ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

IV ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ФАРАБИ ОҚУЛАРЫ Алматы, Қазақстан, 2017 жыл, 4-21 сәуір

«ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЖАҢА ЖАҺАНДЫҚ ЖАҢҒЫРУЫ: «АЛАШ» ЖӘНЕ «МӘҢГІЛІК ЕЛ» ИДЕЯЛАРЫ» атты халықаралық ғылыми-теориялық және әдістемелік конференция

МАТЕРИАЛДАРЫ

6 сәуір 2017 ж.

IV МЕЖДУНАРОДНЫЕ ФАРАБИЕВСКИЕ ЧТЕНИЯ Алматы, Казахстан, 4-21 апреля 2017 года

МАТЕРИАЛЫ международной научно-теоретической и методической конференции

«КАЗАХСТАН В НОВОЙ ГЛОБАЛЬНОЙ РЕАЛЬНОСТИ: ИДЕИ «АЛАШ» И «МӘҢГІЛІК ЕЛ»

6 апреля 2017 г.

IV INTERNATIONAL FARABI READINGS

Аlmaty, Kazakhstan, 7-21 April 2017

MATERIALS

of the International scientific, theoretical and methodical conference «KAZAKHSTAN IN THE NEW GLOBAL REALITY:

THE IDEA OF «ALASH» AND «MANGILIK EL»

6 April 2017 у.

Алматы «Қазақ университеті»

2017

1

Жалпы редакциясын басқарған Мұтанов Ғ.М. – әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің ректоры, ҚР ҰҒА академигі

Жауапты редакторлар:

Рамазанов Т.С. - әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың ғылыми-инновациялық жұмыс жөніндегі проректоры, ҚР ҰҒА корр.-мүшесі

Кәрібаев Б.Б. – Қазақстан тарихы кафедрасының меңгерушісі, ҚР ҰҒА корр.-мүшесі

Құрастырушы Байдавлетова М.Д. – Қазақстан тарихы кафедрасы меңгерушісінің ғылыми-инновациялық жұмыс және

халықаралық байланыс жөніндегі орынбасары, PhD

«Қазақстанның жаңа жаһандық жаңғыруы: «Алаш» және «Мәңгілік ел» идеялары» атты халықаралық ғылыми-теориялық және әдістемелік конференция материалдар жинағы. Алматы, 6 сәуір 2017 ж. – Алматы: Қазақ университеті, 2017. – 368 б.

ISBN 978-601-04-2638-2

«Алаш» партиясы мен «Алашорда» үкіметінің 100 жылдығына орай ІҮ халықаралық «Фараби оқулары»аясында ұйымдастырылып отырған халықаралық ғылыми-теориялық және әдістемелік конференция материалдарының жинағына отандық және шетелдік ғалымдардың Қазақ елінің тәуелсіздігі жолындағы Алаш қайраткерлерінің саяси-қоғамдық және мәдениағартушылық қызметтері, Алаш идеясының «Мәңгілік ел» идеясымен сабақтастығы туралы ғылыми тұжырымдары, сондай-ақ тарихты оқытудың инновациялық әдістеріне байланысты зерттеулері топтастырылды.

Жинақ тарихшы мамандарға, жоғарғы оқу орындарының студенттеріне және тарихқа қызығушылық білдіретін көпшілік қауымға арналған.

Баяндама мәтіні мен мазмұнындағы қателер үшін автор жауапты.

© Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 2017

2

АЛҒЫ СӨЗ

Ғ.М. Мұтанов

әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің ректоры

IV Халықаралық Фараби оқулары аясында өтіп жатқан «Қазақстанның жаңа жаһандық жаңғыруы: «Алаш» және «Мәңгілік Ел» идеялары» атты халықаралық ғылыми – теориялық және әдістемелік коференция қонақтары мен қатысушылар!!!

Үстіміздегі 2017 жыл - Қазақ Елі үшін есте қаларлықтай әрі тарихи, әрі мерейлі жыл болып отыр. 2017 жыл – бүкіл әлем назары Қазақстанға ауатын жыл. Осы жылы еліміздің бас қаласы - Астанада «Экспо -17» халықаралық көрмесі өтеді. Оған дүние жүзінің әр елінен 5 млн. адам келеді деп күтілуде. Бұл еліміздің мерейін одан әрі асқақтатып, халықаралық беделін арттырары сөзсіз.

2017 жыл – біздің еліміз үшін тарихи жыл. Осыдан тура 100 жыл бұрын, яғни 1917 жылы қазақ зиялы қауым өкілдерінің демократиялық бағыттағы күші тұңғыш рет ел мүддесі үшін бас қосып, Орынбор қаласында Қазақ Елінің болашағына арналған бірінші жалпы қазақ сьезін өткізді. Жиында сол кездердегі қазақ халқы үшін өзекті мәселелер талқыланып, «Алаш» партиясын құру туралы тарихи шешім қабылданды. Сол 1917 жылы екінші жалпықазақ сьезінде Алашорда үкіметі дүниеге келді. Өкінішке орай, алаш азаматтарының арман – мақсаттары сол кезеңдегі тарихи жағдайларға байланысты жүзеге аспай қалды. Бірақта асыл азаматтардыңіс-әрекеттеріменруханиеңбектеріелесіненұмытылмады.Қазақзиялыларының 100 жыл бұрынғы армандары бүгінгі таңда жүзеге асты. Тәуелсіздік алғаннан бергі ширек ғасыр ішінде еліміз танымастай өзгерді. Қазақстан Республикасы әлемдік қауымдастықта өз орнын ойып алып отыр. Соның бір көрінісіне 2017 жылдың 1 қаңтарынан бастап Қазақстан Республикасының БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің тұрақты емес мүшесі болып сайлануы жатады. Алаш идеясына адалдық танытқан Қазақ Елінің соңғы 25 жылда халықаралық саясатта қол жеткізген табыстары көптеп саналады.

2017 жылы 31 қаңтарда ҚР Президенті Н.Назарбаев қазақстан халқына кезекті Жолдауын

«Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік» деп атап, еліміздің ширекғасырдаекіжаңғыртудыбасынанөткергенінайтакеле,оныңбіріншісіне – КСРО ыдырағаннан кейін жаңа мемлекетті қалыптастыруды, екіншісіне - еліміздің экономикалық тұрғыдан артта қалған аймақтан шығып, әлемдегі экономикасы бәсекеге қабілетті 50 мемлекеттің қатарына кіруін жатқызды.

Елбасы қойып отырған үшінші жаңғырудың басты мақсаты – дамыған 30 елдің қатарынақарайтұрақтытүрдеілгерілеу жатады.Оған қолжеткізетінбесбасымдықтың бірі, бізге қатысты - адами капитал сапасын жақсарту болып табылады. Адами капитал сапасын жақсарту дегеніміз – жоғары білім беру бағдарламаларын жаңа талаптарға сай жетілдіру, сондай-ақ сыни ойлау қабілеті мен өз бетімен іздену дағдыларын дамытуға бағыттау, жас ұрпақты жаңа тарихи білімдер негізінде отансүйгіш патриот етінде тәрбиелеу.

Бүгінгі IV Халықаралық Фараби оқулары аясында өтіп жатқан «Қазақстанның жаңа жаһандық жаңғыруы: «Алаш» және «Мәңгілік Ел» идеялары» атты халықаралық ғылыми – теориялық және әдістемелік коференцияда оқылатын баяндамалар, айтылатын ойлар мен пікірлер осындай талаптарға сай келеді деп сенемін.

Бүгінгіконференциядаалашқайраткерлерініңелүшінжасағанқызметтері,олардыңұлттық идеяға адалдығы, «Алаш» идеясы мен «Мәңгілік Ел» идеясы арасындағы тарихи, әрі рухани сабақтастықтар мәселелері көтеріліп, тың тұжырымдар айтылады деп ойлаймын.

Құрметті конференция қонақтары және қатысушылар! Сіздерді тағы да конференция жұмысының ашылуымен құттықтай отыра, Сіздерге зор шығармашылық табыстар тілеймін.

3

ПЛЕНАРЛЫҚ МӘЖІЛІС/ПЛЕНАРНОЕ ЗАСЕДАНИЕ

ЕЛБАСЫНЫҢ ҚАЗАҚСТАН ХАЛҚЫНА 2017 Ж. ЖОЛДАУЫ: АЛАШ МҰРАТЫМЕН ЖӘНЕ МӘҢГІЛІК ЕЛ ИДЕЯСЫМЕН САБАҚТАСТЫҚ ПЕН ЖАҢАШЫЛДЫҚ

Х. Әбжанов,

Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының директоры, ҚР ҰҒА корреспондент мүшесі

Әр жылдың басты оқиғасы болады. Еліміздің саяси өмірінде ол – мемлекет басшысының Қазақстан халқына жыл сайынғы Жолдауы екені сөзсіз. Өйткені конституциялық мәртебесі бар бұл құжатта Қазақстанның ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттары анықталады. Олар еңбектеген баладан еңкейген қартқа дейін қамтуымен, баршаның тағдыры мен тіршілігіне тікелей әсер етуімен ешкімді бей-жай қалдырмайды.

Жолдау әр жылдың басты оқиғасы болғанымен оның ғұмыры бір жылдық емес. Мәселен, 1997 жылғы Жолдау «Қазақстан – 2030» Стратегиясын паш етсе, 2012 жылғы Жолдау «Қазақстан – 2050» мақсаттарын айқындады. Демек, екі құжатпен-ақ жарты ғасырдан астам мерзімді қамтып жатқан болашақты болжау жүзеге асты. Ал 2014 жылғы Жолдаумен тиянақталған «Мәңгілік Ел» ұлттық идеясы ХХІ ғасыр аяғына дейін жұмыс істейтін болады.

Бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланған «Қазақстанның Үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік» атты биылғы Жолдау қалыптасқан дәстүрді қисынды жалғастыруымен әрі батыл жаңашылдығымен ерекшеленген.

Дәстүрді жалғастыру дегеніміздің мәні – тәуелсіздіктің бірінші күнінен бүкіл халық сайлаған Президентіміздің Қазақстанды әлемдік дамыған елдер қатарына жеткізуге «күндіз отырмастан, түнде ұйықтамастан» қызмет ететіні, сол мақсатқа жетуге баршамызды жұмылдырып келе жатқаны. Жолдаудағы тәуелсіздіктің елең-алаңы жайлы: «Біздің бәріміз бірлесіп, сол кезде елімізді күйреуге, Азамат соғысына, экономикалық күйзеліске ұшыратпағанымыз мен үшін өте маңызды», деген жолдарда терең сыр жатыр. Бұл– халықтың жасампаз әлеуетін, тарих тағылымын терең бағалай білудің үлгісі.

Албатылжаңашылдығы– әлемдік додағатайсалмай кіруге,сын-қатерді қасқаяқарсыалуға бел буғаны. «Бізге, - деді Елбасымыз, – уақыт талабын лайықты қабыл алып, елімізді одан әрі жаңғыртужөніндегі міндеттерді орындаудан басқа жол жоқ». Иә, қазір әркімге жалтаңдайтын заман емес. Ілгерілеу жолын таба білген ғана биік белестерді бағындырады. Артта қалған ширек ғасырдың тәжірибесіне сүйенген һәм халқына қалтқысыз сенген Елбасы ел дамуына тың қарқын беретін жаңа бағдарды ұсынды. Мұндағы батыл жаңашылдық Қазақстанды Үшінші жаңғыруға әкелетін бес негізгі басымдықтың әрқайсына тән.

Бірінші жаңғырудың нәтижесінде жаңа мемлекет құрылды, жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға көшу аяқталды. Екінші жаңғыру әлемдегі экономикасы бәсекеге қабілетті 50 мемлекеттің қатарына кірумен көмкерілді. «Қазақстан-2030» стратегиясы мен Астананың салынуы осы жаңғырудың еншісінде. Үшінші жаңғырудың көздегені «қазіргі жаһандық сын-қатерлермен күрес жоспары емес, болашаққа, «Қазақстан-2050» стратегиясы мақсаттарына бастайтын сенімді көпір болмақ. Ол Ұлт жоспары – «100 нақты қадам» базасында өткізіледі». Елбасымыз оның негізгі бес басымдығын айқындады.

Бірінші басымдық – экономиканың жеделдетілген технологиялық жаңғыртылуы – болашағы зор, мүлде жаңа салаларды дүниеге әкелмек. Бұдан шахтер мен металлург те, дихан мен малшы да, дәрігер мен мұғалім де, жас пен кәрі де тыс қала алмайды. Бұрын-соңды беймәлім индустриялардың бой көтеруі жаңа кәсіп иелерін, елішілік және халықаралық қатынастар мен байланыстардың жаңа талаптарын қалыптастыратыны күмәнсіз. Осыншама күрделі және жауапты іс-қимылда қылаудай қателесуге хақымыз жоқ. Заманауи технологияның бағасы тым қымбат. Жылтырағанның бәрі алтын емес. Бесенеден белгіліні

4

қайталаумендосқакүлкі,дұшпанғатабаболмаукерек.Бұлістежетіөлшеп,бірретқанапішуге мүмкіндік бар. Сондықтан да болар Жолдаудағы 30-дан астам президенттік нақты тапсырманың жартысы бірінші басымдықпен тікелей байланыста берілген екен. Олар «Цифрлық Қазақстан» жеке бағдарламасын әзірлеуден азық-түлік тауары экспортын 2021 жылға қарай 40% көбейтуге, жолаушыларды әуе көлігімен тасымалдауды 2020 жылға қарай 4 есеарттыруғадейінқамтыған.Әрқайсыныңартындамыңдаған,мүмкінмиллиондағанжанның тағдыры тұр. Ал алдағы 15 жылда 1,5 миллион отбасын тұрғын үймен қамтамасыз етуге бағытталған «Нұрлы жер» бағдарламасы Жолдаудың жігерлендіруші әлеуетін арттырары сөзсіз.

Екінші басымдық – бизнес-ортаны түбегейлі жақсарту және кеңейту де тәуекелді жаңашылдыққа негізделген. Оның түпкі көздегені – елдің ішкі жалпы өніміндегі шағын және орта бизнестің үлесін 2050 жылға қарай кем дегенде 50 пайызға дейін көтеру. Мемлекеттің экономикаға қатысуы азаятын болады.

Нарықтық қатынастар тұсында бұған қол жеткізу үшін басты-басты екі алғышартты мүлтіксіз орындау керек деп ойлаймын. Біріншісі – заңнамалық тұрғыдан егжей-тегжейлі бекемделген экономикалық еркіндіктің салтанат құруы, екіншісі – салық, несие, қаржы саясатын әлемдік үздік үлгіде жүргізу. Әрине, сын-қатер болмай тұрмайды. Мәселен, ауылда да, қалада да азаматтар өз бизнесін жүргізу үшін 16 миллион теңгеге дейін шағын несие ала алатын болды. Жасыратыны жоқ, мемлекет үшін 16 млн көп ақша емес. Ал жеке адамның бизнесі банкротқа ұшырай қалса, алған несиесі тағдырын шешіп жіберуі бек мүмкін. Ендеше, Президентіміздің: «Бұл шараларды бизнес жүргізу және қаржылық сауаттылыққа үйрету ісін ұйымдастырумен қатар атқару керек», дегенінде өмір ақиқаты бар. Батылдық пен жаңашылдық биліктен де, азаматтардан да білім мен білікті, әділдік пен жариялықты талап етеді.

Үшінші басымдыққа – макроэкономикалық тұрақтылыққа байланысты берілген Президент тапсырмасы аз да болса көптей бағалауға лайық. Қаржы секторын «қайта жаңғырту» үшін Ұлттықбанккебанксекторынқалыпқакелтіружөніндешараларкешенінәзірлеутапсырылды. Үкіметке Ұлттық банкпен бірлесіп теңге түрінде қолжетімді орта және ұзақ мерзімге арналған қор қалыптастыруды қамтамасыз ету және отандық қор нарығын жандандыру жөнінде шаралар қабылдау міндеттелді. Қаражатты игерудің тиімділігін тексеруді Денсаулық сақтау, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау, Білім және ғылым министрліктерінен бастауды күн тәртібіне қойды.

Ғылым институтында еңбек етіп жүрген мені саланы қаржыландыру жәйі ерекше алаңдатады. Егер әлемдік өлшеммен келетін болсақ, Қазақстан ғылымына бөлініп жатқан қаржы өте аз екенін – ішкі жалпы өнімнің 0,2 пайызын да құрамайтынын байқаймыз. Қоғамдық-гуманитарлық ғылымдарда осының өзі жілігі татымайтын арзанқол жобаларға жем болатыны немесе бұрын жарияланған еңбектерден көшірумен (плагиат) айналысатындардың қалтасында «шөгетіні» құпия емес. Шынайы ғылымсыз биік технологиялар да жоқ, еңбек өнімділігін арттыру да мүмкін емес, бәсекеге қабілеттілік те қиял күйінде қала береді. Қысқасы, ғылымды қаржыландыру тиімділігін арттыратын заңнамалық базаны пысықтау қажеттілігі көзге ұрып тұр. Бұл макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз етудің бір парасы.

Үшінші жаңғыру саясат үшін де емес, жалаң экономика үшін де емес, бірінші кезекте адам үшін, елдің жаңа өмір шындығы жағдайларындағы жаһандық бәсекеге қабілеттілігі үшін жүзеге асырылмақ. Ал оның мән-мағынасы төртінші басымдық, яғни адами капитал сапасын жақсартуекеніЖолдаудақадап-қадапкөрсетілді.Олардыекітопқажіктеугеболады.Біріншісі

– адами капитал сапасын жақсартудың басты буыны білім болғандықтан бұл жүйені қай бағытта және қандай шаралармен алға бастыруға болатыны, екіншісі – қандай бөгесіндерді, кедергілерді жұлып тастау керектігі. Жолдаудағы: «Біздің міндетіміз – білім беруді экономикалық өсудің жаңа моделінің орталық буынына айналдыру. Оқыту бағдарламаларын сыни ойлау қабілетін және өз бетімен іздену дағдыларын дамытуға бағыттау қажет», деген

5

Президент пайымын адами капиталсапасын жақсартудың стратегиясыретіндеқабылдауымыз керек.

Денсаулық сақтау жүйесі мен әлеуметтік қамтамасыз ету саласына жағымды өзгерістер енгізілмек. Түрлі себептермен тоқтап қалған міндетті медициналық сақтандыру қайтадан қолға алынбақ. Алдағы жылда зейнетақы тағайындау жаңа әдістемеге көшеді, ең төменгі күнкөріс шегі қайта қарастырылмақ.

Адами капитал сапасын көтеретін факторлардың санатында ұлтжандылықты дамыту, қала мен ауыл мектептері арасындағы сапалық айырмашылықтарды жою, қазақ тілінің басымдығын сақтау, жоғары мектепке бақылау мен талапты күшейту мәселелерінің аталғаны мемлекеттік һәм ұлттық мүдделердің тамаша үйлесуі деп түсіндім. Осылардың қайсын алсақ та қазақ халқының отарлық және тоталитарлық дәуірлерде бұйырмаған еншісін түгендеуді, болашақтан үмітін бейнелейді.

Ағылшын тілін оқытудың мәселесі көтерілген екен. Шындығына көшсек, алпауыт көршілеріміз орыс пен қытайдың тілін білмей-ақ өркениет көшіне ілесуге болады. Ал ағылшын тілін игермесек, ғылыми-шығармашылық, технологиялық тұрғыдан оқшауланып, тоқырап қаларымыз айдан анық. Әрине, бұл тілді қарапайым еңбек адамына – тігіншіге, аспазға, сантехникке, телевизор жөндеушіге тықпалаудың қажеті болмас. Есесіне бүгінгінің ғалымы ағылшын тілінсіз қия баса алмайды. Елбасымыз айтқандай, қазіргі кезде 90 пайыз ақпарат ағылшын тілінде жарияланады. Әрбір екі жыл сайын олардың көлемі 2 есе ұлғайып отырады. Әдебиет пен ғылым саласынан Нобель сыйлығына ұсынылатын жұмыс ағылшын тілінде жарық көруі міндетті екені біраз жайдан хабар берсе керек. Ел ертеңін ойласақ, онсыз да мемлекеттік тілмен бірдей қолданылатын орыс тілін әспеттегенді доғарып, халықаралық тілді жастардың бойына сіңіруді өмірлік қажеттілік ретінде қолға алған жөн.

Адами капитал мәселесі Алаш мұрасында басты орында тұр. ХХ ғасыр басында оның классикалық формуласын «Оян, қазақ!» білдірсе, 1917 жылғы қазан төңкерісінен кейін Қазақ мемлекетін құру, яғни халықты жетімдіктен, еліктегіштіктен құтқару бірінші кезекке шықты. Алмағайып заманда ұлт көшбасшыларына тым үлкен жауапкершілік жүктелетінін білген алаштықтар халықты арандатып алмауға, қолайлы сәтті ұстап қалуға тырысты. Ә. Бөкейханнан қалған мына сөздер «Әр ұрпақ өзіне артылған жүкті жетер жеріне апарып тастағаны дұрыс, әйтпегенде, болашақ ұрпағымызға аса көп жүк қалдырып кетеміз» туған халқының болашағына, адами капиталдың сапасына алаңдаудан туғаны күмәнсіз.

«Мәңгілік Ел» идеясының да түпкі көздегені қазақ халқының бәсекеге қабілеттігін арттыру. Ең дамыған 30 елдің қатарына Абай айтқандай «кемел де толық» халық ретінде қосылмасақ,

Берекесі кеткен ел – Суы ашыған батпақ көл. Құс қаңқылдап, жағалап, Сулай алмас жазғы төл. Оның суын ішкен мал Тышқақ тиіп, аспас бел. Көл деп оны кім жайлар,

Суы құрысын, ол – бір шөл, болғанымыз ғой.

Жолдау тиянақтаған бесінші басымдық – институционалдық өзгерістерге, қауіпсіздікке және сыбайлас жемқорлықпен күреске қатысты. Осы орайда берілген Президент тапсырмалары «Қазақстан – 2050» мен «Ұлт жоспары – 100 нақты қадам» Стратегияларын нақтылай түскен екен.

Бәрі маңызды.Әсіресе жемқорлықтыжоюміндеттерімаңыздыныңмаңыздысыдеп білемін. Түптеп келгенде, жемқорлық, парақорлық, талан-таражға салу тәрізді «дерттерді» жеңбей, Үшінші жаңғыру, жаһандық бәсекеге қабілеттілік межелерін бағындыру былай тұрсын, тәуелсіздігіміздің тағдыры олай-бұлай болып кетуі әбден мүмкін. Елбасы Жолдауында:

6

«Сыбайлас жемқорлықтың себептері мен алғышарттарын анықтап, оларды жою жұмысын күшейту қажет», делінген.

Оны әлсірететін басты факторға билік пен басшылар корпусының қызметіндегі әлеуметтіккәсіби және моралдық-имандық құлдырауды жатқызамын. Бұлар өз міндетін лайықты атқара алмай отырғаны елді жайлап кеткен жемқорлық пен парақорлықтан, жартыкеш орындалған жоспарлар мен бағдарламалардан, өтірікті – шындай, ақсақты – тыңдай ұлықтаған ақпарат тасқынынан «мен мұндалауда». ҚР Бас прокуратурасының мәліметінше, соңғы 10 жыл ішінде (2006-2016) елімізден қашқан шенеуніктер мен кәсіпкерлер 100 млрд теңгедей қаржыны шетелге алып кетіпті. 1300-ден астам қазақстандық азамат шетелдерде бой тасалап жүрген көрінеді («Түркістан». 2016. 17 қараша). Екі премьердің, ондаған министр мен генералдың, жүздеген әкімнің сотталуы, мыңдаған шенеуніктің қызметтен қуылуы ел абыройына, ұлт бірлігіне нұқсан келтірді. Биліктің мемлекеттік тілге шорқақтығы да оны қалың қазақтан алшақтатпаса, жақындатпауда. Мұның зардабын санап тауысу мүмкін емес.

