов, М. Сафаргалиев, А. Якубовский, К. Пищулина, Т. Султанов, З. Қинаятұлы, Б. Кәрібаев. М.Тынышбаев та осы мәселе бойынша Гамердің, Стенли Лен-Пульдің, Әбілғазы Баһадүрдің еңбектерін қарастыра отырып, қазақ шежірелеріне сүйене отырып, қазақ хандарының Орда-Еженнен тараған деген тұжырымға келеді [4, 148-149 бб.].

Қорытындылай келгенде М. Тынышбаевтың қазақ халқының шығуы мен Қазақ хандығыныңқұрылуын зерттеугеқосқанүлесі зор.Оныңөззаманындажасаған батыл, әрі тың тұжырымдары қазіргі таңда да өміршең. Оның Қазақ хандығының құрылуын арнайы түрде қарастырып, Керей мен Жәнібек сұлтандардың Әбілқайыр ханнан бөлініп, Моғолстанға

193

келуін Қазақ хандығының құрылуы деп атауы, оның құрылуын Алтын Орданың ыдырауы процесімен байланыстыра қарастыруы, өз зерттеулерінде жазба дерек мәліметтері мен ауыз әдебиетініңматериалдарынбайланыстырақарауы,қазақхандығыныңтарихынзерттеудежаңа көзқарастарды қалыптастырды.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1.Тынышпаев М. История Казахского народа. –Сост. И авт. Предисловия проф. А.Такенов и Б.Байгалиев. -А.:Санат,1993. -288с.

2.Тынышбаев М. Таңдамалы. Избранное. -А.:Арыс баспасы, 2001.

3.История Татар. С древнейшихвремен в семи томах. Том ІІІ. Улус Джучи (Золотая Орда) ХІІІсередина ХV в.-Казань.:2009,1112.

4.Тынышпаев М. Қазақ халқының тарихы. Аударған Ш. Шарапатұлы. -Қ.:Болашақ Баспа,2010.

5.Кәрібаев Б.Б. Қазақ хандығының құрылу тарихы.-А.:Сардар,2014. -520с.

6.Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін бес томдық.-T.II. –А.:Атамұра,2010. -

640б.

7.Чулошников А.П. Очерки по истории Казак-Киргизского народа в связи с общими историческими судьбами других тюркских племен.-Ч.І. – О.:Киргосиздат,1924.

ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ БАЙЛАНЫСТАРЫНДАҒЫ ДІН РӨЛІ

А. Рамазанова,

әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың 2-курс магистранты

Қазақстанның тарихы мен мәдениеті көптеген жүз жылдықтар шамасында шығыстық және батыстықөркениеттерментығызөзараәрекеттесуарқылыдамыды.Ежелгіжәнеортағасырлық қытай, түрік, моңғол, иран және араб жазба ескерткіштері біздің республикамыздың территориясындағы көшпенді мәдениет пен этносаяси тарихтызерттеуде құнды дерек ретінде саналады [1]. Мысалы, жаңа жазба деректердің негізінде Шығыс және Батыс елдерімен дипломатиялық, әлеуметтік-экономикалық және тарихи-мәдени қарым-қатынастардың даму мәселесі ашылып отыр. Сондай –ақ, қол жеткізген мәліметтер дінаралық өзара әрекеттесудің кең таралғандығы мен дінге қатысты толеранттылық болғандығын дәлелдеп отыр. Аталмыш мәселелер, әсіресе, Рашид-ад Диннің «Жамиғ-ат-тауарихі» мен Сұлтан Хүсейннің «Мәжіліс әл-Ұшшақ» қолжазбаларының нұсқаларында айтылған [2, 39 б.]. Осыдан ежелгі халықтарды кейінгі ұрпақпен байланыстырушы тарихи-мәдени сабақтастық көшпенді қоғамның тек материалдымәдениетініңжақындығынемесеәлеуметтік-экономикалықбірлігініңсалдарынан ғана емес, сонымен бірге идеология, әлеуметтік институттар, ойлау түрі мен діни түсініктерінің ұқсас болып келуіне де байланысты болып отырғандығын аңғаруға болады.

Тарих көрсетіп отырғандай, ешбір өркениет екіншісінен оқшауланып пайда болмады, керісінше олар бір-бірін толықтырып отырған. Сол себептен Орталық Азияның ежелден бүгінгі күнге дейінгі тарихы да дамудың сыртқы және ішкі факторларымен туындаған маңыздыәлеуметтікқұбылыстардыңтарихысаналады[2,35б.].ОрталықАзияҚазақстанүшін идеологиялықтұрғыдаайтарлықтайықпалетті.Олайдейтінсебебіміз,аталмышгеографиялық кеңістік көршілес халықтарға исламды тарату үдерісінде маңызды рөл ойнады. Исламды таратушылар ретінде муридтер саны мен өздерінің кіріс мөлшерлерін ұлғайтуды мақсат еткен ортаазиялықсопылықпірлерменолардыңтыңшыларыболды.Қазақтардыңисламдануүдерісі қазақ билеушілері мен ортаазиялық ақсүйек діни өкілдері арасындағы идеологиялық негізде құрылған одақтың нығаюына ықпал етті [3, 183 б.]. Осы тұста қазақтардың арасында ислам дінінің таралу тарихына қысқаша тоқталып өтетін болсақ, Ислам дінінің қазақ жеріне таралуын VIII ғасыр шамасымен айта беруге болады. Өйткені бізге белгілі шығыс, араб

194

деректерінде Қазақстан жерінде қарлұқ заманында исламды қабылдай бастағаны жазылады. Кейбір ру-тайпалардың көсемдері, солардың қол астындағы халқымен қабылдағаны айтылады. Демек, ізі бұлыңғыр тарихи деректерге тоқталсақ, исламмен түркі оғланы VII ғасырда, яғни пайғамбар дәуірінде-ақ таныса бастаған [4].

Осылайша, Орталық Азия мен Қазақстанға исламның енуі VII-VIII ғасырларға жатқызылады. Алғашқы араб-дін таратушылары 670 жылдардан бастап келе бастады. VIII ғ. басында Орталық Азияда миссионерлік қозғалыстың жандануы байқалады. Исламның түбегейлі орнығуына VIII ғ. ортасында, 751 ж. Тараз қаласының маңындағы араб әскербасы Зияд ибн Салих пен қытай қолбасшысы Гао Сяньчжи арасында бірнеше күнге созылған Атлах шайқасында арабтардың жеңіске жетуі айтарлықтай ықпалын тигізді. Қытай әскері күйрей жеңіліп, Жетісу мен Шығыс Түркістан азат етіледі. Араб әскерінің бұл жеңісі Орта Азия жеріндеисламдіні мен мәдениетінің орнығуынабастамаболады.Қазіргі уақыттағыҚазақстан жеріне исламның таралуы бірнеше ғасырларға созылып, алғашында жаңа дін оңтүстік өңірлерге ене бастайды. X ғ. аяғына қарай ислам Жетісу мен Сырдариядағы отырықшы халықтың басты дініне айналады [5].

Жалпы,Қазақхандығыныңэтностықнегізініңнығаюындаисламдінімаңыздырөлатқарды. Сыртқы күштерге қарсы күресте діни идеология халықты жұмылдырушы, интеграциялық процесті жеделдетуші күш болды. Қазақ хандарының бір дінге сенуі және бәрі бірдей ислам дінінің сопылық бағытын ұстанып, далалық исламның негізін қалауы қоғам мен мемлекетке ерекше ықпалын тигізді, рухани жікшілдікке тосқауыл қойды. Парсы ғалымы Меһди Санаи Қожа Ахмет Яссауидің қазақ халқының қалыптасуындағы рөлін жоғары бағалап, ол «Қазақстан үшін ұлттық және исламдық жағынан өзін-өзі тану құралы әрі халық мақтанышы болды» деп көрсетеді. Ислам діні Қазақ хандығының мемлекеттік діні ретінде ішкі және сыртқы саясатының доктринасына айналды. Қазақтардың бүкіл қоғамдық-саяси және мәдени өмірі шариғаттың басымдық рөлімен сипатталды. Қазақ заңдарының құқықтық дереккөздерінің бірін ислам діні құрай бастайды. Шариғаттың мемлекет өмірінде берік орын алуымен халықтың әдет-ғұрпында, мәдени дамуында соны өзгерістер, елеулі алға басушылық орын алады [6].

Оданөзге,XVI-XVIIғғ. Исламның дамуына қазақ халқының ортаазияхалықтарымен Еділ татарларымен тығыз экономикалық, мәдени байланыстары ықпал етті. Ислам дінінің уағыздарын Бұхар, Самарқанд, Ташкент, Хиуа, Түркістаннан келген уағызшылары тарата бастады. Қазақ хандығы дәуіріндегі ислам діні үстем болып, мемлекеттік дәрежеде сақталды. Тарихшы Фазлаллах ибн Рузбихан Исфахани қазақтардың билеуші топтары жөнінде: «Олар құран оқиды, намазға жығылады, өз балаларын мектепке береді», – деп жазады. XV– XX ғасырға дейін Қазақ мемлекеті мұсылмандық құқықтық нормаларды сақтады. Барлық қазақ хандары, Керей мен Жәнібектен бастап Кенесарыға дейін өздерінің шариғатқа жүгінетіндіктерін айтқан.

Аймақтық ислам тұжырымдамасына сай Тәуке ханның заңдары немесе "Жеті Жарғыны" (XVII-XVIII ғғ.) мұсылмандық құқықтың жергілікті нұсқасы ретінде жатқызуға болады. Сондай-ақ, аталмыш ережелер ханафит-билердің (қазақ билері адаттың да, шариғаттың да мінсізбілгірлеріболған)қазақадатыныңерекшелігінескереотырып,жасағанзаңсаласындағы қызметтің еңбегі, жемісі. Араб тілінен аударғанда "адат"- "дәстүр" деген мағынаны білдіреді. Ханафит мәзхабы бойынша шариғат Құран және Сүннетпен қатар әр халықтың исламға дейінгіқарапайымқұқығының-"адат","гурф"(қазақтың"әдет-ғұрпы"осыданшыққан)екінші қайнар көзі болып табылады.

"Жарғы" сөзінің өзі "діни заң", "шариғат" ретінде аударылатын исламдық термин "шарғтың" фонетикалық ықшамдалған түрі болып табылатыны айтпаса да түсінікті. Жеті Жарғы мәліметтері бізге орыс түсініктемешілерінің айтуы бойынша жетті. Ал, "шарғы" сөзін исламдық заң-шариғат мағынасында Абай Құнанбаев өзінің 38-нші Қара сөзінде қолданады. Абайдан өзге, Ақ жол би мен Қобыландыбатырарасындағыдаудысөзетеотырып, Шәкәрім Жәнібек ханның шариғат бойынша Ақжол үшін қандық кекті талап еткендігін айтады. Жеті Жарғыдағы исламға қатысты протекционизм дінді мойындамаушылық және

195

дінге қатысты озбырлық үшін жазалау, сондай-ақ қожаларға берілетін артықшылық пен зекет, ушурға байланысты құрметтеулер турасын қамтыған тармақтарынан көрініс табады.

Жалпы алғанда, бұның барлығы Қазақ мемлекетінің саяси элитасы исламның бұқараға танылып, таралуына және сіңуіне үлкен қолдау көрсеткендігіне дәлел бола алады. саяси элита саналатын сұлтан-шыңғыс ұрпақтарының дін өкілдері "қожалармен" арадағы одағы мемлекеттік-ислами байланыстардың баспалдағын қалады. Тіпті, хан мен сұлтандардың өздері бала кезінен қожалардан хат танып, солардың көмегімен білімді, араб, шағатай, парсы тілінде сөйлеп, шығыс поэзиясына машықтанады. Бұл мәселеге алғашқылардың бірі болып қазақ ханы Ораз Мұхаммедтің өмірбаянына сараптама жасай отырып, Әлкей Марғұлан назар аударады.

Шыңғыс тұқымынан шыққан хандар дін мен ғылым білгірлерін, ақындар мен музыкатанушыларды қолдап отырған меценаттар ретінде суреттеледі. Қазақ хандығын зерттеуші, петерборлық ғалым Т.Сұлтанов "қазақ династиясының өкілдері өздерін ханафит пайымына жататын мұсылмандар санаған және ірі ортазиялық шейхтардың муриттері қатарында болған" деп жазады. М.Олкоттың айтуы бойынша "сұлтандар мен хандар әлдеқайде дінге жақын болған, себебі олар ислам мен дін саласындағы терең білімімен ерекшелініп,өздерінемолдалардыжақынұстап,Сырдариямаңындағыдіниөкілдердібелсенді қолдаған". Қазақ хандығы астанасының орталығы Түркістан қаласының болуының өзі көп нәрсені ұғындырады. Сондай-ақ, 1598-1798 жж. екі жүз жыл бойы Ташкент қаласының қазақтар иелігінде болуы да қазақтардың діні мен осы саладағы іліміне өз ықпалын тигізбей қоймады.

Алайда, деректердің жұтаңдығына байланысты Қазақ хандығы өмірінің ішкі тұстары бізге беймәлім болып отыр."Мәселең,- дейді,Т.Сұлтанов қазақ сұлтандарының қалай тәрбиеленгендігі, қайдабілім алғандығы туралы көп жәйттерді біле бермейміз. Бірқатардерек көздері ғана қазақ ақсүйектерінің білімді, көзі ашық адамдар болғандығы туралды келтіреді. Мысалы, Хафиз Таныштың жазуы бойынша "Құрлық пен шөл далада өскен Шығай хан өлең шығару қабілетіне ие болған. "Ал, оның ұлы және тақ мұрагері болған күллі Дешті Қыпшаққа өзінің мықтылығымен, әскери өнерімен танылған Тәуекел хан маснав (парсы өлеңдік дәстүрі) жазған. Одан өзге қазақ хандарының білімдарлығы жөнінде азды-көпті мәліметтер Хиуаның «Фирдаус-ал-икбал» шығармасында қамтылған.

Тағы бір назар аудартатын жәйт, Шоқан Уәлихановтың жазуы бойынша, шыңғыс тұқымынан шыққан билеушілер өздерінің есімдерін араб, құранға жақын етіп таңдай отырып, антропонимика саласындағы ерекшелігімен көзге түскен. Мәселең, қазақ хандарының арғы атасы Ұрыс ханның шын есіміМұхаммед болған (Ұрыс-лақап аты). Ал, Тәуекел ханның толық аты- Тәуекел-Мұхаммед, Есім хандыкі - Ешмұхаммед, оның бәсекелесі болған Тұрсынның шын есімі - Тұрсын Мұхаммед болған екен. Одан өзге қазақ хандары да мұсылмандық есімдерге ие болған: Қасым, Әбілмәмбет, Әбілқайыр, Хақ-Назар және т.б.

Деректерде Қазақ мемлекеттігінің күшеюі кезінде билеген хан ретінде суреттелетін Қасым дәстүрліисламменсопылықтыңжақтаушысыболғанекендігіайтылады.Әсіресе,оныңатақты бұхарлық нақшбанид шейхі Қожа Әбу Бәкір Саидпен діни байланысы туарлы сөз етіледі. Исламға қатысты ізгі ниетін Қасым ханның даңқты джуйбар династиясынан шыққан сопылық шейхке көмек қолын созып, 1512 жылы Бабур әскерінің Мәуереннахрға басып кіруінен қашуғамәжбүрболған уақытындақамқорлық танытқанынанаңғаруғаболады. "Имам Әбу Бәкірдің ұрпағы келгенін естіген хан Қасым оны өзі қарсы алып, алдағы қонақ жайлылық танудан да бас тартпады. Әлбетте, ортаазиялық шейхтың Қазақ хандығы мен оған қарасты жақын территорияларда ұзақ уақыт болуы дала өміріндегі мұсылмандық негіздің нығаюына және исламның басты орталығымен арадағы байланыстың күшеюіне әсер еткені сөзсіз. Шейхтың қайтар жолы алдында Қасым хан Ходжа Исламға Мәуереннахрдың жаңа билеушісіне жақында ғана ұзатылған қызына қамқор болуын сұрайды. Ұбайдоллахқа тақ мұрагерін Абд ал-Азизді сыйлаған Қасым ханның қызы қазақтың ханшасы уақыт өткен соң Бұхара тұрғындарын өзінің ақылдығымен және діндарлығымен тамсандырған деген дерек мәліметтері кездеседі. Оны халық арасында "Қазақ ханым" деп атап кеткен, ал шын есімі -

196

Құтлұғ Сұлтан ханым. Бұхарада ірі жер иеліктерін иемдене отырып, қайырымдылықпен және махалланы көркейтумен айналысқан.

Сонымен қатар, Тәуекел хан да өзінің діни белсенділігімен көзге түскен. Мұхаммед Аваздың «Зийа ал кулуб» (Жүректер сәулесі) дереккөзінен қазақ ханының сопылық орденге бастама білдіруі жөнінде белгілі болып отыр. Тәуекел хан өзінің жүз жиырмадай жақын адамдарымен (ұлдары, туысқандары мен сұлтандары) Қожа Ысқақтың муриді, яғни ілім алушысы атанады. Бұл оқиға 1598 жылы самарқанд маңындағы Кан-и Гиле жерінде орын алған. Ағасы Тәуекел сынды Есім хан (Ешмұхаммед) да дінге деген қызығушылығын білдіреді. Қазақ мемлекетінің астанасы Түркістанда ислами білім беруге, мұсылмандық ағартушылыққа қолдау көрсеткендігі туралы айтылады. 1627 жылы Түркістанға Хиуадан жер аударылғанғалымАбулғазыБахадуркеліп,ханныңқамқорлығынаиеболады.Осытұста,Есім ханның ескі жолы аталатын заңдары да Қасым мен Тәукенің ережелері секілді жергілікті ханафит құқығына сай жасалғандығын атап өткен жөн.

Хандардың хаттары және өзге де дипломатиялық құжаттар сол кезеңдегі қазақтардың мұсылмандық әлемінен хабар беріп, Еуразияның түркі-мұсылмандар этноконфессионалдық қауымдастығына жатқандығына дәлел бола алады. Бұл жерде Аллахты, Пайғамбарды (с.а.ғ.) дәріптеу, Қасиетті Құраннан алынған нақыл сөздер, мұсылманша ай атаулары мен хижра бойынша жылсанауларды кездестіруге болады. Алайда, XVII-XVIII ғғ. Қазақ мемлекетіндегі бытыраңқылық, үздіксіз әскери қақтығыстардың әсерінен мәдени байланыстардың ажырауы, алшақтану сипаты орын алды, сондықтан шетелдік авторлар тарапынан билеушілердің ішкі өмірі мен діни мәселелері туралы деректер аз деп саналады.

Қазақстанның рухани тарихын зерттей отырып, бір уақытта исламдану үдерісіне ұшыраған халықтар исламға дейінгі халге ұшырау мәселесінен сақтандырылмағандығын есте ұстау керек. Нақты қоғамның даму және өмір сүруі барысында дін әлсіреу немесе қайта жаңғыру секілді тарихи кезеңдерді бастан кешіруі мүмкін. Әсіресе, бұл жағдай көптеген субъектілері анархияға жақын және дисперсиялық орналасу сипатына сай келетін көшпенді қоғамға қатысты түсінікті жәйт болып табылады.

Сол себептен де, жалпы ислам өркениетінің ортақ дағдарысының тереңдеуі, Еуразиядағы оба індеті, Ұлы Жібек жолының басылуы және Орталық Азиядағы периферизация үдерісінің арқасында мұсылмандық қағидалардың айтарлықтай әлсіреуі мен көшпенді қазақ қоғамында өзге дінге табынушылардың таралуына септігін тигізді. Аталмыш мәліметтер жекелеген саяхаттанушылар мен бақылаушылардың исламды бұрмалау, молдалар санының азаюы, адами құндылықтардың бұзылуы және т.б. жөніндегі мәлімдемелерінен алынып отыр [7].

Қазақ хандығының ішкі және сыртқы саяси өмірінде діннің алатын айтарлықтай маңызды орнына соғыс және бейбітшілік сұрақтарын шешу барысында діни өкілдердің, сопылар мен қажылардың пікірі маңызды рөл ойнағандығынан да аңғаруға болады. Одан өзге М.Сәрсембаевтың «Қазақстан және Орта Азия тарихындағы халықаралық құқық» еңбегінде «XV-XIX ғғ. Қазақстанда орталықтандырылған мемлекеттік аппараттың болмауы себебінен арнайы сыртқы істер ведомствосы жұмыс жасамады. Қазақ ханының канцеляриясында іс жүргізуші молда болды және оның міндетіне басқа елдерден келетін хаттарды қабылдау, аудару мен мазмұнын ханға жеткізу кірді. Басқаша айтқанда, ол сыртқы байланыстар жүргізу барысындағы ханның әр түрлі құжаттарын рәсімдеумен шұғылданды [8]» деп келтірілген үзіндіден молдалардың,жалпы діни адамдардыңхандықтың дипломатиялық істерінебелсенді араласқандығы әрі оны жүзеге асыруда шешуші қызметтердің бірін атқарғандығын байқауға болады. Дипломатияның басты құралы болып табылатын келісімшартты жасаубарысында да арнайы діни салттар, сондай-ақ Аллаға ант беру рәсімдерінің өткізілгендігі Қазақ хандығы тұсындағы дінге беріктік пен оның сыртқы саясаттағы маңызын айқындайды [9].Сондай-ақ, XVI-XVII ғ. басындағы Қазақ хандығының мұсылман мемлекеттермен дипломатиялық байланыстарына сілтеме жасайтын дерек мәліметтерінің табылуы да діннің мемлекетаралық байланыстағы интеграциялық рөлін көрсетеді. Бұл жөнінде Н.Ә. Атығаевтың «Қазақ хандығының мұсылман мемлекеттермен дипломатиялық байланыстары» атты ғылыми мақаласында толығырақ қамтылған [10].

197

Қорытындылайкеле,Қазақхандығытұсындағыисламдінініңтаралуыменәріқарайғыөмір сүру барысына қатысты пікірлердің әр алуандығына қарамастан, хандықтың мәдениәлеуметтік және саяси даму үдерісінде орасан зор рөлі болғандығын ешкім жоққа шығармайды. Жоғарыда атап өткеніміздей, Қазақ хандығының негізін қалаушылардан бастап соңғы ханына дейін өз қызметін атқару уақытында дінге жақын, шариғат заңдарын берік ұстанған билеушілер болған және аталмыш факттың өзі ислам дінінің ел басқару, көршілес мемлекеттермен қарым-қатынас жасау секілді саяси мәселелерде елеулі орын иеленгендігін байқатады.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1.Абусеитова М.Х. Востоковедные исследования в области истории,культуры и религии

вКазахстане// http://www.vatanym.ru/?an=vs113_mh2

2.Меруерт Абусеитова. Трансформации обществ Центральной Азии: социокультурные аспекты.МатериалымеждународногосеминараЮНЕСКО.– Алматы:Дайк-Пресс,2013.– 264 с.

3.Абусеитова М.Х. Казахстан и Центральная Азия: политические, международные и культурные связи (ХV-ХVII вв.): Дис...д-ра историч. наук.- Алматы, 1997.- 312 с. 

4.Исламның қазақ даласына таралуы// http://e-islam.kz/qazaqstandagy-islam/ishki- kategoriyalar/aza-standa-y-islam-tarikhy/item/321-eislam

5.Қазақстандағы Ислам// http://e-history.kz/kz/contents/view/1053

6.Қазақхандығы550:Елдікбелестері// http://www.inform.kz/kz/kazak-handygy-550-eldik- belesteri_a2739544

7.Н.Нұртазина. Религия Казахского ханства// http://www.altyn-orda.kz/nazira-nurtazina- doktor-istoricheskix-nauk-religioved-religiya-kazaxskogo-xanstva/

8.Сарсембаев М.А. Международное право в истории Казахстана и Средней Азии. Алма-

Ата, 1991. - С.49.

9.Қазақ хандығы тұсындағы елшілік жайында// http://e- history.kz/kz/publications/view/1229

10.Атыгаев Н.А. О дипломатических контактах казахского ханства с мусульманскими государствами (XVI-начало XVIII вв.)/Н. А. Атыгаев // Отан тарихы, 2015. т.№2.-С.15-22

ҚАЗАҚ ДАЛАСЫНДА ОРНАЛАСҚАН ОРТА ТАС (МЕЗОЛИТ) ЕСКЕРТКІШТЕРІНІҢ ТАРИХЫН ЗЕРДЕЛЕУ

Б.Е. Сатаева,

әл-Фараби ат. ҚазҰУ-дың 1-курс магистранты

Орта тас кезеңі (мезолит) отандық археологияда соңғы 20 – 30-шы жылдарда орын алуын біріншіден археологиялық жұмыстардың жүргізілмеуімен, екіншіден түрлі терминдермен аталуымен, үшіншіден әлемдік ғылыми әдебиетте бұл атаудың ұзақ уақыт пікір таластан соң, тек өткен ғасырдың екінші жартысында ғана орнығуымен түсіндіруге болады. Мезолиттің тас ғасырынан алар орны жайлы отандық және шетелдің ғалымдар әлі бір тоқтамға келе қойған жоқ. Еңдігі кезекте олардың көзқарас ерекшеліктеріне, ортақ пайымдауларына тоқтала кету артықтық етпейді.

Л.Р. Бинфордтың жазуынша палеолит пен неолит арасындағы дәуір жайлы мәселе Леббок тас ғасырын шағылған (оббитый) және жалтыратылған дәуірлерге бөлген кезден басталады. Сол кезде бұл дәуірді ажырату үшін «мезолит» термині ұсынылған. Оның барлық жерде бірден қабылдана қоймағанын Г. де Мортилье, Г. Даниль, Н.О. Бадер, М.В. Воеводский, В.А. Лынша, Г.Н. Матюшин және басқалардың жұмыстарынан аңғаруға болады. XIX ғасырдың соңғы ширегінде терминді алғаш енгізгенде А. Карлайл сегмент, трапеция және басқа геометриялық шағын тастардың палеолиттік және керамикасы бар соңғы индустрияларда ұшырасатындығын көреді де, бұл дәуірді «мезолит» деп атайды. 1879 жылы Э.Вьей Фер-ан-

198

Тарденуаздан,1887жылыЭ.ПьеттМасд’Азильденшағынтас(микролит)заттарынтапқаннан кейін Еуропадан мұндай тұрақ орындар көптеп ашыла бастады. А. Браун, А. Хан Сен, Ж. де Морган секілді ғалымдар «мезолит» терминін қолдану керектігін жазғанымен, XX ғасырдың 30-шы жылдарына дейін ол қолданысқа толық ене қоймады, онымен қатар «азиль», «тарденуаз», «турасс», «маглемозе» сияқты атаулар кеңінен пайдаланылды [1].

Мамандар тарапынан мезолитпен қатар «эпипалеолит» термині де археологиялық дәуірлеуде кеңінен қолданылды. «Азиль», «тарденуаз» терминдері бұл индустрияны толыққанды аша алмайтындығын және негізсіздігін айтқан А. Брейль мен Г. Обермайер еді. Соңғысы 1908 жылы осы «эпипалеолит» терминін енгізді. Алғашқыда оны қолданган зерттеушілер көбіне палеолит мәдениетінің аяқ кезіндегі уақытпен мерзімдеді. Ал неолитке өтертұсты «пренеолит», «протонеолит», «ерте неолит»,т.б.сөздермен айшықтады[2]. Алғаш рет1893жылыА.Броуненгізген«мезолит»терминікеңестіктарихнамада1950жылышыққан М.В. Воеводскийдің «Мезолитические культуры Восточной Европы» атты еңбегінен кейін орныға бастағанын айта кету керек [3]. Ол оның мынадай белгілерін атап көрсеткен болатын: 1) тас саймандардың бірден өзгеруі, садақ пен жебенің және күрделі қыстырғыш (вкладыш) кұралдардың шығуы; 2) плейстоцендік ірі хайуандарды қаумалап алудан кішкентай топпен ұсақ андарға аңшылыққа көшу, балық аулау мен терімшілік рөлінің күшеюі; аймақтарда шаруашылыққа мамандана бастау; 3) отырықшылықтан көшпелілікке өту; 4) ұжымдардың бөлшектенуі және тайпалардың археологиялық мәдениттерінің қалыптасуы.

МезолиткеқатыстыА.А.Формозов,Д.Я.Телегин,Г.Чайлд,Н.Н.Гурина,В.А.Лынша,В.М. Массон, В.В. Питулько, Н.Н. Диков және басқа да ғалымдар өз пайымдауларын білдірді. Аты аталған археологтардың мезолит проблемаларына қатысты көзқарастарын бірнеше топтарға бөлуге болады: 1) ұғымның хронологиялық мәні – мағынасы бар; 2) экологиялық фактор және олармен байланысты әлеуметтік – экономикалық өзгерістердің әсері басты кезекте тұрады; 3) деректанулық, типологиялық (технологиялық) тұрғыдан қарастырылады. Бұл орайда, егер біз археологиялық дәуірлеуді жасағымыз келсе, оны құру үшін археологиялық белгілерін көрсетуіміз керек. Сол арқылы ол басқа дәуірлерден ерекшеленіп, өз алдына ғылыми мәнге ие болуы қажет [4].

КезіндеГ.Н.Матюшин«мезолит»терминінеқатыстытұжырымтарихын екі кезеңгебөлген еді. Алғашқысына XIX ғ. соңы мен XX ғасырдың бастапқы ширегі жатады. Бұл кездері аталмыш ұғым технологиялық мәнде болған. Екінші кезеңде (1920 жылдар ортасынан) ол ұғымтарихи– экономикалық мазмұндыиеленебастаған.Біздің ойымызша,аталмышмәселені кеңестік тарихнамаға қарап 1950 жылдармен бөлген дұрыс сияқты. Өйткені термин де, оның негізгі белгілері де М.В. Воеводский жұмысы жарық көргеннен кейін ғылыми әдебиетте кеңінен қолданыла бастады деп жоғарыда айтып өткенбіз [5].

Х.А. Алпысбаев ойынша: Тұрлан және Көктас тұрақтарының шығу тегін Ш.Ш. Уәлиханов атындағы тұрақтағы мустье кешендерінен іздеу керек. Ал Жаңашілік мезолиттік мәдениеті жергіліктіТұрлантұрағыныңмирасқорыболыптабылады.АвторҚаратаудағытасғасырының барлық кезендерін бір – бірімен жалғастыруға талпынғанымен, пікірін аяғына дейін дәйектей алмады [6].

Маңғыстаудағы Шақбақата – 2, Ертіс маңындағы Құдайкөл – 3 материалдары элипалеолитке немесе кейінгі палеолиттің финалдық фазасына жатады. Сарыарқа мен Маңғыстаудың кейінгі палеолиттегі леваллуа техникасыпышақ тәрізді тастіліктергеөзгереді. Кейінгі палеолит артефактыларын типологиялық жағынан сөз еткенде А.Г. Медоев үшбұрышты және трапеция тәрізді кесіктерді, призма және сына түріндегі өзектастарды, жоғары дөрежеде жасалған бифастарды, ұсақ тас жаңқаларынан жасалған қырғыштарды осы дәуірге жатқызды. Ал шағын тас дәуірінде тас жаңқаларынан жасалған құралдар (қырғыштар, кескіштер, тескіштер т.б.) басым, геометриялық шағын тастар сирек ұшырасады дейді. Дегенмен, палеолитті зерттеуде ол кешендердегі техникалық – типологиялық көрсеткіштерден гөрі көбіне геологиялық мағұлматтарға сүйеніп отырса керек. Зерттеуші көбіне палеолитпен айналысқандықтан оның мезолитке, неолитке қатысты көзқарастары нақтыланбаған. А.Г. Медоевтың бірнеше ғылым салаларында жүргізген зерттеу жұмыстары

199

әрі өзектілігін жойған жоқ. Сондықтан оның отандық ғылымға қосқан үлесі кешенді түрде зерттеуді қажет етеді [7].

Өткен ғасырдың соңғы ширегінен бастап Есіл бойында, Нұра өңірінде Солтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясы нәтижелі жұмыстар жүргізген – ді. Мұндағы ғылыми ізденістерді жүйелеген әрі оларға басшылық жасаған В.Ф. Зайберт ескерткіштерді шоғырлануына қарай Явленка, Виноградов, Тельман, Аққан, Қорғалжын топтарына бөледі. В.Ф. Зайберттің мезолиттік хронологияны бөлуі кезінде Орта Азияға арналған Г.Ф. Коробкованыңб.з.б.XI– VI мыңжылдықтардегенхронологиясыменсайкеледі.ОлОш– Хона мен Машай объектілерінен алынған радиокөміртекті мерзімдестіруді тілге тиек еткен. Алғашқысының индустриясына жұмыр тас техникасы, құралдардың тігінен түзетілуі тән. Тәжікстанда одан басқа Тұтқауыл, Ақ – Танги, Оби – Киик, Дагане секілді мезолит кешендері бар. Г.Ф. Коробкова Орта Азия мезолиті туралы пікірін білдіргенде негізінен Дам – Дам Чешме – 1, 2, Қасқырбұлақ, Жебел, Қожасу– 1, Ащыкөл, Обишир,Сазаган, Ташкумыр сияқты кешендер материалдарына сүйеніп отырған. Қазақстан жеріне Дам – Дам Чешме, Жебел жақын десек, олардың материалдарын Үстірт, Маңғыстау өңірлеріндегі ескерткіштермен салыстыра пайдалануға болады. Сонымен қатар Г.Ф. Коробкова [8] Каспий маңынан балхан және зарзий типті кешендерді де анықтаған. А.Н. Мелентьев Манычтан Қарабұғаз көліне дейінгі аралықтан осы мәдениеттің бірқатар ескерткіштерін 1967 жылы ашқан. Құралдар арасында түрлі қыстырмалар, геометриялық шағын тастар (трапеция, сегмент), садақ ұштары, т.б. көп. Төлес мәдениетінің аумағы Оралдан шығысқа қарай Солтүстік – Шығыс Каспий төңірегіне дейін аралықгы қамтиды. А.Н. Мелентьев кезінде А.А. Формозов енгізген кельтеминар мәдениетінің Батыс Қазақстандық ескерткіштер нұсқасын [9] жоққа шығара отырып, оның тас саймандарын төлес мәдениетіне, қыш ыдыстарын басқа хронологиялық кезеңге жатқызады.

Б.з.д. VI – V мыңжылдықгар шегінде белгіленетін, бастауын мезолиттік дәуірден алатын мәдениеттердің бірі – ойық. Оның тұрақтары Маңғыстаудағы Бозащы түбегі, Түйесу құмдарынан көп табылып отыр. Мезолитпен салыстырғанда ассимметриялық трапециялар саны кемиді де, ассимметриялық ұзынша пропорциядағы үшбұрыштардың, ірі параллелограммалардың, ұшы шабылған қыстырмалардың, өткір ұшты және азын – аулақ «мүйізді» трапециялардың пайда болуы осы мәдениет ерекшеліктері болып саналады. Ыдыстар геометриялық өрнектермен безендірілген [10].

Мұндай өрнектер кезінде 1958 – 1959 жылдары ММУ мен Түрікменстан тарих археология және этнография институттары құрған Түрікмен археологиялық – этнографиялық экспедициясының (жетекшісі – Г.Е. Марков) жұмыстары кезінде табылған Ойықты тұрағындағы керамика өрнектеріне көп ұқсай бермейді. Соған қарағанда З.С. Самашев, А.Е. Астафьев зерттеген тұрақтар (Шебір – 7, Сенек – 1, 4, 5, 8) аралығында біраз уақыт үзіліс бар болса керек. Негізінен неолитке қатысты жұмыстар «археологиялық мәдениет»мәнін ашатын біртұтас ұғымның жоқтығынан да қиыншылыққа ұшырауда. Әлі күнге дейін бұл терминнің этномәдени сауалы қандай екендігі шешілген жоқ. Сондай – ақ «мәдениет нұсқалары», «мәдениет», «мәдени облыс немесе аймақ» секілді ұғымдар туралы нақты тұжырымдар болмай тұр. Неолит дәуірінде жоғарғы немесе төменгі дәрежедегі этникалық қауымдастық өмір сүргені жайлы пікірдің жоқ екендігі оған бірден – бір себепкер болып отырған сияқты. Өйткені «мәдени облыстар» мен «мәдени қауымдастық» ұғымдары көбіне шатастырылады. Мұны этнолог мамандармен бірге қарастырып, нақты анықтамасын жасаған абзал [11].

Мезолитескерткіштерін2001жылыО.А.АртюховаменҒ.Т.БексеитовБатысҚазақстаннан тапты[12].Оларкөбінетабылған ескерткіштерді (жалпысаны24)кейінгіпалеолитпеннеолит дәуірлеріне жатқызды. Бұл өңірде тас ғасырын зерттеудің зор маңызы бар. Осы арқылы Солтүстік, Солтүстік – Шығыс Каспий төңірегіндегі ескерткіштерді Оралдық ескерткіштермен байланыстыруға болады.

Жалпы республиканың солтүстігіндегі мезолит кешендерінен жергілікті неолит мәдениеттері (Атбасар, Маханжар) бастау алады деуге болады. Шамамен б.з.б. XI – X мыңжылдықгарда плейстоценнен голоценге өту кезінде алғашқы мезолит элементтері

200

қалыптаса бастаған. Табиғи жағдайлардың өзгеріске ұшырауы териофаунаға әсер еткен. Мұйізтұмсық пен мамонт құрып бітсе, далалық аймақтарда бұғылар, бизондар, жылқылар қалған.Осыған орай аңшылық әдістері де өзгереді.Соған байланысты шаруашылыққақажетті құрал – саймандар жасалып, бірқатар кейінгі кезеңдегі мәдениеттерінің де бастаулары қалыптаса бастады. Г.Н. Матюшин мен В.Ф. Зайберт сұртанды және ботай, терсек мәдениеттері жергілікті неолиттен бастау алады деген жорамал жасайды. В.Н. Логвин энеолиттік терсек мәдениетін алғашқы еңбектерінде маханжар негізінде түзілген десе, кейінгі ізденісінде бұл пікірінен айнып отыр. Ол неолит пен кейінгі энеолит арасында үлкен уақыт айырмашылығы бар, Торғай даласындағы орта энеолит ескерткіштері әлі жөнді қарастырыла қойған жоқ деген пікірін алға тартады. Ғалымның пайымдауынша терсек тұрғындарының кейінгі тағдыры алакөл мәдениетімен тікелей байланыста болған [13]. Дегенмен автор орта энеолит дәуіріне Дүзбай – 2, 3, Алқау – 2, Амангелді, Бестамақ, т.б. объектілердің кейбір бұйымдарын жатқызған. Соған байланысты, бұл өңірде голоцен мәдениеттері үзіліссіз жалғасқан деп тұжырым жасауға болады.

Қазақстандағы тұрақтарда геометриялық шағын тастар үлес салмағы бірдей емес. Қаратаудың солтүстік – шығыс бөлігінде ерте голоцендік кешендерде мұндай құралдар өте аз кездеседі. Оны Ғ.Т. Бексеитов [12] осы өңірдегі мезолит ерекшелегі деп көрсетеді. Ол геологиялықкезеңдеугенегізделгенресейлікархеологтарВ.И.Молодин,В.Т.Петринұсынған «ерте голоцен» терминін өз ізденісінде пайдаланады. Дегенмен, әрбір нысандағы тас индустриясының өзіндік ерекшелігі бар. Кейбір аймақтардағы өндірістің жекелеген элементтері басым болса, келесісінде – орташа, үшіншілерінде тіптен жоқ. Құралдар техникасындағы этнографиялық дәстүр мен оның дамуы, мәдени байланыстар, ассимиляция, экология, қоршаған ортаға шебердің көзқарасы мен дүниетанымы адам баласына әр дәуірге тән артефактілер жасауына әсер еткендігі анық. Техникалық – типологиялық жағынан тас бұйымдардыәрзерттеушіөзбіліміментәжірибесібойыншатүсінеді.Соғанбайланысты кейде мамандардың жекелеген заттарға, тұрақтарға деген көзқарас алшақтықтары ұшырасып қалады.

Сарыарқада мезолит ескерткіштерінің болмауын М.Н. Клапчук палеоклиматтық жағдайдың қолайсыздығымен түсіндірген еді. Бұл жөнінде А.Г. Медоев та сондай пікірде болған. Сол себепті де В.С. Волошин еңбектерінде мезолит емес, «эпипалеолит» термині кеңінен қолданылады. 1989 – 1991 жылдары Целиноград археологиялық экспедициясы Ертістің сол жағалауындағы Тарыап көлінің оң жағалауынан Тарыап– 1 тұрағын тапты. Оның жоғарғы мәдени қабаттары неолитке, төменгісі эпипалеолитке жатқызылған. Эпипалеолит көкжиегінің индустриясында тас тіліктеріне қарағанда тас жаңқадан дайындалған құралдар басым. В.С. Волошин өзі зерттеген Баршин – 3 индустриясы Тарыап – 1 индустриясына ұқсайды деп пайымдайды. Жоғарғы неолит қабатының материалдары да ерекше. Осыған байланысты ғалымдар екі мәдени қабаттың генетикалық байланысы туралы түрлі топшылау жасауда [13]. В.С. Волошиннің Сарыарқаның солтүстік – шығысындағы Талдыөзек – 21 ескерткішін ерте мезолитке жатқызуымен келісуге болады.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

1.Окладников А.П. К вопросу о мезолите и эпипалеолите в азиатской части СССР

(Сибири иСредняяАзия) // Уистоков древнихкультур (эпоха мезолита). МИА, 1966. – № 126.

–С.213 – 223.

2.Формозов А.А. О термине «мезолит» и его эквивалентах // СА, 1970. – № 3. – С.6 – 11.

3.Телегин Д.Я. О критериях выделения мезолитических памятников на юго-западе европейской части СССР // КСИА, 1977. –Вып. 149. – С.30 – 34.

4.Гурина Н.Н. К вопросу о некоторых общих и особенных чертах мезолита лесной и лесостепной зоны европейской части СССР // КСИА, 1977. – №1. – С.20 – 30.

201

5.Лынша В.А. Понятие мезолита в современной археологии // Материальная культура и проблемы археологической реконструкции. –Новосибирск, 1991. – С.3 – 20.

6.Массон В.М. К вопросу о мезолите Передней Азии // МИА, 1966. – № 126. – С.164 –

170.

7.Питулько В.В. Мезолит как понятие археологической периодизации // Проблемы палеолита и мезолита Волго – Уралья. Тезисы регионального совещания. – Саратов, 1992. –

С.32 – 34.

8.Алпысбаев Х.А. Мезолитические и неолитические стоянки Южного Казахстана // Археологические исследования в Отраре. –Алма – Ата: Наука КазССР, 1977. – С.93 – 103.

9.Медоев А.Г. Каменный век Сары – Арка в свете новейших исследований. // Известия АН КазССР, 1964. Серия обществ. наук. –Вып. 6. – С.90 – 98.

10.Коробкова Г.Ф. Мезолит Средней Азии и его особенностй // КСИА, 1977. – Вып. 149. –

С.108 – 115 (С.109).

11.Коробкова Г.Ф. Культуры и локальные варианты мезолита инеолитаСредней Азии (по материалам каменной индустрии) // СА, 1975. – №3. – С.8 – 26 (С.23).

12.Отчет №870479. АрхивИА им. А. Маргулана МНиО РКАртюхова О.А., Бексеитов Г.Т. Отчет отряда по изучению каменного века УКАЭ в 2001 г.

13.Коробкова Г.Ф. Экспериментально-трасологические разработки как комплексное исследования в археологии // Экспериментальнотрасологические исследования в археологии.

–СПб, 1994. – С.3 – 21.

К ВОПРОСУ ЗАВОЕВАНИЯ РОССИЙСКОЙ ИМПЕРИЕЙ ТЕРРИТОРИИ КАЗАХСТАНА

А.С. Тургумбаева,

магистрант Регионального социальноинновационного университета

Военно-политическиемероприятияРоссиинаюгеКазахстанасовторойполовиныXIXвека принялифорсированныйхарактер.СоперничествоРоссиисВеликобританиейзазонывлияния впределахсвоихгеографическихграницивтомчислевЦентральнойАзии ускориловоенные действия Петербурга по завоеванию территорий, принадлежавших Казахстану. Окончательное присоединение Казахстана, Россия решила завершить соединением Сибирской и Оренбургских военных укреплений, со стороны «это диктовалось не только интересами торговли в Средней Азии, но и усилением там англо-русского соперничества»,-

пишет историк Е.Б.Бекмаханов [1, с. 115]. Для раскрытия замысла, целей и хода боевых действий царских войск в данной статье были использованы архивные документы из ЦГА РК, ЦГА РУз., официальных изданий российского правительства, труды непосредственных участников экспедиционных походов, казахстанских и российских исследователей.

Россия старалась не допустить роста английского влияния в стратегически важном для нее регионе, в то же время после нескольких десятков лет карательной войны с казахами, не желала принимать восстановление ханской власти в Казахстане. К тому же объективный процесс объединения всех политических сил в степи Казахского ханства и в среднеазиатских ханствах (Кокандском, Хивинском и Бухарском против Российской империи) их взаимопомощь избранному хану К.Касымову, царское правительство рассматривало как враждебное. Шел скрытый, но активный процесс захвата и передела земель между империалистическими державами. В погоне за богатыми нетронутыми природными ресурсами землями, колонизаторы подавляли любые выступления местного населения на местах. Внимательный читатель трудов Е.Б.Бекмаханова заметил, что автор пытается донести то,чтоК.Касымовнесмотрянахарактернационально-освободительнойвойнысзахватчиками казахской земли, стремился установить добрососедские политические отношения со всеми соседними странами на равных, именно это стремление определяет его как регионального

202

политического лидера. Харизматичность и качества потомка чингизидов К.Касымова поправу были признаны всеми его политическими современниками. Но Россия вела разноплановую борьбу с чингизидами как с центральной политической силой в степи. Факт отправления 19 февраля 1845 года в ставку Кенесары представителя оренбургского военного губернатора, попечителя прилинейных казаков Долгова, которому было поручено «привлечь Кенесары на административную службу, предоставив в его пользование определенную

территорию» [1, с. 115], показал нежелание признавать политическое руководство и само Казахское ханство как политический институт. Это был единственный временный компромисс этого периода на который пошла Россия, потому что сверхзадача поступательного наступления: соединение двух военных линий «идущих со стороны Сибири и Оренбурга» на территории южного кочевого социально-экономического объединения, то есть территорий населявших представителями родов Старшего жуза, говорила о бескомпромиссных политических интересах и целях Российской империи в регионе. Царская Россия вообще пыталась обезвредить Кенесары Касымова, как человека способного организовать еще более крупное и затяжное противостояние захватническим планам Российской империи и как лицо которое могут поддержать все политические противники России. Историк Е.Б.Бекмаханов пишет: «в районе ставки Кенесары» предполагалось создать два укрепления-на реках Иргиз и Тургай, первое было названо Уральским, второе

Оренбургским» [1, с. 115]. Территорию предполагалось заселить казаками, чтобы стереть память о существовании местоположения ханской ставки, не понимая, что эта мера не стерла бы в любом случае место хана Кенесары Касымова в истории казахского народа.

На самом деле, империалистические цели захвата самых важных и выгодных с экономическойточкизрениятерриторийКазахстанаиСреднейАзии,былиодобреныссамого начала вступления России в степь. Внутренняя политика, проводимая домом Романовых, привела дворцовых поклонников, тяготеющих к европейским ростовщикам, к захвату земель в урало-алтайском регионе. «Начиная с XVII в. формировавшееся уральское казачество

отстаивало права на землю по обоим берегам Яика» [2, с.212]. Появляются целые станицы с приезжими поселенцами, строятся укрепления на Яицкой линии. Еще в XVIII в, когда претензии на эти территории оспаривала молодая Джунгария стало ясно что ее обеспечивали поставками современного оружия как Россия, так и южные страны, с целью завладеть осаждаемое ханство. «При правлении Петра I, в начале XVIII в. началось строительство

первыхкрепостейисозданиеПрииртышскихлинийс1714по1720гг.»[3,с.151], составивших Иртышскую и Сибирскую линии. Документ о принятии протекторатства России с условиями от 1731 г., было подписано Абулхаир ханом и его сторонниками, именно в таких противоречивых условиях. «В 40-х гг. XVIII в. по Иртышу было построено более 20 укреплений.Была усиленаКолывано-КузнецкаялинияисозданаБийскаялиния«каклинияна

границе Алтая с Китаем». На Тоболе была построена Пресногорьковская линия. [2, с.212] Казахское ханство путем внутреннего социально-экономического роста, не смотря на притязания с разных сторон, до II половины XIX в. поддерживало политическую самостоятельность на своей территории, в отличие от своих соседей, которые попали под влияние колонизаторов раньше. Вопрос силы структуры степного правления не давал покоя видно всем. Поэтомунаши территории досконально изучались путешественниками, купцами, промышленниками, капиталистами, учеными и краеведами, агентами, военными и разведчиками европейских, российских, китайских и центральноазиатских стран. Архивные

документы и отчеты тех кто посещал регион [17, л.50-51; 16, л.67], говорят об их заинтересованности на протяжении нескольких веков подряд. Европо-христианский, а затем империалистический взгляд на евразийские земли, населенные кочевым и полукочевым народом умеренных мусульманских взглядов, мирно обладавших огромными землями, побудило их к применению самых разных технологий захвата.