Президент нұсқаған биіктен көрінудің әдіс-тәсілі сан-алуан екені күмәнсіз. Солардың ішінде ең пәрмендісі – билікті иеленіп кетуге жол бермеу. Мемлекеттік құпияға қатысы жоқ болса, үлкен-кіші биліктің әрбір шешімі, биліктегі адамның әрбір қадамы, тапқан табысы халықтың көз алдында өтіп жатуы керек. Айлығы 3 мың доллар шенеуніктің 3 қабатты үй салуы мүмкін еместігін жұрт жақсы біледі. Билікті ұстап тұрғандар билікті иеленіп кетуден қағылғанда жемқорлықтың да, парақорлықтың да жолы кесіледі.

Жемқорлықпенпарақорлыққазаққоғамыныңбойынаотарлықпенжабысқандерт.Күлтегін мен Тоныкөк заманынан, қазақ хандығы дәуірінен, жеткен деректердің бірде-біреуінде «ішіп қойды, жеп қойды» деген дерек пен дәйек кездеспейді. Ар алдындағы, халық алдындағы тазалықтың эталоны Алаш қозғалысы десек қателеспейміз.

Демек,ілгерілейалғабасуөткенніңүздікүлгісінсақтайалуменкөмкерілгеніжөн.Билікпен билеуші таза жолмен жүргенде соңына халқы да ереді, ел де байиды. Күлтегін: «Тәңірі жарылқап, құтым бар үшін, нәсібім бар үшін өлімші халықты тірілттім. Жалаңаш халықты тонды, кедей халықты бай қылдым. Аз халықты көп қылдым. Ығыр (болған) елдікті, ығыр (болған) қағандықты игі қылдым», деп бекер өсиет қалдырмаса керек.

Қаңтардың соңғы аптасы Қазақстанды дүр сілкіндірген оқиғалармен ерекшеленді. Алдымен билік тармақтары арасындағы өкілеттіктерді қайта бөлуді бүкілхалықтық талқылау басталды, іле-шала Елбасының Қазақстан халқына кезекті Жолдауы жарияланды. Бірі саяси жаңғыртудың жаңа белесін анықтаса, екіншісі экономикалық жаңғыртудың бағыт-бағдарын паш етті. Түптеп келгенде ҚР Президентінің билік тармақтары арасында өкілеттіктерді қайта бөлу мәселелері жөніндегі үндеуі мемлекетімізді саяси жаңғыртудың ірі қадамы, ал «Қазақстанның Үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік» атты Қазақстан халқына Жолдауы технологиялық жаңғырудың әлқиссасы болмақ. «Осы екі бастама да, – деді Н.Ә. Назарбаев, – бірін бірі толықтырып, ел дамуының ұзақ мерзімді мақсаттарына қызмет етеді».

Қазақстанның даму жолы айқын. Өз тағдырымыз өз қолымызда.

1917 ЖЫЛ: ҚАЗАҚ ИНТЕЛЛИГЕНЦИЯСЫНЫҢ КӨЗҚАРАСТАРЫН ТАРИХНАМАЛЫҚ ТАЛДАУ

Т. Омарбеков,

әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Қазақстан тарихы кафедрасының профессоры, т.ғ.д., ҚР ҰҒА құрметті академигі

Биыл 2017 жылы 1917 жылы орын алған революциялық төңкерістердің дөңгелек тарихи даталары аталып өтілуі тиіс. Айтып отырғанымыз негізінен екі революциялық төңкерістерге қатысты. Олардың алғашқысы – Ресейде монархиялық құрылысты құлатқан 1917 жылғы Ақпан төңкерісі, ал екіншісі – соны жалғастырған 25-қазанда орын алған Қазан төңкерісі

7

болып табылады. Бұл революциялық өзгерістер кеңестік замандағы тарих ғылымында тек жағымды тұрғыдан сипатталып, оларға прогрессивті өзгерістер ретінде біржақты баға берілгені белгілі.Шындығынакелсек,бұлекі төңкерісті тарихи үдерістержалғасыретіндебір жақты қарастыруға болмайды. Қазақтың ұлттық интеллигенциясының көзімен қарағанда алғашқы 1917 жылы 25 ақпанда орын алған Ақпан төңкерісі шынында да жағымды тұрғыдан бағаланады. Өйткені, бұл тарихи бет бұрыста ғасырлар бойы Ресей тағын иемденген Романовтар династиясы тақтан құлатылды. Бұл Қазақстан тәрізді ұлттық аймақтардың жаңа кезеңге демократиялық тәуелсіздік кезеңіне аяқ басуына жол ашқандай болды. Алаш қозғалысы деп аталатын тарихи қозғалысқа қатысқан қазақтың ұлттық интеллигенциясы осы ақпаннан кейін Қазақстанның болашағына байланысты жаңа жоспарлар құрды. Осылайша Алаш партиясы құрылды. Ол қазақ халқын жаңа демократиялық саяси өзгерістердің негізі боладыдеп үміттенген Бүкілресейлік құрылтай жиналысынақатысуғадайындауытиісболды. Алайда жағдай күрт өзгерді. Большевиктер қазан айында осы Бүкілресейлік құрылтай жиналысын қуып таратып, әскери террор арқылы билікті басып алды. Мұның өзі қазақ халқының арасында түсінбеушілік туғызды.

Қазақстан тарихнамасында 1917 жылғы Қазан төңкерісі және оның қазақ еліндегі салдарлары біршама жазылды. Бұл туралы кезіңде арнайы тарихнамалық еңбектер де жарық көрді [1]. Бұл еңбектер мәселенің тарихнамасын жасау бағытындағы алғашқы қадамдаржәне осыған байланысты енбектерді анықтауда, сондай-ақ талдауда алғашқы бағыттар болып табылады. Алайда біржақты таптық жане ашықтан-ашық коммунистік методология, Коммунистік партияның тарих ғылымына белсенді үстемдігі Қазан төңкерісінің Қазақстан мен Түркістандағы салдарларын шынайы және жан-жақты талдауға мүмкіндік бере қоймады. Біздің бұл ойымыздың шынайылығын Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін пікір еркіндігін пайдаланып жазыла бастаған енбектердің тарихнамалық талдаулары да аңғартады [2]. Соңғы жылдарытәуелсіздіктұсындаайтылыпжүргенсалиқалыпікірлернегізіненкезінде«ұлтшыл», «алашордашыл» және «халық жаулары» атанған қазақ ұлттық интеллигендиясының XX ғасырдың алғашқы онжылдықтарындағы тұжырымдарына табан тірейді және соларды талдауға құрылған.

Тарихнамамыздағы айтылмыш мәселелер зерттеулер сан-түрлі тұжырымдар мен ізденістербағыттарынқамтиды.Олардыңауқымдылығынескереотырып,төмендегідейөзекті мәселелерді ғана таңдап алдық:

1917 жылғы Ақпан және Қазан төңкерістерін қазақ зиялылары қалай қабылдады?

- Қазан төңкерісінен кейінгі қазақ даласындағы саяси-әлеуметтік ахуалға ұлттық интеллигенцияның көзқарасы.

Бұл мәселелерді талдауда бәрінен бұрын қазақтың кейінірек ресми жүйе қуғындаған зиялыларының рухани көсемі болған Ахмет Байтұрсыновтың пікірлері назар аудартады. Ол өзінің орыс тілінде «Жизнь национальностей» журналында 1919 жылы жарық көрген әйгілі «Революция и киргизы» атты мақаласында былай деп жазған еді: «Насколько понятна была киргизам февральская революция, настолько непонятной показалась им октябрьская (социальная революция).

С какой радостъю встретили они первую революцию, с такими же ужасом пришлось им встретит вторую. Такое отношение киргизов к той и другой рсволюции весьма естественно и понятно тем, кто знаком с киргизским народом» [3].

Өзінің большевиктік түсінікке ешбір сәйкес келмейтін осындай ерекше көзқарасын А.Байтұрсынов мұнан ары нақты және қарапайым түсіндіріп те берді. Мәселенің себебі туралы ол былай дсп жазды: «первая революция понятно и с радостью встречена киргизами потому что, во-первых, она освободила их от гнета и насилий царского правительства и вовторых, подкрепила у них надежду осуществить, свою заветную мечту — управляться самостоятельно. Та, что вторая революция показалась киргизам непонятной. Объясиняется просто: у киргиз нет ни капитализма на классовой дифференциями; даже собственность у них не так резко разграничена, как у других народов: многие предметы нетребления считаются у них общественным достоянием» [3].

8

1917 жылғы революцияларға Түркістанда жергілікті халықтар ғана емес, тіптен осында орнығып, қопыстанып үлгерген орыс, славян халықтары да дайын болмағанын кезінде баска емес, большевиктердің өздерінінің белді қайраткерлерінін, бірі Георгий Сафаров 1921 жылы жазған болатын. Ол өзінің «Колониальная революция (Опыт Туркестана) атты кітапшасында былай деген еді: «...до революдии 1917 г. никакой революционной идеологии, связанной с условиями Туркестана, даже никакой объединяющей связи в слабых намеках на революционное движение в среде русского населения, никакой революционной организации масс, никакой революционной традиции — нет. Между толщей угнетенных наций русским пришлых населением — непроходимая стена взаимного непонимания на почве национальногонеравенства. Вреволюцию 1917 г. Туркестан вступил вполне «первобытно»...

[4].

Тарихи шындықты айқынырақ бейнелейтін осындай пікірлерді И.Борисов, Г.Бройдо тәріздікісілердеайтқанеді[5] (343).Түркістанның1917жылдыңреволюциялықдумпулеріне дайын болмағандыгы туралы өзінің “Кокандская автономия” деген атпен 1920 жылы жазылған еңбегінде Нәзір Төреқүлои та мойындаған еді. «Волна Октябрьского персворота, - деп жазды ол, - докатившаяся до Туркестана задела как буржуазию, так и трудящихся массы неогранизованные и политически не воспитанными. Вполне естественно, что носительницей идеи национального «целого» и лозунгов «антономии», под которыми буржуазия могла укрыться со своими классовыми идеалами и задачами, явилось та мусульманская интеллигенция, которая есть плот от плоти туземной буржуазии. И с этого периода начинают зарождаться организации, положившие начало и толчок тому движению, которое потом получило название «автономного движения...» [6].

Таптық көзқарас айқын байқала тұрса да Н.Төреқұлов Түркістан үшін Қазақ төңкерісінің үлкен кездейсоқтық болғанын және оның автономиялық қозғалысқа жол ашқанын атап көрсетеді.

Бұқара халық тұрмақ 1917 жылғы революцияны қолдауға жергілікті халық арасынан шыққан көзі ашық, аса білімді Мұстафа Шоқай тәрізді белсенді саяси қайраткерлердің өзі де жеткілікті деңгейде даяр емес еді. Түркістанның азаттығы жолындағы ұлы күрескер Мұстафа Шоқай осы орайда былай деп жазған еді: «революция бізге еркіндік пен ұлттық белсенділікке жол ашқандай көрінді. Бірақ ұзақ жылдар қараңғыда отырған кісінің жарыққа шыққанда көзі қамасатыны сияқты, талай заманнан бері патшаның отарлық саясатының қапасында тұншыққан біз революция алып келген бостандықтың жарығына шыққанда, көзіміз қамасып, бірден тура жол тауып кете алмадық. Санамыздың қараңғылығы да көзімізді одан сайын қарықтырып, көп сандалдық. Дәрменсіздігіміз бір тобымызды орыс революцияшыл демократиясына еруге мәжбүр етті... Екінші тобымыз — көншілігіміз, саяси табысқа дұғамен жетеміз дегенге сенетін... әрине, мұның екеуі де кате еді»[7]. 1917 жылғы Ақпан төнкерісінен жергілікті ұлт интеллигенциясы көп үміт күткен еді. Оның ең бастысы әрине, Ресей Федеративтік дсмократиялык, мемлекеті құрамында дербес автономиялық басқаруға қол жеткізу еді. «Біз сол тұста автономияны былай түсінетінбіз: - деп еске алады Мұстафа Шоқайұлы өзінің «1917 жыл естеліктерінен үзінділер» атты кітапшасында кейіннен, - Түркістанның дербес ел басқаратын мекемелері мен атқару органдары, яғни заң шығаратын парламенті және іс жүргізетін үкіметі болуға тиіс деп ойлайтынбыз. Сыртқы саясат, қаражат, жол, әскери істер Бүкілресейлік федерациясы үкіметінің ісі деп елестейтінбіз. Оқу-ағарту жұмыстары, жергілікті жолдар мәселесі, жергілікті мекемелер, заң және жер мәселелерінің бәрі жергіліктіавтономиялыүкіметтіңісі дотқарайтынбыз.Бізәсіресе жермәселесінеерекше мән беретінбіз. Әскери құрылыс мәселесіне де едәуір елеулі өзгерістер енгізбекші едік. Мәселен, Бүкілресейлік үшін құрылған әскери комиссариатта болумен бірге түркістандықтардың әскери қызметін Түркістанда құрып, Түркістанда қалдыру біз үшін маңызды мәселе еді.

Біздің сол кездегі басты жоспарымыз, міне, осылар. Бәріне бірден кіріскеніміз жоқ. Біздің көбірек мән бергеніміз ұлттық кадрлар мәселесі еді...» [7].

9

Ия, жалпы алғанда мұндай автономияландыру жоспары да Ресейлік Орталық, орыс социал-демократтары, кейіннен орыс большевиктері қорқатындай қауіпті ештеде де жоқ еді. Солай бола тұрса да КСРО тарағанға дейін кезінде автономияландыру қозғалысына белсенді қатысқан жергілікті интеллигенция өкілдерін аяусыз және әділетсіз қаралау жалғасып келді. Мысалы, 1957 жылы жарық көрген «Қазақ ССР тарихының» I томында мынадай жолдарды оқимыз: «Қазақтың буржазияшыл ұлтшылдары Уақытша үкіметті және оның жүргізіп отырған отаршылдық саясатын белсенс қолдау позициясын ұстады. Өздері үйымдастырып отырған «Қазақ съездері»дейтіндерге,феодал-байэлементтермен реакцияшылмұсылман дін қызметкерлері басым болған съездерде, буржуазияшыл ұлтшылдар Уақытша үкіметті құттықтаған қаулылар өткізіп отырды» [8]

Ұлттық интеллигенцияның көзқарасына үстірт баға беретін мұндай тұжырымдардың негізсіз және көпе-көрінеу тарихи шындықты бұрмалау болып табылатыны басқа емес, қазақ зиялыларының өздерінің аталмыш кезендегі пікірлерінен айқын көрінеді. «1917 жылғы жаңсақтықтарымыз үшін, - деп атап көрсетеді М.Шоқай, - біздің сынау жай ғана тәй-тәй басқан бөбектің тәлтіректегенін, жығылғанын, орнынан түрегеле алмағанын сынаған сияқты. 1917 жыл біздің саяси тлтан жылымыз еді. Автономия біздің қалт-құлт басқан алғашқы ұлттық саяси қадамымыз болатын» [7, 287].

Осындай тәжірибесіздік, босаңдық қазақ интеллигенциясын әрине қателіктерге ұрындырды. Қателіктердің ең бастысы — жергілікгі ұлт интеллигенциясының орыс демократиялық интеллигенциясының қолдауына деген сенімі болды. Бірақ 1917 жыл оқиғалары барысында «орыс революцияшыл демократтары билік басына келгенде сынақтан қатты сүрінді. Олар патшалық заманында орыстан өзге халықтардың өкілдерін жатырқамағанымен, қолдарына билік тиген кезде оларды шеттетіп, маңайына жолатпай қойды» [7, 255]. Жалпы, егер орыс интеллигенциясы қателеспегенде 1917 жылғы революциялық төңкерістер де орын алмайтын еді. 1915 жылдың қысында-ақ орыс интеллигенциясы әскерилердің қатысуымен Николай Романовты тақтан құлатудың, яғни сарайтөңкерісінұйымдастырудыңжолдарынқарастырабастады.Бірақ,төңкерісжасаушылар арасында ауызбірлік болған жоқ. Жоғарғы бас қөлбасшы штабының бастығы генерал М.В. Алексеев бастаған төңкерісшілер тобы алғаш мемлекетке ықпалды билік жасап отырған императордың жұбайы Александра Федоровнаны биліктен аластамақ болды. Мұның өзі монархияны бейбіт түрде тақтан кетіруге мүмкіндік беретін еді. Алайда, төңкерістің қарсаңында Алексеев қатты науқастанып, бұл жоспар жүзеге аспай қалды. Қастандық жасаушылардың тағы бір тобы Николай ІІ патшаны қысым жасау арқылы жас баласының мүддесі үшін тақтан кетіруге көндірмек болды. Алексей есейгенше таққа патшаның бауыры Михайл отыра тұруы тиіс еді. Алайда бұл жоспарды жүзеге асыру да мүмкін болмады. Орыс интеллигенциясының прогрессивті блогы дер кезінде өздерінің жоспарларын жүзеге асыра алмады. Ал, олар шешім қабылдаған кезде кеш болды [9, 143 б.]. Мұның өзі шын мәнінде Ресейдегі мемлекеттік саяси құрылыстыешқандай төңкерісжасамай-ақ бейбіт жолмен жүзеге асыру мүмкіндігінен интеллигенцияны айырды. Жоғарыда айтылғандай қазақтың ұлттық интеллигенциясы орыс интеллигенциясына сенім артып, жолдан адасты.

Алайда мұндай сенім үшін тарих ұлттық интеллигенцияны кінәлауға тиіс емес деп ойлаймыз. Орыс демократтарының шовинистік көзқарастан арыла алмауы және қазақ немесе Түркістанхалықтарыныңтағдырында1917жылоқиғаларыныңтөтеншежәнекездейсоқсипат алуы жергілікті ұлт интеллигенциясының азаттық үшін қасиетті күресін ауырлатып жіберді. Осы орайда М.Шоқай былай деген еді: “Түркістан ұлттық қайраткерлері 1917 жылғы революция берген мүмкіндікті пайдалана алмағандығымыздың сырын ашып айтуымыз керек. Әрі, бұл сәтсіздігіміздің себептері көп. Бірінші объективті себеп: ұланғайыр алып Ресей алдындажартығасырданастамбилеп-төстеген империализмніңотарлықсаясатыеңсесінезіп, тұралатқан Түркістан тұрды. Біз күреске өзіміз таңдаған кезде емес, Ресей революциясы барысында туған жағдайды қабылдау арқылы кірістік. Екінші субъективті, яғни өзімізден болған себеп: ұлттық мүдде жолында күресу қажеттігі біле турса, түркістандықтарға өзара қуатты бірлік құрып үлгермеді.

10

Осы объективті және субъективті себептердің субъективтісін — ең қауіптісі деп есептейміз” [7, 255].

М.Шоқайдың ұлттық интеллигенцияның басы біріге алмауы аса қауіпті нәрсе ретінде сипаттауын толық түсінуге болады. Өйткені оның өзі атап көрсеткендей, ұлттық интеллигенцияның бытырап кетуі, басы қосылмауы болашақтағы “ортақ ұлттық істерге залал” келтіреді. Ұлы күрескердің мұндай тұжырымдары ол өмір сүрген тарихи кезеңге берілген шынайы баға ғана емес, сонымен бірге бүгінгі тәуелсіз Қазақстан мен оның зиялы қауымы үшін де үлкен тарихи тағылым болып табылатынын ұмытпаған жөн.

Бүгінгі тарихшыларымыз үшін 1917 жыл оқиғаларының әлі де зерттеушілерді күтіп жатқан тұстары аз емес дедік. Соның бірі 1917 жылғы Ақпан және Қазан төңкерістері салыстыра қарастырғанда соңғысын қаралау, ал алғашкысын біржақты дәріптеу дер едік. Әрине, 1917 жылғы Ақпан төңкерісініңтарихимаңызы зор, Ол “ақ патшаны” тақтан құлатып, Ресейді монархиялық мемлекет құрылысы жолынан тайдырды. Енді Ресей буржуазиялықдемократия бағытын ұстануға мүмкіндік алды. Ал Ресей қоластындағы “бұқараға” ұлттар болса өзін-өзі автономиялық басқару жағын ойластыра бастады. Алайда дәл осындай ахуал кезінде орыстың революцияны басқарған демократияшыл интеллигенциясы жоғарыда М.Шоқай айтқандай Ресейдегі орыс емес ұлттарды мемлекет басқару ісінен шеттетіп, олардың өздерінің халықтарында автономиялық басқару алып беруді көздеген игі мұраттарына кедергі жасап, басқалар алдында сенімнен айрылды.

Осы орайда күні бүгінге дейін тарихнамамызда орын алған кемшіліктерді атап айтқан жөн.ОсығанбайланыстызерттеушілерА.БисенбаевпенН.Кенжебаевтыңтөмендегіпікірлері назар аудартады: “Долгие годы совстская историография настойчиво создавала картину про австания л благоденствия Казахстана в счастливой семье братских советских республик, оправдывая “исторический выбор”, который сделали казахи в октябре 1917 года. Одновременно в публикациях историков последних происходит свособразная идеализация февраля 1917 года, как альтернативного пути октябрьскому перевороту. При этом из поля зрения исследователей выпадает важнейший фактор, определивший практический все последующие развитие казахского общества — колониальный статус края. Все социальные катаклизмы, имевшие место в метрополии, пемилусмо должны были отразиться в той или иной форме в колониях. Казахстан как объект воздействия политических процессов, происходящих в бывшей Российской империи, на наш взгляд, не имел возможности самостоятельного определения своей исторической перспективы” [10].

Әрбір, авторлардың мұндай көзқарасымен дауласуға да болады. Алайда айтылған тұжырымда шындық бар екені даусыз. Жалпы алғанда 1917 жылғы Ақпан төңкерісін асыра бағалаудашынындадасақтанғанымызжөн.ДегенмендеосыАқпантөңкерісі“Қазақұлтының қалыптасу процесінің аяқталуына жол ашатын тарихи кезеңді бастап берген оқиға-тын ”. Бұл біздіңемес,осытақырыптытереңдетезерттепжүргентарихшыМ.Қ.Қойгелдиевтіңпікірі[11]. Мұндай жаңа кезеңге апаратын мүмкіндіктердің туғанын жоғарыда атап көрсеткеніміздей, М.Шоқай да мойындап алайда оны: қазақ интелигенциясының пайдалана алмағаны және оның себептерін де делелді көрсеткен еді. Бүгінде орыс тарихшылары 1917 жылғы Ақпан төңкерісін жүзеге асырған орыс демократиялық интеллигенциясының қателіктерін ашықтанашық айтып отыр. Олардың ең бастысы Уақытша үкіметтің – большевиктер партиясының астыртын жұмыстан ашық жұмысқа көшуіне рұқсат берулері еді. Бұл кезде большевиктер партиясының қатарында бар болғаны 24 мыңға жетер-жетпес адам ғана мүше еді. Сондықтанда олар меньшевиктермен және эссерлермен бірігуге ұмтылды. Алайда, мұндай көзқарасқа большевиктер партиясының лидері В.И. Ленинннің Петроградқа қайтып оралуы нүктеқойды.Сәуірайындаөзініңатақты «Апрель тезистері»деп аталатын сөзіндеВ.И.Ленин жаңапрограммаұсынды.Ондағыең бастыұстаным– социалистікреволюцияныжүзегеасыру туралы ұсыныс болды. 24-29 сәуірде өткен большевиктердің конференциясында Н.И. Бухарин, Г.Е. Зиновьев, Л.В. Каменев және т.б. Лениннің «Апрель тезистерін» сынға алып, Ресей тәрізді ұсақ буржуазиялық елде социалистік революция жасауға объективті жағдайлар жоқ екенін дәлелдемек болды. Олардың ойынша, мұндай қозғалысты халық бұқарасы

11

қолдамайтын еді. Меньшевиктердің лидері Г.В. Плеханов Ресейде буржуазиялықдемократиялық революциядан басқа қосымша революцияның орын алуы мүмкін емес екенін атап көрсетті. Сондықтан да ол В.И. Лениннің социалистік революция жасау туралы тезисін «Безумная и крайне вредная попытка посеять анархическую смуту на Русский земле» деп сипаттады. Алайда Ленин большевиктерді социалистік революция жасауға көндірді. Бірақ большевиктер басым дауыспен оның кеңестер республикасын құру туралы идеясын қабылдамай тастады. Апрель конференциясына келген большевик делегаттардың көпшілігі Кеңестерді револбциялық күштердің орталығы болып табылатын уақытша органы ретінде ғана қарастырды. Алайда 1917 жылғы маусым айында Кеңестердің Бүкілресейлік І съезінде большевиктер өздерінің мемлекеттік билікті басып алуға дайын екендіктерін мәлімдеді. Бұл кезде большевиктер партиясының саны 240 мың адамға жеткен еді. Ресейдің большевик емес партияларының үлкен қателігі Бүкілресейлік құрылтай жиналысында азшылық болып саналатын большевиктердің залды тастап кетіп, соңынан 13-қаңтарда өздерінің ІІІ

Бүкілресейлік советтер съезін шақыруына мүмкіншілік берулері еді. Шын мәнінде құрылтай жиналысында большевик емес Ресей демократиялық партияларының өкілдері Құрылтай жиналысында көпшілік болатын. Оңшыл-эсерлер мен меньшевиктер құрылтай жиналысында 237 дауысқа ие болған болса, ал большевиктер мен солшыл –эсерлерде бар болғаны 146 ғана дауысбареді.Алайда,орысдемократиялықинтеллигенциясыөздерініңосындайбасымдығын пайдалана алмай, большевиктердің билікті басып алуына мүмкіншілік берді [9, 171-172]. Алашорда мемлекеттік кұрылымының өмірге келуі — шын мәнінде Ақпан төңкерісі барысында автономияға ұмтылған қазақ интеллигенциясының ұлттық-территориялық дербестікке қол жеткізуге бағытталған нақты әрекеті еді.

Өкінішке орай тарихи әдебиетте “Алашорданы большевиктермен соғысу тілегінен туындаған” деген көзқарас әлі күнге дейін орын алып келеді [12]. Бұлкөзқарастың негізсіздігі “Қазақ”газетіндеМ.Дулатов(Мадияр)жариялаған“АлашОрда”аттымақаладәлелдепбереді. “Былтыр Орынборда, - деген жолдарды оқимыз одан, - 21-26 июльде бірінші жалпы қазаққырғыз съезі мемлекет билеу түрін тексергенде, қазақ-кырғыз облыстары автономиялы болсын деп қаулы шьғарды. Бірақ автономияны қашан жариялау жайы сөз болған жоқ. Өйткені осы кезде мемлекет құрылтайы тез болады деген жұрттың сенімі күшті еді. Автономия боламыз деген жұрттар сліиісіп құрылтайдан алмақ болды” [13].

Ия, көріп отырмыз қазақ зиялылары автономияны жариялауда Қазан төңкерісінен көп бұрын күн тәртібіне койды. Тарихшы М.Қойгелдиев Алашорданың құрылу “қазақ ұлтының қалыптасу процесінің аяқталуына жету үшін қажет негізгі алғышарт” ретінде бағалайды [11, 26]. Біз де осы дәлелді пікірді қолдаймыз.

Тарихшылдық мьтнаіш мойындауды қажет етеді. Большевиктерге Алашорда емес, керісінше большвиктер Алашордаға кедергі жасады. Мысалы, жоғарыдағы мақаласында М.Дулатов былай деп жазды: “...Декабрь съезіндс автономия ресми жариялғанша уақытша қазақ-киргыз істерін билеуге Алаш Орда сайланды. Алаш Орданың уақытша тұратын орны Семей болды. Бірақ большевик кесірілел Алаш Орда іске кірісе алмады’ [13, 444]. Міне нақты тарихи жағдай осындай.

1917 жылғы Қазан төңкерісі қазақ даласына үлкен ықпал жасады. Біздің ойымызша, “Октябръ қазақ ауылын айналып өтті”, “ауыл Октябрьді көрген жоқ” деген пікір қате және нақты емес [14, 66]. Алайда Қазан төңкерісі қазақ ауылына қасірет болып көрінді. Жоғарыда аталған мақаласында А.Байтұрсынов былай деп жазған еді: “...Наводила же на киргизов ужас Октябрьская революция своими внешними проявлениями. Как происходило большевистское движенис в центральных частях России, - киргизам было неизвестно. На окраинах же оно сопровождалось повсюду насилиями, грабежом, злоупотреблениями и своеобразной диктаторской властвю. Говоря короче, движения на окраинах часто представляло собою не революцию (как обычно она понимается) а полнейшую анархию...” [3].

Ақаңның бұл пікірін “Қазақ” газетінде жарияланған пікірлер де қуаттай түседі. “...Большевик дәуірі басталды, - деген жолдарды оқимыз одан, - жұрт жылады. Тал түсте таланды. Азаматы өлді, ойслі зорланды, дүниесі бүлінді. Осындай қиямет қайым күндер

12

туғанда, біздің арамыздан да большевик болып, жұртты қоса талаған, азаматтарымыздың үстінен шағым жүргізген, өлімге бұйыртқан, оққа байлатқан антүргаіщар шықты” [15].

Большевиктердің жергілікті жерлердегі осындай озбырлықтары қазақ зиялыларының оларға деген теріс көзқарасын туғызуы заңды еді. “Если раньше кучка людей, - деп жазды А.Байтұрсынов, - под именем царских чиновников безответственно угнстала и чинила над киргизами всякого рода насилия, то такую же деятсльность проявляли на окраинах кучка тех же и других людей прикрываясь именем большевиков-коммунистов. Я и мои единомышленникинемирившиесястакимположениемраньшепри царской власти, не могли мириться и теперь и, думая, что подобные дела творятся повсюду в Советской России, были против признания советской власти” [3]. Міне, Қазақстанда Қазан төңкерісінің жеңуі туралы ащы шындық осындай! Ал бұл туралы кеңестік тарихнама ұзақ жылдар үндемей келгені белгілі. Оның үстіне тарихи шындықтың көпе-көрнеу бүрма;іанғанын қайда қоямыз.

Бүгінде Қазақстан тарихнамасында өрісін алған осындай ағаттықтарды 20-30 жылдардағы ұлт зиялыларының өздерінің көзқарастары негізінде нақты, талдау және ақиқатқа қол жеткізу басты міндеттердің бірі деп ойлаймыз.

Қорытып айтар болсақ, жоғарыда айтылғандардан төмендегідей тұжырымдар туындайды:

- Қазақ ұлттык интеллигенциясының өкілдсрі қазақ халқының 1917 жылғы революциялық дүмпулерге сіпбір даярлықсыз, күтпеген жерден тап болғандарын өздерінің еңбектерінде ашып айтты,

-Солай бола тұрса да олар 1917 жылғы ақпан төңкерісін халықтың түсіністікпен қабылдағанын атап көрсетті;

-Ал 1917 жылғы Қазан төңкерісін ұлттық интеллигенция саяси қасірет ретінде қабылдады;

-Ұлттық интеллигенция 1917 жылғы акпан төңкерісі берген мүмкіндіктерді толық пайдалана алмады. Бұған объективті және субъективті себептер кедергі келтірді;

Қалыптасқан ауыр ахуалға қарамастан қазақ интеллигенциясы өкілдсрі 1917 жылғы Қазан төңкерісіне байланысты жергілікті жерлердегі большевиктердің озбырлықтарын әшкерелей алды. Ал мұның бүгінгі қайта жазылып жатқан тәуелсіз тарихымыздың қалыптасуы үшін зор маңызы бар.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

1.Зевелев А.И. Историография Советского Туркестана. – Ташкент, 1966; Дахшлейгер Г.Ф.ИсториографияСоветскогоКазахстан.– Алма-Ата,1969;АлдамжаровЗ.ПобедаВеликой Октябрьской социалистической революции в Казахстане. – Алма-Ата, 1983; Григорьев В.К. Большевики Казахстана в трех революциях. – В кн. Историко-партийная наука в Казахстане: некоторые проблемы историографии. – Алма-Ата: Казахстан, 1988.

2.Нұрпейісов К. Алаш һәм Алашорда. – Алматы: Ататек, 1955; Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. – Алматы: Санат, 1995. Аманжолова Россия и казахский автономизм. – Мұхатова О. Қазақстандағы ХХ ғасырдың алғашқы онжылдықтарындағы аграрлық реформалар тарихнамасы (1900-1929 жылдар). – Алматы, 1998; Бисенбаев А.К., Кенжебаев Н.Т. Казахи в 1917 году (К вопросу об оценке событий). – В кн. Казахстан в начале ХХ века: методология, историография, источниковедение. – Алматы, 1994.

3.Байтурсунов А. Революция и киргизы. – В кн. «Жизнь национальностей», 1919, 3 августа.

4.Сафаров Г. Колониальная революция. Опыт Туркестана. – М., 1921.- С. 89.

5.Борисов Н. Октябрь в туркестане // Завоевание Октябрьской революции. – ташкент, 1922. – С. 22-23; Бройдо Г. О восстании казах-киргизского народа в 1916 году // Қызыл Қазақстан, 1925, №3-4

6.Төреқұлов Н. Шығармалары. – Алматы: Қазақстан, 1997. -25 б.

7.Шоқай М. Таңдамалы. – Алматы: Қайнар, 1999. – 2 т. – 293 б.

8.Қазақ ССР тарихы. – Алматы: Қазақ мемлекет баспасы, 1957. 1 т., - 623 б.

13

9.Новейшая история России: учебник / А.Н. Сахаров, А.Н. Боханов, В.А. Шестаков; под ред. А.Н. Сахарова. – Москва: Проспект, 2016. – 480 с.

10.Бисенбаев А.К., Кенжебаев Н.Т. казахи в 1917 году (К вопросу об оценке событий). –

Вкн. Казахстан в начале ХХ веке: методология, историография, источниковедение: Сб. Статей. Вып. ІІ. – Алматы, 1999. – С.84.

11.ҚойгелдиевМ.Қ.Өтпеліжәнемәңгіқұндылықтаржөнінде//ҚазМУхабаршысы.Тарих сериясы. №1, 2000. – 26 б.

12.ПознанскийВ.С.Изисториипроивлечениянациональнойинтеллигенцииксоветскому строительству. – В кн.История Казахстана: белые пятна: Сб.Ст.– Алма-Ата: Казахстан, 1991.

– 156 б.

13.Мадияр. Алаш Орда // «Қазақ» газеті. – Алматы: «Қапзақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998. – 444 б.

14.Голощекин Ф.И. Казахстан на путях социалистического переустройства. – М., 1931.

15.«Қазақ» газеті. – 442 б.

АЛАШ ЖӘНЕ ТАРИХИ ТАНЫМ

Ислам Жеменей,

Халықаралық түрік әлемі мәдениет қорының стратегиялық зерттеулер комитетінің төрағасы, ф.ғ.д., профессор

1917 жылы Әлихан Бөкейхан қазақ тарихындағы тұңғыш саяси ұйым Алаш партиясын ұйымдастыруға кіріседі. Артынша сол жылдың желтоқсанында Екінші жалпықазақ съезі Алаш аутономиясы жарияланып, Әлихан Бөкейхан сол алғашқы Қазақ Республикасының тұңғыш президенті болып сайланады. Міне биыл қазақ елінің жаңа саяси басқару үкіметіне жүз жыл толды.

1904-1920 жылдар аралығындағы қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысында Алаш қайраткерлеріқазақтыңұлттықсанасынбұрын-соңды болмаған ең биік шыңына жеткізді. Сол себептен қазақ халқының тарихында Алаштың орнын айқындау үшін тарихи танымымызда сана және ұлт атаулы құндылықтарды негізге алып, тарихты жаңа өлшемдермен саралау керектігін сездіреді.

Ұлтпен санаадамбаласыүшін екіқорған іспеттес.Санажаратылсытан жаратушының адам болмысына тарту етілген сәулелі қуат. Ол жаратылыстағы барлық заттарды тани алатын, бірбірінен ажырата алатып, бір-бірін салыстыра алатын қуат. Сол сепеті сана адам жаратылысының бастауында адамның өзін де, өзгенің де, жануарлар мен барлық табиғат атаулысын да танып тіршілік арнасына болымды немесе болымсыз түрде пайдалануға басты құрал. Шын мәнінде адамзаттың даму жолы сананың өркенінен өтеді.

Адам болмысының табиғатына бір неше құндылықтар қатар бір-біріне қайшы қозғалыста. Олардыңқозғаукүшіпиғыл.Пиғылдыңбиікке,сәулелікөккесамғауыруханисұранысыболса, пиғылдың құлдыққа, батпақтық құлдиға ылдиғалауы масылдық сұраныс. Екі тартылыс арасында деңгейдің тепе-теңдігін сақтап тұруға сана міндеттелген соң сананы ор мен көк арасындағы талай бұлтарыс бағыттар сүйрелейді.

Адам болмысы жаратылыстан “адам адамға мұқтаж” болып жаралған. Сол үшін біріншіден - табиғаттың түрлі алапат апатынан қорғану мақсатында, екіншіден – адам өз табиғатындағы жауыздыққа бейім нәпсісінен қорғану үшін тіршілік заңдылығы ретінде отбасы, сыныптық, рулық, тайпалық және ұлт қауымдастақ болып қалыптасуға мәжбүр болды. Сондықтан қазіргі заманға дейінгі адамзат тарихында «азаматқа»ең қуатты қауымдастық ұлт болып саналады. Сол себепті ұлт – азамат үшін қорған. Ұлт неғұрлым мықты болса, азамат солғұрылым мықты болмақ. Ал мемлекет – ұлт қорғаны. Мемлекет азаматтары бір ұлтты мәйек етпек болса, мемлекет мықты болмақ. Осыған орай әр азамат өз бағының негізгі қорғаны ұлт және

14

мемлккет екенін сезе білсе, саналы түрде оның байыбына бара білсе ұлт пен мемлекеттің мүддесіне өз бақыты үшін болса да аянбай қызмет жасауды міндет санар еді. Ал бір мемлекетте бір ұлт мәйек бола алмаса Ауғаныстан, Ирак және Сирия тағдырын басынан кешіреді. Сондықтан:“Қазақтың Еразаматтары мен қыздары мықты болса, бірлік пен ынтымақтаболса,ұлт та,мемлекет те мықтыболмақ”.Ұлт пен мемлекетті сүю үшін ешқандай шарт қоюға болмайды. Ұлт пен мемлекетті сүю шартсыз жүзеге асып отыру керек. Қазақ азаматы кедей – бай, басшы – қызметкермін демей ұлт пен мемлекетке қызмет етуді өмір жолында негізгі құндылық екенін ұға білген жағдайда “ұлттық-мемлекеттік сана” деңгейінің биігіне қол жеткізген Алаш тұлғаларына айнала алады. Алаш қайраткерлерінің биігін қазақ тарихында айқындау үшін еліміздің өткен тарихына шолу жасап көрелік.

Бүгінгі Қазақстан және Орта Азия елдері ежелгі Тұран елінің бір бөлігіне иелік етіп отырғаны шындық. Жазба деректерге сүйенсек “тұран” атауын алғаш рет Әвеста кітабынан көре аламыз. Әвеста ежелгі ирандықтардың киелі кітабы, б.з.дейінгі VI-V ғасырлар аралығында Зәрдөшт(Зарадустра) пайғамбар жазған кітап делінеді. Сонда Тұран елі мен оның патшасы Афрасиаб алғаш рет аталып, олар жайында жазылған. Тұран деп атанған елдің түркілері сақ пен ғұн тайпаларымен тұтасып, тіл,наным –сенім және салт-дәстүрі бір болып, Түркі Елі атауымен тарихта белгіленеді.Түркінің ірі тайпаларының патшалықтары кейін түркі қағанаты болып 552-603 жылдар аралығында түрік елі ретінде әлемдегі саяси-тарихи орынын айқындап, жалғастырады. Сондай-ақ «түркі» этнонимінің алғаш рет аталуы 542 жылы қытай жылнамаларында жазыла бастайды. Осылайша Тұран елі жазба деректерге қарағанда б.з.дейінгі VI-V ғасырлардан бастап, түркі қағанаты түгел мұсылман араб халифатына бағынған VIII-ші ғасырға дейін яғни Ибн Әсир тарихындағы жазылған 751 жылғы арабтүркілердің біріккен армиясы қытай әскеріне қарсы Атлақ шайқасына дейінгі аралықта өмір сүрген.Түркілербұлежелгі дәуіртарихында «Елдік сананы»мықтап ұстай білді.Оған аталған дәуірдің бастапқы кезеңінде жырланған дастандарға өзек болған тақырыптар дәлел бола алады.

Мәселен ежелгі дәуірдің бастапқы кезеңінен мұра қалған әуыз әдебиетіндегі дастандар: 1.жаратылыс дастаны

2.сақ дастандары

3.Афрасиаб жоқтауы

4.Шу дастаны

5.Оғыз қаған дастаны 6.Атила дастаны

7.Көктүрік дастаны

8.Көкбөрі жыры

9.Ергенекон дастаны 10.Ұйғыр дастандары

11.Түрейіш дастаны 12.Көш дастаны

және VI-VII ғасырлардан мирас болған орхон-енесей жазбаларындағы: Күлтегін жырында “Елдік сана”-ны қалыптастыру үшін барлық жырларда:”Елдік”, “ерлік” ,“ жоқтау ” және “ салт-дәстүр” негізгі тақырыптар болып жырланады. Өйткені Ел болу үшін ер болуды дәріптеу қажет болса, Ел мүддесіне жанын құрбан еткен ерлер үшін жоқтау жыры айтылатын. Жоқтау сол заманның қажеттілігінен туған жанр. Өйткені Елге қорған бола алатын ерлердің қазасы халық үшін қасірет болған. Сондықтан қаза тапқан ер үшін халықтың айтқан жоқтауы - өзіне көңіл айту жыры, әрі жұбанышы, ерлерін бағалауы әрі оларға сағынышы мен Ел үшін қажеттіліктің белгісі. Салт-дәстүр болса елдің қоғамдық қарым-қатынасын реттеуші жазылмаған заң іспеттес еді. Осылайша түркілер ежелгі дәуір тарихында “елдік сананы” қалыптастыра білді. Ендеше келесі ортағасырлық жаңа дәуірге қалай тапсырды екен?

Түркілердің аталған ежелгі дәуірінде «Түркі Елі» сөз тіркесіне айрықша көңіл бөлген жөн. Өйткені «Ел» сөзі бүгінгі «ұлт» пен «мемлекет» сөздерінің мағнасын қамтитын бір сөз. Тарих барысында араб халифатының үстемдігі себепті парсылардың «стан» жұрнағы «ел» сөзінің

15

орнын басып«Түркі Елі»біртіндеп «Түркістан»деп өзгерді. Сонымен Түркістан кеңістігіндегі түркілер Ислам дінін қабылдаған ортағасырлық жаңа дәуіріне аяқ басты.Түркінің ортағасырлық дәуірі Ибн Әсирдің жазба дерегі негізінде 751жылынан бастап, қазақ хандығы құрылған 1465 жылына дейін өте күрделі, шытырман оқиғалар мен өзгерістерге толы дәуірді бастан өткізді. “Ибнәсир –толық аты-жөні: Әззәддин Әбуласан Әли ибн Мұһаммед (11861233)«Жалпы тарих» (ﺦﯾرﺎﺘﻟا ﯽﻓ ﻞﻣﺎﮑﻟاкітабының авторы. Аталған кітап тарих саласында исламдық үкіметтерінің әлемдегі барлық елдердегі тарихын қамтыған жалғыз тарихи туынды болғанымен ерекшеленеді».

Ортағасырлық дәуірдің оқиғалары мен қоғамдық таным барысын екі бағытта қарастыруға болады: 1 – саяси; 2 - мәдени.

Саяси тұрғыдан түркілер түрлі атаулармен түркінің кең байтақ жерімен қоса өзге елдердің кеңістігіне дейінгі жерлерге иелік етіп, ірілі-ұсақты әмірлік пен патшалықтар құрды. Олардың ішінде ең ірі биліктер: Қарахандар (840-1212), Ғазналық империясы (963-1186), селжұқтар патшалығы (1092-1308), Харезм патшалығы (1128-1231), Әмір Темір мен оның әулеттерінің империясы және Османлы империясы(1299-1923) сынды ірі түркі патшалықтар саяси сахнада әлем саясатына ықпалды болды. Бірақ шындығына келгенде түркі тілі мен мәдени ахуалы бір келкі болмай құбылып тұрған кезеңдерге де тап болды. Түрік тектес империялар арасында Орталық Азияда қараханидтар. Анадолыда Сыр бойынан көшкен османдықтар түркі тілі мен ислам дінінің сұнни һәнафи мәзһабын ұстанып, түрік халықтарында бір келкі мәдени кеңістік пайда болуына қомақты еңбек етті. Сол себептен күні бүгінге дейін Орталық Азия мен Анадолы түркілер арасында ешқандай діни қақтығыс орын алмай келеді. Түркілер ортағасырлық дәуірінде тілдік және мәдениет тұрғыдан араб-парсы ықпалында үш түрлі кезеңді бастан өткізді.

1.Арабтілі мен мәдениетінің үстемдікқұрған кезеңі VIII-IX-ші ғасырлар аралықта.Оның да үш себебі болды: а)- халифаттың басқару тетігі арабтарда болғаны, б)- парсы-түркілердің ислам дінін мойындауы, в)- араб тіліндегі мол кітапхана. Содан Әл-фараби, Ибн сина, Әлхарезми сынды ғұламалар барлық салада араб тілінде оқып, жазуға кірісті.

2.Парсы тілі мен мәдениетінің үстемдік құрған кезеңі X-XI –ші ғасырлар аралығында. Бұл кезеңде парсы тілді Саман әулеттері (саманид) патшалығы халифа тарапынан ұлы Хорасан әмірлігін биледі. Иран тарихы мен тілін қолдап жаңа парсы дәри тілінің дамып, қалыптасуына зор үлес қосты. Рудаки. Фирдаусилер әдебиет саласында жұлдыздары жарқырады. Парсыларды екі жүз жылдық араб тілінің ықпалынан шығарды. Шаһнаманы жырлаған Әбілқасым Фирдауси (940-1020) ол туралы былай деп жырлады:

Отыз жылдай тауқымет шегіп, ана тілімді тірілттім, Сол арқылы парсыларды өз тіліне жүгінттім. Замананың желі менен бораны да жоя алмас, Әсем, зәулім сарайды мен сөзбен салып құбылттым.

Бұлкезеңдепарсытілі, парсылардың өз анатілімен қатарөзгетүркі халықтарғадаықпалды тіл болды.