В целях привлечения сторонников в этот период Россия уделяет все больше внимания налаживанию торгово-экономических отношений с Бухарским эмиратом, Кокандским и

203

Хивинскими ханствами. Захватническая политика кокандских ханов на территории присырдарьинского южного и центрально-восточного Казахстана и Киргизии «преследовала не только цели грабежа, но диктовалась также торговыми интересами». Е.Б.Бекмаханов раскрывает экономическую природу действий кокандцев так: Ташкент центр «среднеазиатской торговли с Россией и казахской степью, являлся «важнейшим транзитным пунктом в торговле с Кульджой и Чугучаком». Поэтому территория Старшего жуза и алатауских киргизов, через которую проходили важнейшие караванные пути, естественно,

стала объектом завоевательной политики кокандских ханов»[1, с.100]. В этой связи надо отметить, что также была важна безопасность границ, защита и укрепление которых были составной частью русско-английского противостояния. В целях соединения пограничной линии строится цепь постов. В 1847 г. Россия возводит Раимское укрепление. Недовольные этим хивинцы совершают набеги на правый берег Сырдарьи, угоняют скот, уводят в плен население и нападая стремятся уничтожать воздвигнутые ими укрепления. С 1852 г. в набегах на окрестности Раимского укрепления, переименованного в Аральское, участвуют и кокандцы. Петербург принимает решение занять низовья Сырдарьи и овладеть укреплением Ак-мечеть, занятый на тот момент кокандцами. В 1853 г. крепость была взята штурмом и переименованавфорт Перовский,авследзанимобразованаСырдарьинскаялиния,состоящая из форта №1 (с 1867 г. Казалинск), форта №2 в урочище Кармакчи, форта №3 на Куван-дарье и форта Перовского.

Несмотря на переговоры и некоторую помощь России, ее отношения с ханствами становились все более натянутыми. Английская разведка развернула свою деятельность на территориях среднеазиатских ханств. В 1858 г. в Хиву и Бухару было отправлено посольство под начальством флигель-адьютанта Н.П.Игнатьева для установления добрых отношений. В беседе с чиновниками Бухары он «…пытался раскрыть суть политики Англии, напомнив о последствиях для индейцев, о поставках англо-индийскими властями оружия Коканду, о кокандско-хивинском сближении противостоящем Бухаре, о войнах Англии с Китаем и Ираном. Все эти факты,-заключил Игнатьев, «противоречат словесным заявлениям Лондона о

его миролюбивой и оборонительной политике в Азии» [4, с.93]. После этой поездки торговые взаимоотношения России с Бухарой заметно улучшились. Но весной 1860г. активизации военных действий в регионе повлияли поступившие сведения «о непрерывной подготовке к военным действиям против России». По февральскомудонесению Дандевиля из Афганистана в Туркестан прибыл некий специалист по ружейному делу, «предложивший помощь в изготовлении пушек, мортир и артиллерийских снарядов европейского образца в Семиречье». В это же время Гасфорд доносил Сухозанету от 13.02.1860г. «об укреплении аванпостов Кокандского ханства в Пишпеке, Мерке, Аулие-Ате и др.». Аулие -Ата выделяется как «стратегический важный пункт, где сходятся все пути из России в Кокандское ханство» [13,

с.117]. Для изучения ситуации в район Пишпека и Иссык-куля были отправлены развед. отряды капитана Венюкова, оно завершилось в июне 1860г. По-полученным сведениям западно-сибирское ведомство снаряжает отряд во главе с А.Э. Циммерманом. В результате военных действий, «26 августа пал Токмак, 4 сентября Пишпек», город в четыре раза больше Ак-мечети.У Пишпекскойкрепостинаходилиськокандские «торговыефактории»ибазар,где было до тысячи дворов кокандцев. Базар находился около селения Токмак, где также жило около 200 кокандцев. Монопольное торговое положение заняли кокандцы и в торговле Кашгарии. Для поддержания своего привилегированного положения, они содержали особых

чиновников и вооружённую стражу» [1, с.100]. Для России было очень важно занятие Пишпека не только как торгового города, но и как одного из сильнейших пограничных крепостей в Кокандском ханстве, позволяющей контролировать подходы и горные проходы в Алатау. Своей экспедицией за р.Чу Россия утвердила свое присутствие в Заилийском краеписал Циммерман в Петербург. Это событие вызвало возмущение кокандцев, которые объявили священную войну «газават». В октябре 1860г. кокандцы собрали 20000 войско с 10- ю орудиями у укрепления Узун-Агач, к ним выехал заведующий Алатауским округом Колпаковский с отрядом из 3 рот, четырех сотен и четырех орудий из г.Верного. В течение

204

несколько дневных боев он не смог отразить атаку и в результате 21-го октября в результате 9-ти часового упорного боя, кокандцы отступили с потерями в количестве 1500 человек. В это же время ополчения казахских отрядов начали нападения в Каскелене. В вечернем совещании с предводителями Каанат-Ша хотя и настаивал о повторной атаке русских, но все же согласилсяс советниками и 22-октябряосвободилКара-Кастек и ушелсвойскомк Сарымсаку и перешел р.Чу. Убедившись, что кокандцы ушли, Колпаковский 24 октября возвращается в Верный и пишет о «последних обстоятельствах, сопровождавшихся нашествием 40000 кокандцев, возмутивших против нас большое число киргизов и имевших намерение завоевать все наши заилийские поселения, доказали, что…при новых вторжениях, станицы должны быть обороняемы собственными средствами». Он издает приказ об обучении казаков и всех здоровых мужчиндостигших 16-тилетобращениюсоружием,стрельбе,атот,ктоослушается

будет предан военному суду. [7. с.35-38] Пичугин в своих воспоминаниях упоминает о «паническом страхе»нашедшем тогда на солдат, и о том, что при продолжительности боев им пришлось бы отступить к Каскелену за пополнением патронов, где уже казахи вели бои. В действительности русская армия, не ожидавшая такого натиска была сломлена в этом бою, но именно после этого столкновения начались военные приготовления по захвату территорий на порядок выше и с тех пор Колпаковский вел более жесткую политику в завоевании края. Тем не менее есть признание того что: «Всю войну нашу в Средней Азии, участь наших боевых успехов и сохранение завоеванных уже плодов ставились два раза на карту: под Кара-

Кастеком в 1860 г. и на штурме Ташкента в1865 г.» [13, с.117] В феврале 1861г. на должность генерал-губернатора Западной Сибири командира

Сибирского корпуса назначен генерал-лейтенант Дюгамель. Он выдвинул идею «мирного ликвидирования вражды с Кокандским ханством». Д.Милютин к этой идее добавил «держать наготове военный отряд, чтобы в случае нарушения мирного договора отвлечь внимание ханстваотСыр-Дарьинскойлинии».СмнениемДюгамелябыл несогласенгенерал-губернатор Безак, который приехав в Оренбург, выдвинул границы на Сыр-Дарье еще дальше. В 117 верстах от форта Перовского, было заложено укрепление Джулек, а 23 сентября 1861г. бомбардированием крепости был взят Яны-Курган. На действия русской армии ташкентский правитель Канаат собрав до 2000 человек войска в Туркестане решил выступить к Джулеку, не достигнув своих целей, с одним отрядом начал строить крепость Дин-Курган. Но 19 января 1863 г. в 27 градусный мороз внезапно для кокандцев, стянулся сюда русский отряд и «20-го

после 15 часовой канонады взял его и разрушил» [15, л.376]. Эти события выдвинули вопрос о соединении в одну линию передовых укреплений на Сырдарье и в Семиречье, разделенных на тот момент владениями кокандцев.

В 1863 г. Александр II утверждает предложение военного министра «О переходе к активным действиям в Средней Азии». В секретном письме Военного министра командиру отдельного Оренбургского корпуса от 12 августа 1863г. за №128 говорится, что: «оба министерства (МИД и ВМ) признали необходимость рано или поздно соединить наши

передовые–Оренбургскую и Сибирскую линии»[14, л.33-36]. Пока не будет это выполнено, они не могут контролировать «обеспечение подвластных киргиз, благоустройство в степи, единство и одновременность действий со стороны Оренбурга и Сибири, наконец, задерживается само развитие торговых и политических видов в Средней Азии»,-писал он

[14,л.33-36]. В письме перечисляются выгоды от соединения линий, считалось, что выдвижением пограничной черты на хребет Каратау, Россия не расширяет границы, а напротив «сокращает их протяженность». Также об экономическом значении Сырдарьинской линии, ее важности в вопросе содержания российских гарнизонов, указаны изменившиеся обстоятельства: «…действия полковника Черняева без особых расходов значительно приблизили нас к достижению первоначальной цели». Стратегическое значение Сузака было настолько велико, что овладению им было посвящено несколько проектов: от дипломатических переговоров со старейшинами и склонению к добровольному прошению подданства как вынужденная мера, в условиях подстрекательства Сузаковцев другими ханствами и до военных действий российской армии. Отмечено об упрощении вопроса

205

соединения линий при добровольной покорности племен, обитающих по северную сторону Каратауских гор.» В случае соединения линий мимо Туркестана на Сузак, Чулак-курган и Аулие-Ату по северному склону Каратауских гор и далее на Тянь-шаньский хребет, исполнение этого плана «не потребовало бы ни завоевания Ташкента, ни дорогостоящих экспедиций,нидажеовладенияТуркестанасилою».Порезультатампредпринятыхвэтомгоду «рекогносцировок: полковников Черняева и флигель-адъютанта Бутакова, полковника Лерхе и штабс-капитана Проценко, необходимо составить общее предположение о средствах для упрочения достигнутых результатов». Предположения относительно дальнейших действий в Средней Азии подписали: генерал-адъютант Милютин и генерал-квартирмейстер, генераллейтенант Веригин. В архиве есть подробная записка о современном положении дел в северозападной части кокандских владений и предполагаемых действий в защиту г. Сузака и начинается она с таких строк: «В июне месяце 1863 г. рекогносцированный отряд двинулся сначала в Туркестан и потом через Саундукское ущелье к Сузакуи дальше по направлению на

Чулак-курган»[14,л.45-46].Ввосточнойчастикокандскихвладенийпроизошлаборьбамежду Бухарским эмиром и приверженцами Худояр хана с одной стороны и кипчаками с другой стороны. Эта борьба, затянувшаяся больше года, поглотила все средства кокандского правительства и Бухарского эмира. В Туркестане тогда численное количество всего гарнизона вместе с вооруженными киргизами составляло не более двухсот человек, в Ташкенте было пятьсот и даже не было настоящего бека, в Сузаке человек до пятнадцати, а в Чулак-кургане еще меньше. «Безопасность Сыр-Дарьинской линии только и держится смутами в Хиве и Коканде»,-пишет флигель-адъютант Бутаков в своем письме от 14.09.1863г. командиру

Оренбургского корпуса. [14, л.126 об]. Бутаков выступал за усиление численного состава гарнизона, отмечая близость Аральской флотилии. По его мнению при продолжительной анархии в ханстве, в этой части кокандских владений конечно, движение русского сухопутного отряда не встретит препятствий. «Если анархия, существующая во время движения отрядов будет продолжаться, то достаточно посылать летучие отряды из казаков, немногопехоты,при ракетных станках,стой целью «чтобынаши новыесузакскиеподданные

знали, что мы их не оставим без защиты» говориться в документе [14, 30об]. Попытка держать жителей Сузака обманом, якобы оказанием поддержки из числа летучих отрядов казаков и самодовольствоот действеннойтехнологии подстрекательства,говорит самозасебя.Осенний доклад 1863г. Д.Милютина царю, содержал «план действий и передвижения войск Оренбургского корпуса-к Сузаку, а отрядам Сибирского корпуса-к Аулие-Ате. Он предлагал

включитьЧимкентвсоставРоссийскойимперии»[3,с.374].КогдаотрядполковникаЧерняева направился к Сузаку, «из Туркестана было направлено в Сузак всего двадцать пять человек, которые прибыли в крепость линии за несколько часов до приближения Черняева. У Сузаковцев не было времени пересчитать количество людей и подготовиться к защите. «Несколько брошенных ракет, из которых одна едва не взорвала пороховой склад, принудили сузакских старейшин выйти, вступить в переговоры и сдать крепость». Российское руководство рассматривало разные варианты добрососедства, доброподданства и способов вмешательства в планы кокандцев относительно Сузака, вплоть до военного. В итоге сделан вывод, что при выделении необходимых средств, они могут «прочно утвердится на северной

стороне Каратауских гор» [14, л.66]. Вскоре, командующий Сырдарьинской линией по просьбегенерал-адьютантаБезакаизштабаотдельногоОренбургскогокорпусапочастиобер- квартирмейстера, представил в коротких соображениях «расчеты о предполагаемых затратах на постройку каждого из четырех новых укреплений, а именно: на Даут-Ходжа, Ак-Сумбе, в

Сузаке и Чулак Кургане. Стоимость укреплений составили 180000 рублей» [14,л.131-148]. Распоряжение царя принял статус официальной программы действий в Центральной Азии»

[3,с.374-375]. Вдокументе переданном военномуминиструД.А.Милютину20 декабря 1863 г., говорилось о том, что «с 1864 г. нужно приступить к соединению Оренбургской и Сибирской передовых линий от Джулека на Сырдарье через Сузак на Аулие-Ату и далее по хребту Каратауских гор,чтобывпоследствии,перенестиграницунаАрысь,проведяееотАулие-Аты

206

через Чимкент и Ташкент» [14, л.45-46]. На 1864 г. министерство обозначило начало нового этапа в вопросе соединения Оренбургской и Сибирских линий и предписало действовать «с крайней осторожностью, избегать излишней огласки», которые могут возбудить в Европе неблагоприятные толкования внешней политики России. По поводу дальнейших действий русской армии начались разногласия. Военный министр Милютин писал министру иностранных дел Горчакову: «…не надобно просить извинения перед английскими министрами за всякое наше движение вперед. Они не церемонятся перед нами, завоевывая целые царства, занимая чужие города и острова, и мы не спрашиваем у них, зачем они это

делают» [11. с.35]. План соединения линий, висевший в воздухе казался англичанам, да и многим из русских, «простым картографическим вопросом…ни русские, ни англичане не

ожидали, что из этого выйдет», напишет позднее М.А.Терентьев. [10, с.219]. Хотя царская дипломатия обращала внимание на возможные осложнения в русско-английских отношениях считают, что завоевание Средней Азии они начали с 1864 г. После соединения Оренбургской и Сибирской линии новым военным губернатором Оренбурга был назначен Н.А.Крыжановский, начальником милиции был назначен М.Г.Черняев, который стал тщательно готовиться к взятию Чимкента. В предисловии к переговорам между Россией и Великобританией 1872-1885гг. об этих событиях упоминается позже, что императорское правительство приняло решение о соединении Оренбургской и Сибирской пограничных линии еще в 1863г., с тем чтобы сократить протяженность и обеспечить безопасность среднеазиатской границы России». Объяснялась причина ряда военных действий, после которых расширились территории России и утвердилось ее влияние «в сопредельных ...

ханствах:БухареиКоканде».В1863г.отрядроссийских войскзахватили«разрушилвоенные укрепления Джумгал и Куртка на р. Нарыне. 1864 г. возведено на оз. Иссык-Куль Аксуйское

укрепление» [2, с .45]. В мае 1864 г. командующий Сырдарьинской линией, полковник А.Н.Веревкин наступал на Туркестан. Со стороны Западной Сибири к городу Аулие-Ата двигался отряд полковника М.Г.Черняева, осуществлявшего общее командование. Черняеву якобы было неудобно обеспечивать охрануновой границы при незанятых городах Туркестане и Чимкенте и «пока ходили взад и вперед разные донесения, представления и разрешения, оба

эти города уже были взяты» [10, с.219]. При наступлении на Чимкент, встретив сильное противодействие кокандцев, он вынужден был отступить. В своем знаменитом донесении

Дюгамелю Черняев назвал свой поход «рекогносцировкой Чимкента» [12, с.21-27]. Лишь в сентябрецарскиевойскасмоглиовладетьэтимгородом,ценоюожесточенногокровопролития со стороны горожан. 4 июня без боя был взят город Мерке, после которого западно-сибирский отряд полковника Черняева двинулся к Аулие-Ата с 8 ротами пехоты, 300 казаками, 8 полевыми и 2 горными орудиями, 7 мортирами и 2 ракетными станками, численностью в 68

офицеров и чиновников и 2571 нижних чинов, 789 лошадей и 3781 верблюдами». [5, с.91] и после двух часовой перестрелки город был взят, а коканский правитель Ниаз-али-бий «с 400 конными бежал из цитадели. Потери их составили 307 человек убитыми, 390 раненными, 341

сарбаз был взят в плен. Со стороны русских потерь 5 человек ранены» [9, с.334-351]. 12 июня 1864 г. полковник Веревкин взял город Туркестан (Азрет) «5 ротами казаков, 200 казаками, 10 орудиями, 6 мортирами, 2 ракетными станками, всего в числе 44 офицеров и чиновников и

1593 нижних чинов. Его потери составили 38 человек убитыми и раненными» [5, с.91]. В продолжении дня 11 числа навесным огнем произведено в городе опять несколько пожаров. Подбитые в первый день кокандские орудия снова открыли огонь, но опять ненадолго. Начальник отряда Веревкин приказал щадить мечеть султана Азрета», но узнав от перебежчика, что жители считают его спасение чудусвятого и приободрились, «велел дать по ней 12 выстрелов. Одиннадцать пробоин …и жители начали колебаться» [11, с.280]. 22 сентября генерал-майор Черняев взял штурмом город Чимкент, Охраняемый 10000 лучшими кокандскими войсками сильно вооруженный артиллерией и громадным запасом разрывных и другихснарядовсвоимисилами,т.е.101\2ротой,21\2сотнямиказаков,1000милиционерами, при 12 орудиях, с 5 мортирами и 4 ракетными станками». Во время штурма его потери

207

составили 38 человек, а за все время осады 47 убитыми и раненными [5, с.91]. Жестоким, а главное неоправданным с военной точки зрения насилиям и грабежу подверглось население Чимкента». … результаты его штурма представляли собой страшную картину: «Полвысоты крепостных ворот было завалено раненными после того, по этой живой громаде прошла артиллерия, в соседний арык бежал ручей крови, кокандцы в ужасе бежали по городу…Освирепевшие российские солдаты прошли на штыках весь город»По утверждению

«туземных источников, число павших защитников города составило до 3170 человек» [3,

с.380].

В результате взятия этих трех городов Оренбургская и Западносибирская линии сомкнулись.ВластькокандскогоханстванадЮжнымКазахстаномбылапотеряна.Затемвстал вопрос о дальнейших действиях в Средней Азии. Оренбургский генерал-губернатор Н.А.Крыжановский и командующий объединенными армиями М.Г.Черняев, считали необходимым продолжать наступление. Министерство иностранных дел и Военное министерство предлагали закрепиться на занятых рубежах. Д.А.Милютин аргументировал свою позицию «малочисленностью наших войск» в Средней Азии. «Продолжавшиеся разногласия междуцентральным правительством и местным командованием, а также реакция Европы, прежде всего Англии, требовали выработки единого курса. В октябре 1864 г. Горчаков в своем докладе Александру II изложил свою программу по среднеазиатскому вопросу и вместе с Милютиным разработал конкретный план действий, утвержденный императором 21 ноября. По этомуплану дальнейшее распространение российских владений в Средней Азии считалось нецелесообразным, поскольку оно «ведет только к раздроблению и ослаблению ее сил. Нам необходимо, говорилось в документе, «установить на вновь приобретенномпространствеземли прочную,неподвижную границуи придатьоной значение настоящего государственного рубежа». Одновременно предполагалось не вмешиваться во

внутренние дела ханств, оказывая на них лишь «нравственное влияние». [9, с.100].

Россиястремилась ослабить взаимоотношениямеждутерриториально-экономическими районами, управлявшиеся системой жузов-крыльев, задачей которых была охрана кочевых территорий, обеспечивающих традиционную циркуляцию жизненно-экономического роста населения. Казахи разных родов в эти суровые годы испытаний попадали в разные ситуации. Степная элита была выбита из своей традиционной системы, количество султанов из числа «чингизидов» из года в год стала сокращаться. Шло сталкивание интересов традиционной элиты и нового пророссийского султаната. В то же время, Россия проводя торговую политику склонялонасвоюсторонусреднеазиатскиеханстваиспользуяихвдельнейшихпланахзахвата территории Казахстана, не упоминая об их дальнейшей участи. В какой бы структуре не находились казахи, теснимые со всех сторон вынуждены были принять промусульманские и прохристианские воззрения и политико-экономическую идеологию захватчиков, сравнивая эти две иные системы, участвуя в их жизни, а потом и в борьбе против них пытались обрести свободу в неволе и держались за свою землю.

История завоевания территории Казахстана и Средней Азии Российской империей этим не закончилась. Впереди предстояли дипломатические, военно-политические действия Российского правительства по овладению главного города Средней Азии-Ташкента, заключению договоров со среднеазиатскими ханствами и прежде всего Великобританией по утверждению сфер влияния в данном регионе. Но главное, о чем говорит нам история империалистических завоеваний — это то, что развитие за счет подавления другой, особенно соседней экономики не приносит им выгод, а зачастую все больше и больше проблем. Нежелание понимать это обстоятельство приводит их к различным ухищрениям и неверным действиям.

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ:

1.Бекмаханов Е.Б. Присоединение Казахстана к России. Отв. Редактор А.В.Песковский. Москва: Издательство АН СССР, 1957г.

2.Бекмаханова Н.Б./ в кн.: Центральная Азия в составе Российской империи. – М., 2008.

208

3.История Казахстана (с древнейших времен до наших дней). Т.3.-Алматы, 2010.

4.История внешней политики России второй половины XIXвека, М., МО, 1997.

5.Исмаилов А.И. Страницы истории Южного Казахстана (1864-1917гг.). А., 2003 г.

6.Милютин М.А. Дневник. т.1, М., 1947 г.

7.Пичугин П. Вторжение кокандцев в Алатавский округ в 1860г./Военный сборник.

8.Попов А.Л. Из истории завоевания Средней Азии.//Исторические записки.№9, 1940.

9.Русский Туркестан. Военные действия Зачуйского экспедиционного отряда летом

1864 г.//Инженерный журнал. 1865. №3. с.334-351

10.Тереньтьев М.А. Россия и Англия в Средней Азии. СПб.1875г.

11.Тереньтьев М.А. История завоевания Средней Азии. т.1.СПб, 1906.

12.Туркестанский край. Сборник документов по истории его завоевания. Т.17.ч.2. 1864 г. Ташкент. 1904г.

13.Халфин Присоединение Средней Азии к России (60-90 гг.). М., 1965.

14.ЦГА РК. ф.382, оп.1, д.47, «О военных мероприятиях русского царизма в Средней Азии 1862-1864 гг.».

15.ЦГА РК. ф.400, оп.1.1, д.2738, 1 рулон

16.ЦГА РК. ф.400, оп.1, д.3027

17.ЦГИА РУз. ф.и-715, оп.1, д.20.

МОҢҒОЛИЯ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ ТАРИХЫ

Х. Хавдалгаз,

әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің 2 к. магистранты

Моңғолия қазақтарының тарихы жайлы сөз қозғамас бұрын «қазақ диаспорасы» деген ұғымға тоқтала кету керек. Жалпы диаспора деген не? «Диаспора» деген сөздің өзі грек тілінде «шашырау», «шашырай орналасу» дегенді білдіреді [1], яғни ұлт шашырандысы деп қолдануға болады. Тіршілік қамымен шетелдерге барып тұрақтап қалу – барлық ұлттарға тән. Сонымен диаспорадегенімізбасқа елге белгілі бір себептермен қоныс аударған, бірақ өз атамекенімен материалдық және рухани байланыстағы кішігірім этникалық топ [2]. Әлем халықтары арасында өзінің байырғы мекеніндегілерге қарағанда шеттегі диаспоралардың пайыздық үлесі басым түсетін жағдайлар көптеп кездеседі. Міне осы жағдайға моңғолия қазақтарының диаспорасын енгізуге болады.

Моңғолия қазақтарының тарихы және қалыптасқан диаспорасы жалпы қазақ тарихының маңызды құрамдас бөлігінің бірі болып табылады. Шартарапқа тарыдай шашыраған қазақтар тарихының ішінен өзінің ежелгі салт-дәстүр, әдет-ғұрпын сол қалпында терең сақтаған ең ірі өкілдер қатарына Моңғолия қазақтарының алатын орны ерекше десем артық айтпаған болармын. «Шетелдегі қазақтардың ең ірі диаспорасы болып саналатын, өзіндік тарихи қалыптасу ерекшелігімен дараланатын моңғолияда тұратын қазақтар және сол халықтың тарихы. Олар қазақтыњ этникалық дербес тобын қалыптастырып, дамыған тарихи үрдісін

жан-жақты саралау—қазақ этнологиясы ғылымының мақсаттарының бірі» [1,12].

Тілге тиек еткен осы бір өзекті, ауқымы кең тақырып жайлы талай ұлт ағасы зиялыларымыз зерделі зерттеулерімен өткен тарих ізін болашақ ұрпаққа мура етіп қалдыра білді. Ендеше осы реткі мақалада ұлы тұлғаларымыздың тарих парақшасының қай қырынан қалай зертегенін қысқаша шолу орынды болар. Себебі төменде аты аталған ұлы тұлғаларымыздан асып тарих жайында сөз қозғау мүмкін емес.

Моңғолия қазақтар тарихы өз денгейінде біршама қарастырылып зерттелсе де әлі күнге зерттеуді қажет ететін тың тақырыптар да өз иесін күтіп тұр. Бұл сөзге дайек ретінде тарих ғалымдарының докторы, профессор Құрметхан Мұхаммедиұлы былай деген: «Батыс Моңғолиядақазақтарқашаннан қоныстепкеніжайлыәлі детолық зерттелмеген деугеболады. Қазақ ұлтының үлкен бір шоғыры Моңғолиядағы ата-жұртында тұрады. Олар өздері

209

Моңғолия Республикасының азамттары қоныс тепкен өңірі Моңғолия Республикасының терреториясы. Солай болсада олардың ұлты қазақ, заты-қазақ. Осы тұрғыдан алып қарағанда қазақ ұлтының үлкен бір тобы осы аталған мекендеріне қашан, қалай ірге тепкен, жер-суы Моңғолия мемлекетінің құрамына қашан өткені жайында ғылыми тұрғыдан анық жауап беру

заман талабы болып табылады» [1,18].

Сонымен қатар бұл пікірді Моңғол мемлекетінің ғылымға еңбек сіңірген қайраткері, академик, тарих ғылымдарының докторы, профессор Ислам Қабышұлы ″Моңғолия қазақтарының тарихы″ атты Баян-Өлгей аймағында 1980 жылы жарық көрген кітабында да осы ойды білдерген: «Қазақ халқы Моңғолияның батысына XIX ғасырдың 60 жылдар шамасында қоныстана бастады. Ең алдымен қазақтың абақ керейінің екі руы келді. Моңғол өлкесіне қазақтар дәл қай дәуірде, қай жылдары келгені келгені жайлы шетел саяхатшылары менқартшежіреші қариялар әртүрпікірайтыпкелді.Қазақстанныңкейбірғалымдары:Сәбит Мұқанов, Лұқпан Бадавамов, Мұрат Мұқановтар Моңғолия қазақтары Алтайдың күнгей

бетіне 1864-1868 жылдар шамасында қоныс аударып, көшіп барған дейді» [2, 25]. Міне осылайшы нақты тарих жайы анық емес.

«Моңғолиядағы қазақтар тарихы Ә. Мініс пен А. Сарай 1960 жылы бастырған «МХР БаянӨлгей аймағының қазақ халқы тарихынан, және А. Сарай автордың 1968 жылы жазған «БаянӨлгей аймағының қазақтар тарихының кейбір мәселелері», сонымен қатар 1980 жылы басылып шаққан «Моңғол қазақтарының тарихы» атты кітаптарында егжей-тегжейлі жазылғанымен, ол еңбектерде халық төңкерісіне дейінгі қазақ халқының экономикалық және әлеуметтік құрылымын әдейі зерттей алған жоқ еді. Төңкеріске дейінгі қазақтар өз тарихын жазып қалдырмағаны зерттеу жұмысын бірталай тығырыққа тіреді. Көшпелі тұрмыстағы дәуірдетұрақтыкітапхана,архивсияқтымәденисақталмады.Алхалықтыңқолындағыбарлық бұрыннан қол жазба ретінде жалғасып келген бірен-саран шежіре өлең, жыр, дастан және діни кітаптары 1912-1913 жылдардағы Дамбийжанцан дүрбелеңінде кір жуып, кіндік кескен жерінен жер аударылып қуғын, сүргін көрген қазақтар жол жөнекей кезіккен тау-тастың қуысы үңгірлерге тығып кетті. Соңында ол кісілердің көзі жоғалғандықтан асыл қазына қолға түспей жоқ болды. Сондай-ақ солшылардың асыра сілтеуінің кесірінен моңғолия қазақтары 1931 жылы Алтайдың арғы бетіне қашқан кезде біраз қолжазбаны құртыпты. Соңында 1938 жылы нақақтан ұсталғандардан қалған кітап, жазбаларды өртеп жіберіпті» деген тың деректі Моңғолия қазақтарының тарихы төңірегінде негізгі энциклопедия болып табылатын тарихшы А. Сарай өзінің «Революциядан бұрынғы қазақ халқы» атты еңбегінде айқын жазып қалдырған. Осы аталған еңбектердіңкөбісініңсүйенген дерек көзі Г.Н Потонин, Г.Е. ГруммГржимайло,В.ВСапожников, М.В.Перцов А.Позднеев,П.ККазлов, А.Н.Казнаковсияқты Моңғолияның батыс өлкесін зерттеген саяхатшы, жиһангерлердің зерттеулері болып көбі табылады. Аталған деректердегі алдыңғы үшеуін ерекше атап көрсеткен.

1Г. Н Потонин 1876-1899 жылдары Моңғолия мен қытайға саяхат жасапты. Ол бастаған барлаубөлішесіМоңғолияныңбатысөлкесіменТыважәнеШыңжанныңкейбержеріншарлап өткен. Осы саяхат барысында өлкенің жағрифия өсімдігін жәндіктерін зерттеумен бірге осында өмір сүретін халықтардың тарихын этнографиясын, әдебиетін, ертегілерін екі реткі зерттеу жүргізу нәтижесінде «Солтүстік батыс Моңғолия туралы әңгіме» атты кітап жазған болатын.

2Г. Е. Грумм-Гржимайло сауда жұмысымен батыс Моңғолияға келген. Орта азияның жағрифия мен танымын көп зерттеген атақты ғалым өз еңбектерінде қазақтар мен урианхайдардың тарих-танымы туралы құнды материал қалдырды.

3В.ВСапожниковалғаш1905жылыУлаандавааменасыпАқкөлгекеліпоншақтымұзды бұлақ өзен тауып оның ішіндегі 19 шақырым ең үлкенін Потаниннің атымен атаған. Осы зерттеудің нәтижесінде «Ертіс, Қобда өзендері Моңғол Алтайдын басталады» атты кітап

жазған» [3, 3-4 б].

Алайда осы жиһангерлердің қай қайсысы да қазақтар тарихын жекелеп зерттемеген деп жазадытарихжаршысыА.Сарай.ЖоғарыданегізгідереккөздеріарқылыМоңғолиябатысына қазақтардың қашан қоныстанғаны туралы ежелгі тарихы нақты емес екеніне толық көз

210

жеткіздік. Ендеше моңғолияда мекен еткен қазақтар жайлы жалпы тарихы қазақтардың моңғолияның батысындағы Алтай тауының теріскей бетін мекендеген кезеңнен басталады.

Дәл осы кезеңдерден бергі моңғолия қазақтарының Қобда бетіне алғаш қоныстанып, сол біркеңқойнаудыөзініңатамекенөлкесінеайналдырып,ұрпақөрбітіп,салт-сана, әдет ғұрпын, тыныс-тіршілігін жандандырып, тарих парақшасына қайта жалғастырған қазақтар жайлы тарихы дерек көздер мен зерттеулер жазып келешек ұрпаққа мұра ретінде сүбелі еңбек еткен ұлы тұлғаларымыз «А. Сарай, Ә. Мініс, «Революциядан бұрынғы Моңғолия қазақтарының тарихы», белгілі тарихшы, профессор Қ. Зардыханұлы «Жылаған жылдар шежіресі» 1995 жылы жарық көрген «Жылаған жылдар шежіресі», — деген еңбегінде, Моңғолиядағы қазақ диаспорасы тарихынан көптеген мәліметтер келтіреді, олардың өткені мен болашағына байланысты өткір пікірлер айтып, орынды ой толғайды. Бұл еңбек бұрынғы тоталитарлық жүйе кезінде коммунистік идеология тұрғысынан бұрмаланған қазақ диаспорасы тарихына бүгінгікөзқарастұрғысынан уақытталабынасайқорытындыларжасауыменбағалы. Автордың қазақ диаспорасының атамекенге бет түзеуі оның себеп-салдары, қазақ халқының

статистикалық мәліметтермен, яғни әр жақты зерттеулерге сүйеніп жазылғандықтан, Моңғолиядағы қазақ диаспорасының тарихына жан –жақты талдаулар жасалып жазылғандығымен құнды дерек көзі болып есептеледі [8]. Еңбектер Моңғолиядағы қазақтардың тарихы, мәдениеті, әдебиеті ондағы қазақтарға моңғолдық ортаның ықпалы, қазақ тарихында елеулі рөл атқарған адамдар мен сол ел тарихында еңбек етіп, із қалдырған қазақ зиялылыры туралы көптеген мәліметтер мен тың деректер берілген. Моңғолиядағы қазақтардың тыныс – тіршілігін, тарихын белгілі бір тақырып аясында ғана қарастырып қоймай ондағықазақтардың жекеқазақ ұлттық аймағынқұрғанкезеңіненбастапбүгінгікүнге дейінгі аралықтағы қоғамдық – мәдени, саяси жағдайын жүйелі қарастырған. Сонымен қатар профессор З.Қинаятұлының Ш. Қыланбаймен бірлесіп 2012 жылы жарыққа шыққан «Қобдалық қазақтар» атты еңбекте Қобда өңірі қазақтарының тарихынан жан –жақты сыр шертетін монографиялық еңбек. Еңбекте ғалым Қобда өлкесінің табиғатынан бастап аймақтың құрылуы тарихы ондағы аты танымал азаматтардың елге сіңген еңбектері және атамекенге оралғандары жайында көптеген мәселелерді қамтыған, Ислам Қабышұлының «Керейлер керуені», «Тұран әлемі», Ш. Рахметұлы «Ата-баба тарихы» Құрметхан Мұхамадиұлының «Моңғолиядағықазақэтникалықтобыныңқалыптасуыжәнедамуы» - атты диссертациясын және т.б. еңбектерді ерекше атап айтуға болады.

Отандық тарихтың дамуына сүбелі үлес қосуда жемісті еңбек етіп жүрген филология ғылымдарыныңдокторы,профессор,түркологҚаржаубайСартқожа.Ол2008жылы «Байырғы түрік жазуы: алфавит жүйесі және филологиясы» атты тақырыпта докторлық диссертация қорғады.Ғалым ұзақжылдарбойыжүргізгензерттеулерінің нәтижесіндеғылыми–теориялық

еңбектердің құндылығы қазақ халқының түп тамырының түркі тайпалары негізінен бастау алатынын Моңғолиядағы қазақ этникалық тобының қалыптасуы және дамуы ежелгі түркі мекенінде өсіп өніп жатқанын жан-жақты зерттеп ежелгі және орта ғасырлардағы Қазақстанның этно-саяси мәселелерінмен байланыстыруымен ерекше атап айтуға болады»

[4,4].

Баян-Өлгей қазақтары жөнінде мұңғыл тарихшы, ғалымдары Д.Гонгор, Ц.Дамбодорж, А.Амар, Бат-Эрдэнийн Батбаяр еңбектерінен кездеседі. Айта кететін болсақ Бат-Эрдэнийн Батбаярдың тарихи-публицистикасында қазақтар жөнінде мүлдем сыңаржақ пікір ұстанған [20]. Ғалым Цэвэн Жамсранов «Қазақтар алғаш Алтайдың арғы жағына сыйыспағандықтан, бергі бетінен кеңістік жер іздеп келген екен» деп жазады [21,135б.]. Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан кейін Моңғолиядан атамекенге оралған Абай Мауқараұлы, Қайрат Бодауханұлы,

211

Есенгүл Кәпқызы, Асылбек Рахатұлы, Дағжан Белдеубайұлы және т.б. зиялы қауымдарының «Моңғолиядағы қазақтар» туралы бұқаралық ақпараттық құралдар мен ғылыми журналдарда жарық көрген мақалалары моңғол еліндегі қандастарымыздың бүгінгі тыныш тіршілігінен мәліметтер береді [15].«Қазақтар Қобда бетіне өтіп мекендегеннен бері урианхай жеріне өмір сүріп көп жыл өткенімен оларға жер берілу мәселесі революцияға дейін толық шешілмеді. Моңғол елінде 1921 жылы жеңген халық революциясының арқасында жер мен оның барлық байлығын барша халықтың дәулеті болғызу нәтижесінде қазақ-урианхайлар тең праволы жер

иемденетін болды» [3,42].

Мемлекеттердің көп ұлтты болу тарихы, ұлт аралық қатынастардың қалыптасуы, өз ішіндегі ұлт мәселесін шешіп келген өзіндік бағыт бағдар, тәжірибелер жинақтап соған сүйенеді.Моңғолияелінде,осыелдегі қазақэтноcы тобынақаратылған ұлтсаясатының басты бағыты – еркіндік, теңдікке негізделген саясат болғанымен қоғам, тарихтыњ әр дәуірінде кейбір ауытқулар даболып келді.Қазақтардыњ шаруашылығын қалыпты ұстау, тіл, мәдениет, білім беру, денсаулық сақтау т. б. салаларда алға басу бағытын алға қойды.Моңғолдың батыс өлкесіндегі қазақтардың қоғамдық өмірінің дамысын қамтамасыз ету, экономикалық, материалдық негізін қалау үшін олар шоғырланған өлкеде қазақтың ұлттық, әкімшілік - территориялық бірлігін құру мәселесі өмірден туындады. Сонымен қатар, жеке дара қазақ аймаѓын құруға қырқыншы жылдары осы елде ұлт мәселесі төңірегінде пайда болѓан шиеленіс, осы салада жасалѓан қателіктер мен бұрмалаушылықты жою, қазақтардыњ қапаланған, көңілсізденген жайын жұмсарту, ұлттар арасында өшпенділік пайда болып қозудан сақтау, ынтымаќты нығайтуда маңызды қадам болатыны белгілі еді. Сол кезде МоңғолдыңҚобдааймағында11ұлтпенұлыстыңөкілдерітірлікетіп,қоғамдыққатынастарда түсініксіздік, шиеленісті жайлар пайда болып, ұлттар аралық қатынас ұшыға бастайды.

Моңғол адамдар қазақтарды шекара асып келген “тонаушы“, немесе “эсэргүү“ (“кері төңкерісшіл“) деп қаралаумен қатар мал өрісі, қоныс т. б. мәселелер бойынша дау, жанжалдар белең алып отырды. Моңғолиядағы қазақтар Қобда аймағы құрамында болған жылдарда ресми тіл – Моңғолтіліболып, іс қағаздары осы тілінде болғандықтан, қазақтардыњ 90%-і тіл білмегендіктен аса көп қиыншылықтарға душар болып отырды /176/.

Сондықтан да, қазақтар мұндай жайлардың ары қарай-жалғасуына екпінді қарсылық көрсетіп, өздері мекендеген өлкесінде қазақтың ұлттық әкімшілік-территориялық бірлігін құрумәселесін қайта-қайта көтерумен болды. Сөйтіп, МХР-сыныњ VІІІ құрылтайынан елдегі қазақтардың талап тілегін орынды қабылдап, олардыњ саяси, экономикалық жағдайы толықтанғанын назарға ала отырып, қазақтың жеке дара аймағын құру туралы тарихи маңызды шешім қабылдады [7.118].

«1940 жылы Моңғолияның батыс өлкесінде мекенденген қазақтар өз алдына шаңырақ көтеріп, әкімшілік-территориялық Баян-Өлгий қазақ аймағы дүниеге келді. Баян–Өлгий аймағы құрылуы бұл өңірдегі қазақтардыњ қоғамдық-экономикалық өмірінде дамудың жаңа кезеңінің басы болды. 1941 жылдан мал шаруашылығы, өндіріс өнімдерін арттыру, экспорт мөлшерін өсіруді басты мақсат етті. Мал басын өсіру, жүн жұрқа дайындау, сарымай, ұн, нан өндіруге назар аударылған. 1941–1945 жылдарға жалғасқан дүниежүзілік екінші соғыстың

түсірді» [5, 141] Қазақтар жартылай көшпелі, мал шаруашылығымен айналысатын халық. Ірі отбасылар жылына бірнеше рет мекендерін ауыстырады, ал кішігірім отбасылар киіз үй тұрғызса да, жазда қыстауына жақын жүреді

Тарихи дерек көзіне сүйенсек моңғолия қазақтарының өзіндік өлкесі 1940 жылы БаянӨлгей аймағы орнағанан кездегі қоғамның негізгі құрылымы.

212

Жоғарыда көрсетілген құрылымдылық жүйе моңғолия қазақтарының қоғамдықәлеуметтік,мәдени саласының жалпы формасы.Әрсаланыжекеалып зерттеузаманталабына қарай өз иесін әлі күнге дейін асыға күтуде. Зерттеушілеріміздің, тарихшыларымыздың зерделі еңбектерінің нәтижесінде төнкерістен бұрынғы қазақтар тарихына қарағанда революциядан кейінгі қазақтар туралы құнды материалдық дерек көздер баршылық. Тарихшыларымыз кестеде көрсетілгендей әр саланың майталмандарын жекежеке көрсетіп, атын атап тарих парақшасына есімдерін қалдырды. Моңғолия қазақтарының бір ерекшелігі ол

– әлі күнге қаймағы бұзылмай сақталған ата-баба дәстүрі.

Моңғолия қазақтарының этнографиялық еңбектерінің зерттелу мәселелесіне байланысты ілгеріде арнайы жеке зерттеулер жоқ. Алайда, жекелеген мәселелер бойынша; әдет – ғұрып, салт-дәстүр, саятшылық т.б., сонымен қатар Моңғолия қазақтарының ежелгі түркі мекенінде өмір сүруіне байланысты еңбектер баршылық. Моңғолия қазақтарының этнографиялық зерттеу мәселесіне қатысты белгілі этнограф ғалым Б. Камалашұлының еңбектері бүгінгі моңғол қазақтары этнографиясының қалыптасуында ерекше орын алады[5]. Б. Камалашұлы Моңғолия қазақтарының шаруашылығына, кәсібіне қатысты мәселелерді зерттеді. Мұндағы басты ерекшеліктің бірі қазақ халқының дәстүрлі мал шаруашылғының Моңғолия қазақтарында ата кәсібі мал бағу дәстүріжайлымдық бағу әдісі(қыстау, күзеу, жайлау,мал отарлату т.б.) Моңғолия қазақтарында сол бойы сақталғандығын айрықша атап көрсетеді. Танымал зоотехник Х.Шобайдың Моңғолия қазақтарының климаттық географиялық ерекшелігіне сай тебіндік жайлымға негізделген қылшық жүнді қазақ қойына қатысты («Керейдің қызыл» қойы), Моңғолия қазақтарының малшаруашылығы туралы, «Керей» қызыл қойының моңғол қойларынан ерекшелігі жайлы қызықты мәліметтері тақырыбымыздың өзектілігін тағы да дәлелдеді. Ал, Моңғолия қазақтарының саятшылық өнерінің өзі бір төбе-бүркітшілік өнері, аңшылық дәстүрі жайлы Б. Камалашұлының зерттеулерін ерекше атап айтуға болады. Мұнда баға жетпес Моңғолия қазақтарының құсбегілік өнері және аңшылық құралдарына қатысты этнографиялық материалдар берілген.

Моңғолия қазақтары этнографиялық және этникалық тарихына қатысты қалам тартып жүрген Моңғолиялық қазақ этнограф-тарихшыларының елеулі еңбектері баршылық. Моңғолияны ІХ - ХІІ ғғ. мекен еткен түркі тайпалары туралы Зардықан Қинаятұлының «Моңғол үстіртін мекен еткен соңғы түркі тайпалары» моңғол жеріндегі мекен етіп отырған қазақ рулары Керей, найман, уақ т.б. тарихынан сыр шертсе [6], қазақ қауымдастығының тапсырумен жарық көрген Моңғолия қазақтары туралы «Моңғолиядағы қазақтар» атты екі кітабы осы Моңғолия қазақтарының тарихынан, тұрмыс тіршілігінен, салт санасынан хабар береді [7-8 ].

Жоғарыда көрсетілген деректерде тек моңғолия қазақтарының тарихының қалыптасу мен дамуы жайлы іргелі еңбектер жайлы сөз қозғалды. Тарихи тың деректерге сүйенсек моңғолия қазақтарының Моңғолияның батысына дәл қашан келіп орналасқаны нақты анық емес болғанымен мекен етіп қоныстанған кезден бергі тыныс тіршілік, өмір болмысын тарихшы, этнограф зиялыларымыз айнытпай жазып келген. Бүгінгі өткен күн, ертеңгі тарих. Осы тарих бедеріжалпыкүлліқазақтарүшінмаңыздыболыптабылады. Белгілібірхалықтың,этникалық

213

топтың өзгеге берер ерекшелігінң бірі ішкі рухы болып саналатын мәденирухани құндылықтары, яғни салт-дәстүр, әдебиеті-тілі, діні екені айтпасада белгілі. Моңғолия диаспорасының мәдени-саласында сүбелі еңбек еткен зиялыларымыздың аттары шоқ жұлдыздай бірден еске оралатынын есімізден қағыс қалдырғанымыз жоқ, бұл жайлы толғайтын болсақ олар өз алдына бір төбе ғылыми зерттеу болып табылады. Сөз соңында қорытындыласақ заман талабына сай болашақ ұрпақтарға арналған өткенді жаңғыртып жасампаз іс, зерттеулер өз иесін көптен және көптеп күтіп тұр.

3.

19604. . -134 б.; Сарай А. Революциядан бұрынғы Моңғолия қазақтары. -Өлгий, 1991. -186 б; Кәмалашұлы Б. Моңғолиядағы қазақтардыњ дәстүрлі шаруашылығы// Тарих ғыл.

док5..дисс.-Алматы.,1998.-342 б.; Мухамадиұлы Қ. Монғолиядағы қазақ субэтносының қалыптасуы мен дамуы. –

Алматы6. -Улаанбаатар: 1997. – 221 б.

Хабшай С. Баян-Өлгей аймағында партия ұйымдарының құрылуы. – Өлгей: Аймақ баспаханасы7. , 1978. –142 б.

Қабышұлы И. Керейлер керуені (тарихи мон.қысқаша шолу). Өлгей:Аймақ баспаханасы8. , 1978. -190б.,

ҚабышұлыИ. Монғолия қазақтарының тарихы. Өлгей:Аймақ баспаханасы, 1980. – 240 б. Қабышұлы И.Қазақ қауымы: Қазақ ұлысынын 2200 жылдың тарихы. – Алматы:

Жазушы9. , 1997. – 224 б.

Нигмет А. моңғолиялық қазақ ғалымдарының этнографиялық зерттеулері, -Алматы,

201610.. Н.Мешелқызы. Моңғолиядағы қазақ зиялыларының қалыптасуы.-Алматы, 2013.