3.Түркілік сананың ояну кезеңі XI-XII –ші ғасырлар аралығында бой көрсетті. Қарахандар (840-1212) түркінің Ел болу жолын бір дін, бір тілде болу керектігіне көңіл бөліп, жаңа бағыт ұстанды. Мемлекетте исламды ресми дін ретінде жариялады. Түркінің ғалымғұламалары мен ақындары түркі тілінде ойлап, жаза бастады. Сондықтан Маһмұд Кашғари (1029-1101), Жүсіп Баласағұн (1016-1116), Қожа Аһмет Йәсауи (1103, 1041-1166), Сүлейман Бақырхани (XII-ғ), Сәккаки (XIV-XV), Маулана Лүтфи (1366-1465), Атаи (1440-1492), Шейх Аһмет Құдайдад Тарази (XV-ғ), Зәһиреддин Мұаммед Бабыр (1483-1530), Әлішер Науаи (1441-1513) тағы басқа түркі ғалымдар мен ақындар шығармаларын тек қана түркі тілінде жазып, түркілік сананың қайта жаңғыруына күш жұмсады. Сондай-ақ ғалымдар түркінің ежелгі тарихына үңіліп, зерттеп, зерделеуге кірісуге мүмкіндік алды. Оған дәлел Маһмұд Кашғари мен Жүсіп Баласағұнның б.з.д. VI-V ғасырларда өмір сүрген Тұран елінің патшасы Афрасиабжайындакөзқарастарынжыретекендігінайтуғаболады.ЖүсіпБаласағұнАфрасиаб жайлы былай жырлайды:

16

Назар салсаң бұл түріктің бектері, Жаһанның әз бектері, асыл тектері. Түрік бектері ішінде атын асырған, Алып Ер Тоңа ер еді, құты тасыған. Білімі – даңқы ұлы, көптің сарасы, Білімді, ойлы әрі халық ағасы.

Зерек, дана көңілі сара, сері еді, Жұтты жалған елге тұтқа ер еді! Тәжіктер оны Афрасиаб атаған, Елдерге ол көп ізгілік жасаған.

Қажет білсең білім, ақыл, даналық, Қолға алуға дүниені қаратып. Тәжіктер де хатқа мұны түсірген,. Кітапта жоқ болса кімдер түсірген!?

Сондықтан түркілер өздерінің ежелгі тарихына назар сала алатын дәуірге қол жеткізіп, оның білім-ғылым қайраткерлері түркілік сананың ояну жолдарын іздестіргенін байқай аламыз.

Бірақта біріншіден –түркілер отырықшы және көшпенді болғандықтан, екіншіден – арабпарсы тілдерінің ықпалынан, үшіншідентүркілердің өмір сүрген территуриясының өте ауқымды болуына байланысты түркі тілінде оғыз, қыпшақ және қарлық сынды диалектер пайда болды. Алайда түркілік сананың өрістеуімен XII-ғасырдан бастап, Түркістан бүгінгі Орта Азия өлкелерінде қоныс тепкен сұғды, араб, моғол тағы басқа ұлт-ұлыстың өкілдері түркіленіп кетті. Сол себепті тарихта “қыпшақ даласы” атанған кеңістік түркілердің даласына айналды.

Парсы жазбаларында “қыпшақ даласы” (дәшт-е-қыпшақ) деп аталады. Дәштпарсы сөзі “дала” деген мағнаны білдіреді.тарихи деректерге қарағанда “қыпшақ даласы-Арал көлінің солтүстік, шығыс және батыс төңірегін қоршай келе, сол көлдің батыс жағалауынан Каспий теңізінің шығысына дейін созылып, Аралдің солтүстігінен Ресейдің оңтүстік және оңтүстік батысына дейін созылып Баб әл-һәдид арқылы Әзірбайжанға жалғасады.Аралдың шығыс жағалауынан Түркістан қаласына қосылады.” Бүгінгі Қазақстан “қыпшақ даласының” басым бөлігін құрайды.

Шарафеддин Әлі Йәздидің «Зафарнама» кітабында «қазақ» сөзін 1365-1370 жылдардағы оқиғаларда қолданған. Бұл 14-ші ғасыр аясында немесе әлде ерте заманда қазақ жұртының қалыптасу процессінің жүріп жатқанын көрсетеді. Екіншіден Батый ханның (1208-1255) Қыпшақ даласында Үгедей қағанның бұйрығы бойынша таққа отырғанын жазады. Бұндағы қыпшақ даласы ғасыр асып, түгелдей қазақ хандығы құралған соң Қасым ханның билігіне өткенін Мұхаммед Бабыр да Мұхаммед Айдар да өз еңбектерінде жазады. Мәселен «Тарих-и- Рашиди» еңбегінде: «Қасым хан түгелдей Қыпшақ даласын билігіне алғаны соншалық Жошы ханнан кейін ол сияқты ешкім билемеген еді.» -делінген. Осылайша Қыпшақ даласы“Қазақ даласына”айналып, “Қазақ Елі” аталды. Қазақ хандығы дәуірінде 1465-1847 жылдар аралығында қазақтың “ұлттық санасы” мықтап қалыптасқанын соңғы ханы Кенесары Қасымұлының(1802-1847) жанкешті іс-әрекетімен шейіт болуы және соңғы жыршысы Махамбет Өтемісұлының(1803-1846) халқына риясыз махаббаты мен жалынды жырларынан сезе аламыз.

Қазақ өзінің ұлттық құндылықтарына берік болды. Өйткені қазақ хандығы басқару саяси жүйесі бір жолата жойылған кезде қазақ халқы саяси биліксіз қалды. Мемлекетке қайтадан жаңа басқарусаяси жүйені ойлануға жаңа Алаш қайраткерлері қалыптасқанша Қазақ елі 18471904 жылдар аралықты бір тұтас орталықтан басқарудан махрұм күн кешті. Бірақ бір ғажабы, аталған жылдары қазақ болыс, дадха және аға сұлтан сынды аймақтық басқаружүйемен саяси алауыздықта күн кешіп жатқан заманда қазақ халқы ұлттық іргесі есептелетін тіл мен дінін және салт-дәстүрін тұтастай бір келкі күйде сақтай білді. Кең байтақ қазақ даласында тіпті қытай, моңғұл тағы басқа елдердегі қазақ атаулысы диалектсіз бір тілмен сөйлеп, бір дін

17

ұстанып,біртұтасғұрып-әдетпенөмірсүрді.Бұләлемелдерарасындаешбірелдекездеспеген құбылыс. Сондықтан бұл кездейсоқтық құбылыс еместі. Оның себебі біріншіден –Қазақ халқының ұлттық санасыбекем қалыптасқан еді.Екіншіден– жыраулық,жыршылықкүйшілік өнердіңхалықтық сипат алуының арқасында жырланған батырлық, ғашықтық, аңыздық, салтдәстүрлік, хикалық және тағы басқа дастандар түрлері қай жерде қазақ тұрған болса, сонда кеңінентарап,елдің ықыласынабөленіп,қазақтың тілдік жәнеруханитұтастығын қамтамасыз етті. Үшіншіден – Абайдың ой мектебінің қалыптасып, Алаш атты күрескер жаңа буынның дүниеге келуіне негіз қалағанын Аһмет Байтұрсынұлының Абай туралы жазған мақаласы дәлел. Ол “«Қазақтың бас ақыны»деген мақаласында– ұлы ақын Абайдың тарихи миссиясы, рухани болмысы, өлеңдерінің ұлттық сөз өнеріндегі маңызы, көркемдік-эстетикалық сипаты баяндады. Ол Абай өлеңдерінің даралығын, «сөзі аз, мағынасы көп, тереңдігін», сыншылдығын” ұғындырды.

Абай дүниесалғаннан кейін Алашқайраткерлері 1904жылынан бастап 1920жылынадейін ұлт пен мемлекеттің жаңа консепциясын қалыптастарды. Алаш қайраткерлері ұлттық санаман бірге түркілік тарихи санасының жаңғыруын ескеріп, еңбектеніп келді. Мағжан Жұмабайдың өлеңі соның бір айғағы:

Ертеде Түркістанды Тұран дескен, Тұранда ер түрігім туып өскен. Тұранның тағдыры бар толқымалы, Ертеде Түркістанды Тұран дескен,

Басынан не тамаша күндер кешкен, - деп жырлағанын айталамыз.

Бірақ бұл рет отарлаушы коммунисттік күш Сталиндік малғұн саясатымен 1929-1932 жылдары шаруаны ұжымдастыру сылтау арқылы үш миллион қазақты қырғынға ұшыратып, жүз мыңдаған қазақ жұртының шет елге бөсіп кетуіне жол ашса, 1936-1938 жылдар аралығында қуғында ұстап келе жатқан Алаш қайраткерлерін ату жазасына бұйырып, ұлттық сананың өрісін психологиялық “үрей” тәсілімен тарылтты. Кейін 1950 жылдардан соң психологиялық “кемсіту” тәсілі арқылы қазақты өз болмысынан бездіріп, маз-сад кеселге дұшар етті. Бұл кесел генетикалық сырқатқа айналып кетпесе жөн.

Дегенмен өшпеген ұлттық сананың шоғы Шәмші-Жұмекеннің “Менің Қазақстаным” патриоттық әнімен1956 жылы қайта жалындай бастады. Бірақта қазақтың ұлттық және мемлекеттік санасы Алаш қайраткерлері биігіне жете алмай жан таласып келеді. Ұлтқа қорған бола алатын Қазақстан республикасы атты мемлекетке ие болсақ та бір кездегі жасалған қырыннан қазақ саны елу-алпыс миллионның орнына бұкіл әлемде бар-жоғы он бес миллионның әрі-берісі болып тұрғанына әлем мінбесінен үнімізді шығармай келеміз. Сондайақ Қазақстанда бүкіл қазақтан не бәрі бес пайыз қазақ басылымдарды оқиді деген ақпарат бар. Әрі мемлекет, мемлекеттік тілді үйренбей, мемлекеттік тілде сөйлейтіндерді қинап келеді. Соған қарағанда ұлттық сана мемлекеттік мүддеге сай өз биігіне жете алмай келеді. Шындығында ұран сөз, нәтижелі істен озып келеді. Біз жүз жыл бұрынғы Алаштың ұлттықмемлекеттік санасына қол жеткізуге талпынып келе жатқан ұрпақпыз. Сол үшін ұлттық сананың бигіне ұмытылу мемлекетің баянды болу кепілі әрі “Мәңгілік Ел” идеясының негізгі факторы болып есептеледі.

ӘДЕБИЕТТЕР:

1.Жеменей И. Мырза Хайдар Дулат (1499-1551) тарихшы-қаламгер. – Алматы: «Зерде» баспасы, 2007. – 360 бет.

2.Зеһир-ед-дин Мұхаммед Бабыр. Бабырнаме. Қазақша сөйлеткен Қожабекұлы Б. – Алматы: «Ататек», 1993. - 448 бет.

3.Шарафеддин Әли Иәзди. Зафарнама. – Ташкент: 1997. - 1240 бет.

4.Қашғари М. Түрік сөздігі. Аударған, алғы сөзі мен ғылыми түсіктерін жазып, баспаға дайындаған А.Қ. Егеубай. I-том. – Алматы: «Хант», 1997. - 591 бет.

5.«Әвеста» ирандықтардың ежелгі әндері. Баспаға дайындаған, зерттеген Жәлел Достха, әвестаи және парсы тілінде, IV басылым, II томдық. – Теһран: «Морварид», 1377. 1206 бет.

18

6.Қазақ болып қалыптасқан ғасырлар. – Тараз: «DanAi», 2015. - 624 бет.

7.Жеменей И. Түрік халықтарының әдебиет тарихы. – Алматы: «Таңбалы», 2014. – 200

бет.

8.Мүһсен Һейдәрния. Қыпшақ даласы және парсы тіліндегі тарихи әдебиеттер.

9.Қойгелдиев М. Ұлттық саяси элита. – Алматы, «Жалын», 2004. - 400 б.

10.Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. – Алматы, «Мектеп», 2008. - 480 б.

11.Әл-Фахури. Ислам философиясының тарихы. – Теһран: «Әмир кәбир».

12.Груссе Р. Далалықтардың империясы. Парсы тіліне аударған - Әбділүсейін Мейкәде. «Ілми-фәрһәнги». II-басылым, 1365 ж. - 1016 б.

АЛАШТЫҚТАРДЫҢ ҚЫТАЙДАҒЫ ТАҒДЫРЫ

Н. Мұқаметханұлы,

т.ғ.д., профессор, әл Фараби атындағы ҚазҰУ шығыстану факультеті қытайтану кафедрасының меңгерушісі

Алаштықтар дегеніміз – Алаш партиясы көтерген ұлттық демократиялық билік құру идеясын жүзеге асыру үшін жан аямай күрескендер және оны қолдап-қуаттаушылар. Алаш партиясы мен Алаш Орда үіметі тарихта өте қысқа уақыт өмір сүргенімен, кеңестік билік алаштықтарды жаныштауға өте ұзақ уақыт жұмсады және тағылық тәсілдерді қолданды. Кеңестік қызыл империя Алаштың ұйымдық құрылымын ыдыратумен тынған жоқ, сонымен қатар алаш идеясын жер бетінен түбелейлі өшіру үшін шетелдік күштермен астасуға дейін барды. Нақтылап айтқанда, Кеңес Одағы Қытайдың Шынжаң милитаристік өкіметімен одақтаса отырып, арғы бетке асқан алаштықтардың көзін жойды.

ХХ ғасырдың 30 жылдары Қытайдың қоғамдық саяси жағдайы өте қиын еді. Шығыс солтүстігін Жапония аккупациялады, ел ішінде Гоминьдан мен Коммпартия арасында азаматтық соғыс жүріп жатты[1]. Әркеи шонжарлар билік үшін өзара қырқысып жатты. 1933 жылы 12 сәуір күні әскери төңкеріс арқылы Шыңжаң провинциясының билігін милитарист Шэн Шицай қолына алды. Ол 1944 жылға дейін Шыңжаңда салыстармалы түрде дербес билік жүргізді. Шэн Шицай алыстағы Бейжиңге арқа сүйегеннен гөрі жақындағы Кеңес Одағынан көмек аллып өз билігін нығайтуды жөн санады. Сонымен ол КСРО -мен жақындасу деген жалған саясатын жариялады. Ал КСРО да өзінің саяси мүддесі үшін Шыңжаң өкіметімен ынтымақтастық қатынас орнатуға мұқтас еді [2]. Сонымен КСРО мен Шыңжаң арасындағы қарым-қатынас нығая түсті.

КеңесОдағыШэнШицайдіңбилігіннығайтуүшін,оғанзамануи әскериқару-жарақ сатып берумен қатар, мұздай қаруланған Қызыл армиясын Шыңжаңға жіберіп, оның саяси-әскери қарсыластырын(1933жылыжәне1937жылдары)жоюопрациясынаатсалысты[3].Осыкөмегі үшін де Шэн Шицай үкіметі Кеңес Одағының саяси тапсырмаларын, әсіресе, алаштықтарды жаныштау тапсырмаларын бұжытпай орындады. Саяси сипаты мүлде ұқсамайтын екі басқа елдің жергілікті ұлттардың саяси және мәдени элитасын жаныштауға келгенде бір-біріне сәйкесті қимылдар жасағаны әрбір қазақты ойландыруы керек. Кеңес Одағы Алаш Орда өкілдеріненШынжаңғабойтасалып барғандарынекітүрлітәсіларқылыжойыпжіберді.Оның бірі, Шэн Шицай үкіметіне тапсырма беріп, оның жергілікті полциясы арқылы алаштықтардың ізіне түсіп тінтіп жүріп тұтықындап, тұрмеге қамап, түрмеден із-тозсыз жоғалтып жіберу тәсілі; Екіншісі – Кеңес өкіметі өзінің Шынжаңдағы Консулдық басқармалары арқылы алаштықтарды қастандықпен өлтірутәсілі. Теменде нақтылы мысалдар келтірейік.Алашүкіметіжоғарысотының төрағасыболған,қазақ тарихындағытұңғышкәсіби заңгер(1903жылыСанк-Петербурк Заң институтын бітірген)Райымжан Мәрсеков1922жылы саяси реперциядан бойтасалап, Қытай шекарасынан жасырыныпп өтіп, Шынжаңның Тарбағатай аймағы Толы ауданында тұратын Қызырбек төре (Қызырбек Мамырбекұлы) деген

19

бай кісіні паналап барады. Қызырбек төре оны қанатының астына алып, оған әйел алып беріп үйлендіріп, мектеп ашып беріп бала оқытуға орналастырады. Сонымен Райымжан Марсеков сонда тұрақтап тұрып он жылдай оқу-ағартумен шұғылданады.

1932 жылы ашаршылық қысқан кезде Раймжан Мәрсековтың інісі Шерияздан Марсеков әйелімен(Охамен)Шынжаңғақашып өтіп,ТолыауданындағыҚызырбек төреніңауылындағы ағасын паналайды. 1933 жылы Шэн Шицай Кеңес Одағы НКБД (КГБ)-ның тапсырмасы бойынша Шынжаңға қашып барған Алаш Ордасы мұшелерін және алаштықтарды тұтқындауға құпия бұйрық береді. Бұл бұйрықтан хабар тапқан Қызырбек төре Райымжан және оның інісі Шериязданға ол жерден тезірек із жасыруға кеңес береді. Сонымен ағайынды екуі екі аймаққа барып бой жасырады. Ағасы Райымжан Құлжа қаласына жасырынып барып, бір бай татардың дүкеніне сатушы болып жұмыс істейді. Ол бай татар Райымжанның зиялы екенін байқап,оғанбалажинапберіп,орысшасабақ оқытады.Алоның інісі Шериязданқазіргі БұрталаоблысыныңЖыңауданынабарып,жасырыныпкүнкөреді.БірақШынжаңполициясы олардың ізіне түсіп тінтіп тауып, 1937 жылы ағайынды екуін де тұтқындап, Үрімжідегі ең қатал түрме - «Шың Шысай түрмесіне» апарып қамайды. 1938 жылы түрмеден Раймжан Марсековті із-тозсыз жоғалтып жібереді. Кейбір куагерлердің айтуынша, Раймжанмен бірге 15адамныңбасынадағаркигізіптүрмеденәкетіп,қаламаңындағыСайопудегенжердегітерең жар-құдыққа тірідей көміп тастаған дейді [4].

АлРаймжанныңінісіШериязданШэнШицайбиліктенкеткенненкейін,Шыңжаңныңсаяси жағдайындағыөзгерістергебайланысты1945жылытұрмеден босатылады.Бірақ түрмедеөкпе тубрколозы ауыруына шалдыққандықтан 1949 жылы өмірден өтеді. Райымжан Марсековтың Семейде қалған Жаһанша деген ұлын, Мүлік, Кәкен деген інілерін және Сейітбаттал Мұстафин, Төлен Қайырбеков деген күйеу балаларын Кеңес Одағының 1937 жылы жазықсыз атып өлтіргенін ескерсек [5], бұл қастандық әрекеттерінің бір тұтас жоспар бойынша сәйкесті түрде жүргізілгнін байқау қиын емес.

1931 жылы 2 қазанда Шәкәрім Құдайбердіұлы аталды. Сол жылы қарашада баласы Зият төрт адамен (Бердеш, Мәнкеш, Қожахан, Төлеуғазы, алаштықтар) бірге Қытай шекарасын асып, Шәуешек қаласына барады. Зият пен Бердеш 1933 жылы Алтайдың Қыран өзені бойында отыратын Мәми бейсінің (бейсі - ауылбасы) ауылына барып тұрақтайды. Сол жылы Зият 25 жаста екен. 1933 жылы Шәріпхан төра Жеңісханұлы Алтай аймағының уалиі (губернаторы) болғанда, ол Зиятты Алтай аймақтық әкімшілік мекемесінің мәдениет және білім беру басқармасының меңгерушісі етіп тағайындайды. Зият Шәкәрімұлы әкімшілік міндетті атқара жүріп, мектепке барып қазақ әдебиетінен дәріс береді және көркемөнер үйірмесін ұйымдастырып, саханалық қойылымдар қояды.

1936 жылы Зият Шәкәрімұылы Сейітхан деген мектеп мұғалымының қызы Мұнирамен үйленеді. Одан бір ұл көріп, атын Мереке қояды. 1937 жылы Зият Шәкәрімұлы Үрімжідегі «Қазақ-қырғыз ұйшымасына» («Қазақ-қырғыз ұйымы – қауымдастығы») қызметке шақырылады. Онда ол мәдениет, оқу-ағарту және баспасөз істерімен айналысады. Осы кезде ол «Шынжаң газетінің»қазақша нұсқасының шығуына, «Сәле»баспасының құрылуына үлкен үлес қосады. 1938 жылы ақпан айында Шынжаң полициясы қара тізімдегі Зият Шәкәрімұлын тұтқындап тұрмеге жабады. Содан соң оны түрмеден із-тозсыз жолғалып жібереді. Біреулер оныКеңесОдағынақайтарыпбергендесе,ендібіреулеронысолжердежасырынөлтіріпкөміп тастаған дейді [6].

Зият Шәкәрімұлының әйелі Мұнира 1946 жылы ауырудан Алтайда қайтыс болады. Ал баласы Мерекені Зиятпен бірге Шынжаңға барған Арғынбай мен Қали Иманқожаев 1955 жылы Қазақстанға лаып қайтқан – дейді білетіндер. Зият Шәкәрімұлы қоғамдық қызметке араласып, мұғалім болып жүрген кезде «Шал мен баланың айтысы», «Бала мен әкенің айтысы», «Мен кіммін?», «Иттер достығы», «Екі пошка», «Маймыл мен айна», «Аю мен бай» сияқтысаханалақшығармаларжазып,олардыөзісаханағашығарғанекен.Сондай-ақол«Бізде астық бар ма? Астық сал дейтін бастық бар ма?», «Алтай газетіне арнау» деген мақалалар жазып, өзекті әлеуметтік мәселелерді көтереді.

20

Зияттың әкесінің идеясымен қалыптасқан азамат екендігі оның іс-әрекеттерінен байқалады. Ол әкесінің дидарын көріп жүруді қатты аңсаған екен, әкесінің түр-түлғасын суреттеп өлең жазып, сол өлеңі бойынша Ғаббас Амантаев деген суретшіге әскесінің фортретін сыздырады, бірақ ол сурет кейін жоғалып кеткен екен [7].

Кеңес Одағы алаштықтарды жаныштауға өзінің дипломатиялық корпустарын да пайдаланды. Мысалы, алаштықтардың бірі Абдікерім Ережепұлын 1934 жылы Кеңес ОдағыныңАлтайдағыКонсулдықбасқармасыныңбастығыЕрзиновқонаққашақырып,күтуші арқылы тамағына у салып беріп өлтірген. Сол сияқты Ғазез Нұрмұқаметұлы Қалмановты, Абдікерім Ережептің ұлдары Қамбар (Мәскеуден Заң мамандығын оқыған) және Шабданды (Мәскеуде сауда мамандығын оқыған),күйеубаласы Ғазез Ернековты, Сәлім Жанаровты 1938 жылы Кеңес Одағының Консулдық басқармасы тұтқындап із-тозсыз жоғалтып жіберген.

«Ментіріболсамқазақүшінқызмететпейтұраалмаймын»дегенұстанымдыберікұстанған алаштықтар, бойталап жүріп те жанқиярлықпен қазақ үшін қызмет етті. Олар шекара асып, Қытайдағы қазақтардың арасына барған соң, жан амандығын күйіттеп жасырынып жатқан жоқ, қанша қуғын-сүргін көрсе де өз ұстанымдарынан тайған жоқ. Сондықтан олар барған жерлерінде оқу-ағартумен, мәдени ағартумен шұғылданып, ақпарат баспасөз істерімен айналысып, қазақтардың сауатын ашты, санасын оятты, өркениетке бастады. Олардың арғы бетке алып барғандары Абайдың шығармасы, Шәкәрімнің қисса дастандары, Ахмет Байтұрсынның әлипесі мен еңбектері болды. Соның нәтижесінде Қытайдағы қазақтардың ұлттық теңдік, әділетті қоғам құру, әлеуметтік даму санасы оянды және сол үшін күресті. Мұның нақты көрінісі деп ХХ ғасырдың 30-40 жылдары Шэн Шицай үкіметінің зұлымдық саясатына қасқайып қарсы тұрған, қан төгіп төңкеріс жасағандар қатарында қазақтардың көп болуын айтуға болады.

Бұлсындықоғамдық саяси құбылыстардыалаштық идеяның әсерінен оянған ұлттық теңдік сананың биіктеуінен бөле қарауға болмайды. Мұны қытай қазақтарындағы жалаң, тар өрісті ұлтшылық емес, жалпы әрұлттың теңдік пен еркіндік және әділетті қоғам құру мен дамуды мақсат тұтқанынан да көруге болады. Бұл ұстанымдар Таңжарық Жолдыұлының өлеңдерінде көрем тілмен анық жазылған. Бұның өзі де өте биік идеялық сана-сезімболыптабылады.Бірақ мұндай қоғамдық ой-сана сол кездегі Шынжаң билігіне ұнамайтын-ды. Сондықтан Шэн Шицай 1939-1940 жылдары Шынжаңдағы қазақтардың көрнекті мәдени өкілдері Ақыт Ұлымжыұлы, Таңжарық Жолдыұлы қатарлы беделді адамдарды тұтықындап түрмеге жапты, қинады, қастандықпен өлтірді. Таңжарық ақының өзінің әйгілі «Түрме халы» деген өлеңінде айтқан:

«Түрмеде тоғыз жылда өлген адам, Асыпты орта есеппен алпыс мыңнан» [8], деген өлең жолдары сол жылдардағы тарихи

шындықты аңғартады. Демек, алаштықтардың Қытайға бойталап барғандарының тағдыры трагедияға толы болды, олардың бәрі де ілгерінді-кейінді өлтірілді. Ал Шынжаңның өзінде туып-өскен алашшыл азаматтардың тағдыры да аянышты болды, оның ең типтік мысалы ретінде ұлы ақын Таңжарық Жолдыұлын айтуға болады. Ел басына күн туған кездерде, арғы бет, бергі беттегі қазақтар бірін-бірі қанша қорғаштағанымен, қолдарында мемлекеттік билік болмағандықтан қандастарын аман сақтап қала алмады. Ұлттық мемлекеттік билік ғана өз ұлтының қорғаны бола алады. Міне, бұл тарихи тәжірибелердің бұлжымас тұжырымы. Сондықтан бүгінгі Қазақстанның тәуелсіздігін нығайту үшін қызмет қылу - әрбір қазақтың борышы деп снанаймын.

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1.Wang Huilin: Zhongguo xian dai shi. Bei jing: Gao deng jiao yu chu ban she. - 1988, di 205 ye .

2.Мұқаметханұлы Н. Дипломатялық қатынастар және қытайтану мәселері. – Алматы: «тарих тағылмы». – 2010, 68 б.

3.. - :“ ”. - 2004 412

21

4.Марсекова Т.Ш. Кешулер. –Алматы: «Мерей». – 2014, 25 б.

5.Марсекова Т.Ш. Кешулер. –Алматы: «Мерей». – 2014, 25 б.

6.Егеубаев О. Жеке архив қорынан.

7.Бұл әңгімені Алтайда тұрған Арғын Қанафия деген адам Оразанбай Егеубаевқа айтып берен. Егеубаев О. Жеке архив қорынан.

8.Таңжарық Жолдыұлы (Егеубаев О. Баспаға дайындаған). Шығармаларының толық жинағы. – Астана: «Елода». – 2001, 224 б.

Б. СЫРТАНОВТЫҢ ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ КӨЗҚАРАСТАРЫ

Б.Б. Кәрібаев,

әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Қазақстан тарихы кафедрасының меңгерушісі, т.ғ.д., профессор, ҚР ҰҒА корреспондент-мүшесі

Қазақ халқының азаттық жолындағы күресі тарихына көз жүгіртсек мынадай үдерістерді байқауғаболады.XVIIIғасырдыңекіншіжартысынанXIXғасырдыңортасынадейінгікезеңде жүрген азаттық күресінің басты ерекшеліктеріне – күрестердің қарулы сипатта жүруі, күрес жетекшілерінің хан-сұлтандар әулетінің және батырлар мен билер тобының өкілдерінен шығуы жатса, XIX ғасырдың соңы мен XX ғасыр басындағы азаттық күресінің басты ерекшелігі – күрестің бейбіт түрде жүруі және күрес жетекшілерінің ұлттың зиялы қауым өкілдерінен болуымен ерекшеленеді. XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап Ресейдің Қазақ елінде жүргізген отаршыл сипаттағы әлеуметтік-экономикалық және саяси реформалары нәтижесінде қазақ қоғамы өзгерістерге түсе бастайды. Бұрынғы қоғамдық қатынастардың орнына жаңа капиталистік қатынастар еніп, қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымына әсерін тигізеді. Жаңа әлеуметтік топтар қалыптасады. Сондай топтың бірі – қазақтың зиялы қауымы еді.

Жаңа қалыптаса бастаған ұлттың зиялы қауым өкілдері өздерінің ұлт алдындағы басты міндеті етіп ағартушылық, мәдени даму, жерді сақтап қалу және осындай қазақ халқы үшін солдәуірдегі аса маңыздыөзекті мәселелерді алдарынақояды.XXғасырбасындаҚазақстанда саяси және әлеуметтік-экономикалық мәселелердің шиеленісуі қазақ халқының зиялы қауым өкілдерін саяси күрес аренасына шығарды. Зиялы қауым өкілдерінің арасында осы жылдары Барлыбек Сыртановтың тұлғасы ерекше байқалды.

Отандық тарихнаманың тәуелсіздік кезеңінде XX ғасыр басындағы қазақ зиялы қауымыныңөкілдерінеқатыстыкөптегенарнайызерттеужұмыстарыжүргізіліп,кандидаттық, докторлық диссертациялар қорғалды. Олардың қоғамдық – саяси көзқарастары мен қызметтеріне арналған монографиялар, жинақтар, конференция материалдары жарық көрді. ОлеңбектердіңкейбіреуіндеғанаБ.Сыртановесіміаталыныпөтіледі.Өкінішкеорай,әлікүнге дейін оның өмірі, қоғамдық көзқарастары, қызметі жөнінде толыққанды зерттеужұмысы жоқ. Тек қана С.Өзбекұлының 1996 жылы шыққан «Барлыбек Сыртанов» атты еңбегі мен жекелеген авторлардың мақалаларығанаосыолқылықтың орнын аз болсадатолтырып тұр.[1;

2;].

Барлыбек Сыртанов (1866 - 1914) – XIX ғасырдың соңы мен XX ғасыр басындағы қазақ зиялыларының алғашқы буын өкілдерінің бірі және көзі тірісінде халқы үшін аянбай еңбек жасаған тұлға. Міне, осындай дара тұлғаға өткен жылы 150 жыл толды. Халқына адал еңбек сіңірген тұлға ел есінен кетпесін деген оймен қалың оқырманды Барлыбек Сыртановтың шығу-тегі, өмірі және қоғамдық саяси көзқарастарымен таныстыруды жөн көріп отырмыз.

Қазақ халқында «тектілік» деген ұғым бар. Осы ұғымға қатысты «тектіден текті туады», «текті атаның баласы», «тегіне тартқан» деген сөздер айтылады. Осындай сөздер тура Барлыбек Сыртановқа қатысты айтылған секілді.

22

Барлыбек Сыртанов Найман ішіндегі Матай тайпасының тумасы. Оның шығу тегі шежірелерде былайша беріледі:Найман–Төлегетай- Матай– Қаптағай– Жолдас– Есенкелді

– Жолан – Асан – Сары – Бөрібай - Құлшан - Мейірман - Батырқұл - Шақа - Сыртан - Барлыбек.[3, 71- б.].

Зерттеушілер Қаптағайды XV ғасырда өмір сүрген тарихи тұлға деп есептейді. Сонымен бірге «Қаптағай» - кезінде бүкіл найман тайпасының ұраны да болған [4, 107 – б.].

Жүз томдық «Бабалар сөзі» атты халық ауыз әдебиеті жинағының 82 томы шежірелік жыраңыздарға арналған. Онда ер Қаптағай туралы мынадай жыр жолдары айтылады:

«Өкіреш, Найман, Жалайыр, Төлегетай, Төртуыл, Қаракерей, Садыр, Матай. Үш жүзде мұнан асқан жан болмаған,

Байлық, билік кетпеген ер Қаптағай»[5, 349 – б.].

Жырдағы мәліметтер Қаптағайдың әрі батыр, әрі тайпа көсемі, әрі бай болғанын және атақдаңқы бүкіл елге жайылғанын баяндап тұр. Барлыбек Сыртановтың арғы тегі осылай Қаптағайдан бастау алып, одан кейінгі ата-бабаларында осы қасиеттер жалғасып отырғанын аңыз әңгімелер де, шежірелік материалдар да көрсетеді. Енді сол жыр жолдарына көз жүгіртейік.

« ...Баласы Қаптағайдың Есенгелді, Әр-әркімге қылайын мына жырды.

Есенгелді баласы Жарылқамыс, батыр Жолан-ды, Қай адамнан қалмады мына заман.

Бұл кісінің баласы батыр Асан, Ақылы бұ кісінің болған астам. Мұнша халық билеген ақылман, Бұл кісі де жақсы боп болды көсем, Тентекті салады екен табанына.

Шынжырлы балақ, шұбар төс болып өткен, Орысқа қарамаған заманында.

Бұл кісінің баласы Сары болды, Жақсы кісі болады әрбір жолды. Әркімге жақсылықты Құдай берер, Басына бақыт, дәулет бірдей қонды.

Оның ұлы Бөрібайға қызыр қонды, Дәулеті бұл кісінің үлкен мол-ды. Сейіл қылып далада келе жатса, Тұяғы ұзын қысырақ душар болды.

Паһ, шіркін, бұл кісіге, Құдайым –ай, Бақ барген-ді, мақтамай тұрайын ба-ай. Қазақ аулы сүйінсе, жар болады,

Үш жүзге ұран болған ер Бөрібай»[5, 349-350 – бб.].

Көріп отырғанымыздай, жырда Барлыбектің ер Қаптағайдан кейінгі аталарының бәрі жай адам болмаған екен. Жазба дерек мәліметтері Сарыны - жай адам емес, Тәуке ханның билігі тұсында мемлекеттік қызметте елші болған тұлға ретінде көрсетеді. Оның есімі орыс деректеріндегі мәліметтерде ұшырасады. Тіпті, Сарының тұлғасы XVII ғасырдың 80-90 жылдарындағы қазақ-орыс қатынастарында аса маңызға ие болады.

Тәуке ханның билігі тұсында қазақ-орыс қатынастарының жанданғаны белгілі. Тек қана 1686-1693 жылдар аралығында Тәуке ханның атынан Ресейге бес қазақ елшілігі

23

аттандырылады[6, 228 - б.]. Олардың ішінде 1693 жылғы қазақ елшілігін Келдей мен Сары мырза басқарған екен[7, б – 219.]. Олардың мақсаты Қазақстан мен Ресей арасында сауда байланыстарын орнату болады. Қазақ елшілерін Жәміш көлінің бойында Тобыл әкімшілігінің өкіліП.Шарыгинқабылдайды.Дәлосыкездеқазақ-орысшекарасымаңындажергіліктіқарулы қазақтардың бір тобы орыс кәсіпкерлеріне шабуыл жасап, жағдайды ушықтырып жібереді. Осыған байланысты орыс әкімшілігі Келдей мен Сары мырзаны өздерінде тұтқын ретінде ұстап қалады. Сары мырзаның қайын атасы Түрке би өз тарапынан қарулы күшпен қазақ елшілерін босатпақ болған әрекетінен ештеңе шыға қоймайды. Мұның бәрі Тәуке ханға жеткен соң, ол Түрке бидің әрекеттеріне тыйым салып, қалыптасқан жағдайды бейбіт жолмен шешуге күш салады. Осыған байланысты Тәуке хан орыс патшасына хат жазып, онда «Адам атадан осы уақытқа дейін ұрылар үшін елшіні қамауға алу дегенді құлақ естіп, көз көрмеген еді», - деп ренішін білдіреді[8, 382 – б.]. Тәуке хан өз елшілерін тұтқыннан босату туралы алғашқы кезде бейбіт келіссөздер жүргізеді, ал ол ешқандай нәтиже бермегендіктен қазақ ханы да күшке көшіп, қазақ жерінде жүрген орыстарды тұтқынға алу туралы бұйрық береді. Тек осындай әрекеттерден кейін ғана Ресей жағы қазақ елшілерін босатуға мәжбүр болады. Бұл кезде Сары мырза тұтқында жүріп қайтыс болып кеткен екен.[9, 109 – б.].

Сары мырзаның ұлы – Бөрібай батыр. Бөрібай батыр – жәй ғана батыр емес, есімі өз руының, яғни Матай руының ұранына айналған арқалы батыр және тайпа көсемі болған тарихи тұлға. Ол 1720 -1740 жылдары қазақ халқының жоңғар басқыншылығына қарсы күресінде қол бастап, қарсы күрескен тұлғалардың бірі. Оның ерлік істері халық арасына кең жайылып, тірі кезінде – ақ атақ-даңқы артқан тұлғаға айналған. Жоңғарлармен болған соғыстардың бірінде қаза тауып, сүйегі қасиетті Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Ясауи кесенесі жанында жерленеді. Біз ол туралы кезінде «Матай Бөрібай батыр» атты кітапша жазып, батырдың өмірі мен ерлік істерін қарастырған болатынбыз. [10; 11.].

Ер Қаптағайдың жетінші ұрпағы, Бөрібай - әрі батыр, әрі көсем болып, бұған дейін атап өткеніміздей, жеті ата бойы тектілік бұл әулеттен үзілмесе, Бөрібай батырдан кейін де оның ұрпақтарында тектілік қасиет жалғаса береді. Бөрібай батырдың кіндігінен есімдері бүкіл алашжұртынатанылғанбатырларда,билерде,байларда,шешендердешығады.Оныңтікелей ұрпақтарының бірі - Барлыбек Сыртановты білмейтін қазақ жоқ шығар.

М.Тынышбаевтың материалдары бойынша Бөрібай батырдың үш ұлы болған, олар – Алшын (Елшан), Құлшан (Құлжан) және Қыдырәлі би [5, 71 – б.]. Алшынның (Елшан) ұрпақтарының шежіресі ешбір материалда тарқатылмайды.

Қыдырәлі би (шамамен 1736/1737 - 1807 жылдары өмір сүрген.) – Бөрібай батырдың кіші ұлы. Бөрібай батыр қаза тапқанда 4-5 жаста болған екен. Өзі өмір сүрген дәуірінде қара қылды қақ жаратын турашыл болған және жұртқа жасаған қайырымдылығымен «қайырымды Қыдырәлі би» атанған. Оның айтқан ойлы шешімдері ел арасына кең таралып, қанатты сөздерге, мәтелдерге айналған. Ол туралы Ө. Ақыпбекұлының «Қайырымды Қыдырәлі би» атты мақаласынан тереңірек оқып білуге болады[2].

Бөрібай батырдың келесі бір ұлы - Құлшан немесе Құлжан. Одан Барлыбекке дейінгі тікелей аталар былайша жалғасын табады: Құлшаннан – Мейірман, одан Батырқұл, одан Чака немесе Чана, одан Сыртан[3, 71– б.]. Ұлы ақын Ж.Жабаев өзінің «Сыртанға»деп аталатын бір өлеңінде оның іс-әрекеттерін былайша жырға қосқан екен:

«Қадыралы, Құлшаннан, Құлаш ұрған Сырттаным. Жерді болжап күн шалған, Жүрегіңді ұққанмын.

...Сендей қазақ жоқ шығар, Үміт қылған баладан.

Екі балаң жетілсе, Құтыларсың табадан. Дәметемін жетімше,

Сендей білгір ағадан»[12, 16 – б.].

24

Жамбылдың өлең жолдарынан Сыртанға қатысты көп жайды аңғаруға болады. Сыртан жоғарыда С.Өзбекұлы айтып өткеніндей, әлеуметтік және ұлттық езгіге қарсы наразылықтарымен көзге түсіп, жалаларға іліккен секілді. Әділдік жолындағы тартыстарда орыс тілін білмегендіктен, жергілікті шенеуніктердің, тілмәштардың да қорлықтарын да көрген сияқты. Балаларының болашағын ойлап, екі ұлы - Тұрлыбегі пен Барлыбегін Верныйдағы орыс гимназиясына оқуға беруінің себебін содан деп білеміз. Жамбыл өлеңінің соңғыалтыжолыосынымеңзептұр.Әкеніңаманатынаадалболғанұлдарыкейінненоқуларын бітіріп, Верныйдағы облыстық әкімшіліктерде әртүрлі лауазымдарда қызмет атқарып жүрген кездерінде халқына, әсіресе, қарапайым жұртқа адал еңбек көрсетіп, ықыластарына бөленеді.

Барлыбек Сыртанов 1866 жылы Жетісу облысы, Қапал уезі, Арасан болысында дүниеге келген. «Сыртанның бес ұл, бір қыз тараған: Тұрлыбек(1860 - 1906), Керімбек (1862-1915),

Барлыбек (1866-1914), Бәтима (1868-1934), Молдахмет (1870-1919), Кенжехан (18721917)»[1,16 – б.]. 1874 жылы сегіз жасында әкесі оны он жасар ұлы Тұрлыбекпен бірге Қапалдағы дайындық мектебіне береді. Одан кейін Барлыбек Верный қаласындағы ер балаларға арналған гимназияға қабылданады. Барлыбектің гимназияны қалай бітіргенін оның білім туралы куәлігі көрсетеді. Онда: «орыс тілі – 4, латын тілі – 4, логика - 4, арифметика – 5, алгебра– 5,геометрияжәнетригонометрия-5,физика– 5,жаратылыстарихы– 4,космография

– 5, тарих – 5, география – 5, неміс тілі -5, зейін қою – 5, ынтасы – 5, тәртібі - 5», - деп көрсетілген.[1, 18 – б.].

1886 жылы гимназия директорының ұсынысымен және Жетісу облысы әскери генералының қолдауымен Барлыбек Сыртанов Санкт-Пеербург Университетінің шығыс тілдері факультетінің бірінші курсына оқуға түседі.

Университет қабырғасында жүріп Барлыбек астанада оқып жүрген қазақ студенттері - Бақтыгерей Құлманов, Бақытжан Қаратаев, Жанша Сейдалин, Мәмбетәлі Сердалин, Абдолла Теміров секілді жастармен танысып, бірге араласады. Жоғары біліммен қатар, сол кездегі саяси өмірдің қызу қазаны болған Петербургте қазақ жастары көп нәрсені үйренеді. Қарулы күрестен басқа саяси күрестің болатынын, оның қыр –сыры болатынын түсінеді. Қазақ жастарының «Жерлестер»аттыұйымынқұрып,ондағыбасқосулардаәртүрлімәселелер,оның ішінде саяси тақырыптағы мәселелер де талқыланып отырылады.

Барлыбек Сыртанов университетті араб-парсы және түрік-татар мамандығы бойынша бірінші дәрежелі үздік дипломмен аяқтап шығады да, туған өлкесіне оралады.

1891-1894 жылдары Б.Сыртанов Түркістан генерал-губернаторлығының орталығы Ташкентте қазыналық палатада қызмет атқарады да, 1894 жылдан Верныйдағы Жетісу облысының облыстық басқармасына іс жүргізу бөлімінің меңгерушісі болып ауысады. Мемлекеттік қызметте істей жүре, Б.Сыртанов өз елінің, өз жұртының мүддесін естен шығармай,бармүмкіндігінпайдаланып,халқына адалеңбеккөрсетуге тырысады.Бұлтуралы М.Тынышпаев Барлыбек қайтыс болып, ол туралы «Қазақ»газетіне жариялаған мақаласында былай деп жазады: «... Сол 1894-інші жылдан бастап 1905-інші жылға шейін (11 жыл) «Барлыбек, Тұрлыбек» аталып ағайынды екеуі Алматыда тұрды. Жетісу облысына қараған қазақ-қырғыз бәрі бұларға ағайын-туған болып, бұлардың үйінде топырлап жатпаған кезі болған емес. Теңдікке қолы жетпегендер Барлыбек, Тұрлыбекке жылап келіп, теңдік алып мауқын басушы еді. Һеш кімді я жылатып,яжылатуғаБарлыбек,Тұрлыбек себеп болған емес. Бұлай болған соң, бүтін бір облыс қазақ-қырғыз Барлыбек, Тұрлыбектің сөзінен һеш уақытта шыққан емес... Алматыға Сырдария облысынан, Семей облысынан қазақтар келуші еді, Барлыбек, Тұрлыбек тұрғанда қайда барып түседі: онан жақын оларға ағайын жоқ. Бұларды арқа тұтпаған Жетісуда қазақ-қырғыз қалған жоқ. Оқыған балаларға: «Қарақтарым! Оқыңдар, қазағыңды ойларыңнан тастамаңдар» - деп, Барлыбек, Тұрлыбек айтып отырушы еді»[1,105 –

б.].

Облыстық мекемеде қызмет істей жүре, Барлыбек Сыртанов халық арасында ағартушылықпен айналысады. Жетісу облысының «Семиреченские областные ведомости» атты газетінің ішінен «Туземный отдел» деген бөлім аштыртуға қол жеткізіп, онда жергілікті қазақ халқының ауыр халі, жағдайы туралы хабарламалар беріп тұрады.

25

Б.Сыртановтың халқына сіңірген үлкен бір еңбегіне 1903-1907 жылдары Ресей мен Қытай арасындағы шекараны тексеретін топтың құрамында болып, тексеру ісіне белсене араласуы жатады. «Қазіргі Алматы, Талдықорған облыстарының Қытаймен шектескен шекаралары Барлыбек Сыртанов белгілеуімен осы күнге дейін өзгеріске ұшыраған жоқ» - деп, алаш азаматының еңбегіне оң баға береді зерттеуші С.Өзбекұлы[1, 28 – б.].

Елініңболашағынойлағанұлтжандыазаматболашақбілімдініңқолындаекенінтүсінедіде, қазақ балаларының білім алуы үшін мектеп ашу қажеттігін ісін қолға алады. Жетісудың ауқатты, бай адамдарымен байланыс орнатады да, түсіндіру жұмыстарын жүргізеді. Көп ұзамай 1909 жылы Қапалда ағайынды Мамановтар қазақ балаларына арналған мектеп ашады. «Мамания» деп аталып кеткен мектептен талай қазақ баласы білім алып шыққаны белгілі.

Сонымен бірге қызмет істеп жүрген жылдары Б.Сыртанов Верныйдағы гимназияға талай қазақ баласын орналастыруға күш салады. Жекелеген жас ұландарға тікелей көмек көрсетіп, ақыл-кеңесін аямайды.М.ТынышпаевБарлыбектен алғанбатасымен кеңесі туралыбылай деп еске алады: «Қарағым! Көп жұрттың тілеуіне кетіп бара жатырсың, жолың болсын, құдай алдыңнан жарылқап, мәртебеңді биік қылсын» деп құшақтап көрісіп, батасын берді. Содан кейін хат алысқанымыз болмаса, Барлыбекті, қайран дүние, көре алмадым! Барлыбектің дидарын сонан кейін бір көруге құдай тағала жазбаған екен! Сондағы айтқан сөздері, халыққа берген насихаты кешегі айтқан сөздердей құлағымда тұр. Бәкеңнің сондағы сөйлеген даусын естіп тұрған сияқтымын...»[1, 106-107 – бб.]