214

ҮШІНШІ СЕКЦИЯ / ТРЕТЬЯ СЕКЦИЯ Е.Бекмаханов мұралары және «Алаш» идеясы мен Алаштану мәселелері /

Наследие Е. Бекмаханова, идея «Алаш» и вопросы Алашеведения

АЛАШОРДИНЦЫ В СОВЕТСКОМ УПРАВЛЕНЧЕСКОМ КЛАССЕ

Д.А. Аманжолова,

д.и.н., проф., ведущий научный сотрудник ИРИ РАН. Москва

Привлечение большевиками на свою сторону национальной элиты для решения многочисленных хозяйственных, политических и культурных проблем оказалось неизбежным, но порождало и серьезные коллизии в отношениях власти и интеллигенции, самой элиты и масс, внутри малочисленной когорты национальных деятелей во властных структурах. В октябре 1920 г. И.В. Сталин писал по этому поводу: «Одной из серьезных преград по пути к осуществлению советской автономии является большой недостаток интеллигентных сил местного происхождения на окраинах, недостаток инструкторов по всем без исключения отраслям советской и партийной работы. Недостаток этот не может не тормозить как просветительную, так и революционно-строительную работу на окраинах. Но именно поэтому было бы неразумно, вредно для дела отталкивать от себя эти и так малочисленные группы местных интеллигентов...». Это не означало полного взаимного доверия. В июле 1919 г., сразу после создания КирВРК, Сталин писал секретарю ЦК РКП(б) Е.Д.Стасовой об одном из главных лиц в движении Алаш А. Байтурсынове: «Я его не считал и не считаю революционером-коммунистом или сочувствующим, тем не менее, его присутствие в ревкоме необходимо». Примечательно, что в 1922 г. удельный вес казахов в партийных организациях республики не превышал 20%, причем стаж до 1917 г. имели 0,3-

0,4% [16. С. 360-361; 2. С.52; 6. С.113].

Как известно, X съезд РКП(б) в резолюции по национальному вопросу признал необходимым «умелое и организованное использование в советской работе на восточных окраинах всех честных и доказавших свою преданность Советской власти элементов национальной интеллигенции ранее угнетенных народов». Требовались «местные» люди, «знающиебытипсихологиюместногонаселения»[12.С.583,579].Всвоюочередь,партийное руководство республики признавало необходимым использовать интеллигенцию и других «бывших», но «лишь как техническую силу» [4. С.30].

Институциональными источниками формирования казахской советской политической элиты послужили имевшиеся в наличии организационные структуры самодеятельных гражданских инициатив (земства, советы, общественные исполнительные комитеты и т.п.), а также созданных Алаш-Ордой как автономистским правительством местных аппаратов и чрезвычайных органов управления и Красной Армии периода Гражданской войны. В социальном плане основным источником формирования властной элиты стала национальная интеллигенция. В итоге на авансцену закономерно вышли представители Алаш. Характерны в этом плане попытки алашординцев в 1917-1919 гг. создать органы национального самоуправления на основе опыта земств и казахских комитетов, встраиваемых в общероссийские проекты как «белых», так и «красных», боровшихся за государственное объединение народов бывшей Российской империи на разных идейно-политических и социально-экономических платформах.

Коммунисты-казахи были крайне малочисленны. Планировалось создать работающие под руководством Облбюро РКП(б) национальные секции «при всех комитетах, находящихся на территории, населенной киргизами»; в парторганизациях с преобладанием казахов - аналогичные секции для русских. Дабы избежать кооперации коммунистов с нелояльными активистами предлагалось, «чтобы работники эти вели партийную и советскую работу вне

215

места своей родины…» [4. С.31]. В октябре 1919 г. С.С.Пестковский, говоря о трудностях противостояния казахским группам в КирВРК, просил у В.И. Ленина и ЦК в личное распоряжение 1 млн. руб. для организации «если не коммунистической, то советской киргизской группы, которые должны существовать неофициально» [14. Ф.5. Оп.1. Д.2916. Л.11]. КирВРК объявил мобилизацию всех интеллигентных сил [1. С.177. 13. С.59-60], при этомпризнавалосьнеобходимымиспользоватьинтеллигенциюидругих«бывших»,«лишькак техническую силу» [4. С.30]. Наиболее важными требованиями к ним были: так или иначе подтвержденная политическая лояльность, определенный образовательный уровень, некий административный опыт. Учитывались убедительный авторитет в этносообществе и его региональных пластах и не в последнюю очередь – ресурс неформальных личных связей и контактов с политиками и чиновниками разного уровня и масштаба. В советах создавались специальные «мусульманские» или киргизские (казахские) отделы для работы с коренным населением и представительства его интересов на классовой основе: «исключительно …из мусульманских пролетариев-большевиков...» [15. С.68].

Уже на этапе работы КирВРК обнаружились коллизии начального этапа формирования интернационального по составу чиновничества в этнокультурном пространстве, где большинство составлял титульный этнос. Председатель ЦИК КазАССР С. Мендешев заявил на 1-м Всероссийском совещании представителей автономных республик, областей и уездов по национальным делам в Москве 8-12 декабря 1920 г.: «Когда в 1919 году был организован Военно-революционный комитет по управлению Киргизским краем, то туда были посланы лица, которые совершенно не имели никакого приспособления для правильного подхода к работе среди киргизского народа» [1. С.191].

При обсуждении положения дел в Секретариате ЦК РКП(б) Пестковский заметил, что «в Киргизском Ревкоме ... практических результатов из-за недостатка работников пока очень мало. С политической стороны дело обстоит немногим лучше, чем в Башкирии, здесь нет одной группы у власти, а существует конкуренция различных групп, поэтому здесь нет сплоченного контрреволюционного движения. Интеллигенция киргизская до сих пор находится в белогвардейском стане, и потому ее влияние среди масс падает с каждым днем. Советская работа обстоит довольно плохо из-за недостатка работников. Я решительный сторонник ставки на бедноту, но ее нужно проводить постепенно, после того, как у нас будет налажен советский аппарат.

Непосредственно с массами мы связаться сейчас не можем. Когда у нас будет некоторое числокиргизских работниковкоммунистов,тогданаступит время длярешительных действий.

... Необходимо взяться за создание советского аппарата на местах с помощью местных сил. НеобходимовКиргизиисоздатьчестнуюсоветскуюбюрократию.Сэтимсогласныт.т.Фрунзе

иБройдо» [14. Ф.17. Оп.86. Д.129. Л.88].

Всвязи с разочарованием образованного класса в возможностях новой власти реализовать заявленные идеалы социальной справедливости руководители КирВРК С. Пестковский и А. Байтурсынов тогда же отметили «то странное явление, какое наблюдается у интеллигентов киргизов, сидящих дома, предпочитая свои личные занятия всяким общественным или государственным. Даже многие выбранные населением или назначенные властью в советские учреждения лица не идут или идут неохотно». КирВРК объявил мобилизацию всех интеллигентных сил. «Для сведения и распоряжения в ревком призывные списки с точным указанием специальности и о прошлой политической деятельности каждого интеллигента» предоставляли местные органы советской власти [1. С.177; 13. С.59-60]. В самих советах, избираемых повсеместно, создавались специальные «мусульманские» или киргизские (казахские) отделы для работы с коренным населением и представительства его интересов на классовой основе: «исключительно из представителей трудовой мусульманской бедноты, т.е. из мусульманских пролетариев-большевиков...» [15. С.68].

Образование КАССР было принципиально важным для настоящего и будущего казахской государственности. Понимая это, многие алашординцы всемерно участвовали в ее становлении, добиваясь максимально возможной реализации этнополитической организации,

216

использования заложенного в автономистский проект потенциала социально-экономической

икультурной модернизации казахского общества. Представители образованной части общества, имевшие опыт взаимодействия с разными идейно-политическими силами и организационнымиструктурамивэкстремальных условияхреволюциииГражданскойвойны, в новых обстоятельствах чутко реагировали на динамику этнополитического развития постимперского пространства. К тому же, политическое становление многих представителей движения Алаш началось с изучения марксизма и увлечения социалистическими идеями, прежде всего социальной справедливости и национального равенства. Программа большевиков, принятые новой властью решения о политическом самоопределении народов России, провозглашение автономий в составе РСФСР, приглашение «старой» интеллигенции к участию в строительстве новой жизни давали определенные основания для компромисса.

ВРКП(б) вступили А. Байтурсынов, А. Алибеков, А. Кенжин, Н. Байдильдин, М. Саматов

идр. Как свидетельствовал Х. Габбасов, в начале 1920-х гг. бывшие алашординцы обсуждали идею коллективноговступлениявпартию для«завоеваниявесавполитической жизни»и «без различия, разделяют ли они в принципе программу ВКП(б)». В конце концов, возобладал здравый смысл, и, не желая никого обманывать, решили «предоставить каждому право вступления, согласно его убеждений» [8. С.92].

А. Ермеков (1882-1970) возглавил представительство Киркрая в Москве, Х. Габбасов (р. 1889) был уполномоченным КирВРК при Сибревкоме, Б. Сарсенев — сотрудником краевой комиссии по созыву учредительного всеказахского съезда, В. Таначев (р. 1882 или 1888) — заведующим подотделом законодательных предположений КирВРК, А. Кенжин (18871938) — заведующим внешкольным отделом КирВРК. В советских органах в начале 1920-х гг. работали также Б. Каратаев (1860-1934, он не был членом Алаш), И. Омаров, К. Таттибаев, И. Терегулов, С. Дощанов, А. Козбагаров, С. Кадирбаев и др. Ж. Акпаев, имея юридическое образование (Санкт-Петербургский университет, 1903 г.), возглавлял ряд юридических учреждений Семипалатинской и Сырдарьинской губерний, служил инспектором народного образования и участвовал в этнографической работе. А. Беремжанов как заведующий отделом судебного строительства Наркомюста обращал внимание на дифференцированный подход в работе с казахским и русским населением, предлагая создавать местные отделения для этих группнаселения,готовитьрезервнародныхсудейиорганизоватьпередвижнойнациональный суд [17. С. 25-26]. Непосредственное участие в подготовке учредительного съезда, провозгласившего образование КАССР, сборе историко-статистических, экономических, этнографических и картографических, данных и материалов для определения границ автономии, рассмотрении вопроса во ВЦИКе и его комиссиях приняли А. Байтурсынов, А. Ермеков, Х. Габбасов, Г. Алибеков и др.

1920-е годы характеризуются многочисленными организационно-политическими и административно-территориальными преобразованиями по всей стране. К тому же, в связи с образованием СССР, подготовкой Конституции Союза, союзных и автономных республик в советском управленческом классе развернулись серьезные дискуссии о соотношении прав и полномочий, компетенций и ответственности субъектов федерации разных уровней, их органоввластииуправления.Особенночувствительнымиэтивопросыбылидлянациональногосударственных образований, в т.ч. Казахской АССР. Представители алашординцев и руководители КАССР в условиях становления федерации настаивали на более четком определении правового статуса автономии, представительстве в центральных органах законодательной и исполнительной власти, ведении государственного делопроизводства на родном языке в судебных и других учреждениях, более широких полномочиях субъектов федерациивцелом.Хорошоизвестнывсвязисэтимдебатыпоповодуреформынациональной письменности, в которых самое активное участие принял один из лидеров Алаш А.Байтурсынов и другие представители и сторонники идей казахской демократии. Характерно, что «безденежье наркоматов», бесчисленные трудности с советизацией на местах, непрекращающиеся «обостренные отношения между кирработниками» в 1922 г. породилиуответсекретаряКирОКпартииА.Асылбекова,например,предложениеупразднить

217

наркоматы, оставив вместо них уполномоченных от центральных ведомств. Зато С. Мендешев, понимая ценность старых специалистов, настойчиво предлагал оставить А. Букейханова в Оренбурге на работе в наркомземе или другом хозяйственном органе, дабы использовать алашординцев и тем самым обеспечить благоприятное общественное мнение о казахских работниках,на деле улучшить работунаркоматов с помощью знающих людей[6.С.

137-138].

Но примерка советских стандартов лояльности для алашординцев оказалась неудачной, во многом в силу контрэлитной политической природы интеллигенции. Они не смогли продиктовать свои условия большевистскому «портному», и лишь немногие, да и то на непродолжительное время, с напряжением втиснули свои оригинальные и самодостаточные характеры в жесткие рамки предписаний власти. Она же, в свою очередь, еще не могла отказаться от услуг ненадежных интеллигентов. Более того, этнокультурное своеобразие и разнообразие не только элиты, но и в целом национальных общностей бывшей империи вынуждало «портного» так или иначе модифицировать лекала, по которым выполнялись социально-инженерные проекты в автономиях. На III съезде советов (1922 г.) сторонники Алаш были повержены – все руководящие посты заняли не замеченные в связях с ними опытные и молодые националы. Накануне съезда, в ходе избирательной кампании на местах разгорелась ожесточенная конкурентная борьба за утверждение на должности председателей волостных и уездных исполкомов, в составы городских и губернских органов власти представителей тех или иных групп казахских активистов, участвовавших в советском строительстве и вступавших в партию большевиков. Сторонники социально-классовой дифференциации и утверждения во власти выходцев из бедноты консолидировались против алашординцев, которые призывали руководствоваться не партийной принадлежностью кандидатов, а их авторитетом, опытом и т.д. [11. С.117-120].

Почти лишившись рычагов прямого влияния, кулуарно алашская интеллигенция активно опиралась на неформальные иерархические сети, основанные на персональных, в т.ч. родственных отношениях, где сохраняли свою роль чувства уважения и солидарности. Собственно, иначе и не могло быть: устойчивая внутриэтническая иерархия служила естественным организационным механизмом, который в отношениях с новыми институтами власти оказался ценным теневым ресурсом. (М. Кул-Мухаммед считает, что программа Алаш поземельномувопросувсвоейосновебылареализованадекретамиЦИКиконституционными актами КАССР. Этот факт косвенно подтверждает совмещение в программах национальных движений элементов разных идеологических направлений - от социал-демократических до либерально-буржуазных) [3; 7; 10. С.119-120].

14 апреля 1924 г. Оргбюро ЦК РКП(б) приняло решение о положении в Казахстане. Наряду с установками по привлечению лояльных элементов интеллигенции в центре и особенно на местах, усилению борьбы с колонизаторским уклоном, повышению политической культуры партийцев, развитию национальной печати и общественных организаций, в постановлении предлагалось действительно изжить разногласия среди кирработников, «ранее принадлежавших к «левой» и «правой» группировкам». Киробком должен был использовать националов «независимо от их принадлежности к тем или иным группировкам в прошлом на основе партийных решений» и одновременно усилить выдвижение молодых казахских работников [9. С.67-70].

Характерен в этом плане пример Каркаралинского уезда, известного политической активностью казахской общественности с начала XX века. В закрытом совершенно секретном письме ответсекретаря Каркаралинского укома партии Таттибаева от 19 мая 1924 г. на имя ответсекретаря обкома Ежова, полученном в июне в ЦК партии, отмечалось, что «партработа вообще, в смысле идейного руководства всеми отраслями нашей жизни стоит на точке замерзания». ...Хозяйственники-коммунистычувствуютслишкомсамостоятельность....Кроме того, мы имеем недоговоренность между ответработниками-коммунистами и не умеем использовать киргизской интеллигенции, например: члены президиума УИК не договорившись на своем заседании, приходят в уком, дают заявления о снятии с них

218

ответственности и т.п.». Далее приводится конкретный пример. По рекомендации уполномоченных губкома на должность заведующего уездным финотделом был рекомендован бывший алашординец Мусульманбек Сеитов. По отзывам хороший работник, который доказывал лояльность власти, но председатель уездного исполкома Касымов «не смог его использовать», через его голову принял меры по восстановлению местного бюджета, «не относился дипломатично» к взаимодействию с ним. В итоге исполком постановил отстранить Сеитова от должности ввиду его категорического отказа Сеитова работать с Касымовым. В итоге последний согласился остаться на должности после переговоров с ним на эту тему приехавшегоизСемипалатинскаизвестногоалашординцаА.Ермекова.Наэто,всвоюочередь, обиделись местные ответработники. В результате, пишет Таттибаев, он все же был заменен Байровым, «который не справится». Таттибаев просил Ежова «подыскать коммуниста-киргиза на эту должность, указывая далее, - в губсоюзе Попович в условиях уезда не годится, нет киргиз в аппарате конторы, он киргизское ЕПО [единое потребительское общество – Д.А.] в Токраунской волости укомплектовал правление из русских».

Затем Таттибаев отметил, что «...заявлений о поступлении в партию очень много. Если начнем всех принимать, то впоследствии очень плохо будет, ибо им никакой работы мы не сумеем дать. Налицо имеется значительная цифра безработных-коммунаров, но где их устроить. Если очистить всех беспартийных, например, от милиции и т.д., то впоследствии также в качественном составе организации будет отражаться. В партию будут лезть все безработные батраки, некоторые может быть не по своей воле, а в силу экономических интересов». Таттибаев просил указаний обкома по поводу сложившейся ситуации в уезде, который представлял собой важный оплот влияния алашординцев.

В рекомендациях секретаря ЦК и заворготделом ЦК Каркаралинскому укому и Семипалатинскому губкому говорилось, что уком предыдущего состава «допустил ряд серьезных ошибок (замедлил перевод делопроизводства в соворганах на киргизский язык, пренебрежительноотносилсяккиргизскимработникам,преувеличилдействительноевлияние алашординцев на партийную и общественную жизнь), что создало почву для склочной обстановки в Каркаралинской организации и к еще большему ослаблению партийной и советской работы, которая и без того вследствие объективных условий была не на должной высоте». Предлагалось изжить трения и борьбу между киргизской и русской частью организации, для чего организовать кружок ленинизма в Каркаралинске, проводить соответствующую работуна собраниях, организовать постоянную школу-интернат длячленов партии, РКСМ и казахов-бедняков, с изучением национального вопроса.

Федеративная политическая система, институционализация этнонациональной идентичности, подбор, продвижение и обучение национальных кадров на различные руководящие позиции разного уровня объективно предопределяли активную роль этнополитической элиты в реализации советского проекта нациестроительства. На его начальном этапе алашординцы, как и представители дореволюционного образованного класса других народов России, приняли в ней непосредственное участие. Степень и характер их конкретного влияния на советский вариант модернизации на основе адаптации и интеграции этносоциальных и этнокультурных моделей организации жизнедеятельности общества изучены недостаточно.

Источники и литература:

1Аманжолова, Д.А. Казахский автономизм и Россия. История движения Алаш. - М.: Издат. Центр «Россия молодая», 1994. - 216 с.

2Аманжолова, Д.А. Казахское общество в 1-й четверти XX века: проблемы этноидентификации // Россия и Казахстан: проблемы истории (XX – начало XXI вв.). - М.,

2006. - С. 14-83.

3Тəж-Мұрат, М. Батыс Алаш-Орда. Биобиблиографиялық сөздік тəжірибесі. - Ақтөбе: «А- Полиграфия» ЖШС, 2003. - 232 б.

219

4 Вехи консолидации. Из опыта партийных организаций Казахстана в решении национального вопроса в 1917–1927 гг. (К 70-летию Компартии Казахстана). Отв.ред. Б.А.Тулепбаев. Сб. документов. - Алма-Ата: Казахстан, 1990. - 232 с.

5 Вопросы истории Компартии Казахстана. Вып. 6. - Алма-Ата: Казахстан, 1969. - 317 с.

6Движение Алаш. Сб. документов. Т.3.Кн.1. Сост. Джагфаров Н.Р., Грибанова Е.М. и др. - Алматы: Ел-шежіре, 2007. - 304 с.

7Жизнь и деятельность представителей казахской национальной интеллигенции в Туркестане. Сб. документов и материалов. - Шымкент, 2004.

8Красный террор: Политическая история Казахстана (сб. документальных материалов политических репрессий 20–50-х годов XX века). Сост. Койгельдиев М.К., Полулях В.И., Тлеубаев Ш.Б. - Алматы: "Типография оперативной печати", 2008. - 307 с.

9 КПСС и Советское правительство о Казахстане. 1917–1977 гг. Сб. документов и материалов. Редколл. Бейсембаев С.Б. и др. - Алма-Ата: Казахстан, 1978. - 396 с.

10Кул-Мухаммед, М. Жакып Акпаев: Патриот. Политик. Правовед: политико-правовые взгляды Ж. Акпаева.- Алматы: Атамура,1995. - 235 с.

11Новейшая история: Сб.документов и материалов (1917-1939 гг.). Т.1. Пособие для высших, средних учебных заведений и общеобразовательных школ. Сост. К. Каражанов, А. Такенов. - Алматы: Санат, 1998. - 302 с.

12Протоколы X съезда РКП(б). - М.: Партиздат, 1933. - 954 с.

13Протоколы Революционного комитета по управлению Казахским краем (1919–1920 гг.). Сост. А.В. Бучнева. - Алматы: Гылым, 1993. - 277 с.

14РГАСПИ.

15Советы и ревкомы в Казахстане (октябрь 1917–1920 гг.). Документы и материалы. - Алма-Ата: Казахстан, 1971. - 224 с.

16Сталин, И.В. Сочинения. Т.4. - М.: ОГИЗ; Государственное издательство политической литературы, 1947. - 420 с.

17Султангазы, Г. Общественно-политическая деятельность Ахмеда Беремежанова. Автореф.дисс. ...к.и.н. - Алматы, 2002. - 26 с.

ШЫҒЫС АЛАШОРДА ҚАЙРАТКЕРЛЕРІ: ҚОҒАМДЫҚ ҚЫЗМЕТТЕРІ ЖӘНЕ ТАҒДЫРЛАРЫ

С. Смағұлова,

т.ғ.д., Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты директорының орынбасары

ХХ ғасырдың басында қалыптасқан зиялы қауым өкілдері ұлттық мүдде жолында біріншіден, топ бастаушысы болып, ұлттың ұлттығын сақтауда бар күштерін салды. Екіншіден, бірнеше ғасырға созылған империялық билікке қарсы ірі идеяларымен күреске шықты.Үшіншіден,оларшығармашылықтарыменозықболды.Алашидеясынжүзегеасыруға өмірлерінтіккен,ұлт мүддесінежегілген қайраткерлердің қатарындаШығысөңірінен шыққан Райымжан, Халел, Имам, Биахмет, Мұстақым, Сейітбаттал және тағы басқа азаматтар бар. Олардың әрқайсысы Алаш қозғалысына өзіндік үлес қосты. Алаш партиясы мен Алашорда үкіметі таратылғаннан кейін большевиктік жүйеде ел мүддесі жолында күштерін салып қызмет етті.

Шығыс Алаш қозғалысының көрнекті қайраткерлерінің бірі – Халел Ахметжанұлы Ғаббасов. Бар-жоғы 43 жас қана өмір сүрген қайраткер басқа алашшыл азаматтармен бірлесе қазақ халқының күйін күйттеді, қазақ елінің қоғамда жеке мемлекет болып өмір сүруін қалай отырып, сол жолда ұзақ күрес жүргізді.

Халел алашшыл қайраткерлермен Семей ерлер гимназиясында оқып жүргенде таныс болған. Ол екі рет Әлихан Бөкейханмен кездескен екен. Оның біріншісі, қайраткердің Выборг

220

үндеуіне қатысқаны үшін түрмеге отырып, шығып Семейге келген кезі болса, екіншісі, студент кезінде 1912 жылы Ж. Ақбаевпен бірге Петроградқа арнай Әлиханды іздеп барған кезі. Әлихан 1908 (дұрысы 1907 жылы – С.С.) жылғы 6 маусымдағы патшаның қазақтарды Мемлекеттік думаға депутаттыққа сайламау жөніндегі заңын жоюға байланысты қарсылық білдіру үшін материалдар жинастыруды тапсырған [1, 12-13-бб.].

Халел алаш қайраткерлерінің бірі болған Ж. Ақбаевпен де тығыз байланыста болған. Тіпті Мәскеу университетінің заң факультетінен шығарылуының бір себебі де осы Ж. Ақбаевқа тікелей байланысты болуы. Ол оқудан шыққанына қажымады. 1911 жылы Мәскеу университетінің физика-математика факультетіне құжаттарын тапсырып, оқуға түсіп, оны 1915 жылы алтын медальмен бітіреді [2].

Университеті бітіргеннен кейін Семей қаласына келген Халел тағы да ұлт зиялыларының арасынатүсіп,олардыңотарлықезгігеқарсыкүресжолдарына,идеяларынақанықболды.1916 жылы елде 25 маусымдағы патша жарлығымен қара жұмысқа алынған жастарға Ә. Бөкейхановпенбіргекөмекқолынсозды.Олөзініңтуып-өскенжеріндегіжастарғабасуайтып, қан төкпеуге шақырды.

Халел Алашорданың беделді басшыларының бірі ретінде 1917 жылғы Ақпан төңкерісінен кейінкөзгетүсті.Алашқайраткерлеріменбіргеуақытшаүкіметтіңжергіліктіоргандарындаәр түрлі қызметтер атқаруға кірісті. Ұлт зиялыларының бастауымен жер-жерлерде қазақ және мұсылман комитеттері құрылып, съездер өткізу арқылы алда қолға алынатын жұмыстарды талқылай бастағанда Халел Семей облыстық қазақ съездерін өткізуді ұйымдастыруға белсене қатысып, жаңа облыстық қазақ комитеттің құрамына сайланады [3].

Бұл комитеттің негізгі жаңа құрылған Уақытша үкіметке қолдау көрсете отырып, елде комитет жұмысын жандандыру, жеңіп алған бостандықты халыққа түсіндіре отырып, халықты ішкі жаудан қорғау, ең бастысы съезде қабылдаған Құрылтай жиналысына даярлық жасау, қазақ автономиясын құру, жергілікті блік пен уақытша комитеттер құру, халыққа білім беру, денсаулық, дін және тағы басқа мәселелерін шешуді қолға алмаққа бекінді. Баспасөз саласы бойынша Семей қаласында «Сарыарқа» газетін шығаруды тездету мәселесін көтерді [4]. «Сарыарқа» газетінің алғашқы саны 1917 жылдың 15 маусымында жарық көрді. Сол кезден бастап оның редакторлық қызметін Халел Ғаббасов, Имам Әлімбеков, Райымжан Мәрсеков, Шынже Керейбаевтар кезектесе атқарды.

Жаңа үкіметтің орнауына орай Қазақстанның түпкір-түкпірінде жиналыстар өткізіліп, алдағы уақытта қандай іс-шаралар жүргізу мәселесі нақтыланып, оны жүргізетін атқару комитеттер құрыла бастаған шақта Уақытша үкіметтің тапсырмасы бойынша Халел Ғаббасов қазақ комитеттерін құру, Земствоға сайлау өткізу мәселелеріне орай Зайсан уезіне іссапарға барды. Зайсан уезіндегі комитет, сот құру, земство сайлауына дайындық, мал ұрлау және астықты жинау, салық төлеу сияқты мәселелердің орындалу барысын жөнге келтіреді. Бұл іссападан кейін де Халел Зайсан өңіріне бірнеше рет барып қайтқан.

Халелдің белсенділігі 1917 жылдың 21-26 шілдесінде Орынбор қаласында болған Бірінші жалпықазақ съезінен кейін өрістеді. Бұл съезінде Құрылтай жиналысына Семей облысынан Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, Г. Потанин, Ә. Ермеков, Х. Ғаббасов, Ж. Ақбаев, Б. Сәрсенов, А. Қозыбағаров лайықтандырылған болатын [5]. Сөйтіп, І-ші жалпықазақ съезінде Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына мүшелікке кандидат ретінде ұсынылды. Осы жылдың қараша-желтоқсан айларында жүргізілген сайлау науқаны нәтижесінде Семей облысының Земство жиналысына гласныйлар мен кандидаттар сайлау науқаны өткізілді. 14 қарашада өткізілген Семей уездік Земство жиынына ол Зайсан уезінен сайланды [6].

Халел Ақпан революциясы қоғамда орын алған барлық мәселелерді шеше алмағандығын түсінді. Дегенмен елдің саяси бостандық пен қоғамдық өмірді демократияландыруға деген сенімнің артқандығынакөзі жетті. Ол Ақпан революциясынан кейін жаңа қоғамдық өзгеріске белсене араласып, өз ұлтының өмірін түбегейлі өзгертуге, жақсартуға талпынды. Алайда Уақытша үкіметтің де, барлығын халыққа бөліп беремін деген большевиктерге де көңілі толмады.

221

Халел 5-13 желтоқсанда Орынборда болған ІІ-жалпықазақ съезіне Семей облысынан делегат болып қатысты. Съезд барысында автономия, милиция мен Ұлт кеңесін құру мәселесіне орай құрылған комиссияға мүше болып, автономия, милиция және халық кеңесін құру мәселесіне орай баяндама жасайды [7, 476-б.]. Осы съезде Семей облысынан Алашорда үкіметі құрамына, ал Семейде өткен уездік жиналыстың 1-ші төтенше съезінінің 10 және 16 желтоқсанындағы жиынында ол банкілік тексеріс (ревизиялық) комиссияға, сондайақ сметалық-қаржылық комиссияға сайланады.

1918 жылдың көктемінен Алаш қозғалысының кейбір өкілдері жергілікті кеңестермен қысқа мерзімдік ымыраға қол жеткізіп, ресми басқару органдарында мүше болып сайланды. Халел де Семей облыстық кеңесі атқару комитетінің мүшелігіне енді. Ал 20 наурызда Алашорда үкіметінің тапсыруымен телеграф арқылы Ә. Бөкейхановпен бірге Мәскеудегі Совет үкіметінің басшысы Ленин мен Халық комиссары И.В. Сталинмен сөйлесіп, кеңес үкіметімен келіссөз жүргізіп, ұлттарға өзін-өзі билеуқұқығын беруді талап етті. Кеңес өкіметі тұсында білімін, қайрат-жігерін қазақ халқының мүддесіне бағыттады. Халел И. Сталинмен сөйлесу барысында қазақ мекемелерін қалпына келтіру, Кеңестер аясында ұлттық автономия және т.б. 14 тармақтан тұратын ұсыныс білдірді [8, 118-б.].

Халел Ғаббасов Алашорда автономиясын құру мәселесінің әлі шешіле қоймағандығын, жергілікті кеңес комитетері әлі қазақ ұйымдарын қудалап, мүшелерін тұтқындап жатқандығын В. Ленин мен И. Сталинге жіберген жеделхатында батыл айтып, тез арада автономия идеясына байланысты жауап күтетіндігін жеткізді. Ол Әлімхан Ермековпен бірге Семейде 1918 жылы 26 мамырда облыстық қазақтар съезін ұйымдастырып, өткізуге белсенді ат салысты. Съезд барысында оған қатысушылар қазақ автономиясы мәселесінде екіге бөлінген. Оның бірі тобындағылар екінші жалпықазақ съезі жариялаған ұлттық тұрпаттағы автономияныжүзегеасырудыңмүмкінеместігінайтса,екіншітопөкілдері «Сталин уәдееткен автономия Совет өкіметінің шеңберіне сиғанымен, қазақ еңбекшілерінің санасына, ең алдымен оның жыртық қалтасына «симайды» деп мәлімдеген [9, 166-167-бб.].

Кеңес үкіметінің қазақ автономиясын жариялау мәселесіне орай ұстанған немқұрайлылығы Алашорда үкіметіне өзіндік шешім қабылдауына алып келді. 11-16 маусым аралығындаАлашорда үкіметініңтөрағасыӘ.БөкейхановпеноныңмүшелеріМ.Тынышпаев, Х. Ғаббасов қол қойған бірнеше бұйрықтары жарық көрді. Оның біріншісі «Алаш автономиясы территориясындағы кеңес үкіметінің шығарған барлықЖарлықтары негізсіз деп табылсын» делінсе, екінші бұйрықта «Алаш автономиясы территориясында кеңестік билік жойған 1917 жылы 17 маусымда Уақытша үкімет енгізген земство мекемелерін құру заңы қалыпына келтірілсін, Болыстық земства құрылғанша, бұрынғы Ақпан революциясынан кейін құрылған болыстық, ауылдық және селолық комитеттер заңды билік ретінде танылсын», үшінші бұйрықта Алашордада үш адамнан тұратын әскери кеңес құру, ал төртіншіде Алашорданың кеңестерін облыстар мен уездерде құру, бесіншісі Сот және тергеу комиссияларын құру болды [10]. Сөйтіп Әлихан бастаған, Халел қостаған Алашорда үкіметі өз бетімен іске кірісті. Бұл жайында Ә. Бөкейханов бүкіл халықты «Қазақ» газеті арқылы хабардар етті. Ол Алашорда үкіметі облыстарда, уездерде Алашорда кеңестерін құруын өтінді және алдағы уақытта милиция (әскер) құрылып, елден салық жинау мәселесін қолға алу қажеттігін де үндеді [11].

Кеңес үкіметі Алаш қайраткерлеріне кешірім жасап, олардың өткен өмірлері қудаланбайтындығын және жаңа билікке қызметке тартылатындығына уәде берді. Бірақ бәрі керісінше болып шықты. 1922 жылы құпия түрде ҚКСР бойынша ПП ГПУ өкілдері Бабиков, Шишков және Якубовскийлер Қазақстанда әрекет жасаушы негізгі топтар туралы зерттеулер жүргізіліп, үш бірдей тотың барлығын анықтап, оның бірінші бұрынңы алашордашылардан құралған Бөкейханов тобын, екіншісіне А. Байтұрсыновтың басшылығымен қалыптасқан, кеңестік жүйеде жұмыс істейтіндердің, яғни Кенжиннің соңынан ерген топ. Үшіншісі коммунистерден құрылған Мендешев тобы. Бөкейханов тобындағылар коммунистік партияның қатарын әлсірету арқылы «Алаштың» жүзеге асыра алмаған бағдарламасын

222

қайтадан насихаттауды көздейді делінді. Бұл топтың құрамынан Халел Ғаббасов та аталды [12]. Партия тарапынан жүргізілген тексеріске қарамастан ол кеңес қызметін адал атқарды.

1926 жылдың 5 қазанында Халел Ахметжанұлы бұрынғы Алаш аудандық қоғамындағы қызметіне байланысты Семейде тергеуге алынады. Оның тұтқындалуының бірден-бір себебі, біріншіден, Алаш қозғалысына қатысқан ұлт зиялыларымен тығыз байланыста болуы, екіншіден, Семей губерниялық революциялық комитет басшыларына қарсы шығуы, әр мәжілісте орыс өкілдерінің жүргізіп отырған саясатына қатысты өзінің көзқарасын білдіріп отыруы болса керек. Оның осы тік мінезі 30-жылдыңбасында-ақ саяси қуғын-сүргінгеілігуіне де себеп болған сияқты.

1928 жылы Халелдің үстінен тағы іс қозғалып, 15 қарашада тағы да абақтыға тоғытылды. Ең басты оған қойылған айып «ауылды жерлерді кеңестендіруге үнемі кедергі жасауы». Дегенмен ол Халел өзінің ісіне адал, әр сөзіне жауап бере алатындығын тергеушілердің сұрағына берген жауабымен көрсете білді. Ісінен нақты ешнірсе таппаса да 1929 жылдың 17 шілдесінде ол істі деп айыпталған азаматтармен бірге Мәскеуге Бутырка түрмесіне жөнелтілді. 1930 жылдың 4 сәуірінде ОГПУ сот коллегиясының шешімімен №78754 іс бойынша оған Қылмыстық Ережесінің 58 бабының 2 тармағына сәйкес айып тағылып, «ату» жазасына кесілді.

Халелге серік болып, Алаш қайраткерлерінің идеясын насихаттап, ұлттық мүдде жолында қызмет еткен азаматтардың бірі – Мәннан Тұрғанбаев Алаштың органы болған «Сарыарқа» газетіредакторыныңорынбасарыболып, Р.Мәрсеков,Х.Ғаббасов,Ш.Керейбаевтарменбірге газетке Алаш партиясы, Алаш қозғалысының тұрмыс-тіршілігіне қатысты ақпарлармен халықты таныстырып отырды.

Семейде құрылып жатқан комитеттің жұмысының жандануына тер төкті. 1917 жылғы 27 сәуір 7 мамыр аралығында өткен Семей облыстық қазақ съезінде Ж. Ақбаев, Р. Мәрсеков, Х. Ғаббасов, М. Малдыбаев және тағы басқа ұлт зиялылармен бірге облыстық қазақ комитетіне мүшесі болып сайланады. Осы жылдың жазында Семейде ұлт зиялыларының қолдауымен құрылған оқытушылар ұйымы съезде қабылданған шешім негізігінде аз уақыт аралығында қазақ мектептері үшін мұғалімдер даярлауда курстар ашу мәселесін қолға алып, соның төрағалығын атқарды [13, 59-б.], Семейде құрылған «Жанар» ұйымының жетекшілерінің бірі болады [8, 11-б.]. Елді аштық жайлаған кезде ұлт зиялылармен бірге оны ауыздықтауға қатысты іс-шараларға қатысып, қолынан келген көмегін аямады. Аштықпен күрес жүргізуге қатысты «Қазақ тілі» газетіне ұсыныс білдірген мақалалары жарық көрді. Жылу жинауға қатысты мәселеде оның басы-қасында болды. Елді, малы аман сақтап қалу үшін үлкен дайындық қажеттігін ұсынды, яғни шөп-жем даярлауға аса көңіл бөлудің маңыздылығын ескертті [14, 198-б.].

Өкініштісі сол кеңестік жүйе тұсында ол да Халел сияқты үкімет екі рет қуғынын көрді. Бірінші рет 1930 жылдың 4 сәуірінде ОГПУ сот коллегиясының үкімімен Семейде қамауға алынып, Қапал түрмесіне айдалады. Ұзақ тексерістен кейін айыптары дәлелденбей, 1932 жылы абақтыдан босатылады. Ал екінші рет «халық жауы» ретінде 1937 жылы тұтқындалып, сол жылдың 20 тамызда ату жазасына кесілді.

Небәрі отыз алты жыл ғана ғұмыр кешсе де, бодандықтан ада, егеменді ел құру жолында алашшылардың қатарынан көрінген қайраткерлердің бірі – Биахмет Сәрсенов. Халқы үшін көп істі жасап үлгерген. Ол туралы Жүсіпбек Аймауытов пен Мәннан Тұрғанбаев бірлесіп жазып, «Қазақ тілі» газетіне жариялаған «Бияш» деген мақалада :«... ол қызметке жүйріктігімен көзге түсіп, ауызға ілінетін, санаулы қазақ азаматтарының ішінде маңдай жігіттің бірі еді», - деген еді [15]. Биахмет 1917 жылы патша өкіметі құлаған кезде ел азаматтарымен бірге әлеумет жұмысына араласты. Осы жылдың наурыз айында Райымжан Мәрсековтың басшылығымен Семей облыстық қазақ комитеті құрылып, Биахмет осы комитетке мүше болып сайланады және облыстық комитеттің тапсырмасымен Павлодар уезіне жіберіліп, қазақ комитеттерін құруға қатысты.

1917 жылдың 27 сәуір мен 7 мамыр аралығында Ж Ақбаевтың төрағалығымен Семейде облыстыққазақсъезіөткізіліп,делегатретіндеБиахметтеқатысып, Х.Ғаббасов,Р.Мәрсеков,

223

М. Боштаевтармен бірге бір дауыстан төрағаның жолдастығына сайланады. Съезд барысында ресми түрде облыстық қазақ комитеті құрылып, Биахмет Ж.Ақбаев, Р. Мәрсеков, Х. Боштаев, Ә. Ермеков және тағы басқа ұлт азаматтарымен бірге мүше болды [16]. Биахмет Сәрсеновтың Құрылтай жиналысына депутат болуын Әлихан Бөкейханов лайықты көрген. 1917 жылы шыққан «Қазақ» газетінің 235 санындағы «Қазақ депутаттары» деген мақаласында Құрылтайға лайықты депутаттардың арасынан оның да есімі аталады. «Біз осы қазақ жұртына депутат болатын жігіттердің мұнан бұрын не қылғанын, қай жолда жүргенін «Қазақа» басып, оқушыларды таныстырамыз. Бұлар өздері де сайлау алдында ел аралап, пікірлерімен таныстырар, ошақ майлар қара жарыста озғанды жұрт қалап бәйгеге қосар»,- деп жазған болатын [17]. Биахмет Алаш партиясына құрылған кезде оның белді мүше болды. Орынборда өткен бірінші жалпықазақ (1917 ж. 21-26 шілде) және екінші жалпықазақ (1917 ж. 5-13 желтоқсан) съездерін ұйымдастырушылардың бірі, әрі осы съездерді өткізуге ат салысты. Бірінші жалпықазақ съезінде Құрылтай жиналысына Семей облысы атынан депутат болып сайланады. [18]. Б. Сәрсенов 19 қарашада Заречная Слобокада өткен Алаш қалалық Думасына депутаты, ал екі күннен кейін яғни 21-22 қарашада бірауыздан осы Думаның төрағалығына [19],АлекіншіжалпықазақсъезіндеА.Байтұрсынов,М.Жұмабаев,Е.Омаров,Т.Шонановпен бірге Білім комиссиясының құрамына сайланды. Сонымен қатар Алаш қаласындағы Думаға мүше болып, 21-25 қарашасында Шығыс Алашорданың Алаш (Семей) қаласында болған жиылысында Алаш партиясының атынан қалалық Думада оны бірауыздан төрағалыққа ұсынады [20].

1917жылдыңжелтоқсанындаболған Семей уездіктөтеншежиналысындаСемейоблыстық земство жиналысының құрамына мүше болады. Осы қызметтерде жүріп облыс төңірегінде көптеген маңызды істерді шешуге белсене қатысты. Семей облыстық жер басқармасы халық ағартубөлімінің қазақ бөлімшесінебасшыболып тағайындалды.Семей мұғалімдеркурсымен семинариясында оқытушы болады. Ол қаладағы көптеген мәдени-ағарту іс-шараларды ұйымдастыруға және өткізуге басшылық жасайды.

Биахмет Семейдегі атты әскер, милиция құруға да қолдау көрсетті. Алаш атты партизан полкін ұйымдастырушы 38-дің ішінде өзі мен ағасы да болған. Ол жалпы қазақтың басын қорғайтын әскери күштің, милицияның қажеттігін насихаттай отырып, оған қазақ жігіттерін тартуды қалады. 1918 жылдың маусымына қарай Семей қаласындағы Алаш әскери жасағының саны 300-ден 500-ге дейін өскен [21]. Бұл әскери күш Уақытша Сібір үкіметінің құрамында кеңестік билікке қарсы күрескен.

Кеңес өкіметі орнағаннан кейін, 1919 жылы Алаш партиясы мен Алашорда үкіметі мүшелерінекешірімжарияланып,қалалықбилікбасындаболғанқызметкерлердіңкөпшілігіне әкімшілікте қызмет етуге рұқсат берілді. Биахмет Орынборға барып, алғашқы уақытта соғыс комиссариатыныңсаясибілімберетінбөліміндебасшылықжасайды.СоныменқатарОрынбор губерниясында оқытушылық қызмет те атқарады. Бұл салада жүріп, өзінің шебер оқытушы, ұстаз екендігін көрсете білді. Әкімшілік ісіне де жетік болып, тиянақты орындады. М. Тұрғанбаев пен Жүсіпбек Аймауытовтың: «Оның араласпаған қызметі болмады. Қандай жұмысқа кіріссе де тереңінен біліп, тез бітіретін» деуі осыны білдіреді.

Біліктілік, ұйымдастырушылық қабілетінің арқасында Биахмет Орынборға шақыртылып, бастапқы уақытта соғыс комиссариатына қарасты саяси білім бөлімін басқарды. Одан кейін бірнеше жауапты қызметтерді атқарды. Атап айтқанда Қазақ Халық ағарту комиссариатының алқа мүшесі болды. Әлеуметтік тәрбие беру және мектеп істері бөлімдеріне басшылығын жасады. Сонымен қатар Орынбордағы мұғалімдер курсында және Қазақ Халық ағарту институтында дәріс беріп, қазақ мектептеріне мұғалімдер даярлауға белсене ат салысты.

Қазақ мектептеріне оқулық жазу мәселесі көтерілген кезде Қазақстан Халық ағарту

комиссариаты оған геометрия оқулығын жазуды тапсырған [14, 249-250-бб.]. Өкінішке орай 1921 жылы аштықты ауыздықтаубарысында жұқпалы ауружұқтырып, ауыруына байланысты өзіне тапсырылған геометрия оқулығын жазып үлгермеді. Дегенмен ол Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, Е. Омаров, Д. Әбілев сияқтықайраткерлерімен үйінде жиі бас қосып,алда қолға алынатын істер жөнінде кеңесіп отырған.

224

Қарап отырсақ, Әлихан, Ахмет, Міржақптай ұл қайраткерлерінің соңынан ерген Халелдей, Мәннандай, Биахметтей азаматтар қазақтың жоғын жоқтап, талай істі атқара отырып, қазақ халқының саяси тұрғыдан дамуына үлес қосқан ірі тұлғалар. Олардың халыққа көрсеткен қызметтері, атқарған істері ұрпаққа өнеге болуға тиіс.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1 Движение Алаш: Сборник материалов судебных проссесов над алашевцами. Трехтомник.

– Алматы, ФФ «Ел-шежіре»,2011. – Т.2. – 376 б. 2 ҚР ОМА. 5-қ., 18-т., 241-іс. 11-п.

3Оқшау сөз // Сарыарқа. 1917. 19 маусым. №2. 4 ҚР ОМА. 15-қ., 2-т., 422-іс. 44-48-пп.

5 Жалпықазақ съезінің қаулысы // Қазақ. 1917. 31 шілде. № 238.

6 Обласной земство сайлауы тақырыпты // Сарыарқа. 1917. 5 декабрь №23.

7 Алаш қозғалысы. Құжаттар мен материалдар жинағы. Сәуір 1901 – желтоқсан 1917 ж. -

Алматы: «Алаш», 2004. – Т.1. – 552 б.

8 Красный террор: из истории политических репрессий в Казахстане (Сборник документальных материалов 20-50-х годов ХХ века) / Сост.: М.К. Койгелдиев, В.И. Полулях, Ш.Б. Тлеубаев. – Алматы: «Алаш» баспасы, 2013. – 384 с.

9 Нұрпейісов К. Алаш һәм Алашорда. – Алматы: «Ататек», 1995. – 256 б.

10РФМА. 1701-қ., 7-т., 6 «а»-іс. 22-28-пп.

11Большевиктерге қарсы соғысуға әзір болуды көтерді. // Қазақ. 1917. 30 июль. № 262.

12ҚРПА. 718-қ., 1-т.,114 а-іс. 1-5-пп.

13ШаяхметовН. «Ел– бүгіншіл,менікі– ертеңгіүшін».Оқуқұралы.– Алматы:2001.– 149

б.

14 Смағұлова С. Қазақ мерзімді баспасөзі: шығу тарихы мен деректік маңызы (ХХ ғ. 20-30 жж.). – Алматы: «Елтаным баспасы», 2011. – 432 б.

15 // Қазақ тілі. – 1921.- 22 тамыз.

16 Оқшау сөз // Сарыарқа. - 1917. - 19 маусым. - №2.

17Қыр баласы. Қазақ депутаттары// Қазақ. - 1917. - 4 шілде. - №235.

18Алаш партиясы атынан Құрылтай жиналысына аталған депутаттар тізімі // Қазақ. - 1917. - 19 қазан. - №245.

19Свободная речь. – 1917. – 30 ноября. – №102.

20ҚР ОММ. 15-қ., 2-т., 423іс 25-28-пп.

21Свободная речь. 1918. №223.

1917 ГОД В КАЗАХСТАНЕ ЧЕРЕЗ ПРИЗМУ ИСТОРИИ ДВИЖЕНИЯ «АЛАШ»

Б.С. Малыбаева,

к.и.н., доцент Евразийского национального университета им. Л.Н. Гумилева

Одной из актуальных задач казахстанской историографии является исследование периода с февраля по октябрь 1917 года. События Великой Российской революции 1917 года оказали серьезное влияние на политическое развитие Казахского края, являвшегося национальной окраиной Российской империи. В это небольшой по времени период общество развивалось в условиях буржуазно-демократических свобод и обладало большим политическим потенциалом в развитии. В данном докладе мы рассмотрим как причины, по которым представители либерально-демократической интеллигенции – авангард политических сил казахского населения – поддержали Временное правительство, партию кадетов, так и причины, побудившие искать свой собственный путь развития в быстро меняющихся,

225

российских политических реалиях 1917 года, через создание национальной политической партии и национальной автономии «Алаш».

В1917 году Казахстан был самым крупным национальным регионом востока Российской империи, его экономика включала в себя сельское хозяйство экстенсивного типа, слабо развитую промышленность, представленную горнорудными, обрабатывающими, пищевыми предприятиями, а так же депо и мастерскими железнодорожного транспорта. Управление краем осуществлялось из Оренбурга, Омска и Ташкента, эти административные центры к началуXX века стали центрами культурной и политической жизни. Здесь возникли краевые и областные комитеты всероссийских политических партий и организаций, сформировались исполнительные органы различных партий и движений региона. Казахстанское общество рассматриваемого периода было многообразным, каждый социальный слой, группа, имели свои интересы. Это стремились учитывать в своих программах и работе среди населения политические партии и общественные организации.

Вцелом, в Казахском крае вели свою работу политические партии: кадетов, эсеров, организации РСДРП – как большевиков, так и меньшевиков; Семиреченский объединенный социалистический союз, партия «Шура-и Исламия»; религиозные организации «Джамийят Исламия», «Шура-и Улемия»; дунганско-уйгурские комитеты Семиречья; чехословацкие комитеты; отделения польской демократической партии; союз республиканцев; отделения казачьих партий; «Революционный союз киргизской молодежи»; «Верненский объединенный мусульманскийсоюз»; «ЖасКазах»идругие.Отделенияроссийскихпартий,восновном,вели свою деятельность в городах и среди переселенческого крестьянства.

Период с весны по осень 1917 года – это период становления политических партий, каждая ищет свою социальную базу, формирует свой политический облик. В этой яркой и многоплановой палитре политических сил особняком стоит национальная казахская интеллигенция. Ее верхний слой, получивший образование в гимназиях, реальных училищах, ВУЗах и потому относительно свободный от влияния религии, в социально-политическом плане тяготел к российским партиям и организациям. Еще в конце 1905 года представители казахской либерально-демократической интеллигенции на съезде казахского населения пяти областей в Уральске поддержали программу партии кадетов, попытавшись создать филиал конституционно-демократической партии России. Делегаты следующего, второго съезда в г. Семипалатинске, в феврале 1906 года, приняли решение о присоединении к партии кадетов и одобрили программу, составленную на основе кадетской, в которую так же были включены требования, отражавшие собственно национальные интересы.

Во многом прокадетской ориентации способствовало то, что лидер либеральнодемократической интеллигенции Алихан Бокейханов был членом российской партии кадетов (с 1912 года). В 1912-1915 годах он, отбывая ссылку в Самаре, принимал участие во всех общественно-политических акциях Самарской группы кадетской партии, и ее Центрального комитета [1, 52]. А. Бокейханов и его сторонники – М. Тынышпаев, А. Байтурсынов, А.Седалин, Б. Сыртанов, Шакарим Кудайбердиев – поддержав программу российских кадетов, открыто заявили, что будущая казахская конституционно-демократическая партия, подобная русской партии «Народная свобода» будет находиться на позициях западной ориентации и в оппозиции самодержавному строю.

События февраля 1917 года в России – падение монархии и создание Временного правительства, представители казахской либерально-демократической интеллигенция, во главе с ее лидером Алиханом Бокейхановым, восприняли с воодушевлением. На то были причины, связанные с политическими взглядами, сформировавшимися в предшествующий период: отрицательно относились к царской политике в Казахской Степи; поддерживали политическую программу российской конституционно-демократической партии (кадетов); связывали с созданием Временного правительства возможность войти во власть, участвовать

ворганизации новой системы управления в Казахском крае; имели планы развития региона как автономии в составе Российского государства и предполагали добиваться этого методами парламентской борьбы.

226

В марте 1917 года Алихан Бокейханов был делегатом VІІ съезда российской конституционно-демократической партии (кадетов) и избран в ее ЦК. Таким образом, эта часть интеллигенции, вполне резонно возлагала определенные надежды на Временное правительство, в состав которого вошли кадеты.

Надежды оправдались, когда в Туркестанском крае, 6 апреля 1917 года Временным правительством на смену упраздненной царской администрации был образован ТуркестанскийкомитетподруководствомкадетаЩепкина.Вегосоставвключеныменьшевик Елпатьевский, эсер О.А. Шкапский, и представители казахской национально-либеральной интеллигенции – Алихан Бокейханов и Мухамеджан Тынышбаев. Шкапский и Тынышбаев были назначены комиссарами Временного правительства по Семиреченской области [2,126]. Однако, А. Бокейханов, находившийся в это время в Тургае, в действительности стал комиссаром Временного правительства по Тургайской области, о чем он сообщил через телеграмму, опубликованную в газете «Казах» – «20 марта. Я стал комиссаром Тургайской области, 23-го выезжаю. Сообщите об этом» [3.369]. Так же в местные органы Временного правительства вошли такие представители казахской интеллигенции как: А.Байтурсынов, М.Чокаев, М.Дулатов, Ж.Досмухамедов, Х.Габбасов, Ж.Акпаев, С.Кадырбаев, С.Досщанов, А.Беремжанов, А.Козбагаров, Г.Куанышев, Б.Курметов, А.Кенесарин, М.Саматов, Р.Марсеков, Б.Майлыбаев, А.Турлыбаев и другие [4.660]. Конечно, поддержав кадетов, и войдяворганывластиВременногоправительства,казахскаяинтеллигенцияимеласвои планы на обустройство и развитие казахского населения, связанные с новым социальнополитическим устройством Российского государства, и поэтому сразу приступила к их реализации, создавая казахские комитеты.

Среди политических и общественных организаций, возникших благодаря демократизации политической жизни России в результате победы Великой Российской революции 1917 года, особняком стоят казахские комитеты, которые стали создаваться в Казахском крае сразу же после февральских событий в России. Инициатором этого движения стала газета «Казах». В течении марта 1917 года казахские комитеты были организованы в крупных областных центрах – в городах Уральск, Семипалатинск, Омск, Верный, затем стали возникать уездные и волостные комитеты. Главной целью деятельности казахских комитетов была подготовка областных съездов казахского населения. На этих съездах предстояло определить важнейшие политические, социально-экономические и культурные требования казахского народа, консолидировать широкие слои населения для борьбы за национальную автономию в рамках демократической, федеративной России [4, 660]. Такие съезды удалось организовать и провести уже в апреле-мае 1917 года:

–2-8 апреля 1917 года – съезд казахского населения Тургайской области в г. Оренбург (300 делегатов, председатель – А. Байтурсынов);

–12-13 апреля 1917 года – съезд казахского населения Семиреченской в г. Верный (81 делегат, председатель – И.Жайнаков);

–19-22 апреля 1917 года – съезд казахского населения Уральской области в г. Уральск (800 делегатов, председатель – Ж. Досмухамедов);

–25 апреля – 5 мая 1917 года – съезд казахского населения Акмолинской области в г. Омск (1500 делегатов председатель – А. Турлыбаев) [5, 25]. Это был самый крупный по числу делегатов съезд.

Рассмотрев множество актуальных проблем местного значения, на съездах было решено проблемы общенационального значения – аграрный вопрос и создание национальной автономии рассмотреть на Учредительном собрании. К тому же выявились противоречия с кадетами по важнейшим вопросам. Алихан Букейханов об этом официально заявил на общеказахском съезде в июле 1917 года, и разъяснил, в чем заключались эти непримиримые разногласия, побудившие его к выходу из партии кадетов. Позднее, он опубликовал в том же году в 265 номере газеты «Казах» от 23 декабря, статью под названием «Почему я вышел из партии кадетов?» [6, 79]. Три основных разногласия стали тому причиной:

227

–Вопрос о собственности на землю. Кадетская партия считает, что земля должна быть в собственности. Но если казаху дать землю в собственность, не пройдет и года, он как башкир окажется голым.

–Вопрос о Национальной автономии. Кадетская партия против Национальной автономии. Наша цель – объединить в Национальную автономию весь Алаш.

–Вопрос об отделении религии от государства. Опираясь на опыт Франции, России и других народов, он считал, что если мулла будет получать жалованье от государства, то государство будет руководить духовенством. Поэтому нужно отделить религиозные дела казахов от государства. Кадетская партия считала иначе.

Алихан Бокейханов известил о своей отставке с должности комиссара Временного правительствопоТургайскойобластиобласти15декабря1917года,наследующийденьпосле окончания второго всеказахского съезда [2,119]. Таким образом, статья не только четко раскрывала суть разногласий, но и стала свидетельством политического роста и укрепления позиций, вышедших из кадетской партии политических лидеров Казахстана. Это послужило толчком к осуществлению идеи об организации самостоятельной национальной партии «Алаш» на первом всеказахском съезде 21-26 июля 1917 года в г. Оренбурге. Решения этого съезда по существу стали программой партии «Алаш», с которой она приступила к участию в выборах во Всероссийское Учредительное собрание. На повестке дня съезда стояли следующие вопросы:

1). О форме управления государством;

2). Автономия казахских областей;

3). Земельный вопрос;

4). Народная милиция;

5). Земство

6). Вопросы образования;

7). Вопросы суда;

8). Вопросы религии;

9). Женский вопрос; 10). Подготовка к Учредительному собранию и о депутатах казахских областей;

11). Всероссийский мусульманский совет (Шорай ислам);

12). Казахская политическая партия;

13). События в Семиреченской области; 14). Об отправке представителя от казахов на Всероссийский съезд федералистов в Киев и

вучебную комиссию в Петроград.

Газета «Казах» опубликовала повестку и решения по обсужденным вопросам на своих страницах [3, 405-413]. Важным для последующих действий стали решения съезда по подготовке к Учредительному собранию. Партия «Алаш» активно готовилась, выдвигая депутатов из числа своих членов. После обсуждения на первом всеказахском съезде, представлять интересы Казахского края было доверено 81 депутату. Важно отметить, что депутатами были избраны представители различных социальных слоев и национальностей. Например, среди депутатов были Г. Потанин и В. Чайкин, хорошо понимавшие нужды и интересы казахского населения [7, 105]. В условиях, когда подготовку к выборам в Учредительное собрание вели представители всех общественно-политических партий и организаций, лидеры «Алаш» приложили все усилия, чтобы привлечь на свою сторону представителей других народов, лояльных по отношению к местному казахскому населению.

Несмотря на победу Временного правительства и его союзников в июле 1917 года, выступление генерала Корнилова 25-29 августа, его разгром, в Казахстане нарастал процесс политического «полевения» и большевизации Советов. В этих условиях казахская политическая элита продолжала сохранять лояльность Временному правительству и готовилась к Учредительному собранию, срок проведения которого был перенесен на 28 ноября 1917 года.

228

Что касается созданной партии, то в решениях съезда указывалось, что подготовка проекта программыпартиивозлагаетсянадепутатов,направляемыхвоВсероссийскиймусульманский совет. Это были Айдархан Турлыбаев, Абикей Сатпаев, Альжан Байгурин, Жиханша Досмагамбетов, Уалихан Танашев, Базарбай Маметов, Мустафа Шокаев, Габдулрахман Оразаев [3, 408]. После разработки проекта они должны были его представить на обсуждение казахским областным комитетам, после чего окончательное утверждение программы должны были произвести депутаты, избранные в Учредительное собрание. А до утверждения программы депутатам в Учредительное собрание было поручено руководствоваться решениями съезда.

Однако, победа большевиков в ходе Петроградского вооруженного восстания, и начавшаяся борьба за власть в ходе Гражданской войны, потребовали собственных решительных действий. Руководство партии «Алаш» осознает всю ответственность перед народом и через газету «Казах» [3, 412] обращается к нему: «Россия переживает процесс разрухи, одна ее нога находится на земле, другая – в могиле. Что будет дальше – никому неизвестно…Однистремятсявыжить,другиедумаютнадтем,какобойтиэтотгрязныймятеж. Мы – казахи – не можем быть спокойными наблюдателями происходящего. В такое смутное время законы не действуют, защитить нас некому. Поэтому мы должны напрячь собственные силы, чтобы: во-первых, не умереть, во-вторых, не дать разграбить наши богатства и, в- третьих, не ввязываться в эту смуту. Для этого никто не должен жалеть свои силы и знания» [7, 127]. И они не пожалели ни сил своих, ни жизни своей, до конца пройдя путь со своим народом, пока их жизни не оборвала высшая мера наказания, вынесенная Советской властью.

В целом, хотя события в Казахстане и развивались в русле общероссийских, но отдаленность от центра политической борьбы и отсутствие оперативной связи в то время, привели к формированию своей логики политических процессов: здесь, с 12 по 18 ноября 1917 года, за исключением южных областей, состоялись выборы в Учредительное собрание. По итогам голосования на первое место выдвинулась партия «Алаш», далее – эсеры, РСДРП (меньшевики). Для партии «Алаш» – это была огромная победа и показатель верности избранного политического курса, получившего поддержку казахстанского населения.

Великая Российская революция 1917 года стала началом демократизации политической жизни, вызвала к жизни огромный потенциал развития в Казахском крае, создала уникальные возможности для создания самостоятельной национальной политической партии «Алаш» и собственной государственности в лице «Алашской» автономии. В очень сложных условиях борьбы с большевиками и Красной Армией, «Алаш-Орда» как правительство Алашской автономии смогла на практике воплотить свои планы, получить опыт управления страной. Но победа Советской власти в ходе гражданской войны положила конец этомупроцессу. Однако, этот небольшой по длительности, но глубокий по значению исторический опыт чрезвычайно актуален для современного Казахстана, и требует продолжения исследований.

Список использованной литературы:

1.Аккулы С. Алихан Букейхан. Исследования, статьи, интервью. – Алматы: Международный фонд «Ер Жанибека», 2016. – 528 с.

2.ОзганбайО.ГосударственнаяДумаРоссиииКазахстан(1905-1917гг.).Учебноепособие.

–Алматы: «Арыс», 2000. – 284 с.

3.Газета «Казах»/ Отв.ред. А. Нысанбаев.– Алматы: «Казак энциклопедиясы», 1998. – 560 с. (на казахском языке).

4.История Казахстана (с древнейших времен ло наших дней). В пяти томах. Том 3. – Алматы: «Атамура», 2000. – 768 с.

5.АманжоловаД.КазахскийавтономизмиРоссия.– Москва:Изд.центр«РоссияМолодая»,

1994. – 216 с.

6.Бокейханов А. Сочинения. – Алматы: Казахстан, 1994. – 384 с. (на казахском языке).

7.История Казахстана (с древнейших времен до наших дней). В пяти томах. Том 4. – Алматы: «Атамура», 2010. – 768 с.

229

8. Бокейхан Алихан Нурмухамедулы. Полное собрание сочинений в 9 томах. – Астана: «Сары-Арка», 2013. – Т. 7. – 520 с.

АЛАШ ҚАЙРАТКЕРЛЕРІ ЖӘНЕ ӘЛКЕЙ МАРҒҰЛАН

М.А. Хамитова,

т.ғ.к., ҚР Мемлекеттік орталық музейінің жетекші ғылыми қызметкері

Президентіміз Н.Ә.Назарбаев: «Мен қоғамда «Қазақ елінің ұлттық идеясы қандай болуы керек?» деген сауал жиі талқыға түсетінін көріп жүрмін. Біз үшін болашағымызға бағдар ететін, ұлтты ұйыстырып, ұлы мақсаттарға жетелейтін идея бар. Ол – Мәңгілік Ел идеясы. Тәуелсіздікпен бірге халқымыз Мәңгілік Мұраттарына қол жеткізді. Қазақтың Мәңгілік Ғұмыры ұрпақтың Мәңгілік Болашағын баянды етуге арналады -деген болатын [1]. «Мәңгілік ел– ата-бабамыздыңсанмыңжылданбергіасыларманыекенінбарлығымызбілеміз.Оларман әлем елдерімен терезесі тең қатынас құратын, әлем картасынан ойып тұрып орын алатын тәуелсізмемлекетатануеді.Олармантұрмысыбақуатты,түтінітүзушыққан,ұрпағыертеңіне сеніммен қарайтын бақытты ел болу еді. Осы бабалар арманы, елім деп еңіреп өткен небір абзал Алаш азаматтарының арманы ақиқатқа айналғанының біз куәгері болып отырмыз.

Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Жүсіпбек Аймаутов, Әбікей Сәтбаев, Мағжан Жұмабаев, Әлімхан Ермеков, Жұмат Шанин, Жайық Бектұров сынды қазақтың аяулы азаматтарын ұлтымыздың мақтанышы-академик Ә.Х. Марғұлан жақсы білген. Өз уақытында жақын араласып, олардың шығармашылығымен жақсы таныс болған, олар туралы тамаша әңгімелер айтып, қашан да есімдерін мақтанышпен атаған. Ғалым кезінде өзі пікірлес болған сол Алаш азаматтарының тағдыры туралы әрқашан қынжыла, қамығып қайғы ойлағанмен олардың ақталған күнін, жанындай жақсы көріп, жан-тәнімен, маңдай терімен қызмет қылған елінің, жерінің, халқының егемендік алған күнін көре алмады, армандаумен, уайымдаумен өмірден өтті.

Өзі де «халық жауларын» құрту науқаны кезінде түрмеге қамалып, жындыханаға да жабылды. Оның қолы қысқа, қаражатқа тапшы да, жалғыз да қалған кездері болған. Кеңестер одағы кезінде «буржуазиялық ұлтшыл» атанды, әлде біреулер кергіп креслоға жайғасып жатқанда, ғұлама ғалым жұмыстан ығыстырылды. Имантай Сәтбаев, Мәшһүр-Жүсіп Көпеев секілді даналардан алған батаның құдіреті ме екен, әлде періштедей пәк, адал көңілден абзал достары, замандастарына риясыз көңілімен жасаған жақсылықтарынан алған алғыстарының күші мен бе, әйтеуір, алыптар Мұхтар Әуезов, Қаныш Сәтбаевпен бірге сол бір қиын уақытта данаӘлкейМарғұландабіздіңбақытымызғааманқалды.Аманқалдыдаалдағыұрпаққатарих тереңінен жол сілтер жұлдыздай жарқырап өтті.

Ә. Марғұланның өмірбаянына байланысты жазылған деректерде 1921 ж. күзде Семейге барып, Семей қазақ педагогикалық техникумына оқуға түседі. Ал, негізінде Қазақстандағы мұғалімдер даярлайтын тұңғыш оқуорындарының бірі Семей педагогикалық техникумы 1922 жылы 4 желтоқсанда ашылған. «Еңбекпен өткен өмірім»атты естелігінде де Әлкей Хақанұлы: - «Менің Мұхтармен аса жақын болған кезім Семей қаласы, 1922-1925 жылдары еді, –деп жазады [2]. Яғни, Ә. Марғұлан Семей педагогикалық техникумында 1921 жылдан емес, 1922– 1925 жылдар аралығында оқыған. Әбікей Зейінұлы Сәтбаев бес жыл бойы (1927 ж. соңына дейін)оныңдиректорыболады[3,99-100бб.].ҚырықтанжаңаасқанӘбікейЗейінұлыөзініскер басшы, парасатты педагог ретінде көрсете біледі.

Семей семинариясында орыс тілі мен әдебиетінен сабақ беріп жүрген кезден Ә. Сәтбаев, кезінде Қазақстанға жер аударылған, есімдері көпшілікке танымал өлке зерттеушілер ағайынды А.Н. және В.Н. Белослюдовтар, Н.Я. Коншин, Н.П. Ильинскийлер мен жақсы таныс болған. Әбікей Сәтбаевтың орыс зиялыларымен қарым-қатынасы туралы Ә. Марғұлан былай деп жазған: «Революция қарсаңында Әбеңнің Томск университеті профессорларымен

230

байланысыөтежақсыболған.УниверситетпрофессорларыныңАлтайға,Қарқаралы,Баянауыл тауларына экспедицияға бара жатқандарының Семейдегі Әбеңнің үйіне соқпайтындары кемде-кем болатын. Олардың ішінде Г.Н.Потанин, В.В.Сапожников, М.А.Усов, А.В. Адрианов, А.В.Анохин тағы басқалар болатын». Әлкей Хақанұлының жазуынша техникумда сабақ берген оқытушылар Томскіден, Омбыдан, Қазан университетінен, Ленинградтан келген ылғи оқымысты, тілді жүйрік білетін адамдар. Қазақ әдебиетінің тарихынан лекция оқыған Мұхтар Омарханұлы Әуезов. Санкт-Петербургта аспирантурада оқып жүрген М.О. Әуезов қазақ әдебиетінен сабақ беруге шақырылған.

Іші қазақ әдебиетінің қайнар көзімен толған қолында үлкен портфелі бар Мұхтар Әуезов лекция үстінде сол әдебиет көздерінен мысал келтіріп отырады екен. Ол жылдары қазақтың эпикалы жырларын, олардың тарихи, мәдени маңыздарын көп зерттеген Мұхтардың аты сол кездің өзінде-ақ жастар арасында танымал болған. Мұхтар Әуезов педтехникумда 1–2 курс студенттеріне әдебиет теориясынан, 3–4 курс студенттеріне әдебиет тарихынан дәріс оқыған. Осы техникумға Ә. Марғұланнан 1 жылкейін түскен Ғайса Самурзин өзінің естелігінде: «Ойы терең, сөзі шебер Мұхаңның сабағында 45 минут дегеніңіз лезде бітіп, қоңырау да тым ерте соғылғандай болып, бәріміз өкініп қалатынбыз және ол кісінің сабағына бәрінен бұрын, барлық күш-жігерімізді жұмсап даярланатын едік. Мұхаң баға қоюға келгенде қатал да сараң еді. 1 курста Шаймардан Тастамбеков, 2 курста Мұратбек Бөжеев, 3 курста Рахымжан Жаманқұлов, 4 курста Әлкей Марғұлан сияқты бірен-сараң студенттер ғана «жақсы» деген баға алатын. Ал, «өте жақсы» деген баға ешкімге қойылмайтын»–деп жазады.

1925 жылдың май айында Мұхтар Әуезов «Қазақ тілі» басылымының редакциясында «Қаракөз» драмасының алғашқы вариантын оқиды. Оны тыңдауға Сәбит Дөнентаев, Шайбай Айманов, Жұмат Шанин, Ғазиз Смағұлов, ақындар Жұматай Забаев, Самат Нұржанов, Нұрлыбек Баймұратов, әншілер Әміре Қашаубаев, Манарбек Ержанов, Қали Байжановтар келген, ал, сол кезде 21 жастағы жас жігіт Әлкей осындай талай саңлақтың жанында отырып, пікірлес болған. Ал, келесі, 1926 жылдың Әлкей Марғұлан өмірінде орны ерекше болғанын байқауға болады. Біріншіден, 1926 жылы болашақ ғалымның Ленинградтағы Шығыстану институтының «тюркология» бөліміне оқуға түскенін білеміз. Екіншіден, ғылымға толық бет бұрар алдында Әлкей Хақанұлы елін, туған жерін аралап, Мәшһүр Жүсіп Көпеев секілді жақсылармен кездесіп, үлкен жолға солардың батасын алып аттанған. Абай елінде Шыңғыстауда болып, көптеген деректер жинап, Ленинградқа көп жүкпен аттанғаны да көрінеді. Қандай да болсын таланттың бойындағы ерекше даралық қасиеттерінің тұнық тұмасы–туған жері, өскен ортасы. Міне, Мәшһүр Жүсіп Көпеев, Жаяу Мұса Байжанов, Имантай Сәтбайұлы сынды ұлттың рухани мәйегін кейінгі ұрпақ санасына сіңірген тарландардан бата алған дарын ғалым болып қалыптасуына Сұлтанмахмұт Торайғыров, Әбікей Сәтбаев, Қаныш Сәтбаев, Хакім Иманбеков, секілді тұлғалардың ерекше әсер еткенін ғалым зор ілтипатпен атап көрсеткен-ді. Үшіншіден, Жүсіпбек Аймаутов, Мұхтар Әуезов секілді Алаш арыстарымен рухани арнадағы шығармашылық тығыз байланыста болуы Әлкей Марғұланның азаматтық тұлғасы және ғалымдық келбетіндегі ұлттық ұстанымдарының мызғымас негіздерін мәңгілікке қалады. Бұл пікірге 1926 жылы Қызылорда қаласында түсірілген төменде берілген бір фотоқұжат куә.

Суретті 1983 жылы алғаш рет ғалым Бейбіт Сапаралин тауып, 1984 жылы белгілі абайтанушы Мекемтас Мырзахметов пен белгілі сыншы, ғалым Зейнолла Серікқалиевке береді. Зейнолла аға Әлкей Хақанұлына телефон шалып, қорға келіп түскен осы фотосурет жайлы айтып, жай-жапсарды кеңінен әңгімелеп беруін сұрайды. Жасы 81-ге келген ғұлама ғалым: «Зейнолла қарағым, ол өзі аса бір құнды сурет еді. Түсірілу тарихын да жеке өзіңе әңгімелеп айтып беруге тұрарлық. Мен қазір ауырыңқырап жүр едім. Араға уақыт салып барып кездеселік, жарай ма?»– деп жауап қатады [4].

Әлкей ата ауырып,1984 жылдың жазында ауруханада жатқаны мәлім, бірақ ғұлама ғалым қашанда айтқан сөзінде тұрып, берген келісім -уәдесін қандай жағдай болсын қалт жібермей орындап отырған. Тіпті ден-саулығының нашарлағанына қарамастан сонау Павлодар облысынан Шоқанның ұстазы Н.Костылецкийге туған жері Үрлітүп ауылында музей ашуға

231

көмексұрағанауылмектебініңмұғаліміЗайырбекБайжановқасол1984жылдың20октябрінде (қайтыс боларынан 4 ай бұрын ғана) хат жазып, музей ашуға керекті аса құнды материалдар жіберген. Соған қарағанда, фотоның сырын ашуға тілек білдірушілер тарапынан бір ынтасыздықболғанболукерекдепойлаймын.Дегенмен,1985жылы12қаңтардадүниеденөтті де сол суреттің жұмбағы жұмбақ күйінде сыры ашылмай қалды.

Ғалым Бейбіт Сапаралиннің зерттеулері бойынша А. Байтұрсынов, М. Дулатов, Х. Ғаббасов үшеуі де 1926 жылы Қызылорда қаласында тұрған. Шымкент педагогикалық техникумыныңдиректорыЖ.Аймауытовшығармашылықістерімен,сондай-ақ А.Байтасовта баспагерлік шаруаларымен Қызылордаға жиі қатынап тұрған. М. Әуезов Ленинградтан Қызылордаға Қазақ Мемлекеттік драма театры «Еңлік-Кебек» пьесасымен тұңғыш сахна ашуы салтанатына т.б себептермен келгенде, қысқы каникулға елге қайтқан Ә. Марғұлан да мүмкін, М.

Әуезовтің шақыруымен бірге келген болу керек.

Қалай десек те, Мағжан Жұмабаевтың 1923–1927 жылдары Мәскеуде Жоғары әдебиеткөркемөнер институтында оқып жүрген кезінде «Алқа» атты ұлттық шығармашылық ұйымын құрғаны белгілі. Ал, осы суреттегі Абдолла Байтасов, Халел Ғаббасов, Ахмет Байтұрсынов, Мұхтар Әуезов, Жүсіпбек Аймаутовтар «Алқа» ұйымында болған және ұйымның жобасын дайындаған. «Алқаның» бағдарламасын Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов. М. Әуезов, С. Сәдуақасов, С. Дөнентаев,

Е.Омаров, К. Кемеңгеров, Е. Алдоңғаров, Ж. Сәрсенбіұлы сияқты қазақ зиялылары, мәдениетәдебиет қайраткерлері қолдаған. 1929 ж. М. Жұмабаев «Алқа» атты жасырын ұйым құрғаны үшін айыпталып, мына суреттегі Ғ. Байтасов та сол 1929 ж. «Алқа» атты жасырын ұйым үшін айыпталып, екеуі де Мәскеудегі бутырка түрмесіне қамалды. М.Әуезовке де 1930 ж. тұтқындап тағылған 5 түрлі айыптың бірі: «Ұлтшыл буржуазияшыл «Алқа «ұйымын құрып, қазақтың өткен тұрмысын мадақтайтын шығармалар жазғаны» [5].

Үйірме ешқашан алдына төңкеріске қарсы, әрі ұлтшылдық мақсат қоймаған. Дегенмен, Халел Досмұхамедов, Көшке Кемеңгеров, Жүсіпбек Аймаутов, Мұхамеджан Тынышпаев, Ж.Сәрсенбин, Мағжан Жұмабаев, Мұхтар Әуезов, Даниял Ысқақовтар, т.б. кезінде осы «Алқа» ұйымына қатысы туралы тергелген [6]. Кезінде Әлкей Марғұланға да қазақ ұлтшыл ұйымынамүшеекенінмойындатпақболған.АқынМағжанЖұмабаевпенпікірлесадамретінде Ә. Марғұлан ұзақ жылдар бойы қара тізімге алынып, қуғын-сүргінге ұшырағаны туралы көп айтылмайды. Академик Шапық Шөкіұлының естелігі бойынша, Ә. Марғұланды 1934 жылы қамауға алып, бірнеше ай түрмеде отырады. Тергеушілер одан бейне бір астыртын құрылған контрреволюциялық қазақ ұлтшылдық ұйымы бар екенін, олардың пікірінше, ұйымның басшыларының бірі Мағжан Жұмабаев екенін айтып, Әлкейге соның мүшесі екенін мойындатқылары келеді. Түрмеде табаны мен алақанынан ұрып-ұрып, бірнеше сағат бойы тұрғызып қойып, ауыр азапқа салады. Бір күні осындай азаптан титықтаған Әлекең өзін-өзі өлтірмек болып, тамағын орып жібереді. Абырой болғанда абақтылас серіктері көріп қалып, түрме дәрігері оны ажалдан әрең алып қалады. Әлекеңді жақыннан көрген кісілер оның тамағының сол жағында содан қалған тыртық барын байқайтын да еді–деп жазады Шапық Шөкіұлы [7]. Ақырында, кеңеске қарсы жүргізілген әрекет-қимылын мойындата алмай, 1935

232

жылы сәуір айында Марғұланды түрмеден босатуға мәжбүр болады. Түрмеден босаған соң, Әлкей Марғұлан сол кезде Қызылжарда (Петропавл) педагогикалық техникумда сөзтану теориясы пәнінен сабақ беретін Мағжан Жұмабаевпен кездесуге барады. Петропавлге келіп тұрып неге әуелі бізге келмедіңіз– деп өкпе білдірген Риза Шокинге: «Маған сенен гөрі Мағжанның өкпесі ауырырақ, онымен емін-еркін отырып, армансыз бір сөйлесіп, шер тарқатпақшы болдым, көп мәселелер жөнінен кеңесіп, пікір алыспақшы едім, шын мәнінде мен мұнда сол үшін келдім»-деп жауап берген екен [7]

Кейін, қиян шетте Карелияда айдауда азап шегіп жүрген Мағжан ақынға қалайда жәрдем беру мақсатында Магадан жаққа теңіз асып Мағжанның соңынан кетіп бара жатқан жұбайынан Әлкей Марғұлан Ленинградтан аяғындағы жаңа галошын беріп жібереді. «Қазақ бұрын қимас жан жолдасына қысыл-таяң, тар жерде астындағы жалғыз атын берген адамдарды мырза, жомарт, ер жігіт деп мадақтайтын, ардақтайтын. Дәл сондай Әлекең үстіндегі бар іске татыр киімдерінің бірін жанашыр, қадірлі кісісіне беріп жіберіпті. Қандай аянышты! –деп жазды Жайық Бектұров «Ғұламамен сұхбат» атты мақаласында. – «Жоқтық жомарт ердің қолын байлайды»деуосыда. әйтпесеқолындақаражаты болсааянатынтүріжоқ екен. Ол кезде Әлкей өзі де Ленинградта ауыр жағдайда жүрген. Әңгіме сыйлықтың, көмектің аз-көптігінде емес, ықылас ниетте, қолда барын, таршылықта шылбыр үшін беру ғой. – «Әлекең тұмсығымен су себетін, қанатымен желпіп, желеп-жебейтін құс бауырмалы қарлығаштай, қау арасындағы ұясын көкте тұрып күзетіп, кірпік ілмей қоритын бозторғайдай жаны күйрек адам еді» [8].

Саяси қысым шығармашылық еркіндікті үнемі тұсаулап отырғанымен, ғалым өз естеліктерінде Алаштың рухани көсемдерінің ұлт керегі дегеннен бас кетсе де тартынбаған ерен еңбектері мен қастерлі есімдерін қашанда зор құрмет сезіммен еске алып отырды. Мысалы, «Біздің Мұхтар» атты жинаққа енген «Алғашқы өрлеу» мақаласында «...Мұхаңның атын көпшілікке әйгілі еткен ең алдымен «Абай» журналы еді. Бұл журналды Мұхаңның беташары деуге болады. Өйткені оны бірінші рет ұйымдастырып, оның негізгі мақалаларын жазған көбінесе Мұхаңның өзі болатын. Бас редакторы – Жүсіпбек Аймауытов» –деп жазды. Ал Мағжан ақынның сұлулық әлемінің тылсым құдыретін Жүсіпбек Аймауытұлынан кейін эстетикалық биікте әдіптеген де Әлкей Марғұлан болатын. «Менің өз білуімде, қазақтан сол кезде екі әдемі кісі болатын. Мынау сұлулықты, ләззәттылықты, сосын дүниедегі жақсы нәрсені жақсы көретін екі кісі болып еді-деп жазды Ә.Марғұлан: «Біреуі – Мұхтар, екіншісі – ақын Мағжан болатын. Осы екеуінің түріне қарағанымызда, құлпырып тұрған қыран құстай оларға еш пенде жетпейді деп ойлайтынбыз» –деп жазған.

Жазушы Дүкенбай Досжан «Абақты» атты кітабын негізінен мұрағат деректеріне сүйене отырып жазғаны белгілі. «Мағжан Жұмабаев немесе ажалына асыққан адам» атты бөлімінде №3881 істегі 1938 жылғы 10 ақпан күнгі Мағжанды тергеу іс-қағазының түп нұсқасынан көп дерек келтіреді. Мысалы, тергеушінің: – Ленинградта тұрғанда кімдермен байланыс жасадыңыз? - деген сұрағына Мағжан ақын: -Ленинградта көп тұрғаным жоқ, елден әйелімді шақыртып алдым. Досым, әрі поклоннигім Әлкей Марғұланов есімді жігіт жиі келіп тұрды, әйтсе де көп ұзамай ол жігіт ауырып, ауруханаға түсті, содан байланысымыз үзіліп қалды-,деп жауап береді. Ішкі істер наркомының айлакер тергеушісі кейіннен Мағжанның аузынан шыққан кісілердің тізімін жасапты. «Қайсысы қай жерде жүр»-деп әлгі тізімді қайыра әкеліп алдына тартыпты. сонда Мағжан Әлкей Марғұлановтың тұсына «өлді»деп белгі соғыпты. Бұл абақтыда отырған аяулы ақынның тізімге іліккен жас досын қалайда НКВД құрығынан құтқару үшін жасаған айла-шарғысы деп түсінгеніміз жөн, –деп жазды жазушы Дүкенбай Досжан [9].

«Әкемнің тұңғышы едім» атты естелік кітабында Мұғамила Мұхтар қызы Әуезова апамыз да өміріндегі қиын кезең –1930 жылдың қаралы күзін еске ала отырып: «Уақыт қиын. Әке түрмеде. Мен көшеде қалып қойғандай күй кештім.Сөйтіп жүргенде Әлкей ағам тауып алды. Тауып алды деген айтарға ғана оңай, сонда кешкен бейнетті құдай басқа салмасын-деп жазды. Әлкей ағасының өзі де жетісіп жүрген жоқ, қатарлас дос жарандары бірінен соң бірі ұсталып кетіп жатқан кез. Тұратын жері – жатақхана. Өзі қайда барса Мұғамиланы сонда жетектеп

233

жүріпті. Оқуға барса, да кітапханаға да бірге алып барып, әйтеуір қасынан тастамайды. «Әкемдей жақсылық жасаған Әлкей Марғұлан болмағанда тағдыр маған басқаша қарайды екен. Уақытында қауіпті болған «Әуезовтің баласын жетектеп жүр» деген сыпсың сөзден еш именбестен Әлкей аға маған сол мезетте кез-келгеннің жүрегі дауламас жақсылық шарапатын тигізіп еді» –дегенін көпшілік біледі [10].

Кезінде тұтқындалып, біраз өмірін Сібірде өткізген қажымас зерттеуші, қайсар күрескер, дарынды журналист, жазушы, аудармашы, қоғам қайраткері, КСРО мен Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі, КСРО-ның Бүкілодақтық географиялық қоғамының толық мүшесі, Қарағанды қаласының құрметті азаматы Жайық Бектұров 1957 жылдан бастап, Ә.Марғұланменөмірініңсоңғыкүндерінедейінтікелейде,хатхабарарқылыдаүздіксізжақын қарым-қатынаста болған. Ж. Бектұров өзінен кейін зор шығармашылық мұра қалдырып кетті. Жазаланған жазушы азаматтық ерлік пен батылдықтың үлгісін көрсете отырып, қазақстандық оқырманға тоқырау жылдары алғашқылардың бірі болып естен шығарылған мәдениет пен ғылым қайраткерлері Ә. Бөкейханов, Ж. Аймауытов, М. Жұмабаев, Т. Рысқұлов туралы әңгімелеп, С. Сейфуллиннің тұтқынға алынғаны және өмірінің соңғы күндері туралы баяндаған.

Орталық ҚазақстандаархеологиялықэкспедицияларкезіндеӘлкей Хақанұлысолжылдары Қарағандықаласындатұрғанкөрнектіқоғамжәнемемлекет қайраткері, «Алаш»партиясымен «Алашорда»қозғалысы жетекшілерініңбірі,қуғын-сүргінжылдары «ұлтшыл», «халықжауы» аталып, қудалауға ұшыраған қазақтың тұңғыш математигі, профессор, ғалым, Әлімхан Ермеков ақсақалмен жиі кездесіп тұрады. Кездескен сайын бірден балалар секілді сөз жарыстыра, тіптен біріне-бірі сөз кезегін бермей бірін-бірі құптап жұптап таласа сөйлесіп кетеді екен. Ә. Марғұлан Жайық Бектұровқа жазған бір хатында: «Жүрегі мәңгі жас ана өзіңе жақын жүретін ағайымызға да көп сәлем»– дейді. Шіркін заманның зұлымдығы-ай, әділетсіздігі -ай, алдында туған інісіндей еркелейтін, әрі қадірлі ұстазындай, әр сөзін көктен келген әуездей ұйып тыңдайтын Әлімхан Ермеков ағасының атын хатында да атай алмай қасиетті ағасына тұспалдап қана сәлем жолдаған.

Академик Әлкей Марғұланның көптеген өнер қайраткерлерімен бірге Қазақстан жеріндегі жаңа ескерткіштерді бекітетін комиссия мүшесі болғаны белгілі. Бірде мүсіншілер Төлеген Досмағанбетов пен Шота Уәлихановтың жұмыстары талқыға түсетін болады. Суық тиіп ауырып қалғандықтан Ә.Марғұлан комиссия жұмысына қатыса алмайтынын естіген Ш.Уәлихановағамызғалымныңүйінекеледі.Бұлоқиғатуралыөзінің«Жолүстіндегіжұлдыз» атты мақаласында: «Жалынып, жалбарынып, өзімді жақсы көретінін пайдаланып, бір жағы жұмысымаоң көзімен қарардеген үмітпен Әлекеңді қоярдақоймай комиссияжұмысына алып келдім. Жұмысымыз өтті. Көп адам жақсы қабылдады. Бір ғана адам біздің жұмысымызға қарсы шықты. Ол Әлекең еді– деп жазады».

Комиссиядан кейін ғалым Ш.Уәлихановқа өз пікірін хатқа жазып жіберіпті. «Талқыға түсіп отырған жобаның міні көп болып, айтылатын ойды ашық бере алмай тұр деп есептеймін. Архитектуралық сымбат, қаладағы ансамбль тұрғысынан да бұл ескерткіштерді айшықтырақ, көркемдеу жасауға болар еді. Мүсіндерді тізбектеп тізу мүлде ыңғайсыз. Оларды жеке орналасқан көп қырлы мұнараларға бөліп, әрбір мұнарада ірі барельеф болып келген алтыдан сегізге дейін бейне жасауға болады. Бұл ертедегі өткен адамдар мен бүгінгі адамдар үшін де өте үйлесімді. Мұндай шешім анағұрлым арзанға түспек,қаланың келбетін жақсарта түсуге де себін тигізеді». Әрі қарай ғалым сегіз қырлы жасалған төрт мұнараның жобасын дайындаған. Мысалы, «бірінші мұнара: әл-Фараби, әл-Жауһари, әл-Түркістани, Қадырғали Жалаири, Хайдар Дулати, Мазмұд Қашқари, Асан қайғы, Сыпыра жырау, Қазтуған. Екінші мұнара: Бұқар жырау, Жанақ ақын, Шөже ақын, Шоқан, Абай, Ыбырай, Құрманғазы, Тәттімбет. Үшінші мұнара: Ақан сері, Біржан сал, Сара, Жаяу Мұса, Жамбыл, Кенен. Төртінші мұнара: Сәкен, Ілияс, Бейімбет, Мұхтар, Сәбит,Тайыр, Мұқан Төлебаев, Ахмет Жұбанов, Зеин Шашкин, Жұмағали Саин. Керек болса мұнараны он екі немесе одан да көп қырлы етіп жасауға болады. барельеф үшін бұл жеңіл, қолайды», –деп жазыпты. Уағында Әлекеңнің айтқандарымен келісе қоймаған едім. Уақыт биігінен қарасам, ол кісінің айтқандарында зор

234

мағына бар екен. Мұнараның қыры он екі, одан да көп болуы мүмкін, дегенде А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов сияқты зиялылардың оралатынынан үміттенді ме екендеп жазды архитектор Шота-Аман Ыдырысұлы Уәлиханов [11].

Бүгінгі таңда болашағымызға бағдар, ұлтты ұйыстырып, ұлы мақсаттарға жетелейтін Мәңгілік Ел идеясын іске асыруда бүкіл саналы өмірінде ерінбей еңбек еткен, есіл-дерті елжұртының, туған халқының арғы бергі мәдениеті, ұлағатты сөздері, тарихи ескерткіштері, көне кеніштері, отырса да тұрса да ойлайтыны, айтатыны халқының өткендегі тағдыры, топырақ астында қалған, қариялар аузында жүрген, ел ішінді сақталған құнды сирек заттар, шешендік сөздерді жинап, келешек ұрпаққа жеткізген, өзі үшін де, алдыңғы буын арманда кеткен ағалары мен замандастары үшін де еселей еңбек еткен академик Әлкей Марғұланның да қосқан үлесі ұлан-асыр.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1. НазарбаевН.Казахстанскийпуть– 2050: Единаяцель,единыеинтересы,единоебудущее. Астана, 17 қаңтар 2014 жыл.

2 Марғұлан Ә.Х. Еңбекпен өткен өмір (Қолжазба) // Академик Ә.Х. Марғұланның жеке архиві; Марғұлан Ә.Х. Шығармалар жинағы. – Алматы: Алатау, 2007. – Т. 1. – 608 б.; Марғұлан Ә. «Жұлдыз»,1986 ж.

3 Сәтбаева Ш.Қ. Сәулелі әулет. –Алматы: «Қазақстан», 1996.- 175 б.

4 Сапаралин Б. Уақытты тоқтатып, ұлыларды көз алдымызға әкелген. Қазақ әдебиеті.1991, 20 желтоқсан.

5 Алаш. Алашорда. Энциклопедия. /Құрастырған: Ғ. Әнес, С.Смағұлова. Алматы:Арыс

баспасы, 2009. – 544 бет.)

6 Алаш қозғалысы. Движение алаш: Сборник материалов судебных процессов над алашевцами. Трехтомник.- Алматы:ФФ «Ел шежіре». 2011. Т.2. -376 с.

7 Чокин Ш. У личностей эпохи. Маргулан //Четыре времени жизни. Воспоминания и размышления. – 2-е изд., доп. – Алматы: Білім, 1998. – 432 с.

8 Бектұров Ж. Орталық Қазақстан, 29 желтоқсан, 1991 ж. 9 Досжан Дүкенбай. Абақты. - Алматы. 1992. 267-б.

10Әуезова М.М. Тұңғышы едім әкемнің... Деректі ғұмырбаян. –Алматы: Қағанат. 1997. – 130 б., 21 сурет.

11Уәлиханов Ш. Жол үстіндегі жұлдыз. Қазақ әдебиеті. -№ 15.- 2004,16 сәуір.-12-13 б.

12 Хамитова М. Қазақ зиялылары және ұлттық рухани көзқарастар табиғаты.Отан тарихы

№ 3 (71) – 2015. Стр. 100-110

АЛАШ ҚОЗҒАЛЫСЫ ЖӘНЕ ДІН МӘСЕЛЕСІ

С. Смағұлов,

әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың аға оқытушысы

ХХ ғасырдың басындағы қазақ қоғамының саяси-идеялық ахуалына ислам дінінің әсер еткенін мүлдем жоққа шығаруға болмайды. Ресей мемлекетінің отарлық қыспағындағы орыстандыру саясатын дер кезінде байқаған қазақ зиялылары қазақ халқын ислам дініне жаппай тартып, жаңа үлгідегі мектеп, медреселер арқылы дін насихатын күшейтуді, сөйтіп, енжар, көшпелі халықты бір ту астына біріктіруді өздерінің патриоттық борышы ретінде таныды. Орыс чиновниктерімен ауыз жаласқан молдалар мен дін өкілдерінің исламды бұрмалаған, дүмшелікке айналдырған жағымсыз әрекеттері қоғамдық, саяси-құқықтық ойпікірлер аясында қатаң сынға ұшырады. Европалық білім ордаларынан сусындаған қазақ зиялылары барлық мүмкіндіктерді пайдалана отырып, дінді саясат пен ағартушылыққа және құқықтық жүйені өзгертуге ұштастыру арқылы ұлттық прогресске көтерілуді – саяси міндеттердің ең өзекті, көкейтесті санатына жататын заңдылығын айқын байқаған.

235

Сондықтан, Қазақ ұлт зиялылары саяси күресте діни фактордың маңызын жақсы түсінді. Олар қазақ халқының діні ислам екенін көрсете отырып, қазақтарды нағыз мұсылман ретінде таниды. Біздің қазақтың бүкіл өткен зиялылары дінмен тікелей байланыста болды. Қазақтың дәстүрлі ұғымында зиялылық тікелей дінмен астасып кеткен. Исламда зияткерлік өте күшті дамыған. Зиялылықтың өзі араб сөзінен шыққан. Ол тікелей ғылыммен, имандылықпен байланысты. Осының бәрі зиялылықтың негізі имандылықтан, діни білімнен басталатынын көрсетеді. Біз қазақ ұлт зиялылары көпшілігінің өзінің әуелгі сауатын мешіт қабырғасынан, молдадан дәріс алғанын байқаймыз, яғни негізінен қазақ зиялылары діннен сусындаған. Алаш қайраткерлерінің ішінде ислам дінінің көптеген ірі өкілдері болды.

Дүниежүзілік тарихтың қайсыбір қиын-қыстау кезеңдерінде дін – ұлт зиялыларының рухани қаруына айналып, отарлық езгіге қарсы бұқара халықты көтеруге, біріктіруге және топтастыруға пайдаланылған күш болған. Осы мәселені жақсы меңгерген кейбір алаш зиялылары шариғат арқылы қоғамдық қатынастарды реттеумен халықты дінге баулып, оған деген талаптарды күшейтіп, мұсылман көшпелі қазақ халқын біртіндеп тәуелсіздік жолына түсіруге тырысты. Белгілі Қоянды жәрмеңкесінде өмірге келген Қарқаралы петициясына 14,5 мың адам қолқойған еді.Петициядағы11тармақтан тұратын талап-тілектерсолтұстағықазақ елініңқоғамдықөмірдегіеңнегізгімұқтаждықтарынтолыққамтыды.Ондажергіліктібасқару, сот, халыққа білім беру істеріне қазақ елінің мүддесіне сай өзгерістер енгізу, цензурасыз газет шығару және басқа аса маңызды мәселелермен қатар ұждан бостандығы, дін тұту еркіндігі мәселелері де көтерілді.

Бұл петициялардың мазмұны жөнінде нақты түсінікті Орал жәнеТорғай облыстары қазақтарыжолдағанпетицияментанысуарқылыалуғаболады.Олқазақтіліндежазылып,1905 жылы Орал қаласындағы К.М.Тухватуллин баспасында жарық көрген. Екі бөлімнен тұратын бұл құжатта қазақ елінің дін және жер мәселелеріне байланысты талаптары жан-жақты және дәл баяндалған. Петицияның әр бөлімінің соңына 22 адамнан қол қойған және олардың басым бөлігі (30-ға жуық) ишан, қажы, молла сияқты дін қызметіндегі кісілер болатын. Сондай-ақ бұл құжатты дайындауда Бақытжан Қаратаевтың басшылық рөл атқарғанын аңғаруқиын емес [1]. Сондықтан бұл іске дін қызметкерлері де өз үлесін қосқан және олардың ықпалы аз болмаса керек. Ә.Бөкейхановпетициятексіндедінге байланысты талаптардың бірінші кезекте тұрғандығын діншіл, түркішіл интеллигенцияның халық арасындағы ықпалының басым түсіп жатқандығымен байланыстырды [2], - деп атап көрсетеді белгілі тарихшы-ғалым М.Қойгелдиев.

Ресей Мемлекеттік Думасына депутат болып сайланған қазақ зиялылары мұсылман депутаттары фракциясына қатысып, жұмыс жасады. Олар мұсылман депутаттардың фракциясында қаралған кеңестерде қазаққа керекті мәселелерді көтерді.