1909 жылы Б.Сыртанов денсаулығына байланысты мемлекеттік қызметтен босап, туған ауылына оралады. «Қапалдан 75 шақырым, Ақсу бекетінің қасында 12 шақырым жердегі қыстауына мекендейтін болды»[1, 106 – б.]. Бірақ, ұлтжанды азамат елде болып жатқан оқиғаларға байланысты үнсіз жата алмайды. Жан-жақтан хат алысып, хат жазысып тұрады. Хат арқылы біреулерге кеңес береді. Дәл осы жылдары Қазақстан аумағында Столыпиндік реформа белең алып, бүкіл қазақ жұрты сияқты, Жетісу қазақтары да өздерінің атабабаларынан бері қоныстанып келе жатқан жерлерінен айырыла бастайды. Қазақтың ең шұрайлы жерлері Ресейден қоныс аударған орыс шаруаларына тегін беріліп, қыстаулары мен жайлауларынан, жайылымдарынан айырылған жергілікті халықтың жағдайы қиындап кетеді. Мұның бәрі көз алдында болып жатқандықтан Б.Сыртанов жұрты үшін арпалысқа шығады. Осы кезден бастап Барлыбек Сыртановтың қоғамдық қызметінің ең басты бір бағыты – жер мәселесі, оның ішінде Жетісу өңіріндегі қазақтардың жерін қоныстанушылардан қорғау болады.

Ол 1910 жылдың 21 қазанында Ұзынағашта облыс қазақтарынның басын қосып, арнайы жиын өткізеді[13, 46 – б.]. Жиында Барлыбек сөз алып, халықтың ауыр жағдайын айтып, ызалана сөйлейді. Оның сөздерін Сәкен Өзбекұлы монографиясында былай деп келтіреді: «Ел-жұртым, қара шекпенділер күннен-күнге біздің жерімізге қоныстануда, халіміз ауырлап барады, күн көру қиынға соғып тұр, жақсы жердің бәрі қарашекпенділердің меншігіне өтті, жұртынанайырылғанбайғұсқазақтақыржергеқуылды.Ауызашпайжатуғаендіболмас,ояну қажет, кір жуып, кіндік кескен, аталарымыздан қалған жерімізді сақтап қалубасты міндетіміз. Қарашекпенділердің келуін тоқтату үшін бүтін қазақ болып бас қосу қажет»[1, 42 – б.].

1911 жылы Барлыбек қазандағы жиынның шешіміне сай, ел аманатын арқалап, денсаулығының күрт нашарлағанына қарамастан Петерборға келеді. Бір қыс Петерборда тұрып, Жетісу халқының өтінішін қажетті жеріне жеткізуге күш салады. Сонымен бірге Жетісу қазақтарының жер пайдадалану нормасын ұлғайтуға қатысты бірталай жұмыстарды атқарады. Ол жөнінде М.Тынышпаевқа былай деп хат жазған екен: «Лепсі уезінің жерін жазған кітап менен бұрын басылып шығыпты, енді Қапал һәм Жаркент уездерінің нормасын азырақ көбейтуге қолым жетті. Ғалиханға жолығып, көп сөйлестік»[1, 106 – б.].

Ал Әлихан Бөкейхан болса, Барлыбек қайтыс болғаннан кейін ол туралы «Барлыбекті ұмытпасқа»дегенестелік-намажазады.ОндаолБарлыбектуралымынадайестеліктерайтады: «1890 жылы мен Петроград барғанымда Барлыбек Петроград университетін бітірген еді...

Барлыбек жеріне қайтып, Жетісу облосной мекемесінде қызмет қылды. Кешегі бұлт айығып, күн шыққан заманда ұялшақ, қыз мінезді Барлыбек жұртым деп іске кірісіп орнынан шықты:

26

Алдың жалын, артың мұз, Барар едің қай жаққа.

1910 - 1911-ші жылы Жетісу қазағының жеріне қам(көмек, қамқор – Б.К.) қылам деп, Барлыбек Петроградта бірнеше ай жатты. Бұл жолы көп сөйлесіп, Барлыбек мінезімен жақсы ашна болып едім. Ақ көңіл, қыз мінезді көріп едім... 1911-ші жылы жазғұтырым Петроградта тағы да үстіп іс қылмақ болып, құшақтасып - сүйісіп айырылысқан едік, үш жылда мұндай болмақ ойда жоқ еді»[14, 117-118 – бб.]. Ресей астанасында екі тұлғаның ел болашағы туралы ой-пікірлері мен көзқарастары ортақ болып, қазақ ұлтының қазіргі кездегі жағдайы мен ертеңіне қатысты көп мәселелерді талқыға салады. Қос арыс ел үшін жасалатын болашақ жұмыстарының бағыттарын айқындайды.

Барлыбек Сыртанов Ресей астанасынан елге оралысымен ауруы одан әрі күшейіп кетеді. 1914 жылы 26 қарашада, ол 48 жасында ата-анасының, аға-іні, бала-шағаларының алдында қайтыс болады. Оның қайтыс болуы сол кезеңдегі қазақ зиялы қауымы үшін ауыр қаза болып саналды. М.Тынышпаев «Қазақ» газетіне ол туралы көлемді мақаласын жариялайды. Мақала газеттің 1915 жылғы екі нөмірінде жарияланады. Онда ол Барлыбектің өмірін және халқына сіңірген еңбегін айта келе, мынадай пікір мен тұжырым айтады: «2-ші декабрьде Барлыбек Сыртанов опат болды» деген хабар «Қазақтың» 89-ыншы номерінде басылып шығып, ел- жұртқажайылды....Барлыбекмарқұмәлікелгеншеқазақтыілгеріһәмжан-жақтықорғауғакөп тырысты. Жұмысының алды, әсіресе, қазақтың жері еді...», - деп жазса, замандасы Бақытжан Қаратаев одан да асып түсіп: «Жалғыз сен ғана халықтың сеніміне ие болдың. Жалғыз сенің ғана “халық үшін еңбек еттім” деп айтуға хақың бар... »- деп, оның елге сіңірген еңбегіне баға береді.[1, 107 – б.].

Барлыбек Сыртановтың қоғамдық - саяси көзқарастары XIX ғасырдың соңы мен XX ғасыр басындағы қазақ қоғамының саяси, әлеуметтік – экономикалық, рухани – мәдени жағдайларымен тығыз байланыста қалыптасып, дамиды. Мемлекеттік шенеуніктік қызметте жүргенде қолынан келгенше жекелеген қарапайым қазақ баласына ақыл – кеңестерімен және нақты істерімен жәрдемін көрсетсе, енді қолы босаған соң, Барлыбек Сыртанов бар білімі мен тәжірибесін бүкіл қазақ халқының болашағына арнайды. 1896 – 1900 жылдары ол «Дала уалаятының газеті», «Киргизская степная газета», ал 1911 - 1914 жылдары «Айқап» журналында көзқарастарын «С.Б.Алашинский», «Алатау баласы» деген бүркеншік атаулармен білдіріп отырады.

Барлыбек Сыртановты көзі ашық оқырман қауым «қазақтың тұңғыш конституциясының авторы» ретінде біледі. 1911 жылы Ресей астанасында жүріп, ол болашақ Қазақ Елінің Ата заңының жобасын даярлау ісіне кіріседі де, сол жылы маусым айында оны жазып шығады.

Б.Сыртановтың «Қазақ Елінің уставы» кіріспеден және төрт бөлімнен тұрады. «Уставтың» кіріспесінде автор қазақ халқының тарихына қысқаша шолу жасап, қазіргі жағдайын баяндайды да, мақсатын көрсетеді. Мақсатқа – Қазақ елі республикасын құруды жатқызады.

«Қазақ елі көне ұлттардың бірі. Оның тарихының тамыры тереңге жайылған. Жеке ел болып өмір сүрді, елін, жерін қорғады. Ұрпақ жалғастырудан 7 миллионға жетті. Санымен Россияда үшінші орында. “Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама” жылдарда қалмақтардың күшті һәм көп әскеріне ауызбірлік жоқтығынан қарсы тұра алмады. Бірақ Үш жүздің ақылды ұлдары бір байрақтың астына жиналуға уәде беріп, бас қосып, қалмақтарды күл-талқан жасады. Әбілқайыр хан асығыстық жасаумен Кіші жүздің қазақтарын Россияға бағынышты етті. Орыс патшасы жасалған шартты бұзып, қазақ жеріне бекіністер орнатты, жаулап алуды күштіледі, қара шекпенділерді қаптатты, қазақтың жерін, жеген нанын, ішкен суын тартып алды. Байғұс қазақтар өз жеріне ие болудан айрылды һәм айдалаға, құмға ығыстырылды.

Жаңа заманда атыссыз, соғыссыз, қан төкпей бейбіт жолмен жерімізде хүкметі өз қолында ел болу мақсатында, барлық елдермен достықта болу үшін жеке Қазақ елі республикасын құрамыз... Сайланатындар (депутаттарды айтып отыр – Б.К.) елдің ең сүйікті, білімді ел үшін жанын беретін адамдар, - деген сөздермен басталады «Уставтың» кіріспе бөлімі[1, 87-88 –

бб.].

27

Барлығы 28 бабтан тұратын «Устав» төрт бөлімге жіктелген. Олар: «Қазақ елі республикасының жеке болуы турасында» – 9 бап, «Адам баласының хұқы турасында» – 8 бап, «Қазақ жері турасында»– 3 бап және «Сот турасында» – 8 бап.

«Устав» авторы «Қазақ елі республикасының жеке болуы турасында» атты бөлімде болашақ Қазақ еліндегі мемлекеттілік түрі, оның басқару жүйесі жөнінде мынадай принциптерді ұсынады:

« 1. Қазақ елі халық билейтін һәм қазақи ерекшеліктері бар ел.

...4. Қазақ елінде ең басшы орыны– Ұлт мәжілісі. Оған дауыспен өткендер Қазақ елінің басшы Президентті төрт жылға сайлайды.

5.Бір Президент екі реттен асып ел билеуге хұқы жоқ.

6.Президент Қазақ елін министрлер арқылы басқарады. Министрлерді Президент өзі

таңдайды, бірақ Ұлт мәжілісі дауыспен шешеді.

7. Министрлер өздері басқарған жұмыстарымен Президенттің һәм Ұлт мәжілісінің алдында есеп беріп тұрады...» [1, 88 – б.].

Мемлекеттіліктің республикалық түрін ұсынған Б.Сыртанов идеясы бүгінгі күндері Тәуелсіз Қазақстан Республикасында жүзеге асып отыр. Сондай-ақ қалған үш бөлімде де Б.Сыртанов бүкіладамзат баласына ортақ принциптерді қазақы ортаға бейімдеп, болашақ қазақ қоғамының құқықтық негізі етіп алуды жоспарлайды.

Өкінішке орай, 1914 жылдың соңына қарай ерте келген ажал Б.Сыртановқа өз идеяларын таратып, жүзеге асыруға мүмкіндік бермеді. Дегенменде, 1917 жылы Ресейдегі Ақпан төңкерісінен кейін демократиялық өзгерістердің енгізіле бастауы Б.Сыртановтың «Уставына» қазақ зиялы қауымының назарын аудартады. 1917 жылы 2-нші жалпы қазақ сьезінде Б.Сыртанов идеялары негізге алынып, Алашорда үкіметі өмірге келді. Б.Сыртановтың арманын идеялас достары мен інілері қолдап, жүзеге асыруға тырысты.

Жалпы, жоғарыда айтылған ойларымызды түйіндей келе, Барлыбек Сыртанов секілді өз елі үшін алысып-тартысып өткен, жер үшін күрескен өткен, ел болашағының құқықтық негізін жасаған текті әулеттің өкілі қазіргі кездегі әрбір қазақ азаматы нағыз үлгі болар тұлға. Оның өмірі мен шығармашылығын, көзқарастарын зерттеу кенже қалып келеді. Оны қалпына келтіру қазіргі кездегі кезек күттімейтін маңызды шараның бірі деп ойлаймын. Біз сонда ғана Б.Сыртанов алдындағы парызымызды өтедік деп толық айта аламыз.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1.Өзбекұлы С. Барлыбек Сыртанов. – Алматы: Жеті жарғы, 1996. – 112 бет.

2.Ақыпбекұлы Ө. Барлыбек Сыртанов. //Егемен Қазақстан. 26 сәуір 2006 жыл.

3.Тынышпаев М. Материалы по истории киргиз-казахского народа. Восточное Отделение Киргизского Государственного Издательства. Ташкент, 1925.

4.Тынышпаев М. История казахского народа. Составители и авторы предисловия проф. Такенов А.С. и Байгалиев Б. – Алма-Ата: «Қазақ университеті», 1993. – 224 с.

5.Бабалар сөзі. Жүз томдық. Шежірелік жыр-аңыздар.[Мәтін]. 82 том. Астана: Фолиант,

2012.- 432 бет.

6.Султанов Т.И. Поднятые на белой кошме. Потомки Чингиз-хана. – Алматы: Дайк-Пресс,

2001.- -276 с.

7.Хасенов Ә. Қазақ тарихының баяны. Алматы: Мектеп, 1996. – 296 бет.

8.Вельяминов-Зернов В.В. Исследование о Касимовских царях и царевичах. Ч.2.-

СПб.,1864.

9.Басин В.Я. Россия и Казахские ханства в XVI-XVIII в.в. Алма-Ата, 1971.

10.Кәрібаев Б. Матай Бөрібай батыр – Алматы: ҚАЗақпарат, 2013 – 44 бет.

11.Матай Бөрібай батыр: Буклет / Б.Кәрібаев. – Түркістан, 2013. -32 б.

12.Жамбыл Жабаев. Шығармаларының толық жинағы.Алматы, 1946.

13.Федоров Е. Очерки национально-освободительного движения в Средней Азии. - Ташкент, 1925.

14.«Қазақ» газеті / Бас редактор Ә. Нысанбаев. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998. – 560 бет.

28

Все этосвидетельствует отом,что Казахстануудалось обеспечить стабильный рост вовсех сферах экономической и социальной жизни и выйти с минимальными потерями из экономических кризисов. Казахстан вошел в 50 наиболее развитых стран, но останавливаться на достигнутом не собирается.

Ускорение всемирно-исторического процесса, и переход развитых стран к четвертой индустриальной революции ставит перед Казахстаном новые задачи. Третья промышленная модернизация, объявленная Президентом РК в своем Послании от 30 января 2017 года, ставит целью переход страны к новой модели экономического роста, позволяющего обеспечить устойчивость экономического развития и реализовать амбициозную задачу вхождения в 30 развитых стран ОЭСР. Для этого требуются технологическое перевооружение базовых отраслей промышленности и агропромышленного комплекса, стимулирование и поддержка предпринимательства, меры, направленные на профессиональный рост человеческого капитала, ускорение темпов институциональных реформ, обозначенных в Плане нации «100 шагов по пяти институциональным реформам» от 20.05.2015 г.

Президентом РК определены следующие пять институциональных реформ для укрепления государственности в условиях новых глобальных вызовов:

1)формирование современного государственного аппарата;

2)обеспечение верховенства закона;

3)индустриализация и экономический рост;

4)нация единого будущего;

5)транспарентное подотчетное государство.

Реформы по созданию транспарентного подотчетного правительства и формированию современного профессионального государственного аппарата, требует повышения ответственности правительства и его членов за разработку и реализацию государственных программ, в целом за социально-экономическое развитие в стране, усиления контрольных функций Парламента в отношении правительства. Таким образом, намеченная институциональная реформа подразумевает перераспределение полномочий между ветвями власти, в том числе безболезненную передачу президентских полномочий, характерных для исполнительной власти, правительству. К таковым, например, относятся полномочия по утверждению государственных программ, бюджета оплаты государственных служащих, другие полномочия по регулированию вопросов в области госимущества, предпринимательства, финансов. В свою очередь профессиональный двухпалатный Парламент доказал свою эффективность в плане осуществления законодательной, представительной и контролирующей функций.

Таким образом, пришло время для конституционной реформы, в рамках которой предполагается передать около 40 президентских полномочий правительству и Парламенту, усилить роль правительства и Парламента, а за Президентом оставить функции Гаранта Конституции и стабильности, верховного арбитра между ветвями власти, обеспечения национальной безопасности и обороноспособности страны.

25 января 2017 года Президент РК Назарбаев Н.А. выступил с Обращением к народу Казахстана по вопросам перераспределения полномочий между ветвями власти, т.е. с предложением конституционной реформы, которая назрела и ставит целью повышение эффективности системы управления, дальнейшее развитие демократии. Предлагаемые поправки были опубликованы в официальных СМИ для всенародного обсуждения, и все желающие могут с ними ознакомиться и представить свои предложения.

Программа конституционной реформы включает в себя два направления. Первое направление касается передачи значительной части установленных законом полномочий Президента по регулированию социально-экономических процессов Правительству и другим исполнительным органам. А второе направление имеет целью сбалансировать отношения между ветвями власти на конституционном уровне.

Программа позволит решить три основные задачи:

- создать запас устойчивости политической системы на многие годы вперед;

30

-повыситьрольПравительстваиПарламента,чтодастболееэффективныймеханизмответа на современные вызовы;

-сформировать уникальную модель государственного устройства в рамках международного опыта.

Мировые вызовы в виде затянувшегося финансового кризиса, угрозы терроризма и экстремизма требуют усиления государственности через распределение полномочий между ветвями власти. Послание Президента РК «Третья модернизация Казахстана: глобальная конкурентоспособность» от 31 января 2017 года [4] ставит перед Правительством

грандиозные задачи внедрения новой модели экономического роста, новых перспективных экономическихдрайверовитехнологий,позволяющихвписатьсявчетвертуюпромышленную революцию, для которой будет характерно создание новых индустрий с применением цифровых и нанотехнологий, робототехники, 3D-принтеров, способных распечатывать запчасти автомобилей и самолетов, одежду, обувь, еду, человеческие органы, протезы, и даже целые дома.

Таким образом, конституционная, институциональная реформы и третья промышленная модернизация тесно взаимосвязаны и их реализация даст новый импульс демократическомуи социально-экономическому развитию Казахстана.

Предлагаемые изменения в Конституцию РК, касающиеся законодательных полномочий Президента

ПредлагаемыйпакетпоправоквКонституциюРКвызвалживойинтересидискуссиюсреди юристов, политологов, экспертов, широкой общественности, однако все поправки и мнения представляется затруднительным обстоятельно осветить в одной статье.

Поэтому хотелось бы остановиться на поправках, касающихся изменений в законотворческом процессе, определенном Конституцией.

Согласно пункту 1 статьи 61 Конституции РК право законодательной инициативы принадлежит Президенту Республики, депутатам Парламента, Правительству и реализуется исключительно в Мажилисе.

Так предлагается исключить норму п.2 ст.45 действующей Конституции, дающей возможность Президенту принимать указы, имеющие силу закона, и таким образом исключается подпункт 3 статьи 53 Конституции, дающий возможность делегирования Парламентом Президенту законодательных полномочий.

Впервое и очень сложное десятилетие независимости необходимо было реформировать законодательство, сформировать правовую базу для строительства государственности, новых государственных и политических институтов, перехода к экономическим реформам.

Поэтому право принимать указы, имеющие силу закона, было предоставлено Верховным Советом РК Президенту Назарбаеву Н.А. в трудный период политического кризиса 1993 года

исистемного экономического кризиса, наступившего после распада советской империи, в связи с чем необходимым стало формирование института сильной президентской власти, способной взять на себя всю ответственность за настоящее и будущее страны. В 1995-1996 годы было принято в общей сложности около 140 указов Президента, имеющих силу закона, по всем основным направлениям жизнедеятельности, которые помогли стране укрепить темпы реформ, прежде всего экономических, и четко определить курс развития.

Следует отметить, что в период от 30 августа 1995 г. до конституционной реформы 2007 г. правом внесения проекта закона в Парламент Республики были наделены только депутаты Парламента и Правительство, однако у Президента было право на издание указов, имеющих силу законов, а также право на законодательную инициативу через исполнительную власть путемдачипорученияправительствуовнесениизаконопроектавМажилис(подпункт3статьи 44 Конституции РК). Конституционная реформа 2007 года наделила Президента самостоятельным правом законодательной инициативы.

Всвоем Обращении от 25 января 2017 г. сам Президент признал, что указы, имеющие силу закона, потеряли свою актуальность на современном этапе, когда сформированы сильные и профессиональные институты Парламента и правительства.

31

Однако, это не значит, что Президент будет полностью лишен прав в законодательной области. Так, за Президентом сохраняются следующие права в этой сфере:

-право законодательной инициативы (пункт 1 статьи 61 Конституции РК);

-право конституционной законодательной инициативы, т.е. право на внесение в Мажилис Парламента законопроектов, вносящих изменения и дополнения в Конституцию, а также проектов конституционных законов (пункт 1 статьи 61, пункт 1 статьи 91 Конституции РК);

-право подписания законов;

-право направления возражений на законы или статьи законов в Парламент (подпункт 2 пункт 2 статьи 54 Конституции РК);

-право направления возражений на решения Конституционного Совета (пункт 4 статья 73 Конституции РК);

-право назначения республиканского референдума, по результатам которого могут быть внесены изменения и дополнения в Конституцию (подпункт 10 статьи 44 Конституции РК);

-право давать Правительству законодательные поручения, т.е. поручения о подготовке законопроектов и внесении их в Мажилис (подпункт 14 статьи 10 Конституционного закона РеспубликиКазахстанот26декабря1995годаN2733«ОПрезидентеРеспубликиКазахстан»).

По действующим нормам Конституционный совет РК имеет право рассматривать на соответствие Конституции принятые Парламентом законы до подписания их Президентом. Теперь предлагается статью 44 Конституции РК дополнить подпунктом 10-1, который

предоставляетправоПрезидентунаправлятьобращениявКонституционныйСоветопроверке на соответствие Конституции РК также и тех законов и правовых актов, которыеужевступили в силу. В настоящее время такое право имеется только у судов согласно статье 78 Конституции, которым, они, к сожалению, редко пользуются.

Также поправки в статью 44 и статью 91 (дополнена пунктом 3) Конституции наделяют Президента правом обращения в Конституционный Совет с поручением дать заключение о соответствии изменений и дополнений в Конституцию РК, выносимых на республиканский референдум либо на рассмотрение Парламента, требованиям пункта 2 статьи 91 Конституции о том, что «установленные Конституцией унитарность и территориальная целостность государства, форма правления Республики не могут быть изменены». Эти очень важные поправки позволят Главе государства обращаться в Конституционный Совет именно в интересах защиты прав и свобод человека и гражданина, а также в целях обеспечения национальной безопасности, суверенитета и целостности государства.

Таким образом, усиливается роль Президента и Конституционного Совета в защите государственности от терроризма, экстремизма, сепаратизма, представляющих угрозу миру и безопасности, экономической, политической и социальной стабильности в стране, что является актуальным в свете последних международных событий.

Еще одна поправка касается права Президента объявлять рассмотрение проекта закона срочным, при этом Парламент должен был рассмотреть данный проект в течение одного месяца (п.2 статьи 61 Конституции РК). Данная норма вызывала нарекания со стороны некоторых депутатов, т.к. коротким был срок для всестороннего изучения законопроекта и внесения изменений, тем более, что Сенату на рассмотрение проекта предоставлялся срок до 60 дней, т.е. до двух месяцев. Теперь данное право Президента объявлять срочным законопроект исключается. Но за ним сохраняется право определять приоритетность рассмотрения законопроектов, и данная норма пункта 2 статьи 61 Конституции РК предлагается в новой редакции:

«2. Президент Республики имеет право определять приоритетность рассмотрения проектов законов, означающее, что соответствующие законопроекты должны быть приняты в первоочередном порядке в течение текущей сессии Парламента». (жирным шрифтом выделены предлагаемые изменения – прим. авт.)

Таким образом, Парламенту предоставляется возможность более совершенной работы над законопроектами и, следовательно, принятия качественных законов.

Передача президентских полномочий правительству и Парламенту

32

На протяжении всех 25 лет независимости институт президентской власти оказался перегружен ввиду того, что Президент РК брал на себя ответственность не только за решение стратегических, но и текущих, организационно-правовых вопросов в обширной социальноэкономической сфере. Таким образом, деятельность Президента оказалась перегруженной теми функциями, которые характерны больше для исполнительной власти, ему приходилось нести ответственность за исполнение всех государственных программ.