Ұлттық мерзімді баспасөзі жоқ, ал жазба әдебиеттің әлі қалыптасып үлгермеген кезінде қоғамдық-саяси тақырыпқа жазылған кітаптардың орны ерекше еді. Сондай отаршыл әкімшілік орындарына үлкен қолайсыздық тудырған алғашқы кітаптардың бірі 1909 жылы Уфа қаласында жарық көрген Міржақып Дулатовтың «Оян, қазақ!» кітабы болды.

«Көзіңді аш, оян, қазақ, көтер басты, Өткізбей қараңғыда бекер жасты! Жер кетті, дін нашарлап, хал һарам боп, Қазағым, енді жату жарамасты!» [3].

Бұл кітап сол тарихи кезеңдегі қазақ қоғамдық өмірінің ең зәру саяси-әлеуметтік мәселелерін көтеріп, ұлттық сананың оянуына үлкен әсер етті. «Оян, қазақ!» халық арасына тез тарап,өтекөп оқылатын кітапқаайналды.Бірқызығысол,бұлкітаптыхалық арасындакең насихаттауда белсенділік танытқан дін қызметкерлері молда, имамдар болды. 1911 жылы маусым айында Ақмола губернаторының нұсқауы бойынша «мұсылман жұрттарының арасында қылмысты басылым «Оян, қазақты!» таратып, қылмысты іс жасағаны үшін Ақмола қаласындағы 2-ші үлкен мешіттің имамы Хаджитулла Хаким Дауд Махмутовтан жауап алынып», имамның ондай іспен айналысқаны дәлелденген соң, ол қызметінен қуылып, Дала Ережесінің 34-бабына сәйкес дала облыстарынан үш жылға жер аударылған [4].

236

Ахмет Байтұрсынов «Қазақ» газетінің беташары болған кіріспе сөзін «Құдай сәтін салсын «әумин» деп қол жайып, «әуп» деп күш қосып, «Алла»деп іске кіріселік»деп бастайды [5]. Ә. Бөкейханов1915жылыөзінің«Қазақ»газетішыққанының2жылдығынаарналған «2февраль» атты мақаласында «Күштіге сыйынсаң құдайға сыйын» деген әуелі құдайға сеніп, екінші, құдайдансоңғыкүштіхалыққасүйеніп, «Қазақ»алдағы жасынааяқ басты.Қайырлыболсын!» [6] - деп жазады.

Осы жерде «Қазақ» газеті ислам діні мәселесі бойынша ғылыми негізделген тактика ұстанғанын айтып кету керек. Ол қазақ халқының көпшілік бөлігінің діншіл екеніне, Алланы және оның «жердегі өкілдері» молдаларды шын жүректен қадірлейтініне көңіл бөлді. Газет редакциясы «мұсылмандар одағының» кадеттік бағдар ұстанатынын ескерді. Ә. Бөкейханов пен басқа да авторлар 1905-1907 жылдардағы революциядан кейін бүкіл Ресейде орын алған қуатты мұсылман қозғалысымен есептесіп отырды. Бірқатар мұсылмандар съездерінің жұмысына қатысқан Ә.Бөкейханов бір-біріне жалғасты бірнеше мақалалар жазып, онда «Қазақ»оқырмандарына адамгершілік проблемаларын және оларды Ресей жағдайында шешу жолдарын ұғынықты етіп түсіндірді. «Қазақ» газеті діни қызбалықты қоздырған жоқ, керісінше, империя құрамындағы түрлі ұлттардың дінге сенушілерін топтасуға шақырды. Газет көзі ашық халықтардың француз революциясымен өзгедебуржуазиялық революциялар рухындағы теңдік, жеке адамға ешкімнің тиіспеушілігі, дін ұстану еркіндігі жөніндегі мұраттарын ескерді. «Қазақ» газеті дінді мектеп пен мемлекеттен бөлуді жақтап, діни экстремизмге қарсы шықты, сонымен бірге жыныс, дін ұстану, ұлт айырмашылығына қарамастан барлық азаматтардың заң алдында тең екенін жариялап, жеке адамның бас бостандығы мен оның еркіндігіне қол сұқпауды қорғады.

«Сенат айтуынша, қазақ христиан дінін мұжыққа қарап телміргенде қабыл етпек. Оны құр ойларымен бал ашып, айтып отырған жоқ, іс жүзінен көріп айтып отыр. Алтай һәм миссиасының 1893жылғыотчетындаайтады: «1893жылықазақтан шоқынған еркек-әйелі бар 69 кісі. Христиан дінін оңай қабыл еткіштер жарлылар; Қалың қазақтың ішінен шығып, қалаларға келіп малайлыққа жалданғандар; Бұлар бірте-бірте орыс тілін біліп, орыстың ғұрпымен, дінімен танысады. Сонан соң христиан дініне икемдеп бұрмалаушы әуел бастап тұрған қожалары болады» деп.

«Новое время» газетасының 7643 номерінде осы туралы жазды. Ол жазады: «Біздің миссионеріміздің шоқындыратындары қазақтың сорлылары, жарлылары. Өз жұртының ішінде теңдікке қолы жетпей, малайлыққа жүріп, жарық сәуле көрмегендер жаңа дінге кіріп, жаңа дін қарындас тауып, жақсылыққа толымсыз жетерме деп дәмелі болатындар» деп 1892 жылға Қоянның ашаршылығында Қостанай уезінде бір ауыл қазақ шоқынып кеткен жоқ па? Бай қазақта бір адам шоқынды деп миссионерлер де, газеталар да жазған емес. Сондықтан Алекторов айтқан: миссионерлер пәлен етіп жатыр деп газеталар жыр қылады. Ондағы шоқындырдық деп мәз болатындары өңшең тамағын асыра алмай есікте жүрген малайлар; Жоқшылықтың зарынан неге де болса көнетін шарасыздар. Миссионерлер қазақтың ішіндегі қарны тоқ, қадірлі адамдарын шоқындырса екен. Оларды шоқындыру жарлыдан гөрі қиынырақ болар, оның есесіне шоқындырдық деп мақтануға сыйымдырақ болар» деп.

Осылардың бәрі де жарлы қазақты шоқындыру оңай, бай қазақты шоқындыру қиын екендігін көрсетеді һәм сенаттың қазақ күні мұжыққа түссе, христиан дінін қабыл етеді деп топшылауықұройменбалашуеместігінкөрсетеді»[7].Міне,бұлжердеАхметБайтұрсынұлы «Қазақ» газетінде жарияланған өз мақаласында кейбір қазақтардың христиан дініне кіруінің себептерін ашып көрсетеді. Олбіріншіден,олардың ауыр әлеуметтік-экономикалық жағдайы, жоқшылықтың зарынан неге де болса көнетін шарасыздық, екіншіден, орыс үкіметінің әдейі жүргізген қазақтарды шоқындыру саясаты салдары екенін көреміз.

«Үкіметке керегі мемлекеттегі жұрттың бәрі бір тілде, бір дінде, бір жазуда болу, әр халыққа керегі өз діні, тілі, жазуын сақтау. Солай болған соң бастауыш мектеп, әуелі миссионерлік пікірден, политикадан алыс боларға керек, яғни қазақтың діні, тілі, жазуы сұмдық пікір, суық қолдан тыныш боларға керек. Қазақ дінге нашар күйде өткен, енді қазақты басқа дінге ауыстырам деу құр әурешілік. Қазақты дінінен айыруға болмаса, жазуынан да

237

айыруға болмайтын жұмыс. Араб әрпі ислам дінімен бірге келіп қазаққа орнаған. Дінмен байласқан жазу дін жоғалмай жоғалмайды. Қазақта газета, журнал, кітап жоқ кезінде жоғалмаған тіл газета, журнал шығып, кітаптары басылып, жылдан-жылға ілгері басып келе жатқанда қазақ тілі жоғалмас. Олай болса, мектеп арқылы қазақтың дінін, тілін, жазуын жоғалтып, орысшаға аударамын деген пікірден үкімет безіп, тиісті бастауыш мектеп екі жаққа да зиянсыз, пайдалы болуын көздеу керек.

Бастауыш мектепте кілең қазақ тілінде үйретілетін нәрселер: оқу, жазу, дін, ұлт тілі, ұлт тарихы,есеп,жағрафия,шаруа-кәсіп,жаратылысжайлы»[8].Ал,қазақұлтжанашырыныңбұл мақаласынан қазақты басқа дінге ауыстырам деу құр әурешілік, ғасырлар бойы қалыптасқан ислам дінінен халықты ажырату мүмкін емес екенін, қайта бастауыш мектептерде дін, ұлт тілін оқыту қажеттігіне басты назар аударып отырғанын байқаймыз. 1916 жылы тамызда Орынборда, Торғай облыстық мекемесінде, қазақ өкілдерінің жиылысы болып, онда өкілдер кеңесінің қаулысымен «Ауылнай қол астына бір молда қалсын. Намаз, жаназа оқуға, туғанға ат қосу, өлгенге иман айтуға бір ауылнай елге бір молда өте қажет» [9] деген шешім қабылданды.

1917 жылдың жазындағы қиын-қыстау сәтте қазақ ұлттық-демократиялық қозғалысының көсемдері жағдайдың және саяси күштердің тез өзгеруін есепке ала отырып, жалпықазақ съезін өткізуді жылдамдату туралы шешім қабылдады. Бұл негізінен кадеттер басқарып отырған Уақытша үкіметтің шын мәнінде Қазақстанда патшалық самодержавиенің саясатын жалғастырып отырғандығымен, ұлттық мәселені шеше алмағанымен және аграрлық мәселені шешуге құлықсыз екендігімен түсіндірілді. Өз жолын өзі анықтау немесе басқа да езілген ұлттардың тағдыры сияқты қазақ халқына келгенде, Уақытша үкімет оны шешуді тіпті ойластырған да жоқ.

Осындай себептерден келіп, ұлттық-демократиялық интеллигенция көсемі Ә. Бөкейханов «Қазақ» газетінде өзінің кадеттер партиясынан шығатынын және қазақтың жалпыұлттық партиясын құрғысы келетінін ашықтан-ашық мәлімдеді. Осы мәселеде ол үш жайтты нақты атап көрсетті: «Кадеттер партиясы жерді жеке меншікке беру керек деп отыр. Біздің жағдайымыздажердіжекеменшіккеберу,біразданкейін,бұлБашқұртстандаболғанысияқты, жеріміз көрші мұжықтың қолына өтеді де, қазақтар жерсіз қалып, қайыршылыққа ұшырайды. Кадеттер партиясы ұлттық автономияға қарсы шығып отыр. Біз Алаш туын жоғары көтеріп, ұлттық автономия құруға ұмтыламыз... Кадеттер партиясы шіркеуді мемлекеттен бөлуге қарсы, ал мен шіркеудің мемлекеттен бөлінуін қалаймын. Осы ұстаным бойынша келіспеушілік... айқын байқалды. Сол себепті мен кадет партиясынан шығып, «Алаш» партиясын ұйымдастыру қажет деген шешімге келдім» [10]. Басқа сөзбен айтқанда, Әлихан Бөкейханов кадет партиясынан ат құйрығын үзуін қазақ қауымы үшін өмірлік маңызды үш мәселе жөнінен – аграрлық, ұлттық-мемлекеттік құрылыс және дін мәселесі бойынша келіспегендіктен деп түсіндіреді. Осылардың ішіндегі дін туралы идеясының, яғни діннің мемлекеттен бөлек болуы мәселесінің мазмұны тәуелсіздікке қолы жеткен Қазақстан Республикасының Конституциясының нормаларынан өзінің шешімін тауып жатыр. Ата Заңның бірінші бабында Қазақстан «зайырлы» мемлекет [11] деп жарияланған. Демократиялық қоғамда дін міндетті мемлекеттік мәртебеге ие емес, бірақ оның өз орны бар.

Бірінші және екінші жалпықазақ съездерінде дін мәселесі күн тәртібіндегі негізгі мәселелердің бірі болды. «Алаш» партиясы бағдарламасына дін ісі жеке тарау ретінде енгізілді. Дін хақындағы көзқарастардың көпжақтылығына қарамастан қазақ зиялылары өз дәуірінде қол қусырып, жылы-жұмсаққа бөленіп отырған жоқ. Олар елдің болашағы, ұлттың тұтастығы мәселелерін шешуде аянбай тер төгіп, өздерінің қайтпас табандылығы мен ұлтжандылығын көрсетті.

Қазақстанныңбарлық облысынан дерлік өкілдерқатысқан ІБүкілқазақ съезі 1917жылы2126 шілдеде Орынбор қаласында өтті. Күн тәртібінде 14 мәселе қаралды. Соның ішінде съезд дін мәселесін қарап, Ақмола, Семей, Жетісу және Каспий жағалауы (Маңғыстау уезі) облыстарының қырғыздары (қазақтары) уақытша Орынбор муфтиатына қосылады деп шешті [12]. Съезде ислам дінінің қоғамдағы қызметі анықталды.

238

Дін мәселесі

1.Дін ісі мемлекет ісінен айырылсын.

2.Торғай облысының қазағы уақытша Орынбор муфтилігіне қарасын.

3.Муфти һәм қазыларды сайлауға әр ұлт өзінің санына қарай қатыссын.

4.Духовное собрание туралы жаңғыртып низам шығарғанда қазақ өкілдері бірге болсын.

5.Имам һәм муфтиді халық сайлайды, ақындарды имамдар өз арасынан сайлайды, қазыларды ақындар сайлайды. Имам, муфти, ақындардың дәрежелеріне лайық шаһоднамасы болсын.

6.Мешіт саны халықтың тілегінше болсын [13].

І Жалпы қазақ съезінің дін мәселесі бойынша қабылдаған қаулысының мазмұны төмендегідей болды:

1)Ақмола, Семей, Жетісу, Торғай, Орал һәм Закаспий (Маңғышлақ уезі) облыстарының қазақтары уақытша Орынбор муфтилігіне қарасын.

2)Духовный собраниянің қарауына тиісті мәселелерді жалпы қазақтың суд комиссиясы айырсын.

3)Суд жобасы түзелгенше Орынбор мекеме шарғиясына қарайтын қазақтың діни істері ноғайлардікіндей болсын.

4)Мекеме шариғия құзырында қазақ бөлімі болсын һәм қазақ істерінің бәрін қазақ бөлімі муфтиімен бірге қарасын, ал ортақ істерді ноғай қазыларымен һәм муфтимен бірге қарасын.

5)Әр облыстан (Маңғышлақ уезінен басқа) бір қазы сайлансын.

6)Қазақ бөлімінің істері таза қазақ тілінде жазылсын.

7)Мекеме шариғия құзырындағы қазақ бөлімінің кісілері һәм қызмет қақы мынадай болсын: (406-б.) бес қазыға жылына 4800 сомнан, бір секретарға 4800 сом, кеңсе расходы 10 мың сом.

8)Әр облыс қазыға төлесін 4800 сом, секретарға 1000 сом, кеңсе расходына 2000 сом, барлығы 7800 сом.

9)Секретарды қазақ қазылары өздері сайлап алсын.

10)Қазыдан төменгі руханилардың қаржысы әр халықтың өзінен болсын.

11)Орал облысынан қазылыққа сайланған Қайырша Ахметжанұғлын һәм Бөкейліктен Ғұмар Қарашұғлын съез лайық көрді. Өзге қазыларды әр облыс өзі сайлауға қалдырды.

12)Мақалалардың қандай болуы әр облыстың съез қаулысынша болсын деді.

13)Бұл мәселелер хақында съез қаулысын орындау облосной комитеттерге тапсырылды

[14].

Жоғарыдағы дін мәселесі жөнінде қабылданған қаулыда қазақ зиялыларының ықпалы сезіліп тұр. Съездің дін мәселесі бойынша қабылдаған шешімі қазақ демократиялық зиялыларының бұл қоғамдық мәселені түсініп, шешуде өз заманындағы қоғамдық ойдың алдыңғы қатарында тұрғандығын айғақтайды.

«Алаш» партиясы бағдарламасының жобасының «Дін ісі» деп аталатын ІV тарауында былай делінеді: «Дін ісі мемлекет ісінен айырулы болу. Дін біткенге тең хұқық. Дін жаюға ерік. Кіру-шығу жағына бостандық. Муфтилік қазақта өз алдына болу. Неке, талақ, жаназа, балаға ат қою сияқты істер моллада болу, жесір дауы сотта қаралу» [15]. Бұл баптан байқайтынымыз Алаш партиясы дін бостандығы жағында болды.

Қазақ мемлекеттігі туралы мәселе қараған ІІ жалпықазақ съезі муфтилік мәселесін де күн тәртібінеқойып,қарастырды.Алашзиялыларымуфтилікқызметкеалынатынадамныңқандай талаптарға сай болу керектігін де айқындап берді. «Муфтиге қандай өнерлі кісі лайық деп сөз болғанда, муфти орнына сайлаушарты мынауболсын: дін туралы кітап жазып, кітабын сынға салып, бәйге алған ғана кісі сайлансын, мына Еуропа университеті ғұламасының жолы сияқты деп едім» [16]. Съездің күн тәртібінде тұрған ең негізгі мәселе, әрине, ұлттық автономия мәселесі еді. Съезд орталық билік– Ұлт Кеңесі – Алашорда үкіметін, халық милициясын және ұлт қазынасын құру ісіне жете көңіл аударды. Қазақ халқы дәстүрлі ислам дінін ұстанады. Дәстүрлі ислам дегенде Әбу Ханифа мазһабына сүйенеміз. Қазақ халқы ежелден Әбу Ханифа мазһабын ұстанған. Ол он екі ғасыр бойы келе жатқан дүние.

239

Қорытакелгенде,Алашқайраткерлерініңдінгетеріскөзқарастаемесекенін,діндібіржақты қолдап отырғанын байқай аламыз. Тәуелсіздіктің туын тіккен қазіргі Қазақстан Республикасында ХХ ғасырдың басында қазақ ұлт зиялылары көтерген мәселелері өз шешімдерін табуда. Олардың қазақ халқын, жерін, дінін, мәдениетін қызғыштай қорғап, империялық басқыншылыққа, орыстандыру саясатына қарсы батыл үн көтеруі, орыс мемлекетіне жұтылып кету қаупінің барлығын алдын ала сезініп ескерте білді, тіпті Қазан төңкерісінен кейін де қызыл империяның дінді жойып, мешіттерді күл-талқан етіп, қазақ халқын қолдан қырған іс-әрекеттеріне өз наразылықтарын ашық білдіруі үлкен мақтанышқа тұрарлық қасиеттер. Ислам дініне қатысты идеялары да бүгінгі күн тәртібінде тұрған көкейтесті мәселелер болып қала бермек. Бұл идеялардың қазіргі күннің талаптарымен ұштасатыны анық байқалады.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1.Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. – Алматы, 1995. 96-б.

2.Бұл да сонда, 99-б.

3.Дулатұлы М. Оян, қазақ! – Алматы: Алтын Орда, 1991. 3-б.

4.Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. – Алматы, 1995. 137-138-бб.

5.«Қазақ» газеті. – Алматы, 1998. 11-б.

6.Ә.Бөкейханов. 2 февраль. - «Қазақ» газеті. – Алматы, 1998. 126-б.

7. А.Байтұрсынов. Жер жұмысына дін жұмысын қыстырмалау. - «Қазақ» газеті. –

Алматы, 1998. 84-б.

8.А.Байтұрсынов. Бастауыш мектеп. - «Қазақ» газеті. – Алматы, 1998. 100-101-бб.

9.«Қазақ» газеті. – Алматы, 1998. 325-б.

10.Қазақстан тарихы. Бес томдық. 4-том. – Алматы, 2010. 100-101-бб.

11.Тәуелсіз Қазақстан тарихы: хрестоматия. – Алматы: Қазақ университеті, 2013. 18-б.

12.Қазақстан тарихы. Бес томдық. 4-том. – Алматы, 2010. 103-б.

13.«Қазақ» газеті. – Алматы, 1998. 376-б.

14.«Қазақ» газеті. – Алматы, 1998. 406-407-бб.

15.Қазақстан тарихы. Бес томдық. 4-том. – Алматы, 2010. 120-б.

16.Ә.Бөкейханов. Мұсылман сиезі. - «Қазақ» газеті. – Алматы, 1998. 119-б.

АЛАШ ҚАЙРАТКЕРЛЕРІ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТТІК ШЕКАРАНЫ МЕЖЕЛЕУ МӘСЕЛЕСІ

Л.Қ. Жаманбаева,

С. Аманжолов ат. Шығыс Қазақстан мемлекеттік университетінің аға оқытушысы

Қазақстан Республикасының Мемлекеттік шекарасы туралы қастерлі ұғым санамызда жаңғырған сайын тәуелсіз еліміздің сан ғасырлық жүріп өткен жолы көз алдымызға елес береді. Тарихымызға үңілсек, ұшқан құстың қанаты талатын ұлан-байтақ даламызды сыртқы басқыншылардан қорғау жолында қаншама батырларымыз жан қиғаны белгілі. Солардың қатарында қазақ мемлекеттігінің қалыптасуы, оның қазіргі кездегі шекарасының қалыптасуына зор үлес қосқан алаш қайраткерлерінің ерен еңбегін де атап айтқан жөн.

Қазақтың сан ғасырлық тарихының ең жарқын беттерін жазған Алаш қозғалысы – тарихисаяси құбылыс ретінде ұлтымыздың мәдени-рухани даму жолын жаңа арнаға бұрғаны сөзсіз. Өйткені, ол қазақ баласының саясат, мәдениет сатысына көтерілгендігін айғақтай отырып, ендігі жерде ұлт ретінде дербес өмір сүруге, өзге елдермен терезесі тең халық ретінде азат күн кешу мүмкіндігіне әлеуметті сендіре алған жаңашыл қозғалыс болатын. Қозғалыстың қарқындылығы мен жаңашылдығы – қазақ қоғамы үшін қиын-қыстау сол бір дүбірлі шақта азаттық ұранынсалып,ісжүзіндебытыраңқылық пенмемлекеттік институттарқалыптаспаған дала төсінде дербес мемлекет идеясын құруға бел шешіп кірісуінде еді. Алмағайып кезеңде

240

амал тауып, халқының басын қосып, ертеңіне сендірген осындай ұлы топ бұған дейін болмағаны тарихтан белгілі. Олар сол тұста кездескен қиындықтарға қарамастан, түпкі мақсатқа жету үшін қандай да болмасын, замана сауалының оңтайлы шешімдерін таба білді. Алаш зиялыларының қазақ даласында ұлттық идеяны негіздегені жөнінде Елбасы Н.Назарбаев өзінің «Тарих толқынында» кітабының «Алаш мұрасы және осы заман» атты тарауында: «ХХ ғасырдың басында ұлттық бірлікті нығайту идеясын алға тартқан руханизерделі игі жақсылар қазақтың ұлттық идеясын жасау міндетін өз мойнына алды. Олар қоғамның түрлі тарабынан шыққандар, әрі ең алдымен дәстүрлі дала ақсүйектерінің өкілдері еді. ХХ ғасырдың басындағы қазақ қоғамында зиялы қауым қалыптасуының ұрпақтар эстафетасы сияқты сипаты болғанын атап айтқан абзал»– деп көрсеткен болатын [1, 182 ].

Алаш қозғалысының көпжылдық тарихында және облыстық, жалпықазақ съездерінде Алашорда үкіметінің жұмысында үнемі басты назарда болған мәселенің бірі – жер мәселесі. Оны Алаш көсемдері өте жақсы түсінген болатын. Айталық, сол дәуірде Ә.Бөкейхан: «Жер мәселесі – өмір сүру мәселесінің ең зоры» деген болатын. Бірінші жалпықазақ съезінің қаулысында: «Қазақ халқы өзіне еншілі жерге орнығып болғанша қазақ жері ешкімге берілмесін» делінсе, «Алаш» партиясының бағдарламасында: «Учредительное собрание негізгі закон жасағанда жер сыбағасы алдымен жергілікті жұртқа берілсін деу; қазақ жер сыбағасын отырған жерлерден алып орнасқанша, қазақ жеріне ауған мұжық келмеу» делініп бекітіле түсті. Алашорда үкіметі автономия жариялай отырып, оның бірінші бабында: «Бөкей елі, Орал, Торғай, Ақмола, Семей, Жетісу, Сырдария облыстары, Ферғана, Самарқанд облыстарындағы һәм Әмудария бөлімдеріндегі қазақ уездері, Закаспий облысындағы һәм Алтай губерниясындағы іргелес облыстардың жері бірыңғай, іргелі халқы қазақ-қырғыз қаны, тұрмысы, тілі бір болғандықтан, өз алдына ұлттық, жерлі автономия құруға...» деп жер тұтастығын басты мәселе ретінде бекітті. Алашорда үкіметі 1918 жылы 24 маусымда «Алаш автономиясының жерінде жер пайдалану туралы Уақытша Ереже» өзінің мазмұны мен пәрмені жағынан маңызды құжаттардың бірі болды [2, 111 ]. 11 баптан тұратын бұл Ережеде жерді пайдаланудың негізгі тәртібі көрсетілді. Алаш қозғалысының, Алашорда жетекшілерінің аса ірі тарихи еңбегі қазақ жерін сақтап қалуымен байланысты. Осы күнгі Қазақстан Республикасы жерінің тұтастығы мен сақталып қалуында Алаш қайраткерлерінің орасан зор еңбегі жатыр. Олардың кеңес үкіметінің басшыларымен келіссөздері, әсіресе, Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, Ә.Ермековтердің осы бағыттағы қажырлы еңбегі кейін, Қазақ автономиялық кеңестік социалистік республикасын құру кезінде осы автономияның аумағын белгілеуде шешуші маңызға ие болды.

1917 жылғы ақпан төңкерісінен кейін Қазақстанда ірі-ірі тарихи оқиғалар болғаны баршаға аян. 1917 жылы шілде айында Орынбор қаласында өткен Жалпы қазақтардың бірінші съезі Ресей құрамында ұлттық автономия құру идеясын күн тәртібіне қойып, оның демократиялық жолмен шешілуіне бағыт-бағдар іздеді. Құрылтай нәтижесінде Ә.Бөкейхан бастаған зиялылар тобы ұлттық-демократиялық мақсаттарды көздейтін «Алаш» партиясын құрады. «Алаш» партиясы бірден елдің қоғамдық-саяси өміріне араласып, қазақ, халқының ұлттық мүддесін қорғай бастады. «Алаш» партиясының сол кезде көздеген негізгі үш ұлттық мақсаты – қазақ халқын отарлық езгіден құтқару, тарихи жаңа кезеңде қазақ мемлекеттілігін қалпына келтіру және қазақ қоғамын өркениетті елдер қатарына қосу болды. Міне, осыған байланысты Алаш зиялылары 1917 жылы қазан айының 8-17 жұлдызы аралығында Томск қаласында өткен I Сібір облыстық съезіне қатысады. Съезге қатысудағы негізгі мақсаттары – демократиялық жолмен Қазақстанды тәуелсіз мемлекет деңгейіне көтеру. Шындығында, бұл сол кезеңде жүзеге асуы өте қиын үлкен шаруа еді. Екі ғасырдан астам уақыт бойы жүргізілген отарлау саясатының салдарынан ұлан-байтақ жеріміз тұс-тұстан бөлікке түсіп, қазақ атының қасақана бұрмаланып қырғыз атанып, біртұтас ел болудан үміті үзілген дәрменсіз жағдайда болатын. Съезге Қазақстанның атынан сол кездегі алаш зиялылары – Ә.Бөкейхан, Х.Ғаббасов, Р.Мәрсеков, А.Айтленов, Ә.Ермеков, Е.Итбаев, С.Досжанов, С.Желкілдеков және И.Тұрмахамедов қатысты. Съезд әр аймақтан келген делегаттар арасынан жиын жұмысын жүргізу үшін төралқа сайлап, оған мүшелікке Семей облысынан – Ә.Ермеков, Ақмола

241

облысынан – П.Я. Дербер, ал қазақ зиялысы Ә.Бөкейхан – бүкіл Ресей ұлттарының атынан сайланды.

Съездің басты мақсаты Ресейдегі ақпан төңкерісінен кейін орын алған мемлекеттік құрылымның формаларын айқындау және ұлттардың болашақ мемлекеттік мәртебесінің конституциялық негізін пікірталас арқылы талқылап, бағдарлама қабылдау болды. Съезд мәжілістерінде талқыланған мәселелердің негізгі өзегі: Сібір аймағы Ресей құрамында қандай құқықтық жағдайда болуы керек? Оның құрамына енген ұлттардың мемлекет формалары федерация әлде автономия болуы керек пе? Ұлттардың тең құқықтық дәрежесі қалай қамтамасыз етіледі? Осындай ел тағдырына маңызды ойларды ортаға салу негізінде съезде басты бағыт айқындалады. Қазақ зиялыларының съезд жұмысына белсенді қатысуларының бірнеше себебі болды. Біріншіден, ақпан төңкерісінен кейін елде орын алған түсініксіз жағдай мен уақытша үкіметтің бұлыңғыр болашағының аландатуы болса, екіншіден, патшалық үкіметтің билік басынан кетіп, елдегі аласапыран кезенде ұлттық тәуелсіз мемлекет құру идеясын жүзеге асыру мәселелерін қарастыру және автономиялық мемлекет құру идеясы жүзеге асқан жағдайда Сібір аймағы құрамындағы қазақ жерлерінің тағдыры мен шекара сызығының өту мәселесі еді.

Съезд жұмысына қатысқан қазақ зиялылары ұлттық қанау мен отарлық езгіні жойып, өзінөзі басқару құқығына ие болуға шақырды. Р.Мәрсеков өзінің сөйлеген сөзінде, Сібірді мекендейтін ұлттар мен тайпаларға өзін-өзі басқару құқығын беру керек, Ә.Ермеков съезд жұмысы орыс төңкерісінің соңы болуы керек, Сібір халықтары бұрын әрқайсысы өз бетінше кеткен,сондықтанендіоларбіргедостықтаөмірсүрулеріқажетдесе,алӘ.Бөкейханөзсөзінде большевиктер ұсынған К.Маркстың барлық елде пролетариат диктатурасын орнату арқылы ұлт мәселесін, мемлекет формасын шешу идеясын бірден жоққа шығарады. «Халықтар дайын формулалармен Маркс бойынша емес, өз қалаулары бойынша өмір сүрулері қажет», – деп тұжырымдады Ә. Бөкейхан [3, 23].

1917 жылғы желтоқсанда өткен екінші жалпы қазақ құрылтайының күн тәртібі «Алаш» партиясы бағдарламасының талаптарынан және сол кезде қалыптасқан саяси өзгерістерден туындады. Құрылтайдың күн тәртібіне енгізілген 10 мәселенің ең маңыздылары қазақ мемлекеттілігі бұл – Алаш автономиясын құру, оның үкіметі – Алашорданы сайлау, оның қарулы күштері – халық милициясын жасақтау болды. Құрылтай шешіміне сәйкес, Қазақстан халқымыздың ата-қонысын (этникалық территориясын) түгел қамтитын ұлттықтерриториялық мемлекет болып жарияланды. Оның ресми атауы – Алаш автономиясы, ал үкіметі – Алаш-орда болсын делінді. Қазақ қайраткерлерінің негізгі идеясы – қазақ халқының қайткен күнде тәуелсіз мемлекет құруы. Ә.Бөкейхан бұл идеяның жүзеге асуын әр халықтың өзін-өзі басқару идеясын жүзеге асыру құқығымен байланыстырып қарады.

Халық Комиссарлары Кеңесінің 1918 жылғы 10 шілдедегі Декретін негізге ала отырып, Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті мен Халық Комиссарлары Кеңесі қаулы шығарды. Ол қаулыда:

І.РКФСР-дің бір бөлігі ретінде Автономиялы Қырғыз Социалистік Кеңестік Республикасы құрылсын, оның құрамына бұрынғы әкімшілік шекарасымен мына облыстар енгізілсін:

а) Семей құрамына кіретін уездер: Павлодар, Семей, Өскемен, Зайсан, Қарқаралы; ә) Ақмола құрамына кіретін уездер: Атбасар, Ақмола, Көкшетау, Петропавл және Омбы

уезінің біраз бөліктері; Ескерту: Омбы уезінің Қырғыз және Сібір бөліктерінің шептерін дәл белгілеу Қырғыз

революциялық комитетінің Сібір революциялық комитетімен келісім бойынша жүзеге асырылады.

б) Торғай құрамына кіретін уездер: Қостанай, Ақтөбе, Ырғыз, Торғай; в) Орал құрамына кіретін уездер: Орал, Абищенск, Темір, Гурьев;

г) Закаспий облысының Маңғыстау уезі, осы облыстың Красноводск уезіндегі 4-ші және 5- ші Адай болыстары;

д) Астрахань губерниясынан: Синемор болысы, Бөкей ордасы, 1-ші және 2-ші Приморье округтарымен шектес бұрынғы қазыналық округтық жерлердің территориясы. Астрахань

242

атқару комитетінен комиссия құрылсын және оның құрамына Астрахань атқару комитеті мен Қырревком өкілдері кірсін, олар екі облыстың аралас халықтар тұратын елді мекендер арасындағы өзара байланысты қарастырсын делінген жарлықта.

2. Сол кездегі Түркістан республикасының құрамына кіретін қырғыз территориясын Қырғызреспубликасының құрамынаенгізуосы облыстархалқыныңеркібойыншажүргізілсін деп қазақ шекараларының оған кіретін облыстар мен уездерді анықтап берді [3, 24].

1918жылықазанайындаҚара-ТөбедегенжердеМаңғышлаққазақтарыжиналып,өздерінің ҚазақАКСР-іқұрамынақосылатындықтарыжөніндеқаулықабылдап,Қырғыз(Қазақ)өлкелік төтенше комиссары Ә.Жанкелдинге өтініш жазды. Бұл мәселе 1920 жылы 27 наурыздағы Қырғыз әскери ревком мәжілісінде қаралып, Маңғышлақ және Красноводск уездері Түркістан республикасының құрамында болғанымен ондағы Адайлар көбіне Орал және Торғай облыстарында тұрады, сондай-ақ олар шаруашылық жағынан Орал облысымен байланысты, сол себепті Адайлар Қазақ АКСР-і құрамына қабылдансын деген қаулы қабылданады.

Бүкілресей Халық Комиссарлары Кеңесінің төрағасы В.И. Ленин 1919 жылдың 10 шілдесінде «Қырғыз (Қазақ) өлкесін басқаратын революциялық комитеті туралы Уақытша ережеге» қол қояды. Дала өлкесін басқару Қырревком қарамағына көшеді. Комитет мүшелігіне алғашында А.Байтұрсынов, Ә.Жанкелдин, М.Тұнғаншин, Б.Қаратаев, С.Пестровский, С.Меңдешев, В.Лукашевтер енді. Дала өлкесінің әкімшілік орталығы Орынборда жұмысқа кіріскен Революциялық комитет тамыз айының басында-ақ «күллі қазақ жерін бір автономияға біріктіру – кезек күттірмейтін тарихи міндет...» деп жария етті [3, 25].

1919жылы27тамызда Бүкілресей Орталық АтқаруКомитеті (БОАК) Сібірөлкесін басқару үшін Сібір революциялық комитетін құрады, оның әкімшілік орталығына Омбы қаласын белгілейді. 1868 жылғы реформа бойынша ресми құжаттарда «Сібір қырғыздары» аталған Орта жүз қазақтары қоныстанған Сарарқа атырабы Сібір өлкесінде қалады: атап айтқанда, бұрынғы Торғай облысына қарасты Қостанай уезі түгелдей сол кезде құрылған Челябі губерниясына берілді; ал Ақмола облысы Омбы губерниясы атанып, оның құрамына осы облыстан Көкшетау, Атбасар, Петропавл және Омбы уездері кірген; сондай-ак, Павлодар, Қарқаралы, Аягөз, Зайсан және Өскемен уездерін біріктірген Семей облысы Сібревкомның құзырына көшеді. Сібревкомның құрамына өткен ұлан-ғайыр жерлерде өмір сүрген 1916 жылғы санақ бойынша саны бір жарым миллионнан асқан қазақтар Қырревком билігінен тысқары қалып қойған еді.

Бүкілодақтық Атқару Комитеті Уақытша ереже қабылданғаннан кейін бір-екі ай аралығында қазақ даласының теріскейі мен шығысын қамтитын ұлан-байтақ бөлігіне билік ететін тең құқықты екі ревком құрады. Осы қазақ халқының тағдырында маңызды саяси оқиғағазерсалсақ,Мәскеудіңсолбірсыңаржаққарарыарқылыекеуін бір-бірінеқарсықойып, дау-шарға түсуін өздері қолдан жасағанын аңдау қиын емес. Сібір ревкомы иелігіндегі қазақ жерінде орыс билігін қаз-қалпында сақтап, соған орай қазақ зиялыларын ел басқарудан шеттету, саяси қуғындау әдісін әу бастан бекем ұстаған. Сібревкомды басқаруға қажырқайратымығым,большевиктік белсенді әрекеті үшін «Сібірдің Ленині»атанған И.Н.Смирнов тағайындалды. Оның ойынша, бұл өлкеге байырғы қазақ жерінен де қомақты сыбаға алуға тиіс: айталық БОАК қаулысына сәйкес, Қырреспублика иелігіне Семей, Ақмола, Торғай облыстарын қайтарып беруге ол қарсы емес, бірақ Қостанай, Петропавл, Омбы, Көкшетау уездерін біртұтас қалпында, ал Павлодар уезінен бірнеше болыстар мен Өскемен уезінің күншығыс бөлігі, кенді Алтай аймағы, яғни, қазіргі Қатон-Қарағай, Күршім аудандары түгелдей, Зырян, Риддер және сол қалалардың төңірегіндегіқазыналы, нуорманды таулы өңір Сібір өлкесінде қалуы тиіс. Оның осы мәселеге қатысты айтқан негізгі уәжі: аталған уездерде орыстар басым тұрады, ал қазақтар саны жағынан отыз, ары барса қырық пайыздан аспайды, осы жерлер Қырреспубликаға берілсе, басым қоныстанған орыс пен азғантай қазақ өзара сыйыспай, қиян-кескі қантөгіс туады-мыс, оған қоса осы өңірдегі өндіріс ошақтарын, әсіресе, тау-кен жұмыстарын Сібревком жедеғабыл жүргізіп, ортақ Отанды нығайтуға қомақты үлес қосады, ал Қырғыз республикасы — бұған дәрменсіз, мал бағу болмаса, өндірісте істеуге оларда тәжірибе де, қабілет те жоқ деп есептелді.

243

Қазақ зиялыларының қарсылығына қарамастан, 1920 жылы 4 тамызда «Сібірді аудандарға бөлу» деп аталатын қаулы шықты. Қаулы бойынша Павлодар облысының солтүстігіндегі 10 болысы Омбы уезіне қаратылады. Осы бөлініс бойынша Сібір мен қазақ жерлерінің жаңа шекарасы Павлодар уезіндегі Қандыкөлден басталып, Сарыкөл стансасы арқылы қазіргі Екібастұзды қамтып, соның оңтүстігінен 15 шақырым жердегі Әлгірей сорына дейінгі орасан зор аймақты қамтып, Ақсу болысын қоса отырып шығысқа қарай жүріп, ең аяғында Ертісті басып өтіп, Жәміш көлінен Славгородқа шықты.

Осы мәселеге байланысты басталған екіжақты талас-тартысқа нүкте қою үшін 1920 жылы 9-10 тамызда КСРО Халық Кеңесінің арнайы мәжілісі өтеді. Осы тұста қазақ жерінің тұтастығын сақтап қалу жолында алаш қайраткерлері ерекше жанын салып күрескені белгілі. Автономия құру идеясын ұстана отырып, оның территориясының бұған дейінгі «Алаш» автономиясы аумағында сақталуына айрықша мән беріп қарады.

Алаш мұрасын жан-жақты зерттеген қоғам қайраткері, тарихшы М.Құл-Мұхаммед өзінің «Алаш қайраткерлері саяси-құқықтық көзқарастарының эволюциясы» атты еңбегінде: «Қазақ автономиясы негізінен Алаш автономиясы белгілеген аумақтық межелеу негізінде құрылды. БұлАлаштыңеңіріжеңісі,әріқазақхалқыалдындағыасазортарихиеңбегіболды.Сондықтан даосы мәселенің тарихынаарнайытоқталған жөн»,-деп басакөрсеткен оқиғатарихынаүңілер болсақ, бұл жерде де алаш қайраткерлерінің айрықша күш жігеріне, қайратына тәнті боласыз

[4, 173].

1920 жылы 16 мамырда Қырғыз (Қазақ) әскери революциялық комитетінің Қазақ АКСР-і шекарасын анықтау туралы комиссиясын бекіту жөніндегі №128 қаулысы шықты [3, 26]. Бұл комиссияның құрамы Әскери ревком тағайындаған үш адамнан құралды. Комиссия міндетіне тарихи,экономикалықжәнесаяси жағынан Қазақ республикасынажататын жерлерді анықтау, республиканың шекарасын анықтау және Халық комиссарлары Кеңесіне жасалатын баяндаманың жобасын әзірлеу, көрші губерниялармен даулы жерлерге қатысты қорытынды келісім жасау және шешу, ішкі аудандастырудың жобасын дайындау және т.б. мәселелер жүктелді. Осықаулыға лайық алаштың көрнекті жетекшілерінің біріӘлімхан Ермеков «Қазақ өлкесінің жағдайы және оның шекарасын белгілеу» жөнінде баяндама жасау үшін Мәскеуге жіберіледі. Ермеков Қазақ өлкесінің жағдайы мен оның шекарасын белгілеу мәселелері бойынша Халық комиссарлары Кеңесінің мәжілісіне дайындалады.

1920 жылы 17 тамыз күні В.И.Лениннің төрағалығымен өткен мәжілісте Әлімхан Ермеков бар күш-жігерін сала кіріседі. Өйткені ол қазақтың тағдыр-талайы шешілетін кез дәл осы тұс екенінжандүниесіменсезінеотырыпжәнеденақтыжағдайдыжетікбілетіндігіменшешендігі арқасында өз дәйектерімен комиссия мүшелерінің көзін жеткізе білді. Қазақтың уысынан шығыпбаражатқанАтырауөңіріндеалашжұртынақайтарыпберді.Бүгіндетәуелсізеліміздің тарихында елеулі із қалдырған осы оқиға жайлы Ермеков өз естелігін қалдырған. Онда: «Өз баяндамамда мен, ең алдымен шекара белгілеуде үлкен маңызға ие болып отырған Қазақстандағы жер мәселесінің тығырыққа тіреліп тұрғандығына басты назар аудардым.

Патша үкіметі тұсында қазақтың өзен-көлдің жағасындағы, жайқалған орман-тоғай алабындағы құнарлы, қара топырақты жерлері сол кездегі заңдылықққа қайшы бола тұрса да, тұрғылықты халықтан тартып алынды. Олар; Ертіс бойындағы он шақырымдық алап, Каспийдің солтүстік жағалауындағы бір шақырымнан басталып кейін 70 шақырымға дейін созылған миллиондық қор деп аталған алап, малшыларға арналған, қазыналық-оброктық деп аталатын және қазынаның жеке пайдалануына бөлінген жер учаскелері. Бүгінгі Қазақстан экономикасындағы бұл мұнайлы өлкенің алар орнын ескере кететін болсақ, алаш қайраткерлерінің осы қадамының тарихи қадамының қаншалықты маңызды екендігіне көз жеткізе аламыз.

...мен он шақырымдық алапқа қатысты мәселелерді шамам келгенше дәлелдеп шықтым. Комиссия мәжілісінде республиканың шекарасын белгілеуде жоғарыда атап өткен Каспий теңізінің солтүстігіндегі бір шақырымдық жағалауды Астрахань губерниясынан алып, біздің республиканың шекарасына қосу жөнінде ұсыныс жасадым. Менің бұл ұсынысыма мәжіліске қатысушылар шұғыл қарсы шықты», - деп көрсетеді. Ә.Ермековтың өз қолымен жазған

244

естелігінен сондай-ақ, осы аталған территорияны, яғни «жағалауды біздің республика шекарасына қосу туралы әңгіме ол жерді негізінен балық кәсіпшілігімен айналысатын қазақтар мекендейтіндіктен туындап отырғандығын және жағалау Қазақстан аумағына кіріңкіреп орналасқандықтан олжердегіқазақтардыеңбеккежұмылдырудаоңай болмақ.Егер балықшы қазақтар мекен еткен жағалау біздің республиканың шекарасына қосылатын болса, біз бұл кәсіпті дұрыс жолға қойып, Орталыққа Астрахань губерниясынан әлдеқайда көп мөлшердебалықдайындайтынболамыз.»- деп,өз дәлелдерін келтіреотырып жеңіскежетті [5,

151-153].

24 тамызда Ленин: «Қаулы дайын. Әлімхан Ермековтің қайта баяндама жасағаны дұрыс. Осы бойынша заңдастыру керек» деп шешім шығарады. Осы шешім қабылданып шыққаннан кейінгі сәтті Әлімхан Ермеков естелігінде былай жазады: «Өзімнің табысыма масаттанып, риза болып шықтым. Ол кезде бар-жоғы 29 жаста едім. Біздің делегация да қолымды алып жатты. Қарасам, Бөкейханов жоқ екен. Бәріміз дәлізге шықтық. Қазақстанның делегация құрамы он бестей адам болатын. Бәріміз Әлихан Бөкейхановты тостық. Әлекең Ленинмен пікірлесіп, әңгімелесіп қалған болатын. Он бес, жиырма минуттан кейін ол кісі де шықты. Әлихан Ленинге бекітілген шекараға тездетіп қол қоюға өтініш етіпті, Ленин орындауға уәде беріпті» [6,148].

1920 жылдың 24 тамыз күні В.И. Ленин қол қойған Қырғыз (Қазақ) АКСР-ін құру туралы Декрет жарияланды. Декрет қабылданғаннан кейін БОАК және Халық Комиссарлары Кеңесі декретті жүзеге асыру барысында №354 қаулы қабылдады. Қаулы бойынша Қазақ Автономиясының құрамына Семей, Ақмола, Торғай, Орал облыстары мен Закаспий облысының Маңғышлақ уезі, Астрахань губерниясынан Синемор болысы, Бөкей ордасы және тағы біраз жерлер өткен болатын [3, 36]. Декретке Түркістан құрамындағы қазақ жерлерінің тағдыры ондағы халықтың қалауы бойынша шешілсін деген тарау енгізілді. Осы Декрет бойынша, бұрындары Сібревкоммен талас болған даулы аймақтардың барлығы Қазақ Автономиясының қарауына өтуі тиіс еді. Алайда, Сібревкомның қитұрқы әрекетімен Ертіс өңіріндегі қазақтардың ежелгі қонысы 1922 жылға дейін қайтарылмай келді. Сонымен жалпы отырыстабекітілгентерриториянықазақавтономиясыныңтерриториясыетіпбекіткенбұйрық 26тамызкүнібаспасөздежарияланды.Міне,соданбастапбүгінгіҚазақстанныңтерриториясы қалыптасты.

Белгілі тарихшы Сұлтан-хан Аққуұлы қазақ жерінің тұтастығын сақтауда Ахмет Байтұрсыновтың сіңірген еңбегі туралы айта келіп, былай дейді: «Вторая история, более известная, о том, как Ахмет Байтурсынулы одним письмом во ВЦИК СНК вернул Кустанайский уезд из состава Челябинской области России под юрисдикцию автономной республики. Сегодня, как известно, Кустанайская область является житницей независимой страны, где ежегодно собирается по крайней мере ¼ зерна Казахстана. Удалось бы А.ЕрмековуиА.Байтурсынулыотстоятьивернутьказахамэтиобласти,еслизаниминестояла мощная фигура лидера нации А.Букейхана с его неоспоримыми научными и историческими фактами, аргументами и архивными документами, потверждающими незаконный захват этих земель царскими колониальными властями? Ответ очевиден»[7, 87].