Президент согласен добровольно передать президентские полномочия правительству, которое получит больше самостоятельности и ответственности, а также будет усилена его подотчетность перед Парламентом. Экспертами уже отмечена уникальность и беспрецедентностьтогофакта,чтоПрезидентдобровольноотказываетсяотсвоихполномочий

впользуисполнительной и законодательной власти.

Вобщей сложности около 40 полномочий Президента могут быть переданы правительству и Парламенту. Передача полномочий в компетенцию правительства придаст дополнительный импульс эффективной реализации социально-экономических задач. Профессиональное правительство будет способно в полном объеме достичь поставленных Президентом задач, регулировать сектор экономики, бюджетного планирования, предпринимательской деятельности, оперативно реагировать на современные вызовы, обеспечивать контроль за реализацией государственных программ. Однако, эта передача полномочий правительству не должна затронуть сложившийся конституционный статус Президента Республики как Главы государства и верховного арбитра.

Президент РК – верховный арбитр над ветвями власти

Концептуальный интерес представляет идея статуса Президента как верховного арбитра междувластями,непримыкающегоникоднойизветвейвласти,стоящегонадними.Институт президентства в Казахстане прошел эволюцию от главы исполнительной власти по Конституции 1993 года до статуса Президента как Главы государства, Гаранта Конституции и стабильности, верховного арбитра, что и было отражено в пункте 3 статьи 40 Конституции

1995 года:

«Президент Республики обеспечивает согласованное функционирование всех ветвей государственной власти и ответственность органов власти перед народом».

Данная концепция президента-арбитра напоминает положения действующей Конституции Франции 1958 г. (Пятой Республики), в которой статья 5 устанавливает следующие полномочия для Президента: «Президент Республики следит за соблюдением Конституции, обеспечивает своим арбитражем нормальное функционирование публичных властей, а также преемственность государства, является гарантом национальной независимости, целостноститерриторииисоблюдениямеждународныхдоговоров».[5,с.665]. Положениями проекта последней конституционной реформы, освобождающей Президента Республики Казахстан от ряда полномочий, которые можно передать исполнительной власти, еще более подчеркивается роль и функции Президента как верховного арбитра, отвечающего за ключевые стратегические вопросы: национальные интересы, национальная безопасность, стабильность, определение курса внешней и внутренней политики, сохранение законности и правопорядка.

Историческое значение конституционной реформы в Казахстане

В заключение хотелось бы отметить, что новые изменения в Конституцию РК в части перераспределения полномочий между ветвями власти после широкого обсуждения и принятия будут иметь историческое значение, так как они:

-отвечают достигнутому этапу развития Казахстана и изменившимся требованиям времени ближайших лет;

-станут фундаментом для следующего этапа развития Казахстана, создадут конституционно-правовые предпосылки эффективного развития экономики, ее модернизации

иинтегрирования в международную экономику;

-аккумулируют лучшие предложения от власти, граждан, общественных организаций, ученых и экспертов;

33

-будут способствовать лучшему использованию потенциала Казахстана, а также человеческого и управленческого капитала;

-помогут в обеспечении стабильности политической системы в будущем;

-усиление функций Парламента и правительства обеспечит появление дополнительных стимулов для экономического роста и укрепления стабильности.

История показывает, как конституционные нормы разных стран влияли на развитие (либо упадок) экономики, становились основанием для экономических преобразований. Экономические кризисы воздействуют на государство и политическую власть, и, следовательно, на организацию политической системы, а конституционные кризисы, в свою очередь, влияют на экономику. Классическим примером может служить конституционный кризис времен Четвертой Французской Республики, для которой было характерно «всевластие» Парламента. Новая Конституция Франции 1958 года предоставила Президенту Шарлю де Голлю обширные полномочия. В результате избранный Президентом Пятой Французской Республики Шарль де Голль вывел страну из глубочайшего политического и экономического кризиса.

Но копировать чужой опыт в этой сфере невозможно, каждая страна идет своим путем, то, что подходит для одной страны, может не подойти для другой. И в само понятие «сильное государство» в разных странах вкладывают различное содержание. Нередко пришедшие к власти президенты призывают к изменениям в национальных конституциях. Президент ФранцииСаркозипровелв2008годуконституционнуюреформу,принятыеизменениявпочти половине статей Конституции привели к существенному перераспределению соотношения сил между ветвями власти.

Впоследние16лет мы такжевидим,как наконституционныепроцессыи конституционное законодательствовразличныхстранахсталавлиятьглобализациямировойэкономики,атакже угроза терроризма и экстремизма. Так, после прогремевших террористических кровопролитных актов во Франции в ноябре 2015 года Президент Франции Франсуа Олланд обратился к парламенту страны с заявлением о необходимости внесения поправок в Конституцию для того, чтобы более эффективно бороться с терроризмом. Национальное собраниеФранции9февраля2016годапринялопоправкивКонституциюФранцииолишении французского гражданства лиц с двойным гражданством, осужденных за терроризм, а 17 марта 2016 г. – Сенат принял изменения в Конституцию, касающиеся режима чрезвычайного положения.

Эти актуальные научные проблемы сравнительного анализа и обобщения мирового опыта современных конституционных реформ, а также малоформатных изменений, вносимых в конституции разных стран, и выявления закономерностей их воздействия на социальноэкономическую и политическую сферы, ждут своих исследователей – историков, экономистов, юристов, политологов, социологов.

Главная же идея конституционной реформы в Казахстане - сильное и устойчивое государство, способное ответить на глобальные вызовы нашего сложного времени, идущее по пути дальнейшей демократизации и ускоренного социально-экономического роста при сохранении межэтнического согласия и стабильности.

ЛИТЕРАТУРА:

1Обращение президента Республики Казахстан по вопросам перераспределения полномочий между ветвями власти // Казахстанская правда. 2017. 26 января.

2Нургалиев Д. Модернизация 3.0: современная модель экономического роста, лучшее качество жизни // Казахстанская правда. 2017. 1 февраля.

3Бекетаев М. О перераспределении полномочий Президента страны, закрепленных на уровне закона // Казахстанская правда. 2017. 30 января.

4Послание Президента РК «Третья модернизация Казахстана: глобальная конкурентоспособность» от 31 января 2017 года // Казахстанская правда. 2017. 31 января.

34

5 КонституцияФранцузскойРеспублики от04октября1958г.//Конституциигосударств Европейского Союза / Под общ. ред. Л.А.Окунькова. — М.: НОРМА, 1997.

О ГЛОБАЛЬНОМ ЗНАЧЕНИИ ЦИВИЛИЗАЦИИ ЕВРАЗИЙСКИХ КОЧЕВНИКОВ

Н.Д. Нуртазина,

д.и.н., профессор КазНУ им. аль-Фараби

Несмотря на то, что к началу XXI века в отечественной и зарубежной историографии преодолены многие отрицательные стереотипы относительно номадов, нет оснований для утверждения о том, что тема конно-кочевой цивилизации евразийских номадов исчерпана. Исторический опыт номадизма нуждается в дальнейшем исследовании и новом прочтении. Это касается и особой ментальности номадов Евразии как трансляторов культурных инноваций, интеграторов, носителей экологической культуры и т.д. Примечательно, что создатели конно-кочевой цивилизации были одним из «главных агентов культурной диффузии и крос-культурных контактов в Евразии» [1, с. 6].

Цивилизационная характеристика социума включает как духовно-культурные, так и материально-технологические индикаторы. Если говорить о процессах возникновения и прогресса цивилизации в степях Евразии в древности, инновациях в материальной культуре, способах производства и т.д., то необходимо отметить, что в древнейший период важнейшим достижением эпохи неолита и энеолита стали, во-первых, доместикация лошади; во-вторых, переход к производящим формам хозяйства, в данном ареале – освоение культуры скотоводства. Сообществами, осуществлявшими эти эпохальные открытия в степях Евразии являлись представители т.н. «андроновской» и «бегазы-дандыбаевской» археологических культур (сер. IV-нач. III тыс. до н.э.).

Носители «андроновской» археологической культуры составляли единую общность на огромной территории между Волгой, Доном и Уралом на восток до Енисея и на юге до СреднейАзииипринадлежаликкругупастушеских культур. Конечно,термин «андроновцы», закрепившийся вследствие первых находок этой археологической культуры в начале ХХ в. близ села Андроново в России, создает ассоциативную связь с русской культурой, русским языком и потому, безусловно, является неудобным, нередко требуя соответствующего пояснения особенно в научно-популярной литературе.

Именно в евразийских степях произошло приручение человеком лошади, зародился культ этого животного [2, с. 30], в дальнейшем прочно сохранившийся в культуре кочевых и полукочевых тюркских народов, Евразии, как казахи, туркмены, кыргызы и др. Специалисты выделяют евразийский степной тип номадизма, для которого характерно наряду с другими признаками преобладание в видовом составе стада овец и лошадей [3, c. 124]. Касаясь исторических предпосылок конно-кочевой цивилизации евразийских номадов нельзя не упомянуть уникальные находки многочисленных остатков лошадей в Ботайской археологической культуре (Кокшетау, РК), относящейся к энеолиту. На месте древнего поселенияобнаруженоогромноеколичествокостей– от70000особейлошади,чтосоставляет 99,9% всего найденного на месте этого коневодческого поселения костного материала [4, c. 283-284].

Показателем материально-технических достижений культуры эпохи бронзы на территории степной Евразии была металлургия. Доместикация, а затем оседлание лошади (всадничество), изобретение колесниц и повозок, освоение и широкое использование металла, совершенствование видов оружия – все эти звенья прогресса были взаимосвязаны между собой. Освоение металла, возникновение бронзолитейного и позднее железоделательного производства были важнейшими факторами цивилизации. Именно на Южном Урале, ЦентральномКазахстане,Алтаенаходилисьведущиецентрыдревнейметаллургии. Казахстан

35

ввиду богатства его недр полиметаллами стал одним из таких важных регионов. Речь идет об огромных объемах добычи медных руд и олова. В районе Жезказгана в эпоху бронзы было добытооколо1млн.тоннмеднойруды, выплавленооколо100тыс.т. меди[5,с.107].Древние плавильщики бронзы были знакомы с секретами добычи и обработки металлов.

Насельники Великой Степи освоили прядение и ткачество, производство керамики, развивали домостроительство. Среди памятников «бегазы-дандыбаевской» археологической культуры есть монументальные мавзолеи из крупных каменных плит и сырцовых блоков. Эти мавзолеи поражают своим величием и архитектурной завершенностью [6, с. 119]. Строительное искусство доказывают и мавзолеи Тагискена в низовьях Сырдарьи и Приаралья

– памятники поздней бронзы: самый большой мавзолей Тагискена имеет высоту6-8 м, он был окружен стеной 3-метровой высоты и толщины.

Степная Евразия поступательно накапливала знания и навыки в отгонном скотоводстве и мотыжном земледелии. В целом, стремительное увеличение роли лошади в жизни древнего человекапревращалакультуруместных «андроновцев»вкультуруконеводов.Вэпохубронзы племена Казахстана наряду с лошадьми «монгольского типа» разводили коней элитной породы (предков современных ахалтекинцев, английских и арабских породистых скакунов), предназначавшихся для колесничьей запряжки. Именно их воспевали в своих мифах и включали в число объектов религиозного поклонения древние скотоводы Евразии. И позже скифо-сакские племена поклонялись оружию, а боевой конь считался у них священным.

Изобретение в древности, на рубеже I-II четверти II тыс. до н.э., бронзы и псалий вместе с удилами исследователи считают открытиями, предопределившими смену культурных комплексов. Родиной легкой боевой колесницы, в которую запрягали двух-четырех лошадей, согласно многим исследованиям, была Великая Степь, и уже отсюда она попала в страны Передней Азии. Боевая колесница была шедевром мастерства, совмещающая прочность конструкции и маневренность на большой скорости. Образцы их изображены древними художниками на скалах (петроглифы). Колесницы и повозки сохранялись и в эпоху саков. Заслуживает внимания новые виды оружия и орудий (втульчатые копья, секиры, металлические наконечники стрел), протоюрты и средства передвижения: жилища на четырехколесных телегах, грузовые повозки и телеги.

Создатели конно-кочевой цивилизации Евразии были прекрасными мастерами, освоившими различные ремесла. Другим аспектом культурно-цивилизационного развития в прототюркский период является генезис городов. Протогорода – предшественники городов были на территории Евразии уже в эпоху бронзы. Сенсационным стало открытие в Южном Урале и сопредельных регионах Казахстана «страны городов», датируемое рубежомIII-II тыс. до н.э.

Говоря о факторах цивилизационного развития в степной Евразии, следует признать уникальную стимулирующую роль Великого шелкового пути [7, c. 17-28]. Этот трансконтинентальный маршрут впервые соединил дальневосточный и средиземноморский очаги древних цивилизаций и проходил через Центральную Азию. Начинается генезис этого великого маршрута с путешествия за Великую Стену Чжан Цяня в сер. II в. до н.э., который дошел до территории современного Афганистана. Представляя собой систему торговых караванных путей, связывавших вплоть до XVI в. н. э. главные культурно-хозяйственные регионы Евразии – Китай, Центральную Азию, Индию, Средний и Ближний Восток, Средиземноморье и Европу – Шелковый путь оказал неоценимую услугу в цивилизационном развитии номадов в качестве катализатора межкультурного обмена и инноваций. Через Семиречье и Сыр-Дарью, как известно, проходила главная трасса данной международной торгово-дипломатической артерии.

В целом, общепризнанно, что культурные контакты и обмен опытом – необходимое условиесоциальногопрогресса,тогдакакизоляция,особенноеслиэтокасаетсяномадических обществ, часто приводит к стагнации. Не говоря о Центральной Азии, даже население далекого Алтая и Сибири в те времена имело контакты с древними цивилизациями Передней Азии. Согласно исследованиям, древняя тюркская Сибирь была более тесно связанной с

36

Западом, чем с Востоком (Китай и др.страны). У берегов Байкала, на Ангаре, Лене сходились и расходились пути древних культур Востока и Запада.

Культурные связи с Ираном, Китаем, Парфией, Кушанской империей и другими древними цивилизациями не могли пройти бесследно для степняков Евразии. Не исключается и обратное влияние: так, одним из путей распространения бронзы в древней Евразии был путь из Семиречья в западный Китай. Потребность в бронзе была одним из факторов, повлиявших на возникновение Шелкового пути. Цивилизация Степи оказала влияние на развитие ранней китайской цивилизации, дав ей металлургию, лошадь и колесницы с запряженным конями.

Бесспорно, появление всадничества и кочевничества сыграло революционную роль в формировании и укреплении основ цивилизации на пространствах Евразии (сакская и тюркская эпохи). В результате произошла серьезная социально-культурная трансформация: сформировалась мобильная конно-кочевая цивилизация евразийских номадов. Генезис номадизма в начале I тыс. до н.э., будучи обусловлен главным образом аридизацией климата в центрально-евразийской ойкумене, стал в конце концов экономическим и технологическим прорывом, так как его следует понимать не просто как своеобразный производящий тип экономики, но и оптимальный, своевременный ответ социума на вызов природногеографического и социально-демографического фактора.

Через номадизм стало возможным хозяйственное освоение ранее неиспользуемых огромных степных пространств. Интерес ученых вызывает и традиция облавной охоты кочевников Евразии, которая серьезно повлияла на генезис номадического хозяйства, а с другой стороны – на дальнейшее совершенствование военного дела. Важнейшим изобретением кочевников-прототюрков была юрта как уникальная модель разборного жилища; широко распространяется юрта уже в VII-VI в. до н.э. [6, с. 120].

Новый скотоводческий тип хозяйства в рамках конно-кочевой цивилизации оказался рентабельным, высокопродуктивным, производя больше прибавочного продукта и обеспечивая излишек, что, в свою очередь, стимулировало процессы социо- и политогенеза. Пастбищноекочевоескотоводствопозволялозначительноувеличиватьпоголовьескота,сводя к минимуму трудовые затраты на его содержание. Таким образом, массы молодых мужчин освободились от труда, составив «касту» профессиональных воинов. Постепенно нарастала военизация кочевого быта, усиливалась воинственность и частота военно-политических конфликтов.Такимобразом,всадничествоявилособойновыйвоенно-политическиймеханизм [8, с. 58]. «Использование лошади коренным образом изменило условия охоты в пользу человека и несравненно увеличило производительность труда» [4, с. 287].

Еслиговоритьоролилошадивисториичеловечествавфилософскомключе,тонеобходимо сказать, что благодаря лошади человек оторвался от привычной почвы, ему открылись дали и свобода передвижения, возможность создания новой, превосходящей прежнюю боевой техники. Возник слой аристократов-воинов, способных приручить лошадь и подчинить ее своейволе,проявитьличноемужествонаездникаивоина. ВисторииЕвразииивсегодревнего и средневекового мира кочевники всегда выступали трансляторами культурных ценностей и технологических новшеств, инициаторами диалога этносов и цивилизаций.

Быстрая и маневренная конница евразийских номадов, вооруженная легкими луками с трехгранными стрелами стала грозной силой для окружающих соседей. В древности завоевания и связанные с ними миграции усиливали интеграцию народов и культур, ломали устаревшие стереотипы, мертвую неподвижность некоторых обществ. Именно неоседлый образ жизни стимулировал миграцию населения, которая, в свою очередь, являлась катализатором этнических, и в частности, этногенетических процессов, развивавшихся особенно интенсивно в пределах контактов между оседлым скотоводческим и оседлоземледельческим населением. Кочевые народы были создателями оригинальной военной системы, с помощью которой на протяжении ряда веков они получали бесспорное военнополитическое превосходство над своими противниками.

Если обратиться к духовным ценностям конно-кочевой цивилизации, то весьма оригинальны и ценны выработанные кочевниками Евразии этикетные нормы и табу, развитая

37

система функционирования и поддержки сложных этногенетических взаимоотношений и знания генеалогий, практика строгих экзогамных браков (запрещающая браки до седьмого колена), не говоря о секретах военного искусства, ведения охоты на диких животных, космологических, экологических знаниях и др. Специалисты признают этнопсихологические особенности ранних кочевников. Древние номады (саки, гунны, тюрки) выработали в себе физическую и нравственную выносливость, свободолюбие, храбрость, воинскую доблесть; они были мобильными и открытыми к инновациям, не любили застой и статику, консервативную привязанность к определенному месту жительства.

Искусство красноречия и поэзии было поставлено в кочевой тюркской культуре на небывалуювысоту.КлассиктюркологииВ.Радловписал,чтосредитюркскихнародовименно казахи и киргизы отличаются необыкновенным умением говорить; что кочевники смотрят на ритмическую речь как на высшее искусство в мире, при этом у них сильно распространено искусство импровизации. Духовная культура тюрков-кочевников представляла гармоничный сплав древних мифологических сказаний, фольклора, прежде всего героического эпоса, историко-генеалогических и литературных произведений, ораторского искусства и музыкально-песенного творчества.

ЛИТЕРАТУРА:

1.Вклад кочевников в развитие мировой цивилизации. Сб. материалов международной научной конференции. – Алматы, 2009. – 345 с.

2.Кузьмина Е.Е. Древнейшие скотоводы от Урала до Тянь-Шаня. –Фрунзе, 1986. – 132 с.

3.Хазанов А.М. Кочевники и внешний мир. Алматы, 2000. – 604с.

4.Зайберт, Виктор. Ботайская культура. Алматы, 2009. – 576 с.

5.История Казахстана с древнейших времен до наших дней. Т.1. Алматы, 1996. –544 с.

6.Маргулан, Алькей. Сочинения. Т. 8. Алматы, 2010. – 472с.

7.Байпаков К.М. Великий Шелковый путь в Центральной Азии // Материалы научнопрактической конференции «Шелковый путь и Казахстан» (Алматы, 2-3 сентября 1998 г.). – Алматы, 1999. – С.17-28.

8.Археология Казахстана. – Алматы, 2006.– 265 с.

МҰСТАФА ШОҚАЙ ЕҢБЕКТЕРІ – ҚАЗАҚСТАННЫҢ ХХ ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ ӨМІРІН ОҚЫП-ЗЕРТТЕУДЕ ҚҰНДЫ ДЕРЕК КӨЗІ

Ф.А. Қозыбақова,

т.ғ.к., әл-Фараби ат. ҚазҰУ Қазақстан тарихы кафедрасының профессоры

XX ғасырдың басында жерін ,ұлтын қалтқысыз сүйгені үшін елінен жырақта өмір сүрген алаш арыстарының бірі – Мұстафа Шоқай. Бүкіл саналы ғұмырын ұлтының тәуелсіздігі үшін күреске арнаған Мұстафа Шоқай өмірінің соңғы сәттеріне дейін Қазақстан мен Түркістанның қоғамдық-саяси өмірін жан-жақты әрі терең зерттеп, осы мәселелер жөнінде ғылымитанымдық және саяси қолданбалы еңбектер қалдырды. Соның бірі «1917 жыл туралы естеліктер», «Яш Түркістан» (1929-1939 ж.ж) журналында жарияланған ғылыми-зерттеу еңбектері күні бүгінге дейін маңызын жойған жоқ. Бүгінгі күні олар еліміздің ұлт-азаттық қозғалысы тарихының аса маңызды дерек көздерін құрайды.

«1917 жыл туралы естеліктерінде» М.Шоқай 1917 жылғы қос революция тарихына, олардың Қазақстан мен Түркістанға тигізген ықпалы жөнінде салиқалы талдаулар жасаған. Қос революция аралығындағы өлкенің қоғамдық-саяси өмірінің ерекшеліктері, ұлттық тәуелсіздік идеясының пайда болуы және оны жүзеге асырудағы қиыншылықтар, Түркістан (Қоқан) автономиясының құрылуы мен күйреуінің тарихы, ұлт-азаттық қозғалысқа тән әр түрлі ағымдар, уақытша үкімет пен жергілікті ұлттық-демократиялық интеллигенцияның

38

арақатынастары, буржуазияшыл демократия мен пролетариат диктатурасының саяси формасы болған кеңестердің текетірестері мен қарулы қақтығыстары туралы саяси-тарихи тұрғыда аса білгірлікпен саралайды. 1917 жылдың бірінші жартысындағы жағдайға баға бере келіп, Мұстафа Шоқай: «Тәуелсіздікке деген ұлттық ынта мен талпыныстың, олардың әлеуметтік-экономиялық және қоғамдық-саяси негізі болмаса, шын мәнінде азаттыққа қол жеткізу мүмкін емес» деген ой түйеді.

Сонымен қатар М.Шоқайдың тарихи мол мұрасы «Яш Түркістан» (1929-1939 жж) журналында [1] жарияланған еңбектері 1998 жылы жеке жинақ болып шықты. Осы жинақта М.Шоқайдың 230-дан аса мақалалары басылған. Солардың ішінен біздің мақалаларымыздың тақырыбына сәйкес келетін кейбір еңбектерді дерек көзі ретінде қарастырсақ: «Біздің жол» атты мақаласын талдау арқылы оның еңбектірінің басты мақсатын анықтауға болады. Осы мақаланың негізгі ойы, халқымыздың ұлттық тәуелсіздік жолындағы талаптарын және ұлт-азаттық қозғалыстың үнін бүкіл әлемге таратып, ұлт-азаттық қозғалыстың жақын арадағы жәнестратегиялық міндеттерін көрсетеді.Мақаланың тағыбірбастыойытәуелсіздікті жақтау болғандықтан, «құтылу үшін күресуден басқа жол жоқ» деген идеяны баса көрсету болып табылады. Бұл идеяны іске асыру үшін «Жас Түркістан» журналын шығарып, соның беттерінде өз мақалаларын жариялап отырды.