Осылайша алаш қайраткерлері алғаш рет алаш жұртының шекарасын ресми түрде бекітіп берді. Бұл олардың халық алдындағы аса үлкен еңбегі болды. Белгілі алаштанушы ғалым, жазушы Тұрсын Жұртбай былай дейді: -Әлімхан Ермеков өз сөзінде мынадай пікір айтыпты: «Қазақстан шекарасын анықтау барысында мұқым өлкенің этникалық, экономикалық және мәдени ерекшеліктерін ерекше ескеру керек. Егер қазақтардың осы уақытқа дейін көшпелі өмір салты мен мал шаруашылығын басты кәсіп ретінде сақтап қалғанын назарға ілсек, онда бұл облыстардың өзара тығыз байланысы көзге анық көрініп тұр. Сондықтан да Қазақ автономиялы республикасын құру тек солтүстік және оңтүстік облыстардың арасындағы шекаралық тұтастықты сақтаған жағдайда ғана мүмкін әрі нақты өмірлік сипат алады. Бұл мәселе керісінше шешілген жағдайда автономия тіршілік көзінен айырылады. Сонымен қатар, мәдени, экономикалық және аралас облыстық орталықтарда талап етіп отырған территорияның құрамында қалып қояды. Бұл орталықтарсыз оңтүстік облыстар

245

экономикалық, шаруашылық, мәдени ашаршылыққа ұшырап, тірі өлікке айналады. Осы пайымдауларды ескере отырып, Қазақ автономиясының шекарасын көрсетілген шекара бойынша бекіту қажет. Орынбор қаласы уақытша орталық ретінде қарастырылуы керек». Ермековтің айтқаны шындық еді. Егер де Сібірревкомының ырқына көнетін болсақ, бүгінгі Қазақстанның бес облысы: Шығыс Қазақстан, Семей, Ақмола, Қызылжар, КөкшетауРесейдің территориясында қалуы керек болды.Егер сол астраханьдық делегацияның сөзіне сенетін болсақ, онда қазіргі Орал, Атырау, Маңғыстау облыстары Ресейдің құрамына кету керек болатын.ТұрарРысқұловтыңөтінішіөтіпкетіп,Түркістанмемлекетіқұрылақалғанжағдайда, онда қазіргі Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда облыстары Түркістан мемлекетінің, яғни қазіргі Өзбекстанның құрамында қалып қоятын еді [6, 286].

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

1.Н.Ә.Назарбаев. Тарих толқынында. – Алматы, 2010. – 232 бет.

2.Алаш Орда. Сборник документов. Сост. Мартыненко Н. –Алматы, 1992. – С.192

3.Сейдін Н.Б. Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасы: Қалыптасуы, мәселелері және айқындалу барысы. - Алматы, 2006. -172 бет.

4.М.Құл-Мұхамед.Алашқайраткерлерісаяси-құқықтықкөзқарастарыныңэволюциясы.-

Алматы, 1998. -360 бет.

5.Движение Алаш. Сборник материалов судебных процессов над алашевцами в 3-томах.

–Алматы, 2011.Т1. – 428 с.

6.Т. Жұртбай. Ұраным – Алаш.Жегі. – Алматы, 2008. – 386 бет.

7.Аккулы Султан-Хан. Собиратель казахских земель//Мысль. -2013. -№1.-С.81-88

ӘЛИХАН БӨКЕЙХАННЫҢ ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ ҚЫЗМЕТІ

А.Ә. Бекіш,

Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ магистрі

1917 жылы 5-13 желтоқсан аралығында Орынбор қаласында өткен ІІ жалпы қазақ съезі Алаш автономиясы деп аталатын Ұлттық мемлекет құрылғандығын мәлімдеп, оның үкіметін сайлады. Тарих сахнасына Алашорда – Халық Кеңесі үкіметін алып келген жалпы ұлттық күрестің басында ұлттық интеллигенция тұрды. Олардың ортақ түсінігі бойынша отарлық езгі менфеодалдықмешеулікжағдайындааяқастыболғанұлттықмүдденіқорғап,қазақелінбасқа өркениетті елдер қатарына алып шыға алатын жалғызжол – ұлттық мемлекеттік құрылымның болуы еді.

Бірақ қазақ ұлт-азаттық қозғалысы қайраткерлерінің бұл әрекеті ескі Ресейдің тұтастығын көксейтін ақ казактар мен патша генералдарына да, жаңа тоталитарлық жүйені орнатушы большевиктерге де ұнай қоймады. Егер алғашқылары Алаш қайраткерлеріне Ұлы Ресейсіз өз бетінше өмір сүре алмайтын бұратана халықтың ат төбеліндей сеператистік пиғылдағы өкілдеріндей қарап, аяқтарынан шалса, соңғылары саяси сауатсыз, аңқау елді арзан ұрандармен артына ертіп, ал оның көзі ашық көш бастаушыларын «буржуазиялық ұлтшылдар», «ұлтшыл-уклонистер» деп жариялап, алдымен халықты оларға қарсы қойып, артынан бұларды асып-атып, рухани азапқа салып, жойып тынды [1, 21 б.].

Ұлттық саясатта түптеп келгенде ұлыдержавалық, империялық мақсатты көздеген бұл екі саяси жүйеде ұлттық мемлекеттікидеясынан қорықты.Сондықтан да,ұлттық шет аймақтарда бұлойғақозғаусалушылардың есімін атауға да тыйымсалынды.Міне, осыған байланыстыбіз соңғы уақытқа дейін қазақ ұлт-азаттық қозғалысы қайраткерлерінің өмір жолымен, олардың қоғамдық-саяси қызметін, артында қалдырған творчестволық мұраларымен таныса алмай келдік. Халқымыздың өз еркіндігі үшін күрес жолында мәңгі өлмейтін терең із қалдырған

246

сондай қайраткерлердің бірі, біздің диплом жұмысының тақырыбына негізгі арқау болып отырған – Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейханов.

Біз бұл бөлімде «Алаштың Әлиханы» атанған қазақ ұлттық зиялыларының көсемі болған Ә.Н. Бөкейхановтың 1917 жылдан кейінгі өміріне, яғни атқарған қоғамдық-саяси қызметіне тоқталамыз.Өйткенібұғандейінгіөміріменқызметітуралымәселенібіріншітараудыңекінші бөлімінде жан-жақты әрі толық қарастырып өткен болатынбыз.

Ә.Бөкейхан басқа да қазақ зиялылары сияқты 1917 жылғы Ақпан революциясын үлкен қуанышпен һәм құлшыныспен қарсы алып, қазақ елінің ғасырлар бойы армандаған ұлттық теңдігіне қол жеткізетін сәт туды деп түсінді. «Қазақ» газеті осы жылғы наурыздың 9-ында шыққан санында «киіз туырлықты қазақтың оң жағынан ай, сол жағынан күн туды», «жақсылық, қуаныш жалғыз ғана орыстікі емес, Отаны Россия болған жұрттың бәріне тегіс жақсылық, бәріне тегіс қуаныш» деп жазды [2, 21 б.]. Ал осы газеттің 24-і күнгі санында Минскідегі Ә. Бөкейхан, М. Дулатов, М. Есболов бастаған бір топ қазақ зиялыларының Қазақстанның сол тұстағы негізгі орталықтарына (25 адрес бойынша) жолдаған жеделхат мәтінін жариялады. Онда: «Ресейдегі барша халыққа ағайындық,теңдік, бостандық күні туды. Жаңа құрылған өкімет дүкенін нығайту үшін тегі басқа барша халықтармен үйір болуға керек... Біз қалайтын патшалық түрі – демократическая республика, яғни сал өсіріп, егін салып, жерге ие боларлық түрі» [2, 22 б.], - деп жазды.

Міне, осы кезден бастап Ә. Бөкейхан Уақытша өкіметтің саяси өміріне белсене араласады. Өз ретінде Уақытша өкімет те ұлттардың өзін-өзі билеу құқығын мойындауға ыңғай танытқандай болып, жергілікті билікке сол халықтардың өз өкілдерін тарта бастайды. 1917 жылғы сәуірде құрылған 9 адамнан тұрған Түркістан комитетінің мүшелігіне Қазақстаннан Ә. Бөкейхан мен М. Тынышбаевтың енуі соның дәлелі еді. Ә. Бөкейхан жаңа биліктің Торғай облысы бойынша комиссары болып бекітілді.

Ә.Бөкейханныңкомиссарлыққызметінеқысқашатоқталарболсақ,ондамынаныатапөтуге болады. Уақытша өкімет ең негізгі мәселелерді шешуден қашып, оларды Бүкілресейлік Құрылтай құратын биліктің еншісіне қалдырғаны мәлім. Оның шет аймақтағы комиссарлары да осы бағытты ұстанды. Ә. Бөкейхан да ұлттық автономия, жер және басқа өмірлік мәселелерді Бүкілресейлік құрылтай арқылы шешуден үміттенді. Бірақ сол тұстағыұлтазаттық қозғалыс қайраткерлері Бүкілресейлік құрылтайға үміт артып, қол қусырып отырған жоқ болатын.

Ақпан революциясының артын ала, сәуір айынан бастап барлық қазақ облыстарында ұлттық интеллигенцияның ұйымдастыруымен үлкенді-кішілі съездер өткізіле бастайды. «Қазақ» газеті «Съезд жасау» деген мақаласында Ә. Бөкейханов: «Әуелі, қазіргі болған өзгерістердің мақсат, мағынасын түсіну үшін, екіншісі, учредительное собраниеге лайық адамдарды сайлау мақсатында алдымен облыстық съездер өткізуге шақырды. Жер мәселесі, мемлекеттік құрылыс, халыққа білім беру жүйесі сияқты кезек күттірмейтін мәселелерді қараған бұл съездердің жалпы демократиялық сипатын айта келіп, сонымен бірге олардың ел өмірінде үлкен тарихи кезең болғандығын, терең революциялық құршыныс туғызғандығын айтпай өту мүмкін емес. Бұл жиындарға қатынасқан өкілдер өз сөздері мен ұсыныстарында халықтың ескі тәртіпке шексіз наразылығын білдіріп, қазақ елінің өзін-өзі басқару құқын қанағаттандыруды талап етті», - деп жазды[3].

Кеңес билігі тұсында да Әлихан Нұрмұхамедұлы туған елі үшін белсенді қызметтен бас тартқан емес. Өкінішке орай, Сталин басқарған жоғары билік революцияға дейінгі қазақ интеллигенциясына, оның белгілі лидері Ә. Бөкейханға сенімсіздік танытты, қоғамдық қызметін белгілі бір қалыпқа салып шектеп отырды. Соған қарамастан ол 1922-1927 жылдары МәскеудеКСРОхалықтарыорталықбаспасындаәдебиқызметкерболажүріп,өзелініңрухани өсуіне елеулі үлес қоса білді. Осы жылдары оның қаламынан туған көптеген кітаптар, аудармалар, түрлі тақырыптарға жазылған мақалалар соның айғағы. 1927 жылы 1 қазанда «штаттың қысқартылуына байланысты», ал шын мәнінде БКП(б) Орталық Комитетіндегі қызметкерлердің нұсқауы бойынша қызметтен босатылған Әлихан Нұрмұхамедұлына берілген мінездемеде былай деп жазылды: «Орталық баспада жүргізілген өзінің ғылыми және

247

әдеби қызметі кезінде азамат Ә.Н: Бөкейханов қазақтардың тілін, шаруашылығын және тұрмысын өте терең білетіндігімен қатар, өзіне жүктелген міндеттерге үлкен адамгершілікпен қарайтындығын танытты» [3, 122 б.].

Ұлт зиялысының негізгі қадамы десек те болады ол, әлбетте, Ә. Бөкейханның басшылығымен және басқа да буржуазиялық-демократиялық бағыттағы интеллигенцияның өкілдерінің түпкі мақсаты – Қазақ ұлттық мемлекетін құру еді. Олар 1905-1907 жылдардағы Бірінші орыс революциясынан кейінгі кезеңде алғашында радикалдық бағытта көрінген буржуазиялық конституциялық-демократиялық партияның құрамына еніп, конституциялық демократия шеңберінде қазақ ұлтына автономия алудан үміттенді. Бірақ олардың бұл үмітінің негізсіз екендігін көп ұзамай уақыттың өзі декөрсетіп берді. Кадеттерпартиясына үміт артқан тәжірибесіз ұлттық интеллигенция өкілдерінің онымен саяси-идеялық алшақтығы Ақпан төңкерісінен кейін біржола айқындала түсті. Оны Ә. Бөкейхан «Мен кадет партиясынан неге шықтым?» деген ашық хатында анық та айқын көрсетіп берді [4, 261 б.]. Онда мынадай үш негізгі себебін атап көрсетеді: бірінші – жерді меншікке беруге өзінің қарсы болуы, өйткені жер меншікке берілсе қазақтар жерін орыс мұжықтарына сатып, біраз жылда жалаңаш шыға келеді десе; екінші – Кадет партиясының ұлт автономиясын құруға қарсы болуына көңілі толмады; үшінші – олардың діннің мемлекеттік биліктен бөлек болуына қарсы болғандығы үшін.ӨзкезегіндеӘ.Бөкейханүшінкадетпартиясынаншығып,ұлттықАлашпартиясынқұру мемлекеттік егемендікке жету жолында жасалған саяси қадамы еді. Егер 1905-1907 жылдары, одан кейінгі кезеңде де мұндай мақсаттың іске асыруға қажет шарттар түзілмеген болса, 1917 жылғы Ақпан төңкерісінен кейін елдегі қалыптасқан жағдай оған мүмкіншілік туғызды.

Сонымен, қазақ ұлттық зиялыларының көсемі болған Ә. Бөкейханның 1917 жылы, әсіресе оның күзі мен қыс мерзімінде мемлекеттік еркіндікке жетудің түрлі жолдарын қарастырғандығын байқаймыз. Мәселен, ол осы жылдың күзіне қарай Г.Н. Потанин бастаған Сібір автономистерімен қатынас жасап, Сібір автономиясы құрыла қалған күнде Қазақстанның оның құрамына енуін жақтады. Алайда бүкіл империя көлемінде жағдайдың күн өткен сайын шиеленісе түсуіне байланысты, бұл пікірдің іске асуы да екіталай еді. Уақытша өкіметтің қолынан саяси билік біртіндеп ұзай берді. Пәрменді биліктің болмауы ел ішінде түрлі террористік актілерге жол ашып берді. Бұл жағдай, әсіресе қолында қаруы жоқ қазақ сияқты жұртқа ауыр тиді. Барлық жерде зорлық-зомбылық етек алды. Міне, осындай жағдайда Ә. Бөкейхан мен А.Байтұрсынұлы бастаған бір топ қайраткерлердің ұсынысы және ұйымдастыруыбойынша1917жылдың5-13желтоқсанаралығындаОрынборқаласындаҚазақ мемлекеті туралы мәселе қараған жалпы бүкілқазақтық ІІ съезі болып өтті. Съездің күн тіртібінде ең негізгі мәселе– «Ұлттық автономия туралы»деген тақырыпта баяндама жасаған Ә.Бөкейханболды. Съез бұлмәселебойыншақарарқабылдап,ондаАлашоблыстарын қазіргі бүліншіліктен қорғау мақсатымен уақытша «ұлт Кеңесін құрып, оның аты «Алашорда» болсын» деді. Он бес адамнан тұрған бұл өкіметтің төрағасы болып көпшілік дауыспен Ә. Бөкейхан сайланды. Бұл. әрине, Әлихан Нұрмұхамедұлының өзін бақытты сезінген сәттерінің бірі еді. Империя көлемінде қалыптасқан жағдай Алашорда өкіметіне келесі 1918 жылдың күзіне дейін іске кірісуге ырық бермеді. Ал оның төрағасы Қазан төңкерісі жеңгеннен кейінгі кезеңде жасырынып жүріп қызмет атқаруға мәжбүр болды. Өйткені ол қазақ қоғамына қатысты негізгі мәселелер бойынша В.И. Ленин бастаған большевиктердің бағдарламасын қолдамады.

Азаматсоғысы(1918-1920жж.)бастылап кеткенненкейінгі кезеңде Ә.Бөкейханбастаған Алашорда өкіметі баррикаданың екінші жағында, яғни кеңес билігіне қарсы күресіп, орыс ақ казактарымен патшагенералдарының соңынан ерді.Қазақ қоғамынаншыққанкоммунистерді өлім жазасына кесу туралы жарлықтарға қол қою оның осы ұстанған саяси бағытынан туындағаны өзінен-өзі түсінікті.Ә. Бөкейхан мен оның серіктері большевиктер партиясы ұсынған жоспарды қазақ қоғамын үлкен апатқа ұрындыруы мүмкін екендігін білді, ал қазақ коммунистерін орталық биліктің қол шоқпары ретінде айыптады.

Тарихшы-ғалымдардың зерттеу еңбектерімен таныса келгенде, Ә. Бөкейханның саяси күресте мейлінше таза болғандығын, лас әдістерді мойындамағанын аңғару қиынға түспейді.

248

1919-1920жылдарыВ.И.Ленин басқарған Кеңесөкіметінің Алашқозғалысынақатысқандарға жариялаған кешірімінен кейінгі уақытта да Ә. Бөкейхан өз принципіне сенімділігін таныта білді, Кеңес билігіне бағытталған әрекеттерге аралсқан емес. 1929 жылы 27 мамырда ОГПУ тергеушілеріне берген жауабында ұлт зиялыларының көсемі былай деген болатын: «1919 жылы Алашорда ыдырағаннан кейінгі уақытта біздің бұрынғы алашордашыл ұлтшылдардың арасында Кеңес билігіне қарсы белгілі бір ұйымға бірігу, ұйымдасқан күрес жүргізуәрекеті болған емес. Жалпы ұлтшылдық қызмет туралы ешкіммен де пікір алысқаным жоқ, ұлтшылмен ұлтшыл ретінде тек Байтұрсынұлы және Дулатұлымен ғана жақын сырласуым мүмкін, бірақ олармен де ұлтшылдар тактикасы жөнінде сөйлескенім жоқ, ал олармен бұл тақырыпқа байланысты сөйлесе қалған күнде тағдырымызға налып, өксумен болдық» [5, 166

б.].

Кеңес билігі тұсында да Әлихан Нұрмұхамедұлы туған елі үшін белсенді қызметтен бас тартқан емес. Өкінішке орай, Сталин басқарған жоғары билік революцияға дейінгі қазақ интеллигенциясына, оның белгілі лидері Ә. Бөкейханға сенімсіздік танытты, қоғамдық қызметін белгілі бір қалыпқа салып шектеп отырды. Соған қарамастан ол 1922-1927 жылдары МәскеудеКСРОхалықтарыорталықбаспасындаәдебиқызметкерболажүріп,өзелініңрухани өсуіне елеулі үлес қоса білді.

1925 жылы Қазақстандағы саяси билікке Ф.И. Голощекин келгеннен кейінгі уақытта республикадағы жер мәселесі қайтадан шиеленісе бастағаны белгілі. Оған себепші болған большевиктердің жүргізген солақай, ұрдажық саясаты еді. Яғни, қордаланған мәселені шешуде бірінші кезекте ескі патшалық билік тұсында көп зардап шеккен қазақ бұқарасының мүддесін есепке алудың орнына, орталық биліктің қолдауына сүйене отырып, отарлаудың жаңа кезеңін ашуды көздеген жаңа басшылықтың өктем саясаты болатын. Ол, әлбетте, ғасырлар бойы өз шешімін таппай келе жатқан жер мәселесі. Сондықтан Кеңес өкіметі Қазақстанда социалистік революциядан кейінгі алғашқы кезеңде ұлттық принцип негізінде шешілуі толық мүмкін еді. Мәселен, кезінде патша өкіметі күштеп тартып алған құнарлы жерлерді өз иелереніе қайтару, ішкі Ресейден көшіп келіп қоныстанушылар легіне шек қою, т.с.с. Осы әділдікті мойындай отырып,V Өлкелік партия конференциясы (1925 ж., желтоқсан) жер мәселесін арнайы қарап, оның қарарында «Жерге орналастыру саласында ең алдымен байырғы халық, әсіресе олардың отырықшыланып жатқандары жөнінде міндет қойылатын болсын» деп көрсетті.

Қай тұрғыдан болса да құқықты бұл шешім іске аспай қалды. 1926 жылы 26 ақпанда Бүкілресейлік Орталық АтқаруКомитеті Қазақстандағы басшылықпен көп кеңесіп жатпай-ақ, V Өлкелік партия конференциясында бекітілген жерге орналастыру шараларын жоққа шығаратын арнайы қаулы қабылдайды. Орталықтың қолдауына сүйенген Голощекин VІ Өлкелік партия конференциясында Қазақстанда жерге орналастыру процесін ұлттық негізде емес, таптық негізде жүргізу туралы шешім қабылдады. Бұл дегеніміз іс жүзінде жаңа переселендерге (орыс шаруаларына) Қазақстанға көшіп келуіне жол ашу еді. Конференция шешімін сол тұстағы республика Егіншілік халық комиссары Ж. Сұлтанбеков переселен шенеуніктерінің қолынан шыққан, отаршылдық рухтағы құжат есебінде бағалайды. Сол кездегі республиканың қоғам қайраткерлерінің жас буыны Н. Нұрмақов пен С. Сәдуақасовтар

тұста жаңадан отарлау саясатына жол бермеу үшін, қазақтарға қажет жер нормасын анықтау мақсатында КСРО Ғылым академиясы жанынан профессор С.П. Швецов бастаған экспедицияны құру ісінде белсенділік танытып, оның құрамына өзі де енеді [5, 167 б.]. Қазақстанда жаңа қоныстанушыларға жарарлық артық жер жоқ екендігін ғылыми түрде дәлелдепбергенбұлкомиссияныңжасағантұжырымдарыменұсыныстарыГолощекингежәне орталық мекемелерге ұнай қойған жоқ-тын.

тұтқынғааладыда,МәскеудегіБутыркатүрмесінеқамайды.Бірақоны15күнненсоңшығарып жіберуге мәжбүр болды.

Зорлықшыл биліктің бұл қоқан-лоқысы күресте ширыққан саяси қайраткердің жүрегін шайлықтыра алған жоқ. Келесі 1927 жылы Одақтық егіншілік комиссариатында ол профессор С.П. Швецов ұсынған жер нормасын қорғап сөз сөйлеп, отаршыл пиғылдағы шенеуніктерді әшкерелеп сынға алады. Мәселен, ол Қазақстанға қоныс аудару бағытын қолдаған профессор Верещагинге жауап сөзінде: «Профессор Верещагин бұрын да қазақтардың жерін тартып әперіп, орыс помещиктері мүддесін қорғаған еді. Егер ол айтқандай, Тула шаруалары шынымен де жерге мұқтаж болса, біз қазақтар олармен Верещагин сияқтылар арқылы емес, тікелей келіссөз жүргізуді қалаймыз. РКФСР Егіншілік комиссариаты ұсынып отырған жер нормасы қазақтарды қанағаттандыра алмайды, өйткені ол көбірек артық жер шығаруды көздейді. Сондықтан да бұл нормалар болашақта Қазақстанда жаңа отарлау саясатын жүргізуге бағытталған» [6, 45 б.], - деп бекіте айтады. Оның осы ашына айтқан, еш нәрседен тайсалмай айтқан сөзі туралы тарихшы-ғалым М. Қойгелдиев былайша атап көрсетті: «Бұл бар өмірін өз халқының болашағы үшін күреске арнаған үлкен саясаткердің ашық та ашына айтқансоңғысөзініңбіріеді.Алашордалыққайраткерлергеқарсы1928жылыбасталыпкеткен сот процестері Ә. Бөкейхан мен оның пікірлес серіктерін саяси өмірден біржола ығыстырып тастаған болатын» [6, 46 б.].

ӘлиханНұрмұхамедұлы1922жылданбастапМәскеуде,ОГПУорындарыныңбақылауында тұруға тиіс болды. Үкімет орындарының, жеке адамдардың оны Қазақстанда тұрып, қызмет істеуіне рұқсат сұрап құдіретті орталыққа жасаған өтініштерінен нәтиже шықпайды. Ұлт азаттық қозғалыстың басшысына Мәскеуден ұзап шығуына тыйым салынады. 1928 және 1930 жылдары екі мәрте Алаш қозғалысының ең белсенді қайраткерлері тұтқынға алынып сотталғанда, ОГПУ орындары Әлихан Нұрмұхамедұлын бір-ақ рет шақырып түсінік алумен тынады. Құпия полиция орындарының Бөкейханды да жауып қоймай, сырт қалдыруын шамалап түсінуге болады. Олар Ә. Бөкейханды тұтқындау арқылы өз пиғылдарын қоғамдық пікір алдында тым айғақтап алудан қаймықты.

1937 жылы 27 қыркүйекте КСРО Жоғарғы Соты әскери коллегиясының негізсіз үкімі бойынша ату жазасына кесілген Әлихан Бөкейхан 1989 жылғы 14 мамырда КСРО Жоғарғы Сотының қаулысы бойынша саяси әрекетінде қылмыс құрамы жоқ болғандықтан ақталады.

Сонымен, қорытындылай келе Әлихан Нұрмұхамедұлы мен оның серіктері өмір сүрген дәуірдеқазақ қоғамы алдындатұрған ең өзектімәселеұлттық теңдік,саяси бостандық еді.Ұлт зиялыларының көсемі осы мәселелердің жоқтаушысы ғана емес, бүкіл қазақ елінің саяси қайраткері ретінде осы күрес жолындағы көш бастаушысы да болды. Ұлы қайраткердің соңына ерген інілерінің бірі, азаттықтың тағы бір құрбаны Жүсіпбек Аймауытұлының оған арнаусөзінде: «Қараңғыдақан жылап,қаңғырған күндебасыңдықазақ жолынақұрбан қылған ағамыз, асқар беліміз! Өміріңде жүрген жолың біздей інілеріңізге жағып қойған шамшырақ» [4, 40 б.], - дегенде, асыра айтып, қателескен жоқ еді. Сондықтан бүгінгі тәуелсіз елдің болашағы қазақ жастарына оның қиын да қатерлі, ел үшін жанын пида еткен өмірі үлгі-өнеге болуы керек.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

1.Қойгелдиев М.Қ. Қазақ демократиялық интеллигенциясының 1905-1917 жж. қоғамдықсаяси қызметі. Докторлық дис. авторефераты. – Алматы: 1994. – 27 б.

2.Қойгелдиев М. Отаршылдыққа қарсы күрес кезеңдері // Қазақ тарихы. – 1993. – № 1. –

20-25 бб.

3.Омарбеков Т.О. Алаш қозғалысы: Аңыз бен ақиқат // Егеменді Қазақстан. 1995. – 10маусым.

4.Бөкейханов Ә. Шығармалар. – Алматы: Қазақстан, 1994. – 384 б.

5.Омарбеков Т. ХХ ғасырдағы Қазақстан тарихының өзекті мәселелері. – Алматы: ҚАЗ ақпарат, – 2001. – 404 б.

250

6. Қойгелдиев М. Ұлттық саяси элита. Қызметі мен тағдыры (ХҮІІІ-ХХ ғғ.). – Алматы:

Жалын, 2004. – 157 б.

АЛАШ ЗИЯЛЫЛАРЫ ЖӘНЕ ҰЛТ ТАРИХЫНА ҚАТЫСТЫ МӘСЕЛЕЛЕР А. Абенов,

Әл-Фараби ат. ҚазҰУ-нің 2 курс магистранты

Қазақ халқының Ресейдің отарлық саясатына қарсы үздіксіз жүргізген ұлт - азаттық күресінің құрамдас бөлігінің бірі - Алаш қозғалысы. Үстіміздегі жылы Алашорда үкіметінің 100 жылдық мерейтойы да келіп жетті және ол республика жұртшылығы арасында кеңінен атап өтілмек. Бұл қозғалыс құбылыс ретінде және өзінің ішкі сипаты мен мазмұнының күрделілігіне байланысты Отан тарихы ғылымындағы аса өзекті мәселелердің қатарына жататыны белгілі. Сонымен бірге, зер сала қарағанда Алаш қозғалысының тарихы мен еліміздің бүгінгі тарихи шындығы арасында өзара байланыс пен сабақтастық бар екенін аңғаруға болады. Бұл сабақтастықтың өзегі - ұлттық мемлекеттік және ұлт тарихы мәселелері болып отыр.

Қазіргі тарихи кезеңде бұл бағытты жүзеге асыру үшін тарих тағылымынан сабақ алып, ұлттық мемлекетті қайта қалпына келтіру жолындағы Алаш қайраткерлерінің қызметін терең зерделеп, жетекші ойларын басшылыққа алуға тиіспіз. Бұл бағытта бірқатар елеулі істер тындырылғаны да белгілі. Мәселен, алаштану мәселесі ғылыми тұрғыда шығармашылық мұралары насихатталуда. Олардың қатарында Алаш зиялыларының еңбектеріндегі ұлт тарихына қатысты ойлары да болып отыр.

Қазақ елінің тарихы мен саяси санасында ең басты нәрсе мемлекеттілік, тіл тазалығы, жер мәселесі ерекше назарда болғандығы рас. Осы орайда Алаш зиялылары еңбектерінен де осындай ұлт тарихына қатысты мәселелерді топтап, негіздеп шығуға болады.

Алаш зиялылары XX ғасырдың басында ұлт тәуелсіздігі мәселесін көтере отырып, ұлттың рухани-мәдени өрлеуіндегі, саяси ұйысуындағы асыл қазынаның бірегей бағыты тіл екендігін байыптады. Сөйтіп, олар тілді сақтау, дамыту, қолданыс аясын кеңейту міндеттерін көтере келе, қазақ тілінің саяси, қоғамдық, әлеуметтік мәртебесіне ерекше мән берді. Ресей отаршылдығының саяси, әскери қысымын ғана емес, рухани өктемдігін сезінген, көре білген Алаш зиялылары тілді ұлтты сақтап қалудың басты қуатты құралы деп қарады және соған сай әреке жасауға тырысты. Хандық мемлекет тұсында тіл билік пен шешендіктің, көсемдіктің, өнебойы отаршылдықта өткен XIX ғасырда қарсылық пен сынның құралы болып келсе, Алаш қозғалысы тұсында тілге ең алғаш рет ұлтты біріктірушіліктің қызметі жүктелді. А.Байтұрсынұлы «Өз тілімен сөйлескен, өз тілімен жазған жұрттың ұлттығы еш уақытта адамы құрымай жоғалмайды. Ұлттың сақталуына да, жоғалуына дасебеп болатын нәрсенің ең қуаттысы – тіл»/1/-деп ұлттық рухтың, болмыстың негізі де, арқауы да, тіл екендігін алғаш аңғартты. А. Байтұрсынұлының түйінді сөзіне орайлас пікірлерді Алаш зиялыларыны да көпшілік бөлігі білдірді. Мәселен, Ғұмар Қараш: «Тіл сақтауға мүмкін болғанда, тіл сақталуға тиіс. Біз тілімізді қанша сақтасақ, ұлтымызды да сонша сақтаған боламыз» /2/, Мұстафа Шоқай: «Ұлттық рухтың негізі – ұлттық тіл. Кешегі Ресей тіліміздің дамуына жол бермеді. Ол кездебіздіңұлттықбасылымдаршығаруқұқығымыз жоқ болатын» /3/,ХалелДосмұхамедұлы: «Ана тілін жақсы біліп тұрып бөтенше жақсы сөйлесең, бұл– сүйініш; ана тілін білмей тұрып бөтенше сөйлесең, бұл – күйініш. Өз тілін білмей тұрып, жат тілге еліктей беруі зор қате. Бұл оқығандардыңһәмоқушылардыңесінен шықпауыкерек»/4/,Мағжан Жұмабаев: «Ұлттыңұлт болуыүшінбіріншішарт– тіліболу»/5/дегенсындыпікірлерқалдырдыжәнеоларұлттарихы үшін өнеге, өзекті пікірлер болды. Яғни, «Мәңгілік ел» идеясын назарда ұстаған қазіргі қалыптасқан Қазақстан мемлекеті үшін бұл тұғырлы тарихи ойлардың берері мол және осы Алаш зиялыларының өсиетін ескерсек ана тіліміздің өз тұғырына толық қонартыны сөзсіз.

Халқымыздың ұлттық тарихындағы келесі бір маңызды нәрсе жер мәселесі болды. Бұл турасында да Алаше зиялылары толғамды тарихи ой толғап, объективті, ғылыми негізде

251

зерттелуіне елеулі үлес қосты. Бұл турасында «Мұхамеджан Тынышбаев бастаған бағытқа С. Асфендияров, Т. Шонанов, Қ. Кемеңгеров, Х. Досмұхамедов т.б. тарихшылар үн қосты. Олар қазақ жерінде жаңа туа бастаған кеңестік шындықтың жарқын жақтарын пайдаланып, ұлттық тарихты жазуға кірісті»/ 6/,- деп зерттеуші-ғалым Б.Т. Берлібаев өз зерттеуінде ерекеше атап өтеді. Шындығында да Алаш зиялылары ел мен жер тарихы, ұлт тарихы мәселелері турасында өзіндік пікірлер қалдырды . Оларды басты алаңдатқан нәрсе ұлт тарихындағы – жер мәселесі еді.

Алаш зиялыларының қатарында жер мәселесін көтерген Телжан Шонанұлы болды. Бірнеше ғылым саласына қатысты қалам тарқан Т. Шонанұлының ғылыми мұраларының бір тобын құрайтын тарихи сипаттағы зерттеулері болып табылады. Ғалымның бұл саладағы негізгі мақсаты, міндеті – оған тән туған еліне, Отанына деген сүйіспеншіліктен, ұлттық мақтаныш сезіммен патриоттық ықыластан бастау алады. Оның тарих ғылымына қатысты өзіндік тұжырымдары да осы көзқарастардан туындайды.

Т. Шонанұлының тарихи тұрғыда жазылған негізгі еңбектерінің бірі 1926 жылы Ташкент қаласында жарық көрген “Қазақ жері мәселесі” атты көлемді монографиясы болды /7/. Жер мәселесінің қашан да қазақ ұлтының тағдырында ерекше болғанын Алаш зиялы қауымының қатарындағы Т. Шонанұлы да ұғына білді, сол себепті өзінің зерттеуеңбегінде мәселеге үлкен мән берді. “Мәселенің мән-жайын, шама-шарқымызша толығырақ түсінеміз десек, тарихымыздың ең болмағанда, мұнан екі жүз жыл бұрынғы дәуірінен бастап, бері қарай жолаушыламасақ болмайды. Мәселенің мәні зор және қашаннан қазақтың көкейін кесіп келе жатқан әңгіме”/7,- 7б./ ,– деп сөз бастаған Т. Шонанұлызерттеуінде қазақ жерінің әріден келе жатқан тарихына шолу жасай отырып, қазақтың жерге деген көзқарасын, қарым-қатынасын сипаттайды.

Туған елінің тарихын жақсы білген Т. Шонанұлы “Жерден айырыларда қазақтың қабырғасы қайысып, омыртқасы майысады. Жалғызынан айырылғандай жермен қоштасады. Ботадай боздап өлең айтады” – деп /7, - 9 б./, ұлтының жерге деген қатынасын суреттей отырып, Патшалық Ресейдің қазақ жерін отарлаудағы өрескел әдістері мен оның қазақ халқының тағдырындағы қасіретті салдарын нақты деректер негізінде ашып көрсетеді.

Қазақ хандығының ішкі және сыртқы саяси жағдайы қазақтың билеуші тобының Ресеймен жақындасуына түрткі болғаны да тарихи тұрғыдан сипаттап жазады. Қазақ жерінің Ресей құрамына кіруінің негізгі себебін осы жағдаймен түсіндіре отырып, қазақ еліне сол тұстағы қалың қалмақ пен башқұрттардың дүркін-дүркін шабуылы, батысынан түркіменнің, оңтүстікте қарақалпақтың, Қытай жақ қабырғасынан жоңғардың қысымшылық жасауын баяндай келіп, Әбілқайыр ханның еріксіз орыс патшасына қол созып, аяғында қазақ жерінің Ресейге тегін сыйлық болғанын да жасырмайды.

Зерттеуші Ресейдің қазақ жерін иелену барысындағы саяси-экономикалық мақсаттарын көрсете отырып, оны жүзеге асыру үшін шет аймақтарға әскери күш, яғни атты казактарды орналастыру қажеттілігін де естен шығармайды.

Патша үкіметінің қазақ халқына жүргізіп отырған қоныстандыру саясатын да зиялылар тобы халықтың мұң-мүддесі тұрғысынан баяндағаны белгілі. Мәселен, М. Тынышбаев бұл саясатты былайша айқындайды: “Үкіметтің нені көздеп отырғаны түсінікті: біріншіден, жабайы және тағылық қуғын-сүргіндер және тілді, әдет-ғұрыпты, барлық өзіндік ерекшелікті қыспаққа алу арқылы қазақтарды дербес ұлт ретінде жою және бүкіл өлкені орыстандыру; екіншіден, түрлі әкімшілік шаралар, пәрмендер мен ережелер күшімен қазақтарды құқықсыз, қауқарсыз, заңсыз тобырға айналдыру; үшіншіден оларды қаны төгіліп, сүйегі шашылған ата қоныс жерлерінен айыружәне құладүз, қудалаға, ажал апанына айдау”– дейді /8,142-147 бб./.

Ал қазақ тарихына қатысты алғаш қалам тартқан Қошке Кемеңгерұлы өзінің 1922 жылы жазылып бітірген “Қазақ тарихынан” атты еңбегінде бұл мәселеге қатысты мынадай түсіндірме береді: “Патша үкіметі 1891 жылға дейін қазақ жеріне келімсектердің орнауына қарсы болды. Ондағы қарсылығы қазақты қадірлегендіктен емес, болмаса аяғандықтан емес, ішкі Ресейдегі алпауыттардың жұмыс күші азайып, адыра қалды дегенінен. Ал соңғы кезде

252

үкіметтіңқұшағын ашып, келімсектерге жәрдем көрсетіп, неше жылдай алым-шығыннан азат қылып, қазақ жеріне шегірткедей қаптауының мәнісі мынау:

–ішкі Ресейдегі қара шекпенділер байлардың жеріне ауыз сала бастауынан;

–мал баққан орыс байлары Сібірге келіп орныға бастаған соң, бұларға жұмыскер керек болды. Байдың тілін далада қалдырмайтын хүкіметтің, байлардың жұмыскері дегенінен;

–шоқындыру мақсатынан;

–келімсек пен қазақты жауластырып, саясатқа қаратпайық дегеннен;

–бәрінен де күшті пікір қазақты жауынгерліктен бездіртіп, айдауына жүретін, ұрғанына көнетін қылу мақсатынан” /9, 296 б./.

Әрине,бұлайтылғандарРесейдіңШығысқашаруалардыжаппайқонысаудартуыныңбасты себептерініңқатарындатұрды.Келесі кезектепатшаүкіметіөзініңотарлаусаясатынжетілдіре түсу мақсатымен шаруа-мұжықтарға қазақ жеріне қоныстануға мүмкіншіліктер жасап беруі аталғансебептерсұранысынқанағаттандыруғанегізболды.БұлтуралыАхметБайтұрсынұлы: “Қырғыз (қазақ) халқы ғасырлар бойы өз жерін мекендеп, өз тіршілігін жасап келді, ал қазір далаға қоныстанушылар қаптап кетті. Біздің болашағымыз қандай болмақ? Егер қазақтардың қазіргі шаруашылығы табиғи жағдайларға сәйкес келсе, бұл шаруашылықты өзгерту табиғи ортаны өзгертуге тікелей тәуелді болмақ. Қазақтар мал шаруашылығымен бұл ең жеңіл кәсіп болғандықтан айналыспайды. Табиғат жағдайлары шаруашылық жүргізудің басқа түрлері үшін қолайсыз” – деп түсіндіреді /1, -179 б/.

Өз кезегінде Алаш зиялыларының патша өкіметінің отарлау саясатының қазақтың дәстүрлі мал шаруашылығы мен дағдылы тарихи-табиғи тұрмысын бүлдіруі, түрлі заңдық негізқағидалар мен ережелердің қазақ ұлты мүддесін аяққа басатын әділетсіз астарлары болғандығын жіті түсінді. Ал бұдан кейін орнаған кеңестік билікке жер мәселесіне қатысты пікір айтып, әділдік сұрауы тәуелсіз тарихымыз үшін орасан маңызы бар екендігін жоғалтпақ емес.

Алаштың көсемі Ә. Бөкейханов патша үкіметінің әділетсіз жасалып отырған жер саясаты қазақ еліне қасірет алып келгенін: “Орыстардың далаға қоныстанулары барынша арта түсті, жер үшін қоныстанушылармен қырғыздар (қазақтар) арасында күрес күшейе түсті. Кейде тұрпайы түрде көрініс берген бұл күрес онсыз да заңсыздық негізінде бой көтерген ұлттық антоногизмді шиеленістіре және тереңдете түсті” – деп /10, 71 б./, нақты мысалдар арқылы көрсетіпберді.ҚорытаайтқандаАлашзиялыларықазақеліменоныңболашағыүшінтертөгіп қана қоймай, ұлт тарихы мен тарихи мұраларына қатысты пікірлер білдіріп, оны ғылыми негізде жазып қалдыра білді. Ең негізгісі ұлттық болмыс пен тарихи санада басты орынды алатын тіл тазалығы мен жер мәселесін көтерулері болды және соған сай әрекет жасады. Сол себепті де Алаш зиялылары еңбектерін бұдан әрі де саралап, ұлт тарихынақатысты пікірлерін топтай отырып, әсіресе «Мәңгілік ел»идеясымен байланыстыра қарау және ұлттық тарихтың қалыптасуындағы рөлін нақтылау жұмыстары әлі де болса жалғасын таба бермек.

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

1.Байтұрсынов А. Шығармалары. – Алматы, 1989. – 262 б.

2.Қозыбаев М. Қазақстанның ХХ ғасырдағы тарихын зерделеу // Отан тарихы. – 1999. –

№4. – 2-9 бб.

3.Шоқай М. Таңдамалы: 2 томдық. – Алматы: Қайнар, 1999. – 2 т. – 520 б.

4.Досмұхаметұлы Х. Таңдамалы. – Алматы: Ана тілі, 1998. – 384 б.

5.Жұмабаев М. Өлеңдер мен тәржімелер, публ. мақалалар және әдеби зерттеу.– Алматы:

Жалын, 1991. – 464 б.

6.Б.Т. Берлібаев. Қазақстанда тарихи білімнің қалыптасуы мен дамуы: тарихи-теориялық зерттеу (1920-2001 жж.). –Алматы, 2010. -148-б

7.Шонанұлы Т. Жер тағдыры – ел тағдыры. – Алматы: Санат, 1994. – 224 б.

8.Тынышбаев М. Революция и киргизии // Русский Туркестан. – 1906. – № 1. – С. 58-59.

9.Кемеңгеров Қ. Таңдамалы. – Алматы: Қазақстан, 1996. – 296 б. Шоқай М. Таңдамалы: 2 томдық. – Алматы: Қайнар, 1999. – 2 т. – 520 б.

253

10. Бөкейханов Ә. Таңдамалы: Шығармалар жинағы. – Алматы: Өлке, 2003. – 224 б.

«АЛАШ» ИДЕЯСЫНДАҒЫ-ТІЛ ЖАЙЫ, АЛАШТАНУ МӘСЕЛЕЛЕРІ

(Алаш зиялыларының қасіретке толы тағдыры)

Н.Досжан,

Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ-нің 1-к. магистранты

«Алаш» туралы ой қозғалғанда қазақтың жаны тіріліп, жүрегі соғады. Егер тарих тілімен сөйлесек «Алаш» ұранына немесе Алаш арыстары не үшін өздерін «Алашшыл» деп атады деген сұрақтарға жауап таба аламыз. Кешегі, Патша үкіметінің қазақ даласына билігі жүріп тұрған тұста қазақ жұртының бостандыққа ұмтылуы «Алаш» ұранымен байланысты. Өйткені «Алаш» арғы қазақтың қазақ болып қалыптасқанынан бастап ұлттық символға айналған ұран. Қазақтан шыққан дана, би, шешен, жырау, сал-сері, тақуа, діндәрлардың барлығы екі сөзінің бірінде, ертеңгі күн «Алаштың» өмірінің өлмеуін қадағалуымыз керек, «Алаштың» тасының өргедомалағаныңкөреалатындайкүшбіріктірмесекболмайдыдепөсиетқалдырған.Ата-баба ізіне көз тастайтын «Ақиқат» журналының бұл тарихи ұранды да талдап, өзіндік бағытымен жеткізген тұсы бар. Мәселен, журналдың 2012 жылы шыққан алтыншы санында; Тарихта, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы былай дейді; «Алаш» деген атты ұранға қойып, жауға шапқанда «Алаш, алаш» деп шабыңдар, Алаш демегенді әкең де болса ұрып жыға беріңдер» десіп бата қылысты. «Кеше Алаш, Алаш болғанда, Алаша хан болғанда, Үйіміз ағаш болғанда, Ұранымыз Алаш болғанда Үш жүздің баласы қазақ емес пе едік?!–деп айтылған сөз содан қалған [1, 18 б.]. деп келтірілген деректер бар. Алты алаштың басы қосылса күлтөбеде мәні мен мағынасы бар күнде жиын өтеді екен. Бұл қазақтың салтындағы ерекшеліктің тағы бір қыры. Сонау, Жәнібек пен Керейден бермен қарай «Қазақ» қазақ болғалы ұлттың сана сезімінде көшпенді ғұмыр кешу орын алса, жұрт көшіп қонып жүріп «Алашым» деп бой түзеді. «Алаш» деп жауға шапты. Ақ жаулықты аналарымыз, ақ жаулықты әжейлеріміз, бұрымды да ажарлы қыздарымыз «Алаштың» атына кір келтірмеу үшін өле өлгенше арын сақтады. Ерлеріміз, Алаштың қызын күн, ұлын құл қылмаймыз деп ел басына төнген қара бұлтты емен сапты найза ұшымен жаңшып тастап отырды. Алаш балалары дұшпаннан «Алаштың» жауға кеткен кегін алам деп ер жетті. Ақын, жырау сал-серілер «Алаш» ұранын той домалақ жиындар да, аста, айтыс тартыста өз өлеңіне қосып айтуды өзіне мәртебе деп есептеді.Бұлдеректердіңбәрінбүгінгіқазаққайданбіледіойданшығарыпотырмадегенсұрақ туындағанда, оқырман назарын аудартатын бір ғана жауап бар. Ол осының бәрінде қазірге естітіп отырған тарихты зерттеуші ғалымдарымызбен солардың сөзінің дұрыс екенін сараптап, әрі өңдеп қазақ ұлтына өзге ұлтқа да танытып отырған әрине баспасөз. Яғни БАҚ өкілдері әсіресе, журналистер. Телевидение, радио, газет-журналдар. Бағыты тек ұлттық мүддеге, ұлттық құндылыққа, ұлттық саясатқа ұлт үшін деген ой пікір деректерге арналған басылымдар. Осы орайда «Ақиқатты» айтпай кетпеуге тағы болмайды. Жоғарыдағы «Алаш» туралы келтірілген мәліметтің өзі «Ақиқаттың» сандарында жарияланған мақала. Сонымен қатаросы «Ақиқатта»ұлттық мүддежөніндетақырып қозғалсаең көп ауызға келетіні «Алаш» және «Алаш арыстары» онсыз тіпті қазақ идеологиясын елестете де алмайсыз. Дегенмен, осы зиялыларымыздың ұлт үшін деп азапты қиындықтарды бастан кешкенін бірі білсе, бірі білмейді.

Кешегі күнге оралар болсақ, рас, ол кезеңде біз талай дүрбелеңді бастан өткердік бірақ оған кінәлі жалғыз ғана Патша үкіметі емес, өзіміздің ішімізде де «бір құмалақ бір қарын майды шірітедінің» нақ өзіне салып, халық пен халық үшін алаңдағандардың арасына іріткі орнатып жүргендер де болды. Патша үкіметінің ауыр жазалы заңдарын өз бағытына бұрып алып, өзі өштескісі келетіндерден кек алған небір қалталы, жағдайы бар кейбір жалақорлардың ықпалымен елге пайдасы тиетіндердің ерең еңбегі бір-ақ күнде жиренішті істей боп көріне бастады. Ол туралы «Ақиқатты» сөйлетер болсақ, онда жарияланған мақалада Олжас Сүлейменов; Отаршылдықтың Далаға үлкен қасірет алып келгені рас, бірақ отаршылдармен

254

ауызжаласқан жергілікті мансапқорлардан халықтың көрмеген қорлығы да аз емес, дейді [2,

44 – 45 б.].

Өткен дәуірдің ащы да болса ақиқатын ашып айтып, көлеңкелі тұстарын тілге тиек еткен басылымның негізгі көздеген мақсаты, тарих парағына жазылып, елеңбей қалып кеткен зиялыларымыздың елге еткен ерең еңбегін келер ұрпаққа ескерткісі келетіні.Мәселен, кезең сыңынан өте жүріп елдің ертеңіне алаңдаған игі жақсыламыздың азаматтығын ашып айта білуі. Сонау, Сәкен, Ілияс, Бейімбеттердің халық алдында бүкіл болмысын ел мен жерге арнай білгендігін еш өтіріксіз,артық сөз қоспай нақты жазды. Әйтседе, бір әттеңай дейтініміз соны көргенімен көрмегендей халдегі солақай пікірдің қалыптасуы ұлт зиялыларының өмірінің астан кестенін шығарды. Мәселен, ұлт жанашыры, публицист, ғалым, жазушы А. Байтұрсыновтың бір естеліктерінде; Үш күн бойы үй көрмей далада жүрдім, үш күн бойы нәр татпадым. Қыстың ызғарлы күнінде үстімдегі киімім де жұқалтаң енді қай жерде сүйегім табыларын кім білсін. Бірақ, мен өз айтқанымнан қайтпаймын. Мен үшін ұлтымның ертеңгі көрер жарығы маңызды, дейді. Міне Патша үкіметінің ұлт зиялыларына көрсеткен қиянатыныңбұлбергіжағығана.Тіпті,олардыңөздерітұрмақартынанергенбалаларыдаазап тартты. Халық жауының баласы деген қара жамылып біраз уақыт бойы қиыншылықты, қиянатты бастан кешірді. Киерге кім, ішерге ас таппай қиналды. Жалпы сол кезең қазақ халқы үшінауыршақболды.Себебі,бодандыққұрсауындағықысылымшылықпенқатарашарлықты бастан өткерді. Әрі он екі немесе он сағатқа белгіленген жұмыс уақыты, барлығы бірдей келіп өз жанын қоярға жер таппай жүрген қазақтың басына азап шылбырын ілді. Енді жұрт іштей рухани күйзеліске түсіп, өзін өзі жи бастады, Әрине мұндайда өсуемес,төменге құлдырауөте қатты байқалатынын аңғарсақ, ұлтымыздың сонда да сынбаған жігері осы күнге жеткендігінің дәлелі. Ендігі ол күндер өтті. Ол кезең бізден алыстады.

Қазір қоғамда теңдік орнап ел тәуелсіздігін алған тұста, ұлттық мүдде үшін аянбай еңбек етудегі басты мақсат, осы азаматтарымыздың жүріп өткен жолын жаңғырту. Келешекке үндеу тастау. Өткен уақыттардағы ел басына күн туса еріндікпен сукешуден тартынбайтын,халқым деп өмірсүрген ұлт зиялыларының ұлағатты істерін мәртебе санау.

Шаң басып қалған алтын ақиқатты тазалап, қайтадан алтын қалпына келтіру.

Оны «Ақиқат» журналының тарих тағылымы айдарында былай деп жазады. «Көркем әдебиеттегі ұлтшыл-фашистердің зиянкестігін түп-тамырымен құртайық» деген тақырыппен шыққан мақала әдебиетшілер ішінен ұлтшыл жауларды іздеуге жаңа қарқын қосты. Ақиқатында, мақала алашордашыларды қалыптасқан тәртіппен аяусыз сынағанымен, негізінен олармен ниеттес, пікірлес, көзқарастары бір, буржуазияшыл-ұлтшылдармен ауыз жаласқан «ұлтшыл-фашистер» деп Сәкен, Ілияс, Бейімбетті айыптады [3, 67 б.].

Осындай шақта ұлт үшін басты бәйгеге тігу ерлікпен парапар іс. Сөйте тұра ерлікті ерлік деп емес, жауыздық деп ұғындырған зиянкестердің ұлтқа жасаған қиянаты қазақ үшін үлкен қасірет. Бодандықтың бұғауында қалып, бостандықтан үміт үздіруді көздегендердің ойлаған ойлары мен жасаған амал әркеттері іске аспағанымен жұртшылықтың көкейіне үрей орнатты. Халық енді ұлттан бұрын қара бастың сақтығын ойлап, жан бағып, жан қорғауға көшті. Амалсыздан ағын қара деп, қарасын ақ деді. Сол кезеңде үмітсіздікке душар еткен үреймен ұйықтапбаражатқанхалықтыМасаболып ызындап жүріп оятқысыкелген Ахметтің,Қараңғы қазақ көгіне өрмелеп шығып күн болам деп жырлап халық көкейіне жалын салғысы келетін Сұлтанмахмұттың отты ойлары елдің ертеңге деген үмітін сәлде болса арттырғаны үлкен жеңіс еді. Ал солардың барлығының ақиқатын жазған «Ақиқат»журналы әлі де өз бағытынан жаңылмаса екен. Біздің халықтың ту көтерер қасиетті тілі өлмеуі үшін, оның биік шығуы үшін әрине баспасөз қашанда әуелгі 1-орында тұруы керек. Себебі, Міржақып Дулатов: қай елдің баспасөзі мықты болса, сол елдің өзі де мықты болады дейді. Демек, газет, журналдарымыздың болашағы қашанда жарық болған күнде ғана біздің ұлттың мерейі өседі. Ақиқатында «Ақиқаттың» ұлттық мүдде үшін жанын пида ете алатыны бізге мәлім.

Расында, шындықты айта алу, жаза алу өтірікке қарағанда қиын. Әсіресе, ұлтқа, ел мен жерге, жанашыр бола алған ел қаймақтары төңірегіндегі ақиқатты айту тіптен ауыр. Оған үлкен бір батылдық пен ерлік керек. Ал сол батылдық пен ерлік осы «Ақиқат» журналының

255

негізгі ой, идеологияларында нақты байқалады. Қоғамға керек ақиқатты, халық кеудесінің іздеп жүрген пернесін дөп басатын шындықты осы журналдан табасыз. Ол үшін оның барлық нұсқасын оқып шығу маңызды. Шындық жалпы болғанмен, ақиқат жалқының нақ өзі екен ау деген таңдасыспен таңдай қақтыратын небір таңғажайыптарға жолығасыз. Жалпы өзім бір қарап шыққан он жылдық журнал мұрағатынан түйгенім мен ұғынғаным мынау;

Архивбопқалатынтом-томжурналдыңалғашқыбетіндеұлтзиялыларытұрса,бұлдабіздің жастардың ертеңге бойы тіктеп, сап түзеуіне жұмыс істейді. Дәстүр мен тілді өзіміздің ұлт өкілінің бұрмалап алмауын қадағалайды. Ұрпаққа жанашырлық пен жаңашылдықтың керегі Балам дейтін ел болмаса, елім дейтін бала қайдан шығадының нақ өзі. Ал осы тұста басылым беттеріне үңілсек, оның өзекті мәселелерге байланысты көтерген тақырыптары жетерлік. «Заманхат»айдарыныңөзіненұлтзиялыларыныңелүшінбасынбәйгегетігіпПатшаүкіметіне жазған хаттары мен немесе сол уақыттағы газет, журнал бетіне шыққан мақалардан көре аласыз. Тіпті, бұл ақпараттар Ақиқаттың алғашқы бетінде жарқырап тұр. Мұндағы артықшылық оқыған жанның көзіне от болып басылатындай мұрағат болып қалған қазыналарымыздың алғашқы бетте насихатталуында. Б. Майлиннің қазақ даласына жасалған анықтамасы біздің мәдениетімізге өз ықпалын тигізді. Бейімбеттің айтқысы келгені мәдениетіміздің биік болу әуелі білімділікте екендігі. Білімі бар саналы буынның өзгеден биік тұруы, оның оңайлықпен жеңілмейтін мінезінің болмауында. Демек, мұндай ұрпақ халықтың мәртебесін асқақтатады.

Саннан сапаға мән беру талғамның жоғары болуының куәсі болса, ұлт үшін үндеу тастау ол адамның руханиятының жоғарлылығында. Сол руханиятты ұлт игіліне сарп ету, Бейімбеттердің, қолынан келді. Ол тіпті біз сусындап өсер әдебиет тарихын қайта дүниеге әкелуді көздеді.Жоспар барысында кейбір жайттардың басын ашып алуға әрекет жасады. Мыслаы: Қазақ даласын бұрын жеті жұрт жайлады ма, жетпіс жұрт жайлады ма? Қандай жұрттар жайлады, қандай шаруашылық малданды, қандай мәдениеті болды – бұлардың бәрін зерттеп білу қазақ шаруасына қазақ мәдениетіне аса керек [4, 64 б.], деген ой қозғады.

Демек, мәдениетімізге тереңнен үңілу бізді-ескілікке емес, керісінше жаңашалыққа жетелеп, тыңнан ұлттың мерейін арттыратын құндылықтармен толықтыруға көмек береді. Толықтыра айтқанда алаш арыстарының мәдениетімізді толықтыруда жасаған зор еңбегін пайдалана білуіміз керек. Қазір біз соны жарыққа шығаруымыз қажет. Ақиқат журналында осы ойды көптеп көтеретіндей. Мал бағып күнін көрген жұртты, оқытып, көзін ашамыз, елді дамытамыздепшетеласыпөркениетпенмәдениетжинағанжәнесолмәдениеттербұрынқазақ халқында болды ма, болмады ма деп шыбын жаны шырқырап бар күш жігерін жұмсаған азаматтардың татымды шығармаларын жариялаудың өзі журналдың қай бағытпен жүретіндігін ашып айтып беріп отыр. Егеменді елде бейбіт күннің астында өмірсүріп жатқаннан кейін бабалар жүріп өткен жолға басымызды иіу біздің тектілігімізді білдіртпейді ме. Кітапханалардағы сөрелерде тізіліп тұрған ұлттық құндылықтар тақырыбындағы кітаптардың толасуы дәстүрімізді қай түлетуге көмектеседі.

Тарихқа қайта оралар болсақ, Патша үкіметінің де кезінде жойғысы келгені осы салт – дәстүр дәріптелген шығармалар еді. Нақтылай кетсем, қазақ даласын зерттеген қырғыздық классик жазушы, Ш. Айтматовтың «Ғасырдан да ұзақ күн» атты роман шығармасында орыс ұлтының бізге билігі жүрген тұстарда қазақтың оқуытушы мұғалімдерін қазақ тарихын дәріптегені үшін атужазасынакескендігі жазылады.Ауылды көркейтемдеп келген мұғалімді, біздің арғы бабамыз Шыңғыс хан туралы жазған туындысы үшін мектен қуып, тіпті атына халық жауы, ұлтшыл деген күйе жағып бала шағасын теңтіретіп жібергені туралы айтылады. Осының өзі тарихтын ел сахнасында алар орнының жоғары екендігі. Не елдің өсуіне, не абыройының бір сәтте төгілуіне жұмсалатын қаруы екендігінің нақ өзі.Ал сол кезеңде Кеңес үкіметібіздіңтарихтыбұрмалап,жалғантарихжазды.Бізөзатымыздыалаалмайтұрғантұста, біздіқырғызұлтыдепатап,біржолатажойыпжіберугеқадамбасқандаосы«Ақиқат»журналы редакциясы ұжымы алғаш осы журналға «Қызыл Қазақстан» деген атау берген болатын. Сөйтіп әйтеуір «Қазақ» деген атаудың ұмыт болып қалмауына әрекет жасай алды. Ерғали Баймұхамедұлы Алдоңғаров, Абдолла Абдірахманұлы Асылбеков, Нығмет Нұрмақовтар

256

бастаған топ елдің яғни ұлттың көрер жарығы үшін тер төкті. Еңбектері де ескерусіз қалмады. Журналдың әрбір санында тек, ащы щындықтың жазылуын қадағалады. Бірақ, тым шулы болып кетпеужағында ескереотырып,Кеңесүкіметімен Қазақ жұртының арасын ушықтырып алмайтындай әрекетке барды. Ондағы мақсат кеңес үкіметінен қорқып не сескенгендік немесе өз қара бастарын қорғау емес еді. Тек олардың бұл баспаны жауып тастамауының алдын алу барысында ғана осылай жасағандығы. Себебі баспа жабылса қазақ басына қиын күн туған шақта оны ел-жұртқа жеткізу қиын болар еді. Ертеңгі күні ағайынға үндеу тастап, олардың әділдік үшін көзін ашу қиын болар еді. Осыны ескерген жазушы, журналист азаматтарымыз тез қимылдап, уақытында халық басына төңер дерттің алдын алып отырды. 1930—34 жылдар аралығында журналдың бас редакторлары болған ; Жанайдар Сәдуақасов, Сейдолла Рахатұлы Төлешов, Айтмұхамет Мусин, Хамза Жүсіпбеков, Ғабит Хайроллаұлы, Мүтәлі (Мүтәш) Дәулетқалиев сынды тұлғаларымыз «Ақиқат» журналының әрбір санында ұлтқа зияны тиетін ойлардың жазылып кетпеуін берік қадағалады. Өзіндік цензурадан өткізіп, өзекті мақаларды іріктеп журнал бетіне басты. Олардың сауаттылығыжан жақты көз қараста жаза білуінде, беріктігі - ұлтқа деген патриоттық сүйішпеншілігінде болды. Бір ғана жақтың пікіріне байланып қалмай, түрлі екі жақты ой шеңберін ұштастыра білуінде еді. «Қызыл Қазақстан» журналынан кейінгі ақиқаттың аты «Қазақстан большевигі», «Ауыл коммунисті», «Коммунист», «Қазастан коммунисі» тіпті «Ақиқат» болып бес рет өзгеріске ұшырағанда да, яғни атау өзгерткен күнде де журналдың бағыт өзгермеді. Ұлттық мүдде жөніндегі идеологияны жаңғыртып, қайта түлетіп, тіпті бұрынғыдан да дәмдірек, өзекті етіп шарықтай берді. Тарихты қайтадан жазып, қиыншылығы ұмыт болып бара жатқан қазаққа татулық бірліктеболмасаолазаптыңқайтаорнайтындығынескертіпотырды.Сондықтандабұлжурнал біздің тарихымызбен бабаларымыз бастан өткерген қиыншылықты жариялаудан жалықпады. Ашып айтқанда қазақтың мұңын мұңдап, жоғын жоқтады.

Бәрімізге аян ел-жұртымыздың басынан небіраумалы төкпелі шақ өтті. Тіпті,қазақтың осы күнге дейін неше рет өліп, неше рет тірілгені ол бір тәңірге ғана аян болса «Ақиқат» журналының бір ерекше тұсы осы шындықты төрт бөлікке бөліп көрсетеді. Басылымның ойтолғақ айдарында оны Қыдыралы Қойтай былай деп келтіреді. Халқымыздың небір асылынан айырған «ақтабан шұбырынды» кезінде 1 миллионға жуық қазақ жер жастаныпты. Ақ патшаның 1916 жылғы бұратана халықтардан әскерге адам алу туралы жарлығынан бастау алған қазақхалқының екіншіқырғыны«жаңазаманның жаңғырығымен»жалғасып,1921-1922 жылдардағы ұлы аштық зобалаңында бір миллионнан астам ұл-қыздарынан айырылды. Одан кейін социализмнің зәулім сарайының баспалдағын аттай тұрып, Голощекиннің «Кіші октябріне» 3, 7 миллион адамымызды байлап бердік. Бұл көрсеткіш кейбір деректерде 4 миллионға жуық деп те көрсетіліп жүр.

Ғылыми тілде «тарихи ақталған шығын» деп жүрген Ұлы Отан соғысы жылдарында 350 мың ұл-қызынан айырылған қазақ төртінші рет өлді [5, 57 б.]. Автор нұсқап отырған 1921-22 жылдар аралғындағы аштық дегеніміз жоғарыда келтіріліп кеткендей ұлтымыздың күн көруінің қиындаған кезеңдері, бұл аштық сол кезеңде бізге орнамағанда қазір қазақтың саны оданда көп болар ма еді. Төртке жіктеп берген алып сандардың барлығы көңілді түсіретін емес, көңілді қуантар сандарға айналар ма еді. Санамызды жаулаған отаршылдық біздің менталитетке де әсерін тигізбей қоймады. Әлі күнге дейін қазақтың санасында жоғарыдан үрке беру, жасқану, момындық көп кезедседі. Мұның барлығы айдауда жанын қоярға жер таппаған кешегі жұртымыздың санасынан кетпейтін қасірет.

Алдымен өзіміз жас буынның көз алдында баба рухына табынбай, келешекте саналы, тәрбиелі ұрпақтың өмірге келерін күтуіміздің өзі бос әурешілік екендігін ескергеніміз жөн. Ондай болмаған жағдайда біздің бірлігіміздің ыдырамауына кім жауапты. Немесе анау ұлт зиялыларының әйелдерінің көрген күніне қайта душар болмасымызға кім кепіл бере алады. Қаралы күндерден осынау азат еліміздің арылғанына шүкір еткеніміз жөн. Азапты, ауыр шақ бейбіт елдің басына қайта тумаса екен. Олай дейтін себебім, расында да нәзік жанды, аяулы аналарымыздың тозақ қамауында көрмеген қиындығы жоқ. Ол жайында «Ақиқат» журналының беттерінде былай делінеді;

257

«АЛЖИР» лагерінде тұтқындар қара жұмысқа жегіліп, арықтар мен тоғанды қолдарымен қазды. Саман кірпіштер құйып, барақтардың, фермалардың сызбасын сызып, өз қолдарымен салды.Ақмоланыңқысқықақағанаяздарындамалбағып,тоңыпқалмауүшінЖалаңашкөлінің жағасында қамыс шапты. Иықтарына түскен тауқыметтен қабырғалары қайысып, жандарына жара салған әділетсіздіктен жүректері сыздады [6, 21 б.].

Олардың сондағы кінәсі ұлтын ойлаған зиялылардың жанашыр, ақылшысы болғандығында ма ? Мұның бәрі де әділетсіз саятсаттың соққысына ілінген құрбандардың азапқа толы тағдыры. Қаралы кезеңнің қатігездігі, қазақтың әлі күнге дейін орны ойсырап тұрар өкінішісіне айналды. Етек жеңімізді түріп, есімізді жиюымызғы кедергі етті. Өзгенің осындай сорақы езгісі біздің кім екенімізді ұмытып қалуымызға дейін апарып соқты. Дегенмен, рухы биік қазақтың рухын жаңшу оңайға соқпайтынын түсінген патша үкіметі өздерінің озбырлығын, үстемдігін қанша пайдаланса да қазақтың қазақ болып қалуына тосқауыл бола алмады. Оның құдіреттілігі сол кезеңдегі ана тілге деген ағайынның құрметі, әрі беріктігі еді. Ақиқатын ашып жазған «Ақиқат» журналының шоқтығын биік етіп тұрған дүние ол осы ауыртпалықты қазіргі ұлт, ұрпақ санасына жеткізе білуінде. Тіпті, бұл ғана емес, кешегі қазақтың түрлі аумалы-төкпелі шақтан өткендегі бар тебіренісін жаза білуінде. Шаруаға жегілген қазақтардың психологиясының іштей құлдыратып, оқу білімге деген талпынысты түсіру арқылы қазақтың түбіне жетеміз деген кеңес үкіметінің бұлдыр тұстарын әшкерелей алғандығы,ақиқаттыңатыназатысай «Ақиқат»болыптұрғанында.Қайдәуірдедеұлттыңжер элитасынан жойылып кетуіне екі себепкер күш болды. Біреуі –бағындырушы күштің озбырлығы. Екіншісі бағынушы тарап жағындағы сатқындардың жеке бастың қамы үшін ұлтқа жасаған қиянаты. Мұндай қара басты күйіттеушілік, басшыға жағынушылық, ұлтқа өз ұлтының азаматының қиянат жасаушылығы өкінішке орай біздің қазақ халқында да көптеп кездеседі. Кешегі рушылдықты сылтау етіп, жерге таласушылық, өзі қиналған қазаққа бай қазақтың жаны ашудың орнына, керісінше байлардың арасында кедейлерге биілігін жүргізушілік өте қатты белен алды. Екі ру арасындағы басшылардың бір мәмілеге келе алмауынан барымташылық өрбіп, қазақ ақыры аяғында басқаны емес қазақты тоңауға, қазақ пенқазақұрысуғадейінбарды.ОсыарадағыкеліспеушіліктіпайдаланғанПатшаүкіметібіздің әлсіз тұсымыздан оңдырмай ұстап, күші әлсіз жағына күш берген, әскер қосқан сыңай танытып, қазақ пен қазақтың арасын суытуды көздеді. Нәтижесінде, мақсатына жетіп, өзі онсызда аз халықты өз ішінен бөлініп, ыдырай бастағанда басып алды. Сөйтіп, құлдық сананы билеп, төстей берді. Ұлттан көрі өзінің малының артылғанын армандайтын ұлт зиянкестерін іздеп тауып билікке отырғызды. Астына тақ қойып, сол арқылы мемлекеттік құпияларды біле бастады. Қазақтың құндылықтарын біліп оны өздеріне аударып алуды мақсатқа айналдырды. Ал осы байлыққа алданып ұлтын сатқан арсыздар, қазақтың әбден жанына батты. Бірқұмалақ бір қарын майды шірітедінің нақ өзіне салып, ішкен жегенін есептеп, әлсіздердің отырып, тұрғанына дейін аңдып айтатын опасыздар қазақтан шығып, ұлттың еңсесін түсірді. Дұшпанның бізге ендігікүліп айтатын мысқылы осы болды. Мұның барлығы кеңес үкіметінің ғана емес қазақ басында отырған сол уақыттағы кейбір үкім берушілердің қателігі деп те қарағаңымызжөн.Албұлтуралы «Ақиқат»журналының «Заманазапыраны»аттыайдарында; Зерттеушіғалымдардыңпайымдауыншақазақхалқымолынаншоғырланғаналысауылдармен шалғай шаруашылықтарды сан түрлі салықпен сүргінге ұшыратқан біліксіз басшылар еңсені езген ауыртпалықтың арты ашаршылыққа соқтыратындығын бағамдаған [7, 32 б.], делінген мәліметтерді кездестіре аласыз.

Алаш ордашылардың қарсылық танытып, көтергендегі мәселесі осы болатын. Патша үкіметінің бізді алдап, жасап жатқан әрекетіне іштей налыды. Сол үшінде олар жауға жаудың тәсілімен шабуыл жасау арқылы ғана қазақ тағдырын сақтап қаламыз деп ой түйді. Патша үкіметіне қызмет етіп, Патша үкіметінінің заңжоспарын көркейтіп, алға жетелейміз деген жалған ұранмен белгілі бір шеңберге көтеріліп алып. Ұлттың мұңын яғни қазақтың мұның жоқтады. Ал қазір теңдік алған тұстын өзінде біз зиялы санап жүргендердің басым көпшілігі Алашшылдар бір-бірінің қарабасы үшін ғана Патша үкіметіне қызмет етті деген жалған сенімді жетелегісі келеді. Тіпті олар үшін қазақ ұлты бұрын болмағандай. Тек Патша

258

үкіметінің боданы болуымыздың арқасында ғана біз осы күнге жеттік дейтін ұлттың намысын түсіретін ойды оятып жүрген әрине кейбір біз интеллигент санап жүрген азаматтар бар. Оған, «Ақиқат»журналында белгілі қоғамқайреткері Тұрсын Жұртбай ашынажауап қатады.Ұлтың ойлайтын азаматтың мұндай келеңсіздікке жолда бергісі келмейді. Бірақ, өкінішке қарай, қолдаушытоптыңазболғандығынаназ даболсахалық санасынамұндай жалғандықтың бұрыс екендігін ашып көрсету. Жалпы, Ақиқаттың ұстанымында осы сынды мәселерге нүкте қою туралы ойлар талқыланады. Халықтың ұлттық мүддесін көтерер тұста жалған ұстаным ұстап жүргендердің бет-бейнесін әшкерелеу бірінші кезекте тұр. Елім деп емірену үшін ұлтты сүю, сүйетұрып сонымен оянып соныңжолындағұмыркешуді Отан алдындаперзенттікпарыз деп ұғындырады. .

Кешегі, арыстардың арыстандай айбатты, жолбарыстай қайратты үміт пен сенімдері өздерінен бөлек халықтың да көкейіне сенім ұялата білді. Олар қиын хәл кешсе де өздерінен басқа ешкімге білдіртпеді. Ұлттың қамы үшін айтар ойларын еш шімірікпей ашық айта алды. Тіпті, керек болса өздерін өздері рухтандырды. Жанына батқан жарасын елемей жүріп, халықтың жанынабатқан дертпен күресті. «Ақиқат»журналының беттеріндебұлтуралыбіраз деректер келтілген. Олардың қай қайсысында да Алаш зиялылары өздерінің таза кіршіксіз, еш жасандылықсыз халыққа адал пейілдерімен суреттелген. Ұлттық идеологияның ең ұтымды жағын іздестіріп тауып жаза білген кемеңгерлігімен де баслым беттерінде аттары алтын әріптермен жазылып қалған. Және өздерінінің тұлғалық биіктігінен арылмай кеткен. Біздің «Алаш арыстары несімен биік деген олардың өлмейтін, еш сынбаған намыстарының беріктігі. Қара басының қалі одан сайын нашарласа да ел үшін мұның барлығын жай өткінші жәйтқа балап, өздерін алдарқатуы сөйтіп ұлт үшін рухын сындырумауы бұл бірінші кезектегі мәселе болған. Бұл туралы «Ақиқат» журналының «Замана запыраны » айдарында М.Әуезов: «Отаршылдық пиғыл бізді, оның iшiнде менiң iшiмдегi намысымды қоздырды, бiрақ ол жоспарлы түрде (ұлтшылдықты ешқашан да өмiрлiк мақсат етiп көрген емеспiн) қалыптасқан ұлтшылдық емес, тек көңiл-күйдiң әсерi ғана болатын» [8, 21 – 26 б.], дейді.

Олар осындай ерекшеліктерімен Кеңес үкіметіне қараған бодан ұлттардың арасында жоғарытұрған.Оларды біріктіргенсолұлттықидеологияеді.Қазіргі,қазақзиялыларыныңбір мәмлегекелеалмай жатқандығыосыбірбағыттағыұлттықидеологияныңжоқтығынаннемесе бар идеяның жандана алмай жатқандығынан. Соның әсерінен мемлекеттегі өрлеу баялап жүріп келеді. Егер барлығынан бұрын ең болмаса ұлттық тілді болашақ терең меңгеретін идеология ойлап табылса оның өзі қазіргі қазаққа жеңіс болар еді. Қазіргі өзін интеллигент санайтынзиялықауымеңбіріншіұлтмүддесіүшінқызметқылуышарт.Зиялықауымдықазақ ұлтының темірқазығы дейтін болсақ. Қазір темірқазықтарымыз аспандағы темірқазықтай қазаққа алыстан еш әрекетсіз үнсіз қарап тұр.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1.1937 жыл: Қазақ зиялыларының тағдыры мен рухани-моральдық дағдарысы. Қ. Даркенов. «Ақиқат» журналы. №04. 04. 2012 ж.

2.Мәдениет мұралары Б. Майлин. «Ақиқат» журналы №05. 05. 2012 ж.

3.Қаралы кезеңнің құпиясы қырық қатпарлы. Бағила Кенжалиева. «Ақиқат» журналы №05.05.12.

4.Ұлт тұтастығының ұйытқылары немесе Әлихан Бөкейханов және біртұтас Алаш идеясы. Тұрсын Жұртбай. «Ақиқат» журналы №06.06.12.

5.Бізге «революция» керек пе?. Әбдірашит Бәкірұлы. «Ақиқат» журналы №06.06.12.

6.Жасасын Алаш автономиясы! Көркейсін Алаш! Қайтсек жұрт боламыз. Авторы. Мұстафа Шоқай. «Ақиқат» журналы №01.01.13 .

7.Қазақинтеллигенциясыныңұлтқалыптастырудағыұлағатықандай?немесе «Грядущий хам» кім? Аманхан Әлім. «Ақиқат» журналы №06. 06. 12.

8.Сәкен Сейфуллин «Ашық хат» (1924 ж) «Ақиқат» журналы №06.06.2012.

259

Идеи краеведческого образования официально воплотил в школьную практику приглашенный из Австралии в 1782 г. Ф. И Янкович де Мириево (1741-1814), составивший план организации школьного дела в России, принимая деятельное участие в трудах комиссии об учреждении училищ под руководством П.В. Завадовского. Комиссии было поручено составить учебные книги, «сочинить план» народных училищ и их устройства, «завести школы»по всей империи и подготовить способных учителей. Усилиями комиссии был создан «устав народных училищ в Российской империи» 1786 г., в основании которого лежало признание народного образования делом государственным. Устав явился фактическим первым в истории образования России официальным документом, где учителям «высших классов» было предписано собирать местные материалы «для объяснения и познания естественной истории». В Уставе оформлена мысль о возможности изучать в школе местную природу, промыслы и устраивать экскурсии для сбора сведений о губернских и уездных городах, а также их окрестностей. Для поддержания установленного по Уставу порядка Ф.И. Янкович писал предписания директорам и учителям высших классов присылать статистические и географические сведения о тех наместничествах, в которых они жили: программа включала описание состояния губернии, рек, озер, древней истории и народов, природных явлений, количество лиц обоего пола, обычаи и нравы, промыслы, гербы каждого уезда [5, c.38-39].

В 1862 г. Н.Х. Вессель, петербургский педагог, редактор одного из самых значительных журналов 60-х годов – «Учитель», занимаясь разработкой научных основ теории общего образования, определяет «местный элемент» учебных курсов общеобразовательной школы как важную составляющую своей концепции. Только «при изучении местного материала школа может быть вовлечена в область научной работы, разрушающей роковую грань между изучением и исследованием. Местность, в которой мы находимся, и люди, с которыми мы живем, – это окружающее составляет самый естественный, ничем не заменимый и вполне достаточный материал для всестороннего развития способностей человека, а, следовательно, и для общего образования его». Н.Х. Вессель был убежден, что если в учебный курс не входит местный элемент, то общеобразовательное училище не дает настоящего общего образования. Поэтому мыслитель предлагает ввести в школе специальный предмет «отчизноведение», базовыйдляпоследующегообразования,содержаниекоторогопредставлялибытриэлемента: местная география, естествознание и местная история [6, c.127-135]. После выступления Веселя с предложением создать учебники для отдельных местностей, которые послужили бы основой новой дисциплины, в 1867 году Министерство народного просвещения разослало циркуляр о «желательности учреждения при гимназиях библиотек о местном крае», однако реальные попытки создания местных учебников краеведения относятся к более позднему времени.

Теоретическое обоснование использования краеведческих материалов в обучении принадлежит К.Д. Ушинскому (1824-1871), основоположнику отечественной научной педагогики, который предложил ввести в учебные планы образовательных учреждений «отечествоведение». Теоретическая разработка применения краеведческих материалов в учебных заведениях России была весьма всесторонней вXX веке. В неё внесли значительный вклад многие ученые: педагог Э.Ф. Лесгафт, автор учебника «Отечествоведение», историки Н.П. Анциферов, С.В. Бахрушин, Б.Б. Веселовский, Н.А. Геникин (один из основателей экскурсионного дела), И.Е. Забелин, искусствовед-музеевед А.Н. Греч и многие другие. В советское время краеведение занимало свое достаточно прочное место в школах [7, c.12-15, 25-26] – и не только на уроках истории, но и в школьных музеях, выездных мероприятиях и т.д.

Таким образом, с момента своего возникновения и на протяжении двухсот лет происходил процесс формирования краеведческого образования, который нашел выражение в определении целей, содержания предметов, основных функций, форм и видов краеведческой деятельности в образовательных учреждениях.

261

В настоящее время в центре внимания историко-педагогической мысли вновь оказались идеиЯ.А.КаменскогоиК.Д.Ушинского,которыеполучилиновоезвучаниевсвязисзадачами обновлениянаучныхосновпедагогикииобразования.Краеведческоеобразованиеразвивается в настоящее время, как гуманитарное образование, ориентированное на освоение знаний, способов мышления, поведения и ценностей в системе «человек – край – общество». В настоящее время уже никто не сомневается в важности краеведческого принципа при изучении истории, а также литературы и географии. Обязательное наличие в содержании образования краеведения в качестве регионального компонента сегодня представляется неоспоримым.

Все сказанное особенно важно для студентов педагогического вуза – будущих учителей истории, которым и предстоит этот региональный компонент реализовывать. Тем более, что в Концепции нового учебно-методического комплекса по отечественной истории, введенной в

2014 году министерством образования и науки Российской Федерации, прямо предусмотрено использование «заданий для работы с историко-краеведческими материалами».

Расскажем об опыте работы в этом направлении, сложившемся на кафедре истории России за последние годы.

Три года назад приподдержке Российского гуманитарного научного фонда был реализован масштабный интернет-проект – создан научно-образовательный сайт «Источник. История Оренбургского края в опубликованных дореволюционных источниках» [8]. Целью проекта являлось системное введение в научный оборот и обеспечение широкого доступа к опубликованным в разрозненном виде дореволюционным источникам, которые в своей совокупности отражают процесс развития Оренбургского края с древнейших времен до февраля 1917 года во всем его многообразии (административно-территориальное, политическое, социально-экономическое, культурное развитие, изменения в повседневной жизни, место региона в и его жителей общероссийских процессах и событиях). Например, документы раздела «"Золотой век" края (1833-1856 гг.)» охватывают тридцатилетие, которое условно можно считать пиком развития региона в дореформенный период. Этот период характеризуется наивысшей инициативностью оренбургского руководства в сфере укрепления своих позиций в казахской степи и среднеазиатском регионе, а также в реформировании социокультурной сферы края. Период в значительной степени персонализируется яркой фигурой государственного деятеля общероссийского масштаба – оренбургского военного губернатора, а затем оренбургского и самарского генералгубернатора В.А. Перовского, несмотря на наличие в этот период и других ярких региональных руководителей. Все представленные источники систематизированы по группам: административно-политическое развитие; социально-экономическое развитие; казачество; культурное развитие; пограничные дела; войны за пределами края; культура повседневности. И в настоящее время, предлагая задания для семинарских занятий, мы адресуем будущих историков к первоисточникам, которые ранее были практически недоступны. Все выложенные документальные источники имеют методическое сопровождение. Причем предлагаемые вопросы имеют разный уровень сложности. Одни нацелены на выяснение понимания прочитанного, другие требуют аналитических выводов, третьипредлагают провести сопоставительныйанализ,кпримеру, результатовпереписии др. Работа с этими вопросами, помимо прочего, помогает будущему учителю истории проще сориентироваться в вопросе о том, какого рода задания можно предложить школьникам разного возраста в ходе изучения курса истории.

Такие сайты, посвященные региональной истории как составной части общероссийской, помимо прочего, являются объективной документальной основой для большего сплочения местных жителей на почве любви к Родине, то есть выполняют не только важную академическую, но и значимую общественно-политическую функцию.

Однако, на наш взгляд, такой сайт может оказать существенную помощь не только будущим историкам. Потенциальный круг пользователей гораздо шире: ученые-историки и источниковеды, краеведы, студенты высших учебных заведений, школьники средних и

262

старших классов общеобразовательных образовательных учреждений. Вообще же сфера использования проекта в принципе не имеет ограничений, поскольку предполагаемые к разработке и выставлению ресурсы вызовут интерес и потребность в их получении у научной общественности как России и ближнего зарубежья, так и стран дальнего зарубежья. Но, конечно, в первую очередь круг пользователей составят все-таки историки и представители гуманитарных наук (преподаватели, научные сотрудники, студенты, все, в той или иной мере интересующиеся прошлым России).

Три года действия научно-образовательного сайта «Источник» позволяет сделать некоторые выводы.

Во-первых, сайт оказался востребованным не только школьниками, студентами и действующими учителями и преподавателям, но также архивистами, библиотекарями, краеведами, так как в какой-то степени заменил отсутствующую академическую историю Оренбургского края дореволюционного периода, предоставил возможность познакомиться со многими малодоступными для широкой публики источниками по истории Оренбургского края, введенными в научный оборот до революции 1917 года.

Во-вторых, на наш взгляд, очень важным является то, что создание указанного сайта позволяет в настоящее время решать актуальную проблему преодоления ангажированной подачи информации, которая выражалась в публикации ряда документов только в отрывках, что нередко искажало их общий смысл.

В-третьих, внедрение данного научно-образовательного сайта в учебный процесс подготовки будущих учителей истории (в рамках архивной практики и курсов по региональной истории) позволяет заранее четко сориентировать преподавателей на использование данной уникальной справочно-информационной базы при развитии творческих способностей школьников.

Еще одной инициативой кафедры истории России стало проведение в Оренбургской области регулярного конкурса молодых ученых России и Казахстана «Историко-культурное наследие Оренбургского края и Приуралья» [9]. Этот инструмент работает на формирование учителя истории, обладающего такой компетенцией, как «готовность использовать систематизированные знания для постановки и решения исследовательских задач в области истории» (закреплена в действующем учебном плане по профилю «История и обществознание»). Согласно Положению о Конкурсе, принятому Оренбургским государственным педагогическим университетом совместно с Международным Фондом «Союз евразийских ученых», в качестве основной цели мероприятия выступает привлечение молодых ученых(школьников,студентов,лицввозрастедо25лет)пообестороныроссийскоказахстанскойграницыкизучениюисторииикультурытрансграничногоевразийскогоУралоКаспийского региона; поддержка молодых исследователей, занимающихся изучением истории и культуры родного края; увековечивание памяти выдающихся региональных историков и краеведов прошлого, занимавшихся изучением истории и культуры края (первый конкурсбылпосвященпамятиП.И.Рычкова,второй– В.Н.Татищева). Какпоказалапрактика, интерес к нему растет, заявки на участие приходят не только из Оренбургской, но и Челябинской, Самарской, Курганской областей, Башкирии, Москвы, из научных центров Казахстана - Актюбинской, Атырауской, Карагандинской, Западно-Казахстанской областей. Ачислозаявокпереваливаетзаполусотню,втомчисленеменеетрети– отстаршеклассников! Уже состоялись два таких конкурса, которые проходят один раз в два года в рамках международной научно-практической конференции «Большаковские чтения. Оренбургский край как историко-культурный феномен», и мы не можем не гордиться тем, что оба раза в числе победителей были магистранты и аспиранты нашего вуза, многие из которых работают сейчасвсистемеобразованияОренбургскойобласти.Важно,чтопередотправкойконкурсных работ независимому экспертному сообществу в Поволжский филиал Института российской истории РАН, как это предусмотрено Положением о Конкурсе, к предварительной экспертизе школьных проектов мы привлекаем студентов исторического факультета ОГПУ из числа членов СНО. Это позволяет заранее сориентировать будущих учителей истории на

263

необходимость осуществления со школьниками проектной исследовательской деятельности, показывает на практике особенности ее реализации, делает очевидными типичные ошибки, совершаемые школьниками в процессе подготовки своих исследовательских работ. Иными словами,целенаправленноеисистематическоеизучениекраеведческогоматериалапобуждает к научным исследованиям, самостоятельному поиску, стимулирует творчество, выражаемое как в учебном процессе, так и в научной сфере.

Такимобразом,кафедраисторииРоссииОренбургскогогосударственногопедагогического университета последние три года реализует курс на целенаправленное создание специализированного инструментария (база данных, регулярный конкурс), который, с одной стороны, дает расширенные возможности школьникам и их учителям истории пользоваться первоисточниками по региональной истории, а с другой стороны, создает ситуацию творческого соревнования в наиболее эффективном использовании краеведческого материала школьниками и молодыми специалистами и формирует у будущих учителей истории навык адекватной оценки результатов исследовательской проектной деятельности учеников. Логика этой работы заставляет сегодня перейти к следующим этапам формирования профессиональной компетентности будущего учителя истории средствами краеведения. Они будут связаны, во-первых, с созданием хрестоматии по истории родного края, в которой краеведческий материал четко увязан с общероссийским историческим процессом, что позволит более эффективно реализовывать требования действующего историко-культурного стандарта школьного образования в этой сфере. Во-вторых, будет поставлена задача отработки навыка публичной демонстрации перед школьниками краеведческого материала в жесткой увязке с историей России в целом, для чего планируем учредить на базе одной из наших научно-методических площадок так называемые «Исторические чтения», в рамках которых студенты и студенческие микрогруппы могли бы раскрывать перед школьниками разных возрастов те или иные вопросы региональной истории в рамках внеклассных мероприятий.

Список использованной литературы

1.Алешина С.А. Исторический опыт советской России 1920-х гг. по подготовке учительских кадров (на материалах Оренбуржья) // Кадырбаевские чтения-2016. Материалы V международной научной конференции. – Актобе: Б.и., 2016. – С.324-328.

2.Алешина С.А. Традиции педагогического профессионального образования (на примере Оренбургской губернии). Оренбург: Агентство Пресса, 2016. – 188с.

3.Любичанковский С. В. Будущее, которое мы создаем сами. О развитии студенческой науки на историческом факультете Оренбургского педагогического университета//Исторический факультет ОГПУ: прошлое, настоящее, будущее (30-летию посвящается). -Оренбург: Изд-во ОГПУ. 2012. -220с. -С.106-144.

4.Лихачев Д. С. Заметки о русском // Лихачев Д. С. Избранные работы в трех томах. Том

2.– Л.: Худож. лит., 1987. – С.418-494.

5.Питинова Т.Г. Исторический опыт организации краеведческого образования в России 18-19 вв.// XXV Бирюковские чтения. Сб. ст. – Челябинск: Изд-во ЧГПУ, 2004. – С.37-41.

6.Вессель Н. Х. Очерки об общем образовании и системе народного образования в России / сост. чл.-кор. АПН РСФСР проф. В.Я. Струминский. – М.: Учпедгиз, 1959. – 318с.

7.Краеведение и перестройка. Материалы первого областного совещания краеведов Оренбуржья. – Оренбург: Б.и., 1989. – 88с.

8.Научно-образовательный сайт «Источник. Документы по истории Оренбургского

края». Режим доступа: www.istok56.ru. Последнее посещение: 12.11.2016 г.

9. Любичанковский С.В. От научного редактора // Восьмые Большаковские чтения. Оренбургский край как историко-культурный феномен: сборник статей международной научно-практической конференции / науч. ред. С. В. Любичанковский. — Оренбург : Изд-во ОГПУ, 2016. — С.9-12.

264

«ТАРИХ» МАМАНДЫҒЫНЫҢ 1-КУРС СТУДЕНТТЕРІНЕ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ ҚҰРЫЛУ ТАРИХЫНА ҚАТЫСТЫ ДЕРЕКТЕРДІ ОҚЫТУДЫҢ ТИІМДІ ЖОЛДАРЫ Б.Б. Кәрібаев,

ҚР ҰҒА корр.-мүшесі, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, Қазақстан тарихы кафедрасының меңгерушісі, т.ғ.д., профессор

2012жылдың соңындаҚазақстан Республикасының Президенті Н.НазарбаевҚазақстанның ұзақ мерзімге арналған «Қазақстан - 2050» бағдарламасын жария еткені мәлім. Бағдарламаның басты мақсаты - мықты мемлекеттің, дамыған экономиканың және жалпыға ортақ еңбектің негізінде берекелі қоғам құру, Қазақстанды әлемнің ең дамыған 30 елінің қатарында енгізуболды. Оны орындау үшін Елбасы ұзақ мерзімге арналған жеті басымдықты іске асыруды атап көрсетіп, солардың біріне – «Білім және кәсіби біліктілік – қазіргі білім жүйесінің, кадрларды даярлау мен қайта даярлаудың негізгі бағдарларын нақты айқындап берді. Осындай бағдарлардан кейін елімізде «Халық тарих толқынында» бағдарламасы, одан кейін «МәңгілікЕл»идеясыжүзегеасырылабастады.Аталғанбағдарламаменидеяныңнегізгі орындаушылары – тарихшылар екенін өмірдің өзі дәлелдеп, көрсетіп отыр. Осыған орай, елімізде тарихшылардың рөлі артып, беделі бір көтерілді. Сонымен қатар еліміздегі жоғары оқуорындарында «тарихшы»мамандығынадегенсұраныстардабірденартты.Өйткенібүгінгі тарихшы - студент - ертеңгі орта мектептерде тарих, қоғамтану пәндерінің мұғалімі ретінде жас буынды тәрбиелейтін, идеологиялық жұмыстардың бел ортасында жүретін, ЖОО–да, ғылыми-зерттеу мекемелерінде ізденістер жүргізетін зерттеуші, мемлекеттік биліктің әр деңгейінде, әр саласында қызмет атқаратын маман - тұлға.

Болашақ тарихшы маманның негізі ЖОО-да бакалавр сатысында қаланады. Осы сатыда бағдарламаға сай өтетін әрбір пәннің алатын орны мен маңызы ерекше. Сондай пәндердің ең бастыларының біріне – ел тарихының ортағасырлардағы кезеңін қамтитын базалық пән – «Ортағасырлардағы Қазақстан тарихы» пәні.

«Ортағасырлардағы Қазақстан тарихы» пәні – XIII ғасырдың басынан XVIII ғасырдың алғашқы 30 жылдығы аралығында Қазақстан аумағында болған тарихи үдерістерді қамтиды. Бұл кезеңде ел тарихы үшін аса маңызды оқиғалар, мәні мен маңызы зор өзгерістер болып өтті. Болашақ кәсіби тарихшы үшін сол тарихи оқиғалардың алғышарттарын, себептері мен салдарларын, даму барысын білу жеткіліксіз. Болашақ кәсіби тарихшы сонымен қатар сол оқиғаларға қатысты зерттеулердегі тұжырымдарды және сол оқиғаларды баяндайтын ортағасырлық жазба деректер мен олардың мәліметтерін де білуі қажет. Осыған байланысты біз төменде хандық дәуірдің аса күрделі оқиғаларының біріне жататын – «Қазақ хандығының құрылу тарихы» атты тақырыпты оқыту барысында оған қатысты дерек мәліметтерін студенттерге үйретудің тиімді жолдары жөнінде қарастырмақшымыз.

XY ғасырдың ортасында Қазақ хандығының құрылуы - Қазақстан аумағында ежелден бері үздіксіз жалғасып келе жатқан этникалық үдерістің, мемлекеттілік, мәдени, рухани дамулардың және XIV-XV ғасырлардағы Шығыс Дешті Қыпшақ аумағындағы Әбілқайыр хандығы мен Ноғай Ордасы, Мауереннахрдағы Темір әулетінің мемлекеті, Моғолстан мемлекеті секілді саяси құрылымдар арасындағы саяси қарым - қатынастардың заңды қорытындысы болып табылады. Сондай-ақ Қазақ хандығының құрылуы – ортағасырлық Қазақстан тарихындағы ұлттық сипаттағы мемлекет пен ұлттық сипаттағы этносты тарих төріне шығарған аса маңызды оқиғалардың бірі[1, 275 - б.].

Мұндай аса маңызды оқиғаларды түсіну, меңгеру студенттерге қиындықтар туғызады.Оны терең ұғынудың ең тиімді жолына – сол мәселеге қатысты жазба дерек мәліметтерін жүйелі түрде білу жатады.

Тақырыпқа қатысты дерек мәліметтерін жүйелі түрде меңгерудің бір жолына ғылымда белгілі,ғылымиайналымғатүскендерекмәліметтерін белгілібірпринциптергесайсыныптау, топтастыру жатады. Қазақ хандығының құрылу барысына қатысты дерек мәліметтерін проблемалық, хронологиялық, мәселеге қатыстылық тұрғылардан топтастыруға болады.

265

Біздің ойымызша, дерек мәліметтерін соңғы принцип, яғни дерек мәліметтерінің мәселеге қатыстылығы жағынан топтастырған тиімді. Осы жағынан алған алғанда дерек мәліметтерін екі үлкен топқа бөлуге болады. Бірінші топқа – Қазақ хандығының құрылу барысына тікелей қатысты жазба деректерді жатқызамыз. Бұл топтағы дерек мәліметтері хандықтың құрылу барысын баяндайды, оқиға барысындағы тарихи тұлғалар туралы айтады. Ал екінші топқа - хандықтың құрылу барысына жанама қатысты деректерді жатқызамыз. Бұл топтағы дерек мәліметтерінде хандықтың құрылу барысы тікелей айтылмайды, бірақ жоғарыда айтып өткеніміздей, XV ғасыр ортасындағы Шығыс Дешті Қыпшақ аумағындағы Әбілқайыр хандығы мен Ноғай Ордасы, Мауереннахрдағы Темір әулетінің мемлекеті, Моғолстан мемлекеті секілді саяси құрылымдар арасындағы саяси қарым - қатынастардың заңды қорытындысы.Олай болса,осысаяси үдерістерді баяндайтын жазбадерек мәліметтерінің бәрі

– екінші топтағы дерек мәліметтеріне жатады. Әрбір студент тақырыпқа қатысты жазба деректерді меңгеру барысында осыны, яғни жазба деректердің осылай екі топқа бөлінетінін жақсы білгені жөн. Деректермен танысу барысында ол алдымен, дерек мәліметтерінің қай топқа жататынын нақтылап алуы тиіс. Оқытушы жасаған жұмыс жоспарына сәйкес студенттер ол дерек мәліметтерін келесі практикалық жұмыстарда, студенттердің өзіндік жұмысын орындау барысында меңгереді.

Енді тақырыпқа тікелей қатысты деректерге қандай дерек мәліметтері жатады, оларды қалай меңгерген тиімді деген сауалдар төңірегінде қарастырсақ.

Қазақ хандығының құрылу барысына тікелей қатысты жазба деректер көп емес, бірнешеу ғана. Олардың ішіндегі ең маңыздылары екеу. Біріншісі – Мұхаммед Хайдар мырза Дулатидың «Тарих-и Рашиди», екіншісі - Махмуд бен Уәлидің «Бахр ал-асрар фи манакиб алахйар»атты еңбектеріндегі мәліметтер. Біздің әдістемелік мақаламыздың тақырыбы– бірінші дерек мәліметтеріне арналғандықтан, қалған шығармалардың мәліметтерін меңгеруді басқа жұмыстарымыздың еншісіне қалдырамыз.

«Тарих-и Рашиди» еңбегі XVI ғасырдың 40-шыжылдарыжазылса,МахмудбенУәлиеңбегі XVII ғасырдың 40-шы жылдары жазылған, яғни ондағы Қазақ хандығының құрылу барысына қатысты мәліметтер Дулати дерегінен алынған. Кейбір өзгешелігі болмаса, соңғы автор Дулати мәліметтерін қайталайды. Олай болса, Қазақ хандығының құрылу барысын баяндайтын басты, негізгі дерек – Дулати дерегі екенін студенттің біліп алғаны жөн. Сол себепті де әрбір студент «Тарих-и Рашиди» мәліметтерін ұғыну үшін алдыменен дерек авторын, оның шығу – тегі мен ата-бабалары, өмір жолы, қызметі, шығарманы жазу тарихы секілді қосымша материалдарды меңгеруі тиіс.

Мұхаммед Хайдар Дулати есімімен және оның еңбегінің атауымен орта мектептің бағдарламасын меңгерген әрбір оқушы таныс. Сондай-ақ олар Керей мен Жәнібек хандардың Әбілқайыр ханнан бөлініп, Жетісу өңіріне қоныстануы жөніндегі мәліметтерді де біледі. Мұның бәрі орта мектептің «Қазақстан тарихы» оқулығында қарастырылған. Мектеп бағдарламасының негізгі мақсаты – оқушыларды тарихи білімнің негіздерімен таныстыру болып табылады. Ал ЖОО-да мамандықтар арнайы бекітілген бағдарламалар бойынша даярланады да, олардың мақсаты – кәсіби мамандар даярлау. Сол себепті ЖОО-ның «тарих» мамандығыныңтиптікбағдарламасынанегізделіпжасалғанпәнніңоқу-әдістемеліккешенінде, силлабустар мен СӨЖ-дерде «Мұхаммед Хайдар Дулати және оның «Тарих-и Рашидиі» атты тақырыпқа арнайы сағаттар бөлуге болады. Осы бөлінген сағаттарды қалайша болашақ тарихшылар тиімді пайдаланып, берілген тақырыпты қалайша талапқа сай меңгере алады, сол жөніне көшсек.

МұхаммедХайдарДулати(1499-1551) – ортағасырлықтарихшы,ақын,мемлекетқайраткері болған тарихи тұлға. Оны бүкіл әлемге танымал еткен еңбегі – «Тарих-и Рашиди» атты туындысы. Екі бөлімнен тұратын тарихи шығарманың бір бөлімі тарихи сипатта болса, екіншісі мемуарлық сипатта жазылған. «Тарих-и Рашидидің» екі бөлімінде де XIV-XVI ғасырлардағы Қазақстан тарихына қатысты құнды мәліметтер кездеседі. Ондағы тарихымызға қатысты ең басты дерек мәліметіне – Қазақ хандығының құрылу тарихын баяндайтын және хандықтың бір ғасырға жуық тарихына қатысты мәліметтер жатады[2, 110-

266

111 - бб.]. Отандық тарих ғылымында Дулатитанусаласы біршама жақсы дамыған. Мұхаммед Хайдар Дулатидың өмірі мен шығармашылығы жөнінде еңбектер жеткілікті деп санауға болады[3; 4; 5; 6; 7; 8; 9.]. Бұл мәліметтерді білу және меңгеру – «тарих» мамандығындағы студенттер үшін өте маңызды және қажетті.

Ең алдымен, студенттерге тақырыпты меңгеру үшін оқытушы нақты мақсат қойып, соған байланысты міндеттер қоюы тиіс.

Студенттергеқойылармақсат- «М.Х.Дулатидыңөмірінжәнеоның «Тарих-и Рашиди» атты еңбегіндегі қазақ тарихына қатысты мәліметтерді терең меңгеру»деген мақсат қойылуы тиіс. Мақсатқа жету үшін мынадай міндеттерді студенттер орындауы қажет.

1.М.Х.Дулатидыңшығу-тегін,ата-бабаларынбілу,олардыңмоғолқоғамындағыатқарған рөлі мен алатын маңызын білу;

2.М.Х.Дулатидың өмірін, қызметін білу;

3.«Тарих-и Рашиди» еңбегінің жазылутарихын білу;

4.«Тарих-и Рашиди» дерегіндегі Қазақ хандығының құрылу барысын баяндайтын мәліметтерді конспектілеу және олардың маңызын білу.

Осындай, нақты міндеттер қойылғаннан кейін қажетті әдебиеттерді ұсыну қажет. Алғашқы үш міндетті білу төртінші міндетті орындауға, меңгеруге жол ашады. «Тарих-и

Рашиди» кітабының қазақша аударылған басылымында, оның «Алғы сөзінде», Ә.Дербісалиевтің тарихи-филологиялық зерттеу еңбегінде, сондай-ақ М.Х.Дулатиға арналған оқулар мен халықаралық конференция материалдарында алғашқы үш міндетті орындауға болатын материалдар жетіп артылады. Студент тек олардан өзіне қажетті материалдарда ала білуі керек.

М.Х.Дулатидың шығу-тегі мен ата-бабаларын, өмірі мен қызметін білгеннен кейін студент шығарманың өзімен танысып, ондағы Қазақ хандығының құрылу тарихын баяндайтын мәліметтерді меңгеруге кіріседі. Ол үшін оған мынадай шараларды рет-ретімен орындауы тиіс.

Біріншіден, шығармадағы тақырыпқа қатысты мәліметтермен танысу қажет. Екіншіден, мәліметтерде кездесетін тарихи тұлғаларды жеке жазып алып, шығарма соңындағы «Түсініктеме» атты бөлім бойынша сол тұлғалардың кімдер екенін білу қажет. Содан кейін ғана барып, хандықтың құрылуын баяндайтын мәліметтерді конспектілеу керек. Осындай шараларды жүзеге асырғаннан кейін мәліметтерді бірнеше рет қайталап оқып шығу керек, мұндай шара жаңа материалдардың ойда сақталуын күшейтеді. Немесе топтағы студенттермен игерген материалдар жөнінде пікір алысу қажет. Осындай шараларды орындағанда ғана барып, оқытушының студенттер алдына қойған мақсаты толық орындалды депсанауғаболады.Осындайәдістемелікнұсқауларментанысып,оныорындағанстудентқана тақырыпты өте жақсы игерді деп есептеуге болады және ол өзіндік жұмысты тапсыру барысында жоғары баллға қол жеткізеді.

Осылайша, жоғарыда айтылған ойларымызды түйіндей келе, ортағасырлардағы Қазақстан

тарихының өте маңызды бір кезеңі - хандық Қазақ хандығының құрылуымен басталады. Бұл тақырыпты өте жақсы меңгеру үшін оған қатысты негізгі жазба деректі білу қажет екен. Мақалада айтылған кеңестер мен нұсқауларды орындағанда ғана студент жақсы нәтижеге қол жеткізеді.Сондай-ақбасқадатақырыптарғақатыстыдерекмәліметтерінұғынудакөмегітиеді. Осылайша, болашақ кәсіби тарихшының қалыптасуы оқытушының кеңестері мен нұсқауларын бұлжытпай орындаудан басталады.

ӘДЕБИЕТТЕР:

1.Тарих-и Рашиди // Материалы по истории Казахских ханств XV-XVIII веков (Извлечения из персидских и тюркских сочинений). Сост.: С.К.Ибрагимов, Н.Н. Мингулов, В.П. Юдин. – Алма-Ата, 1969. – 652 с. МИКХ., - Алма-Ата, 1969. – С. 185-231.

2.Дулати М.Х. Тарих-и Рашиди (Хақ жолындағылар тарихы). – Алматы, 2003. – 616 б.

3.Дербісәлиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары (тарихи-филологиялық зерттеу). –

Алматы, 1995. -198-202 бб.

267

4.Мирза Мухаммед Хайдар. Тарих-и Рашиди. Введ. перевод с персидского А.Урунбаева, Р.П. Джалиловой, Л.М. Епифановой. Примечание и указат. Р.П. Джалиловой, Л.М. Епифановой. – Ташкент, 1996. – 728 с.

5.МирзаМухаммедХайдар.Тарих-иРашиди.Введ.переводсперсидского А.Урунбаева, Р.П. Джалиловой, Л.М. Епифановой. Примечание и указат. Р.П. Джалиловой, Л.М. Епифановой. Предисловие ко второму изданию М.К. Козыбаева, К.А. Пищулиной. – Алматы,

1999.

6.Мұхаммед Хайдар Дулати - гос.деятель, выдающийся ученыйисторик. Жинақ. Тараз.

1997.

7.Материалы международной научно-теоретической конференции, посвященной известному ученому историку Мухаммед Хайдар Дулати. Тараз: Ғылым, 1997-230с.

8.М.Х.Дулати.Ойшыл.Тарихшы.Жазушы.Қолбасшы.Халықаралықғылыми-теориялық конференция материалдары. 3-4 маусым, Алматы, Қазақ университеті, 1999 ж.

9.«М.Х.Дулатидың515жылдығынаарналған «М.Х.Дулати– тарихитанымыжәнеқазіргі кезең» тақырыбындағы «»VIII Дулати оқулары» Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясының материалдары. Тараз: Тараз университеті,2014.- 359 б.

ПРОБЛЕМНО-ОРИЕНТИРОВАННОЕ ОБУЧЕНИЕ В ПРОЦЕССЕ ПРЕПОДАВАНИЯ ИСТОРИИ КАЗАХСТАНА

Г.Б. Хабижанова,

д.и.н., проф. кафедры истории Казахстана КазНУ им. аль-Фараби

Проблемная форма обучения относится к активным технологиям, способствует развитию творческого потенциала обучаемого, самостоятельному поиску решения поставленных вопросов, а также формированию компетенции командной работы. При этом, как и у любого подхода, в проблемно-ориентированном методе есть и свои минусы.

Внастоящий период важнейшим направлением усовершенствования системы образования

вобласти исторических знаний является не простое освоение студентами имеющегося комплекса эмпирического материала, но включение их собственного исследовательского опыта, стимулирующего развитие учебного процесса. Современные требования образовательной системы к формированию профессиональных компетенций предполагают умение студентами самостоятельно и творчески подходить к решению учебных заданий и, в конечном итоге, предлагать свои собственные способы их выполнения [1]. В свою очередь, это требует определенной подготовки обучающихся, так как студент должен быть готов к участию в дискуссиях, к восприятию уже известного учебного материала на новом, в большинстве случаев академическом уровне. В этой связи, такой метод как проблемноориентированное обучение, предполагает предварительную работу студентов к лекциям преподавателя. Тогда все участники учебного процесса будут вовлечены в процесс мыслительной деятельности. Известно, что метод проблемного обучения предполагает организации преподавателем проблемной ситуации в целях активизации самостоятельной деятельности студентов для творческого освоения учебного материала. При этом необходимо помнить, что «уровень обсуждаемой проблемы позволял перейти от простейших вопросов к широкой постановке проблемы».

Вкачестве примера, предлагается такая тема учебной программы курса отечественной истории, как исторические источники. В этом случае студенты при анализе такого источника как памятники устного народного творчества должны применить историко-сравнительный метод, т.е. провести сравнительный анализ всех имеющихся источников по данной проблеме.

268

Известна следующая классификация проблемных постановок по новизне анализируемого материала, уровню информативности его содержания и другим методическим особенностям

[2].

Учитывая все возрастающее значение произведений устного народного творчества для изучения этноисторических, социополитических и культурных вопросов особенно для реконструкции исторического прошлого, так как классические источники имеют ограниченные возможности для комплексного исследования, в условиях анализа традиционного кочевого общества роль устной историологии трудно переоценить. Историческая основа сюжетной линии эпоса позволяет идентифицировать исторические факты и эпические события, что достигаетсяпутем сопоставления классических источников с литературными, в данном случае с эпическими произведениями. Им присуща та полнота изображения, которая позволяет исследователю, владеющему знаниями других видов источников, воссоздать необходимые элементы исторической картины мира, ведь большинство эпических произведений имеют характер энциклопедичности. Главной трудностью практики исследований этого жанра исторической литературы является, как известно, правильное определение напластований от архаического (мифического) периода до реальных событий.

Технологияпроблемногообученияактуальнасегоднякакникогдавпроцессепреподавания истории. Использование технологии проблемного обучения позволяет организовывать подобные занятия как в группе, так и индивидуально. Соблюдая определенные этапы использования технологии проблемного обучения, такие как постановка проблемы,

269

выдвижение гипотез по ее решению, подбор аргументов, анализ источников, выводы, необходимо учитывать особенности применения проблемного обучения в различных его видах,таких какигроваяпроблемнаяситуация,проблемнаязадача,фронтальный эксперимент и др. [3]

Кроме технологии проблемного обучения в числе современных методов активно используются презентации, викторины, ролевые игры, анкетирование, кейс-стади, электронные проекты и др. Широкое использование современных технологий обучения при получении историческогообразованияставит студентанаместоисследователя,погружает его в изучаемую эпоху, учит определять цель и совместно с преподавателем искать решений, т.е. обучение студента происходит в сотрудничестве.

Изучение фольклорных произведений в контексте преподавания истории в вузах требует на сегодняшний день активного внедрения новых современных методик. На материале эпоса можно исследовать такие важные проблемы как фольклорные взаимосвязи, существовавшие между народами, взаимовлияние, выражающееся в сходстве сюжетных линий устнопоэтического творчества, проявлявшегося не только между близкими в этническом отношении общностями, но и жившими по соседству народами, поиск культурноисторических параллелей, синкретичность содержания источников устной исторической традиции, типологию образов.

ЛИТЕРАТУРА:

1. БыковА.К.Методыактивногосоциально-психологическогообучения.Учебноепособие. Москва, 2006.

2.Дьюи Д. Проблемное обучение// Режим доступа www.den-za-dnem.ru/files- 00003/prob2.doc. Дата обращения 25.12.2015.

3.Методические и справочные материалы по внедрению развивающих педтехнологий в профессиональное образование. /Под научной редакцией Н.Н. Михайловой/. ИРПО, М.: Издательский центр АПО, 2000.

ЗИЯТКЕРЛІК ҚОҒАМДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДА ТАРИХИ БІЛІМ БЕРУДІҢ МАҢЫЗЫ

А.М. Әбділдабекова, Э.Т. Телеуова,

т.ғ.к., әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың доценттері

ХХІ ғасырдың әлемдік ұстанымдары қоғамдық дамудың өзіндік талаптарын қойып отыр. Оған бәсекелестікке қабілеттілік, белсенді зияткер тұлғаның іс-əрекетін жүйелі тұрғыда қалыптастыру, қоғамдық бірегейлікті мемлекеттік деңгейдегі жүзеге асыру жолдары кіреді. Білім беружүйесібұл әлемдік деңгейдегі ең бірқуатты күш болыптабылады.Білім, ғылымды өзге елден іздеп, ой-өрісін кеңейтіп, ғылыми жаңалықта ашқан ірі ғұламаларды тарихтан білеміз. Қазақтың даласынан шығысқа және батысқа қарай білім алуға ұмтылу ертеден қалыптасқан үрдіс. Оған өзге елде білім алған ертедегі Анахарсис философ, орта ғасырдағы әл-Фарабиден бастап кейінгі ХХ ғасыр басындағы қазақ зиялыларынан бүгінгі «Болашақ» бағдарламасы бойынша білім алған жастарымзды атап өтсек болады. Білімді егер комерциялық продукт деп қарайтын болсақ, қай заманда болсын оның сұранысы жоғары болды. Сондықтан сапалы және жеке адамның сұранысына сәйкес білім алатын орнын таңдау құқысы бар. Әлемдік жоғары білім беру жүйесі-бұл ірі мемлекеттердің өзара бәсекелестік алаңы. Ұлттық экономика, саяси ахуал, мәдени өмірі - жоғары білім беру жүйесінің ортақ шарттарын анықтайды.

Сапалы білім зияткерлік ортаны қалыптастырудың кепілі. Бүгінде адам капиталын сарқылмайтын энергия күші ретінде қарау заңдылық. Қоғамның алға ілгерлеуіде адамның санасына тәуелді. Олай болатын болса, қоғамымыздың даму жолын қалыптасыруда тарихи

270

білімнің берері мол. Ол ең алдымен тарихи өткеніміздің қалайда бүгінгі қоғамның сабақтастығы ретінде қарауға нақтылайды.

Бұл мәселенің жалпыхалықтық маңызы жоғыры мінберден айтылуда. Елбасының «Қазақстан жол-2050»: «Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ»Жолдауында айтылған «Мәңгілік Ел» ұлттық идеясы, белсенділігі жоғары зияткерлік қоғамды қалыптастыруға, азаматтық ұстанымға, әлеуметтік жауапкершілік, қазақстандық қоғам игілігі үшін еңбек ету дайындығын, отансүйгіштік пен бірігу сезімін тәрбиелеуге бағытталған[1]. Бүгінгі Қазақстан қоғамының тұтастай алғандағы әлеуметтік әлеуеті, зияткер тұлғалық қабілетті дамытуға мүмкіндік беруде. Барлық деңгейдегі білім беру жүйелерін қаржыландыруды жақсарту, педагог мәртебесін көтеру, білім беру менеджментінің сапасын жақсарту, электронды оқулықтарды жүйелі түрде енгізу, мектепке дейінгі білім беру мен тәрбие, орта білім, техникалық және кәсіптік білім, жоғары және жоғары мектептен кейінгі білім беру, тәрбие жұмысы және жастар саясаты тәрізді мәселелерді түбегейлі шешу міндеттерін қамтиды. Бұл міндеттерді жүзеге асыру оқытушының қабілетімен байланысты. Оқытушыкәсіби деңгейі жоғары, интеллектуалдық, шығармашылық әлеуеті мол тұлға. Ол оқытудың жаңа технологияларын өмірге ендіруге дайын, оқу-тәрбие ісіне шынайы жанашырлық танытатын қоғамның зияткер тұлғасы. Зияткерлік қоғамның негізін қалайтын мектеп болып табылады. Қазақстанда зияткерлік арнайы мектептердің ашылуы, осы бағыттың бастауы ретінде қарауға болады. Сондықтан да, мектеп алдындағы басты міндет ХХІ ғасырдың азаматы, дүниежүзілік мəдениетті танитын, төл мəдіниетін құрметтей білетін, рухани дүниесі бай, интеллектуалдық өрісі кең, білімі жоғары, құқықтық құжаттық мəдениеті, жан жақты ақпараттандырылған, заман талабына сай, белсенді тұлғаны қалыптастыру. Әрине, бұл өте жауапты, бірақ жүзеге асыруға тұрарлық міндет. Ол үшін кәсіби құзырлы мамандар қажет. Білім беруде кәсіби құзырлы маман болу үшін, өз пәнін жетік білуі, оқушының шығармашылығы мен дарындылығына жағдай жасай алуы, тұлғалық-ізгілік бағыттылығы жоғары, педагогикалық шеберлік пен өзінің іс-қимылын жүйелілікпен атқаруға қабілетті, оқытудың жаңа технологияларын толық меңгерген, отандық, шетелдік тәжірбиелерді шығармашылықпен қолдана білетіндігі шарт.

Тарихи тұрғыда қоғамының сұранысындағы зияткерлік ұғымының мәселесін талдап көрелік. XXI ғасырда, адамзат өмір сүруінің императиві(бағыныштылығы) ғалымдармен қоғамның жаңа типі – постиндустриалды қоғамға кіру қажеттілігімен түсіндіріледі. Көптеген философтар мен экономистердің пікірі бойынша, бұл қоғам типін сипаттаудағы негізгі түсініктер «зияткерлі-ақпараттық өркениет», «қоғамдық интеллект өркениеті», «білімділік қоғамның өркениеті» болып табылады. Барлық әлеуметтік-мәдени жүйелердің дамуында, интеллектуалды және ақпараттық ресурстар басыңқы рөлде болуы, болашақтың функциясын жүзеге асыруды қамтамасыз ететін: болжам, жоспарлау және т.б. сынды білім, мәдениет және ғылымның бірегейлілігі болып, қоғамдық интеллект саналатын постиндустриалды қоғамның қалыптасуындағы анықтаушы тенденциялардың бірі ретінде орын алады[2].

Байқағанымыздай, XXI ғасыр қоғамының әлеуметтік табиғи эволюция тұрақтылығының жаңа сапасына өту, адамның бұрын өмір сүрген қоғамынан басқаша, заманауи әлеуметтік жүйедегі тұлғаның рөлінің радикалды өзгерістерімен тығыз байланысқан. Тұлғаның шығармашылық мүмкіндіктері, жаңа білімді қалыптастыруға деген, үлкен көлемдегі әр түрлі ақпаратты өңдеумен жүйелеуге деген мүмкіндіктері, оның интеллектуалды потенциалы және танымдық тәжірбиесі оның ертеңгі күнгі ресурстарына айналады. Постиндустриалды қоғамдағы заманауи адамның күнделекті өміріне тән күрделілік, кездейсоқтық, біртектіліксіз өмір қоғамдық сферада адам бостандығы арқылы көрініс табады. Заманауи қоғамның инновациялық үрдістер бастапқы мәнге ие ақпараттық, постиндустриалды типке өтукезіндегі сипатының өзгеруі, білімнің рөлінің өсуіне алып келеді, және ең маңыздысы, қоғамның және индивидуалды интеллектің жүзеге асуында маңызды әлеуметтік функцияны қосатын білімділік процесс түсінігіндегі айтарлықтай трансформацияларға ұсынылады. Бұл жағдайда, ең алдымен, білім деген дайын ақпарат алу ойынан бас тартып, білім сөзін жеке тұлғаның қалыптасуындағы,мансаптық өсудегіпайдаланатынқұралретіндетүсіну керектігіайтылады.

271

Мұндай жағдайлар негізгі дидактикалық құбылыстардың бірі – білім түсінігін қайта қарастыру керектігіне алып келеді. Оның жаңаланған құндылық бағыттарының спектрын талдау, оның мақсатын жаңаша түсіндіру және нормативті сипатын анықтауға жағдай жасайды. Мұндағы басты мәнге ие адамды қоғам заңдылықтарына бағынатын пассивті продукт ретінде емес, адамды өзінің «кепілдіксіз және алдын ала болжамсыз заңдылықтарымен жүретін» , «тарих сынына» жай ғана бағынатын емес, керісінше өз болашағын нұсқаларды таңдау тәжірбиесі арқылы қалыптастыратын субьект ретінде қарастыру ұсынылады. Сондықтан да, бүгінде заманауи білімнің құндылықтық-мақсаттық сипатын ғылыми түрде анықтауда қолданылатын, оқушы өз санасында методолгоиялық ұстаным ретінде пайдаланатын субъективтілік идеясымен байланыста болуы кездейсоқ емес. Мамандардың пікірі бойынша, дәл субъективтілік идея, адамның даму динамикасындағы жүйе құрушы функцияны атқарады. Адамның субъективтілігін, оның белсенділігінің стимуляциясының түрлі формасын анықтайтын өзін-өзі ұйымдастыру қабілеті ретінде қарау, өзін өзгерту, арнайы адами қабілеті түсінігімен түсіндіріледі және жоғары сапалы деңгейге өтуді қамтамасыз ететін дамудың негізгі механизмі ретінде қарастырылады. Бұл байланыста, жоғарғы деңгейлі маңызды тапсырма ретінде қарастырылып отырған өзін-өзі дамыту мен интеллектуалды дамуында, танымдық қызметінің тәжірбиесінің қалыптасуында және өз жолын табуы кезінде оқушыға заманауи білімнің көмек бере алу мәселесі постиндустриалды қоғам дәуіріндегі, білімді ұйымдастырудағы құндылықтар құрамына аса зор талап қоя білуді көздейді. Анығы, бұл жағдайда минимум екі бір-бірімен байланысты сұрақтар бойынша дидактикалық позициялардың рәсімделуі ерекше маңызға ие болады: 1) білімнің даму үстіндегі мақсаттары мен оның түрлерінің жиынтығы қандай; 2) әрбір мақсатқа жетуді қамтамасыз ете алатын білім құрамының қалыптасу бағыттары қандай[2]. Білімнің дамушы мақсаттары: - оқушыларды интеллектуалды дамытуға оқытудың жоспарлы деңгейімен сәйкес келеді; - таным тәжірбиесін оқытудағы оқушылардың қалыптасып жатқан білімінде сипатталады, ол өз кезегінде сананы басқарудың тәжірбиесі ретінде, танымдықбелсенділіктің тұрақтандыру тәжірбиесі ретінде қарастырылады. Дегенмен, заманауи түсіну деңгейі, сонымен қатар мектеп деңгейіндегі сұрақтар ғылыми мәннің қажетті деңгейіне жете алмайды. Жекелеген жағдайларда, білімнің дамытушы мақсаттарының спектрын ерекшелеу принципі толыққанды анық еместігін атап көрсету керек, оқушылардың интеллектуалды дамуының жоспарланған деңгейіне жеткізетін базалық құрал ретіндегі білім құрылымына қойылатын талаптарды қалыптастыру бағыттары да айқын емес. Осы сынды жағдайлар сөзсіз оқушылардың интеллектуалды дамуының идеяларын маңызды құндылыққа айналдыру жолында, бірқатар кедергілерді тудырары сөзсіз. Ол егер жүзеге асса, заманауи білімнің дидактикалық жүйесін жоспарлау мен жүзеге асыру бағыттарының спицификасын анықтауға мүмкіндікберетінеді.Өзкезегіндебұлмектепбілімініңтәжірбиесіндекөріністаппауымүмкін емес. Біз қарастырып отырған субьективтілік принципі білім аспектісінде аз көрініс тапқанын айта кету керек. Бірақ, осыған қарамастан оны қолдану базалық идеялардың жаңа деңгейге шығуында, принциптік мәнге ие болады, олар постиндустриалды қоғамға тән білім құндылықтарын байыта алады.

Ендеше, бүгінгі білім мен білік бәсекелес заманда, ізденіс пен жаңашылдық тұлғаны қалыптастыру арқылы осы мүдде жүзеге асады. Қазастандық қоғамға, бүгінде, ой өрісі жоғары дамыған, зерделі, жан-жақты, парасатты, кемел тұлға қажеттігін түсінуіміз қажет.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1.www.akorda.kz/ru/official_documents/strategies_and_programs

2.Лавджой А. Великая цепь бытия: История идеи / Пер. с англ. В. СофроноваАнтомони. — М.: Дом интеллектуальной книги, 2001. — 376 с.

//http://www.igh.ras.ru/intellect.

272

ПОВЫШЕНИЕ ПОЗНАВАТЕЛЬНОЙ АКТИВНОСТИ СТУДЕНТОВ ПРИ ИЗУЧЕНИИ ИСТОРИИ КАЗАХСТАНА ХХ ВЕКА ЧЕРЕЗ МИКРОИСТОРИЮ

А.М. Абдилдабекова,

к.и.н., доцент КазНУ им.аль-Фараби

Историческое образование – один из наиболее сложных и значимых предметов государственной системы образования. Процесс преподавания истории стал наиболее разнообразным, интересным и личностно-ориентированным. В последние годы преподаватели истории Казахстана поднимают вопрос о том, что целью обученияявляется не только знание молодежью исторических фактов или основных исторических событий прошлого, но и умение вырабатывать собственные подходы, исторические оценки и образы. Молодое поколение должно давать им оценку, иметь ясное представление о том, что историческое прошлое влияет на современное состояние общества. Историческое сознание молодежи, безусловно, является социально конструируемым. Оно формируется не на уровне непосредственного социального опыта, а через историческое образование. Также важно, чтобымолодежьзадумаласьосвоейидентичности,освязинастоящегоспрошлымибудущим. Необходимо показать молодому поколению, что история страны, история семьи, история индивида – абсолютно взаимосвязанный процесс. Сопричастность к истории своего народа, повышает познавательную активность.

Расширению горизонтов познавательной активности способствует применение методов микроистории. Микроистория - дисциплинаисторической науки, изучающая историю через всестороннеевоссозданиежизниобычныхлюдей,представителейтогоилииногосоциального слоя. Микроистория возникла в 1970-е годы в Италии. Лидеры этого направления – Карло Гинзбург, Эдоардо Гренди и Джованни Леви. Хотя термин «микроистория» использовался еще в 1950 – 1960-е годы (например, Ф. Броделем) и служил синонимом истории, которая занимается изучением «пустяков». В конце 1970-х годов группа итальянских историков сделала термин microstoria знаменем нового научного направления, и под этим названием оно стало известно во всем мире. Микроисторический анализ позволяет через индивидуальное понять общие социальные связи и процессы, через изучение конкретных фактов показать реальное функционирование тех аспектов жизни общества, которые были бы искажены во время обобщения. Поэтому микроисторическое наблюдение, может изменять традиционный взгляд на историческое целое. А исторические реконструкции и интерпретации (например, конкретной семьи) осуществленные благодаря концентрации на ограниченном поле наблюдения, расширяют возможности исторического познания. Не нарушается историческая и культурная преемственность, связь времени и поколений. Оно способствует формированию у молодого поколения собственных ценностных ориентаций и убеждений, знаний и умений полезных в социальном общении и гражданском поведении. Современная молодежь выросла в Независимом Казахстане, их мировоззрение имеет отличие от мировоззренческого круга их родителей и старшего поколения семьи, которое сформировалось в ХХ веке. В историческом плане этот период охватывает «небольшой хронологический отрезок», но, сколько же он вместил себя исторических событий! Как нынешнему молодому поколению донести весь масштаб, происходивших событий? Как объяснить им, что без понимания сложностей советского периода, нельзя объяснить современные трудности и достижения? И здесь нам на помощь приходят методы микроистории. Например, мы разбираем тему формирования многонационального состава населения Казахстана. Практически в каждой студенческой аудитории сидят представители различных этносов. Задав им вопрос, о том, как их семьи оказались на казахской земле (крестьянское переселение, насильственная депортация, освоение целинных земель и т.д.) мы шаг за шагом выстроим путь формирования полиэтничного Казахстана. Через личную историю семьи, мы воспроизведем этапы истории страны. Сопричастность к истории своего государства повысит познавательную активность молодого поколения.Стимул к изучению своей истории, активизирует мыслительные усилия.

273

Активный самостоятельный творческий поиск, новая полученная информация или факт, найденныйаисторическихисточникахпозволяетимиспытатьрадостьуспеха,поверитьвсвои силы, научиться преодолевать трудности. Самостоятельное мышление, умение учиться, не рождаются сами собой и задача преподавателя организовать самостоятельную работу учащегося, оказать помощь в формировании знаний, умений и навыков.

Не вызывает сомнений, что среди различных уровней познавательной самостоятельности молодежи, наиболее сложный, но и наиболее привлекательный, творческий уровень познавательной деятельности. Он характеризуется самостоятельным исследовательским поискомновых знанийи способовдеятельности.Проблемаинтереса– однаизважнейшихпри обучении истории. В переводе с латинского языка, слово интерес означает «имеет значение, важно». Это избирательная направленность личности, ее стремление к познанию объекта или явления, к овладению тем или иным видом деятельности – это отношение личности к предмету, как к чему-то для нее ценному и привлекательному. Как правило, на занятиях осуществляется изучение и усвоение главных исторических фактов. Вместе с тем для поддержания интереса следует привлекать и биографические сведения и т.д. Интерес связан с новизной, увлекательностью и занимательностью, неожиданными сравнениями, новыми аспектами подачи материала, со сменой приемов деятельности, с эмоциональным воздействием на учащихся. Под таким воздействием обычно понимают эмоциональнонравственныепереживания,эмоцииудивления,радости,успеха.Стимуляцияпознавательного процесса необходима. Чаще следует применять стимулы, учитывающие интерес учащихся. Нравственная значимость информации, вызывает эмоциональное сопереживание, чувство моральной солидарности или, наоборот, резкое неприятие. Это качество обычно придается рассуждениям, активизирующим нравственные чувства и размышления, патриотизм. Эффективными приемами являются включение в характеристику деятелей элементов психоанализа,изложениесиспользованиемдиалога,прямой речи или рассуждений спозиций персонажа. Например, при изучении сталинскогопериоданеобходимопривлечениеархивных материалов (донесения, рапорты, постановления, приказы и т.д.) Это повышает психологическую достоверность и эмоциональность сюжета, которые в свою очередь способствуют объективному восприятию трагических событий, коснувшихся практически каждой семьи. Письменные источники, аудио-фото-видео документалистика, показывают научность и достоверность информации, которая открывает мировоззренческое значение исторических сведений.

История Казахстана XX века свидетельствуют, что национально-историческое сознание - фактор, обеспечивающий самосохранение народа. Если его разрушить, то данный народ останется не только без прошлого и своих исторических корней, но и без будущего. Нравственное воспитание - является стержнем гуманитарного образования, и история занимает основополагающее место в системе духовного воспитания личности. Знакомство с историческим наследием и умение учится у своих предков, черпая нравственный опыт народов или отдельных личностей, применяя его к собственной жизни, является составной частью нравственной культуры человека, которую необходимо развивать у молодого поколения. Перед нами стоит вопрос - как повысить познавательную активность учащихся? Дляего решениямыобращаемсякмикроистории,черезкоторуюмымотивируем,показываем ценность и важность знания и понимания исторических процессов. Поэтому наша задача состоит в том, чтобы выбирать оптимальные методы для активизации студентов.

274

ГУМАНИТАРЛЫҚ ФАКУЛЬТЕТТЕР СТУДЕНТТЕРІ ТАРИХШЫҒАЛЫМДАРДЫҢ ЕҢБЕКТЕРІН ОҚЫП-ЗЕРТТЕУ ТӘЖІРИБЕСІНЕН

А.Т. Ахметжанова, т.ғ.к., М.С. Cарыбаев, Искакова Ғ.З. РhD,

әл-Фараби атындағы ҚазҰУ

Біз, XXІ ғасырда ертенгі күніне сенімді Республикамыздың жас азаматтарын тәрбиелеп оқытуымыз қажет. Ол үшін бөлінетін қаражатты сапалы білім беру, ғылым және мәдениеттің бүкіл жүйесін жетілдіру мақсатында дұрыс пайдаланукерек. Оны жаңғыртумен жемісті даму динамикасыкөпжағдайдабәсекегеқабілеттіәлемдікдеңгейдегімамандарғабайланыстыекені барлығымызға мәлім. Сондықтан, кадрларды жаңа деңгейде дайындау орта, мамандандырылған орта, кәсіптік және жоғары білім беру орындарында, сонымен қатар, біздіңеліміздіңөнеркәсіп,ауыл шаруашылығы жәнеірі мәдени нысандарындажүргізілуі тиіс. Және де бұл жұмыс меншік нысанына қарамастан өткізілу керек. Біздің Республикамыздың алдында үлкен белестер тұрғаны бәрімізге белгілі. Ең маңыздыларының бірін шешу үшін: «жаңа қазақстандық патриотизмді» тәрбиелеу, «барлық этностардың азаматтық құқықтық теңдігіне» қол жеткізу, «қазақ тілі мен үштұғырлылықты» дамыту керек. Сондай-ақ, «мәдениет, дәстүр, өзгешелікті» сақтап, «біздің қоғамның рухани дамуындағы ұлттық зиялылардың рөлі», «діни сананың дәстүр мен мәдени нормаларға сәйкестігін» құру [1, 53-60 б.]. Оларды іске асыруда табысқа жету үшін «ұлттық тарихи сананы қалыптастыру»[1, 59 б.] керек,өзеліңніңтарихыноқу,белгілітұлғалардыңөмірінзерттеу,ғылымижұмыстардыоқыпзерттеу және талдау сияқты әдістерсіз нәтижеге қол жеткізу мүмкін емес. Бірақ ол үшін тынымсыз жұмыс істеп, әлемді танып, өмірде өз орныңды тауып, қоғамға пайдалы іспен айналасукерек. Ұлы Абай Құнанбаев жазып қалдырғандай: «...еңбектің жемісі - тек ақыл мен білім ...» [2, 121 б.].

Студенттермен жұмыс істегенде әр ұстаз тұлғалық қасиетін, жеке қабілеттерін, дербестігін, шығармашылық ойлауын, коммуникативтік қабілеттілігін дамытуға тырысуы қажет. Ең бастысы– студенттердіңалғанбілімдіқорытып,практикадақолданабілуі,жинау,талдаужәне деректерді түсіндіру жұмысымен айналысып, бағалау және өзіндік пікір қалыптастыра білуі, сонымен бірге, өзін-өзі жетілдіру қабілетін дамытып, одан әрі оқып-тануға дағдылануы [3].

Тарихи шығармаларды оқып-зерттеу – студенттерді Отан тарихын оқуға деген қызығушылығын тудырып, оларға кітап оқу сияқты керемет таңымдық әлеммен жанасуға мүмкіндік береді. Себебі, хат танып, қоғам мүшелерін оқуға баулу мен кітаптің мәдениет дамуындағы рөлі баршаға мәлім. Сонымен қоса, «білімді дамытатын екі адами қасиеттерді есте сақтауымыз қажет. Бұл әр адамның ой алмасу немесе бөлісуге мұқтаждығы және игергенін есте сақтап, меңгеруі. Бар күшіңді осы қасиеттерді дамытуға жұмсаған дұрыс. Тек сонда ғана адам өзін байытып, ғылымның дамуына алғышарттар жасай алады [2, 68 б.].

Бұрыннан бері мектеп және жоғарғы оқу орындарының тәжірибесінде, тарихи шығармаларды оқып - зерттеуде, оқытушылар төрт басты әдісті пайдаланады:

1)сабақ уақытында шығармадан бір үзінді оқып беру;

2)үзіндінің мазмұнын өз ойымен жеткізу;

3)суденттердің өз бетінше оқыған шығармаларын қолдану;

4)студенттерге шығарманы толық оқуды ұсыну.

Біз соңғысын қолдандық. Студенттерге оқып-зерттеу және талқылауға белгілі тарихшы Н.Бекмаханованың «Көктемір туралы аңыз» (Қазақтардың Е. Пугачев басқарған 1773-1775 жж.шаруаларкөтерілісінеқатысуы)аттыкітабыұсынылды.Бұлтарихышығарманытаңдауда, біз мынадай белгілі фактілерге сүйендік: автордың зерттеуіндегі Кіші және Орта жүздердің 1773-1775 жж. шаруалар соғысына қатысуы; еңбектегі Ресей империясының саясатына қазақтардың қарсылығын дәлелдеуі; тарихи фактілердің аздығымен белгілі 1775-1776 жж. «Жасырынды адам» тақырыбының ашылуы; Омбы, Орынбор, Мәскеу, Санкт-Петербург,

275

Алтай өлкесінің архивтерінен маңызды материалдық қордың қолданылуы. Ғалымның жұмысын оқып-зерттеуде, студенттер тарихи шығарма қаншалықты шынайы жазылғаныны туралы пікірін білдіре алады. Еңбектің авторы қазақстандық ғалым, жаңа заман тарихы кезеңінің маманы [4], т.ғ.д., профессор, РҒА-ның (Мәскеу) ғылыми қызметкері – Нейля Бекмаханова болғаны да, туындының тағы бір маңызды ерекшелігі болып есептеледі. Сонымен қоса, Н.Бекмаханованың еңбегін оқып-зерттеу барысында студенттер, орыс шаруаларының 1773-1775 жж. көтерілісі және 1775-1776 жж. «Жасырынды адам» атты қазақ халқының қозғалысының тарихи маңыздылығын түсінуімен бірге, Сырым Датұлы, Исатай Тайманұлы, Махамбет Өтемісұлы, Саржан, Кенесары Қасымұлы, Арынғазы, Қаратай сұлтандар, Жанқожа Нұрмұхамедұлы, Есет Көтібарұлы және т.б. тарихи тұлғалардың басшылығымен өткен,ұлт-азаттық көтерілістер санының өсуін көрсете алады. Студенттер екі апта көлемінде шығарманы оқыды. Еңбекті оқып-зерттегеннен кейін, оларға төрт бөлімнен тұратын талқылау сұрақтары берілді:

№1 Тапсырма: Жалпы мәселелер. Сұрақтарға (ауызша) жауап беру. Блиц-сауалнамаға қатысу.

1.Кітаптың авторы туралы не білесіз?

2.Неге еңбек «Көктемір туралы аңыз» деп аталады?

3.Сіз қалай ойлайсыз, бұл кітап – дерек, зерттеу туындысы, көркем әдебиет, тарихи роман, эссе және т.б.?

4.Тарихи шығарманың құрылымы қандай?

5.Кітаптың көлемі айтарлықтай үлкен ба?

6.Жұмыс қашан жарияланды?

7.Еңбекті қай баспа шығарды?

№2 Тапсырма: Тарихи еңбектің мазмұнына қатысты сұрақтар. Пікірталасқа қатысу.

1. Автор XVIII ғ. I-ші жартысындағы қазақ мемлекеті және қазақ халқының жағдайы жайлы қандай деректер келтіретінін анықтаңыз.

2.1773-1775 жж. Е.Пугачевтың басшылығымен өткен шаруалар көтерілісіне Кіші және Орта жүз қазақтарының қандай рулары-тайпалары қатысқанын бөліп айтыңыз.

3.Автор Е. Пугачевтың (Петр ІІІ) Манифестінен үзінді келтіргенін дәлелдеңіз.

4.Қалай ойлайсыз, 1773-1775 жж. шаруалар көтерілісіне хандар, сұлтандар және билер қатысты ма?

5.Алдағы шептер, қорғандардар мен қала-бекіністерге шабуыл жасап, қоршауға алғанда қандай қазақ жасақтары қатысқанын еске түсіріңіз.

6.Қазақтардың қаруларына тоқталып, олардың жауынгерлік тактикасын сипаттаңыз.

7.Патшаның жазалаушы экспедициясына қатысты сіздің пікіріңіз.

8.Сапура Мәтенқызы туралы айтып беріңіз.

9.Кітаптың мазмұнындағы оң және теріс жақтарын көрсетіңіз.

Пікірталас – әрбір адамның ойлауқабілетінепайдалы, жастарға тіпті берері зор. Ол арқылы жас ұрпақ өздерінің білімге деген құштарлығын арттырып, біліми талас-тартысқа, диалогке, шындықты білуге ұмтылады. «Адамның шеберлігі, оның біліктілігі үздіксіз оқулармен, жаттығулармен шынығады. Жұмыссыздық – уақыт өте шеберліктің жоғалуына, кейін тіпті өмірсүруінетоқтауқояды»[2,123б.].Сондықтан,студенттергеұсынған жұмысқызықтыәрі танымды болу керек.

№3 Тапсырма. Оқиғалар хронологиясын құру. Үй тапсырмасы. Жазбаша.

Мысалы:1773жылдың20-қыркүйегінде– ҚазақхалқыЕмельянПугачевтыңМанифестімен танысты. 1774 жылдың наурызы – Е. Пугачевтың Татищев бекінісі түбіндегі жеңілісі. 1774 жылдың 1-22-шілдесінде – Қазақ жасақтары Орынбор мен Сеитов қала жанындағы ауылдарға шабуыл жасады. Ары қарай студенттер жұмысынан. 1774 жылдың шілдесі – Красногор, Самара, Төменгі Жайық бойындағы және Жайық пен Еділ арасындағы қазақтардың өз беттерінше күресуі. 1774 жылдың 1-10-тамыздарда – қазақтар Сорочинск, Бузулук, Таналыцк және Новосергиевка бекіністеріне шабуыл жасады. 1774 жылы 11-тамызда – қазақтардың екінші жасағы Озерск бекінісі мен қорғанына шабуыл жасады. 1774 жылдың күзінде – Патша

276

үкіметі жазалаушы экспедиция үшін орталықтан арнайы әскер бөлді. 1774 жылдың күзінде – Қазақтар Еділ бойындағы шетелдік отаршыларға, әсіресе Саратов маңайындағы неміс қоныстарына бірнеше рет жорықтар жасайды. 1775 жылдың күзінде – «Жасырынды адам» қозғалысыпайдаболдыжәнебұлқозғалысжазалаушыжасақтармен Кіші жүздегі қазақтардың наразылықтары қатал түрде басылғаннан орын алған, трагедиялық оқиғадан кейінгі күрестің жаңа бір сипаты болды және т.б. [5].

№4 Тапсырма. Сөздердің мағынасын табу [6]: Манифест, бекініс, форпост [алдыңғы бекініс], редут [қорған], қамал, верста, сажень, казак, отарлау, империя, көтеріліс, соғыс.

Мысалы: Манифест – лат. тілінен “үндеу” А) жоғарғы мемлекеттік билік органы немесе мемлекет басшысының халыққа арналған

ерекше акті. Аса маңызды саяси оқиға, мереке, маңызды датаға байланысты қабылданады. Б) саяси партия және де қоғамдық ұйым қызметінің қағидалары мен бағдарламасын

қамтитын үндеу, декларация.

Немесе,Н. Бекмаханованың «Көктеміртуралы аңыз» кітабының 36-бетіндеЕ.Пугачевтың - “Ресей мемлекетінің императоры ІІІ Петрдің” Манифесінің мәтіні ұсынылады. Студенттер жұмыстарынан [5]: Қамал – тұрақты гарнизоны мен қару–жарағы бар, сонымен бірге, айналма қорғанысқа ұзақмерзімді фортификация құралдары арқылы дайындалған және қоршауға алынған жағдайда ұзағынан күресу үшін барлық қажеттіліктермен қамтамасыз етілген стратегиялық қатынаста маңызды пункт [қала] болып табылады. Еңбекте “қамал” сөзі жиі кездеседі: қамал атауы, орналасуы, оның сипаттамасы, көтерілісшілермен қоршауға алынуы және казактармен қорғалуы келтіріледі. Редут – франц. тілінен Redoute. жеке қорғанысқа арналған тікбұрыш, көпбұрыш және квадрат [шаршы] түріндегі тығыз далалық фортификациялық құрылыс. Редуттер күшейтілген позициялар жүйесінде тіректі пунктілер қызметін атқарды. Редут гарнизоны 1-2 ротадан, кейде күшейтілген артиллериядан тұрды. ХVI – XX ғғ. басында кеңінен қолданылды. Ғалымның еңбегінде әр түрлі сипаттағы әскери құрылыстар және олардың қолданылу тәсілдері туралы мәліметтер келтіріледі. Мақсаты – казак әскерлерінің өзгеше әскери әрекеттеріне, олардың шекара мен қазақ жүздерінің территорияларында ерекше миссияларды орындауы мен тағайындауларына түсініктеме беру.

Жоғарыда келтірілген сөздердің мағынасын білу: студентке Ресей патшалығы саясатының империялықмәнін,әскери-казак отарлаудың жәнедеXVIII-XIXғғ.көтерілістердің себебтерін түсінуге көмектеседі. Студенттермен нақ осы сипаттағы жұмыстарды жүргізудегі негізгі мақсат – империялық кезеңдегі Отан тарихын тереңінен оқып-зерттеу. Себебі, X VIII-XIX ғасырлар, қазақ халқы үшін келесідей оқиғаларға байланысты ауыр кезең болды: қазақ жүздерінің билеушілері Ресей империясының протекторатын қабылдауы, қазақ даласында ықпал ету аясын кеңейтуге бағытталған патшалық үкіметтің іс-шаралары, қазақ халқының экономикалық,саяси жәнемәдени тәуелсіздігінен айрылуы, отармен метрополияарасындағы қиын қатынастың қалыптасуы. Студенттер ғалым Н. Бекмаханованың «Көктемір туралы аңыз» (Қазақтардың Е. Пугачев басқарған 1773-1775 жж. шаруалар көтерілісіне қатысуы) тарихи еңбегін оқып-зерттеп және талқылап, XVIII-XIX ғасырларда қазақ халқының жаңа заман кезеңінде туындаған қиін және қарама-қайшы үдерістерді түсінуге көмектесті деген ойдамыз.

Алғашқы екі тапсырманы ауызша, ал үшінші мен төртіншісін – жазбаша дайындау қажет еді. Тарихи еңбекті «басынан аяғына дейін» оқып-зерттеп қана, тапсырмаларды толығымен орындауға болатын еді. Тарихи шығарманы талқылауға қатысқан студенттер, барлық тапсырмаларды орындап, интернеттен тапсырыс беру, сонымен қатар, бір кітаптан көшіру арқылы орындалатын рефераттан гөрі тарихи шығарманы оқып-зерттеп, сосын талқылаупайдалы және қызығырақ деген қорытындыға келді. Аталмыш жұмыс ғылыми ізденушілік сипатта орын алды, бұл өз кезегінде, еліміздің империялық кезеңіндегі дамуы туралы білімін қажететіпқанақоймай,сондай-ақ,өзініңзияткерліктұлғаретіндеөсубарысындағыадалжәне көп еңбекті талап ететін қабілеттілігін көрсетуге мүмкіндік берді. Біртума, ойшыл және жемісті қызмет атқаратын қайраткерлер кез-келген мемлекетке керек. Соның ішінде, Қазақстан Республикасына да қажет. Сол себепті де еліміздің Президенті Н.Ә. Назарбаев

277