М.Шоқай еңбектерінде Қазақстанның Совет дәуірінде экономикалық бостандығының болмағандығы, мемлекеттік жоспардың Москвадан бекітілуі, оның жергілікті экономикаға қаншалықты тиімді, тиімсіз екенін Кеңес үкіметінің ескермегендігі айтылады. Мысалы, «Түркістанда мақта төңірегіндегі күрес» [2, 33 б.] деген еңбегінде, кеңес үкіметінің атамекенімізде мақта егісін кеңейтуге барынша күш салып жатқан саясаты, патшалық Россия заманындағы отаршылдық саясатымен теңестіріледі. Осы саясатты сынай келе, М.Шоқай былай деп жазады: «Түркістан халқының қаны мен жанына пара-пар дәнді дақылдарды суармалы жерінен ығыстырып шығаруда. Осылай етіп орыс үкіметін шетелдің ықпалынан құтқаруды көздесе, екінші жағынан Түркістан халқын орыс бидайына тәуелді етіп, оны күн көріс тұрғысынан орыс империализмінің шынжырына байлап-матап, орыстың мәңгілік құлына айналдырмақ».

Осы еңбекте Түркістан халқы басқаларының мүддесі үшін өз өмірін қауіпке байлайтын ешбір іске кіріспегені жөн, өз азығы өз жерінен табылады, басқаларының саяси ойына өмірін тігіп араласудан басын арашалап қалуды және халкымыз өздерінің ұлттық күқығына байланысты шаруашылық мәселелеріне немқұрайлы қарай алмауы керек деп, бұл саясаттың түпкі мақсатын көрсетіп, тәуелді болудан сақтандырады.

М.Шоқай еңбектерінің көпшілігі кеңес үкіметінің ұлттық саясатының мәнін ашуға арналған. Осы орайда жазылған мақаласының бірі «Түркістандағы жергіліктендіру қандай мазмұнды қамтиды?» - деп аталады [3, 51 б.]. Осы еңбегінде автор, «большевиктердің «жергіліктендіру» дегені басқаруістерінің барлығын жергілікті халық өкілдерінеберу, ұстату емес, бүл ұлттық шовинизмнен туатын ой, жергіліктендіру деген сөз, үкімет мекемелерін жергілікті халыққа жақындату. Мұндай жақындатуға жергілікті халықтың тілін үйрену арқылы орыстардың өздері де қол жеткізе алады» - деген большевиктердің қызыл сөздерге боялған үгіт-насихатының мәнін ашып керсетеді. "Орыс тепкісіндегі Түркістанның ұлттық қозғалыстарынан жеңілмес үлтшылдық» мақаласында М.Шоқай былай дейді: ...Шығыс халықтарының «азаттығы» үшін жаны ашығансып келген болшевиктер біздің әлсіздігімізді пайдаланып біраз істер тындырды, өз алдына тәуелсіз өмір сүрмек болған Түркістан сынды өлкелерді қанды соғыс арқылы қайтадан Мәскеуге тәуелді етіп, ұлы орыс үстемдігін орнатты. Біздерүшіносықайғылыоқиғаныбольшевиктерорысұлтының«адамгершілікміндетін» өтеуі деп атайды.

Түркістан автономиясын 1918 жылы қызыл әскердің күшімен кұлатып, большевиктер Түркістан ұлтшылдарына қарсы қанды жорық бастаған шақта М.Шоқай шетелге эмиграцияға кетуге мөжбүр болды. Шетте жүріп-ақ жастарға елдің тәуелсіздігі жолында күресу үшін білім алудың қажеттілігін баса көрсетіп, ХХ-ғасырда жаңа сапалы мәдениетке бет түзеген азаматтың көшіне еруді мақсат етеді. Халқымыздың табиғи ұлтшылдығы - дейді М.Шоқай,

39

патшалық Россияны алаңдатқан сияқты бүгінде кеңестік Россияны шошытып отыр. Алайда қандай зұлымдық істесе де, ұлтшылдық (елін сүю) идеясын өшіре алмайды, өйткені ол халқымыздың жаны мен жүрегі, ұлтымыз өмір сүрсе, ол да бірге өмір сүреді деп М.Шоқай жастары «Біз Түркістан жастары сол үшін де «оптимистпіз» және бостандық күніміздің жақындап келе жатқанына шын жүректен сенеміз», - деп ұран тастайды.

Осы еңбектердің мазмұнынан халқымыз үшін саяси экономикалық, рухани саладағы тәуелсіздіктіңқаншалықтықұндыекенінтүсініп,солүшінүнемікүресукеректігіоныңөмірлік мақсаты болғанын көреміз.

«Түркі елі» идеясын жалғастырушы, бұл ұғымның тарихи шындық және өмірлік сұраныстан қажеттілік екенін терең түсінген, сол идеяға барлық өмірін арнаған ұлы күрескер М.Шоқай өзінің «Кеңестік Орта Азия федерациясынан, Түркістан ұлттық тәуелсіз мемлекетіне» деп аталатын мақаласында жеке кеңестік республикалардан Орта Азиялық республикалардың федерациялық одағын ерекше бағалайды [4, 57 б.]. Біздің мақсатымыз, - дейді ол, - «...бөлінбейтін біртұтас Түркістан. Біз келешекте Түркістанымызды бөлінбес біртұтас ұлттық мемлекет түрінде көргіміз келеді» деп кеңестік билікке қарсы ұлттық тәуелсіздік туын көтерді.

М.Шоқай өз еңбектерінде болъшевиктер өкіметінің шексіз билікке ұмтылып, ешқандай оппозицияға жол бермей отырғанын жазады. Ол өзінің «Кеңестер билігіндегі Түркістан» атты еңбегінде [5, 157 б.], Қазан революциясын Түркістан халықтарының «үлкен қуанышпен» қабылдадыдегенкеңесбаспасөзбеттеріндегіпікірлердіңжалғанекенінашыпкөрсетеді.Оның өз сөзімен айтар болсақ... «пролетариатсыз» және «пролетариат» деген тапты ешкім естімеген Түркістанда Мәскеу «Пролетариат диктатурасын" жария етті, бұл «орыс пролетариатының диктатурасы». Бұдан елімізде орнаған кеңестік биліктің халықтық сипатына сенбегені байқалады, коммунистік идеяның ұлтымыздың негізгі ұлт-азаттық мүддесінен алшақ тұрғанын түсіне білді. Осы ойын өзінің «Большевизм-түрікшіліктің жауы» [6] деген мақаласында жалғастыра келе, былай деп жазады: «Мәскеу большевиктері біздің ұлттық рухымызды өшірумен ғана шектелмейді,ол бәрінен бұрын біздің өзімізге түрікшілдікті ең жексұрын,еңзалалдынәрсеетіпкөрсетугетырысады».ОныңойыншаТүрікшілдікдегенұғым Түркістан халықтардың тәуелсіздігін, олардың мемлекеттік тұтастығын білдіреді.

М.Шоқайдың тұтас және еркін Түркістан идеясы (большевиктік өкіметке ұнамады. Сондықтан И.Сталин М.Шоқайдың сыншыл мақалаларына кеңестік баспасөз бетінде әсіресе «Ақ жол» журналында жарияланатын дерек болып отыр деп бұл органды және ол өмірден өтіп кеткенге дейін оған қарсы сын айту тоқталмады. Оның Алаш мүшелерімен байланыс жасауы мүмкін деп 1927-1930, 1930-1932 жылдары Алаш қозғалысының жетекші тобын тұтқынға алып сот процесі болады.

Алайда, М.Шоқай большевиктердің Түркістандағы, Қазақстандағы жүргізіп отырған территориялық-әқімшілік бөлуін, әлеуметтік өзгерістермен келіспей, оларды сынауды жалғастыра берді. Оның пікірі бойынша большевиктер «бөліп тастап билей бер» деген ұлы державалық саясатты жалғастырып отыр. Бұндай пікірге ол большевиктер билігі бүкіл елге орнап, олардың Орта Азия, Қазақстанда 20-30 жылдары іске асырған жер-су реформасы, мемлекеттік мекемелерді жергіліктендіру, байлар меншігін конфискациялау, қазақтарды отырықшылдық тұрмысқа көшіру, коллективизация саясаттарының қандай жолдармен іске асып жатқанын кеңестік баспасөз бетіндегі материалдарды сараптау арқылы түсіне білді.

Кеңестер өкіметі тіпті атамекеніміз Түркістан есімін өзгертпекболады, және большевиктер халқымыздың тарихи аты «Түрік» деген атпен аталуына тиым салып, ұлыстарға бөлшектеп тастаудыкөздейдідепсынайкеле,олбылайдейді:«Түркістандаұлтымыздыңөзінетәнрухани әлемін суалтып, оның орнына орыс пролетариатының рухын орнатпақ болды. Ұлттық рухсыз ұлт тәуелсіздігі болу мүмкін бе? Тарих ондайды көрген жоқ та, білмейді де. Ұлт-азаттығы - ұлттық рухтың нәтижесі. Ал ұлттық рухтың өзі ұлт азаттығы мен тәуелсіздігі аясында өсіп дамиды, жеміс береді. Ресейдегі жүйе түрікшілдікке жау болатын себебі, міне, осыдан».

М.Шоқайдың осы тарихи ой-пікірінің көрегендігі соншалықты, 70 жыл бойына ұлттық рухымызға зор нұқсан келтірілді. Автордың қорқынышы, қаупі, іс жүзінде дәлелденді, ол

40

айтқандай ұлттық рух жойылып кетудің аз-ақ алдында қалды, тек бүгін тәуелсіз Қазақстан кезеңінде сол әлсіреген шала-жансар рухты котеруге мүмкіндік туды.

М.Шоқай өзінің «Түркістанның бақытсыздығы және одан құтылудың жолы» [7, 264 б.], «Ұлттық зиялы» [8, 198 б.] деген еңбектерінде «соғыс коммунизм және жаңа экономикалық саясат жылдарындағы істелген шаралар, оның ауыр талаптары, ұжымдастыру,орыс эмигранттарының қазақ даласына әкелудің салдарынан елдегі «Ұлттық большевиктер», «партияның сара жолына» сенімсіздікпен қарай бастады, қарсыласу қозғалысы басталды деп жазды.Бұл,- дейдіол,Түркістанхалқыныңқарсыласуұлттықмүдденітүсінебастауынантуды. Алайда біздің халқымыздың бақытсыздығы сол большевиктік төңкеріс біздің әлі ұйымдасып үлгермеген балаң кезімізде іске асты.

Большевиктер өкіметінің саясатын одан әрі сынай келе М.Шоқай, халқымыз мұндай қорлыққашыдамай,көтеріліскеаттанды,бірақбұлкүреснәтижегежетеалмайды,жеңіскежету жолы қарулы күресті партия, үкімет аппараттары ішіндегі күрестермен байланыстырулары керек. Ол үшін өздерінің ұлттық тәуелсіздік жолында Ресейге қарсы күресіп жатқан басқа да халықтардың күресімен ұластырукерек. Басқа жол жоқ,тек осылай еткенде ғана бостандыққа, тәуелсіздікке жету мүмкін болады деп жазды.Өзінің тәуелсіздік үшін күресудің жолдары туралы идеясын ол былай жалғастырды. Ұлт зиялылары халық бұқарасын біріктіріп, жат үстемдіктің езгісінен құтқару, өз еліне ие ету мақсатына жету үшін бағдарлама жасауы керек деп ұлт зиялыларының миссиясын көрсетіп береді. Шет елде оқып жатқан жастарға үміт артады, олар ұлттық мұраттың не екенін біліп, сол жолда еңбек етсе екен деп тілейді. Оның сол кезде айтқан ойларынан бүгінгі ұлт зиялылары да сабақ алса, М.Шоқай сияқты елінің өміріндегі басты проблемаларды шешуге үлестерін қосары сөзсіз.

М.Шоқайдың осы шағын мақалада қарастырған еңбектерінің негізгі идеясы, халқымыздың бақыты мен гүлденуі тек тәуелсіздік арқылы келеді. Сол үшін жастарды, жерлестерін көзіңді аш, халқыңның болашағы үшін болатын күрестерге әзірлен деген аманат шақыру идеялары басым.Оныңасыларманы,тәуелсіздікұраны1986жылыжелтоқсандақазақжастарыназаттық жолындағы күреске шығарды десек артық айтқандық емес.

Қорыта айтқанда, М.Шоқайдың біз қарастырған еңбектерінің мазмұны бай,олар Қазақстанның ХХ ғасыр тарихын оқып білуде мол дерек бола алады. Ол елімізде орнаған кеңестік биліктің отаршыл сипатын танып,оны сынай білді. М.Шоқай Кеңес Одағында, оның құрамдас бөлігі Қазақстан мен Түркістанда, әкімшіл-әміршіл тоталитарлық жүйенің қалыптасып, бел алған кезеңін тайға таңба басқандай айқындап береді.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1.Шоқай М. Таңдамалы шығармалары.Т.1. – Алматы, 1998.

2.Мақта төңірегіндегі күрес.- Т.1. -33 б.

3.Түркістандағы жергіліктендіру қандай мазмұнды қамтиды? T.1. -51-б.

4.Орыс тепкісіндегі Түркістанның ұлттық қозғалыстарынан. T.1. -57-б

5.Кеңестік орта Азия федерациясынан Түркістан ұлттық тәуелсіз мемлекетіне. -T.1. - 157-б.

6.Кеңестер билігіндегі Түркістан. – Алматы, 1993.

7.Түркістанның бақытсыздығы және одан құтылудың жолы.- T.1. - 264-б.

8.Ұлттық зиялы. - T.1. - 198-б.

41

«АЙҚАП» - ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНЫҢ САЯСИ ЖӘНЕ ӘДЕБИ ӨМІРІНІҢ БЕЙНЕСІ

Р.Қ. Нұрбекова,

т.ғ.к., С. Аманжолов атындағы ШҚМУ, Қазақстан тарихы кафедрасының доценті

Қазіргікездежалпыжұртбілетінбірдаусызшындық – туған халқымыз өзінің сан ғасырлық шеру жолының шежіресін тарихи зерттеулерден оқып-танығандығы. Бұл бергі тарихымызға да, арғы тарихымызға да қатысты. Тарихилық-қоғамдық сананың еңбасты бөлігі, яғни, өмірде болған оқиғаны сол қалпында шындыққа шіркеу түсірмей бейнелеу. Қазақ халқының мәдени өміріндеХХғасырдың баскезіндеболғанелеуліоқиғалардыңбіріқазақтыңтұңғышқоғамдық

– саяси және әдеби журналы - «Айқап» журналының шығуы.

ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында Ресей халықтарының соның ішінде Қазақстанның экономикалық, саяси-мәдени өмірінде үлкен өзгерістер болды. 1905 жылғы революция Ресейдің барлық халықтарын сілкінтті, артта қалған шеткі ұлттық халықтарды оятты. Орталықтағы сияқты, шет аудандағы барлық топтар, әлеуметтік топтар, өздерінің таптықмүдделерінбейнелейтінталаптарынұсынды.ОсыкезеңдеҚазақстанжағдайындакезек күттірмейтін мәселе ұлт – азаттық қозғалыс болды. Оянып, қозғалысқа келген бұратана ұлттар, олардың оқығандары өз тілдерінде түрлі кітаптар, газет-журналдар шығаруға кірісті. Осы кезеңде кітаптар мен кітапшалардың үлкен саны, қазақ тілінде «Серке», «Қазақ», «Қазақстан» газеттері және «Айқап» журналы шыға бастады. Баспасөз басылымдарының орталықтары Қазан, Орынбор, Троицк, Семей, Омбы қалалары болды.

Қазақ баспасөзінде осы кезеңде әлеуметтік – саяси мәселелер басым орын алды және осы салада қызмет етсе қазақ зиялылары ойларының өткірлігі, әртүрлілігі жағынан сол кезеңдегі қазақ қоғамының даму тарихында ерекше орын алды. Қазақстандағы баспасөз тарихы сансыз көп үлгілермен әшкереленді, патша цензурасы сияқты және әкімшілік адамдары, оянып келе жатқан қоғамдық ойларды қазақ халқының көркем шығармашылығын тұншықтыруға тырысты. Журнал басылымының ұйымдастырушылық және техникалық жағы өте күрделі болды. Араб шрифтін іздеу, жинақтаушылар, қағаздар типографиялық база қажет болды. Маңызды мәселелерді шешуде М. Сералиннің, оның жолдастары – орыс революциялық социал-демократтары Ф. Сыромолотов, С.С. Ужгин, Зиссер, Юдин көмектесті [1, 197 б]. М. Сералин «Айқаптың»бірінші санындажазған басмақаласында: «Газет hәмжурнал,деп жазды ол, халық үшін пайдалы екендігіне бұл заманда шек етуші жоқ. Халықтың қай дәрежеде алға кеткендігі халық арасында таралған газет, журнал hәм кітаптардан білінеді» - деп көрсетті [2, 1 б].

Ал, Қазақстандағы демократиялық-ағартушылық бағыттың өкілдері М.Сералин, С.Дөнентаев, И.Көбеев, Ә.Галымов, Б.Өтетілеуов, Ә.Тәңірбергенов және басқалар, Абай мен Алтынсариннің жақсы дәстүрлерін жалғастырды [3, 86 б].

Қазақдемократиялықпублицистикасыныңдамуында1911-1915жылдарышыққан «Айқап» журналының жарыққа шығуы Қазақстанның қоғамдықсаяси өміріндегі қазақ баспасөзінің пайда болуындағы байсалды жетістіктердің бірі болып табылады.

1911 жылы «Айқаптың» негізі қаланды. 1910 жылы 18 қаңтарында баспасөз істері бас басқармасына Орынбор губернаторының канцелериясынан хат түседі. Онда былай деп хабарланады: «Қостанай уезі №5 Шұбар болысының қазағы Мұхаметжан Сералинге, оның жауапкершілігімен Троиц қаласында ай сайын «Эй-каф» журналын төмендегідей бағдарлама бойынша басып шығаруға рұқсат берілді: алдыңғы қатардағы мақалалар, шетел жаңалықтары, мұсылман өмірінің мәселелері, хабарлар, фельетондар мен өлеңдер, библиография және ғылыми мақалалар, аралас және редакцияға келген хаттар.

«Айқап» журналының ұйымдастырушысы және редакторы жазушы-демократ М. Сералин болды. Журналдың төңірегіне М.Сералиннің пікірлестері – қазақ мәдениетінің көрнекті қайраткерлері топтасты. Журналдың 1911-1912 жылдарда хатшысы Акрам Галимов, 19131914 жылдары Сұлтанмахмұт Торайғыров болды. «Айқаптың» қызметкерлері мен тілшілері

42

сол кездегі белгілі жазушылар мен ақындар – Сәбит Дөнентаев, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Бейімбет Майлин, Сәкен Сейфуллин болды. Журналды Б. Қаратаев, Ж. Сейдалин, татар қайраткерлері Х.Шелоба, Т. Мұхамадияров белсенді түрде қолдады. «Айқап» дербес журнал деп аталды, мықты қаржылық негізі болмады, журнал жазылушы халықтан, негізінен интеллигенциядан жиналған қаржыға басылды. Өзінің аталуы, мақсаттары жағынан журнал келесідей түсініктеме береді. Журналдың өз аты «Ай, қап» барлық қазақ халқының мәдени артта қалушылығына өкінішпен бейнелеуге тиісті» деген сияқты [4, 1 б].

Ғабдол Жәмилов өзінің «Айқаптың» атының маңызы» атты мақаласында: «Айқап» - орындалмаған мақсаттарға, армандарға өкіну. «Айқап» қоғамдық сипаттағы алғашқы қазақ журналы, ол қазақтардың арасына ғылыми білімдер таратты, өзінің беттерінде өзекті мәселелер көтерді [5, 124 б]. «Айқап» жаңа революцияның көтерілуінің қарсаңында шыға бастады. Бірақ журнал елде болып жатқан ереуілдер және революциялық толқулар жайлы ашық түрде айта алмады. Өйткені қатал патшалық цензура әрекет етуін жалғастырды. Осыған қарамастан оның беттерінде бай езушілерге, шенеуніктік аппаратқа қарсы бағытталған мақалалар пайда болды. «Айқап» беттерінде патшалық басқару жүйесі де сынға ұшырады.

Алғашқы екі жылда журнал айына 1 рет, соңғы 3 жылда 2 аптада 1 рет шығып тұрды. 1913 жылы «Оренбургский край» газетінде: «Қазақтың екі апталық қоғамдық саяси

журналы «Айқап» өзін жоғары дәрежедегі дербес басылым ретінде көрсетеді, ал осы аталған басылымның редакторы байырғы қыр қазағы М. Сералин дарынды болмыс, ұйымдастырушылық талант қосқан, публицист және рухани көсем. Бұл рухы және қанымен қазақ»[6, 1 б]. Авторлар өздерінің ойлары жағынан өзгешеленді, мұнда дін иелерінің өкілдері ұлтшылдар да болды. Бірақ жетекші күш авторлардың прогрессивті тобында болды. Оларға М. Сералин, Ж. Сейдалин, Б. Қаратаев, Ш. Әлжанов, С.Торайғыров және басқалар кірді. Журналдағы Қазақстанның экономикалық дамуы жөніндегі мәселелерін Омар Қарашев, Мақыш Қалтаев қолдады.

«Айқап» бес жыл бойы қазақ даласының прогрессивті ойларының трибунасы болды, әлеуметтік шындықтағы жағымсыз көріністерді сынады, халықтың ақылшысы болды, оны әлеуметтік прогресс жолына бағыттауға тырысты. «Менде ешқашан материалдардың жеткіліксіздігі болған емес, мен бүгін білмеймін ертең журналға не жинап өткізілукеректігін, міне пошта келді және бірден толы материал болады»- деп жазды М. Сералин.

«Айқап» өзінің мақалаларымен заңсыздықтарды, ауылдағы қазақ феодалдарының ісқылықтарын әшкереледі, езілушілерді, қорланушыларды қолдап, солардың сөзін сөйледі. «Айқап» өз беттерінде: «Біздің журналдың пайда болуы атаққа ие болу емес, Қазақстан тарихында із қалдыру. Ағарту ісін және мәдениетті таратуға байланысты алып сату емес, халыққа қызмет ету»-деп жазды.

Қазақ даласындағы экономикалық қайта құрулар мәселелері М.Сералиннің «Қазақ халқының мұқтаждығы», «Біздің бұрынғы hәм қазіргі халіміз», «Келешек заманымыздың қамы», «Жер әңгімесі» тағы басқа мақалалары жарық көрді.

Қазақ халқын ағартуға, білімге және мәдениетке шақыра отырып, М.Сералин сол кездегі ескі әдет-ғұрыптарды және дәстүрлерді өткір сынайды. М.Сералин 1912 жылы «Троицк қаласы» атты мақаласында мемлекеттік думаға қазақ депутаттарының қатыспауына өкінеді. Ол: «5 жылда мемлекеттік думада Түркістанда таратылған көптеген қазақ жобалары қаралды. Осы заң жобаларын тексеру кезінде бірде-бір депутат қазақ болмады. Ол сол кезде уақыт туады, оның қоғамдық саяси қызметінің жарығы мен көлеңкесіне тарихшылардың обьективті түрде қарайтындығына үміт артқанды. Қазақ тарихында М.Сералин, оның «Айқап» журналы алтын әріптермен жазылады.

«Айқаптың» соңғы саны 1915 жылдың 28 тамызында шықты. Мұнда редакция өзінің оқырмандарына, материалдық базаның жоқтығынан және басқа да себептермен журнал қызметінің тоқтатылғандығын хабарлайды. Журналдың пайда болуы және қызметі екі түрлі факторды анықтайды: әлеуметтік-тарихи; цензуралық. Ол қазақ қоғамының ішкі және сыртқы дамуына байланысты дүниеге келді. «Айқап» жариялылық түрдегі баспа болды, бірақ ол арнайы орган болған жоқ. Ол «жат» баспа ретінде қатал цензуралық бақылауда болды.

43

«Айқап» журналына көптеген мақалаларын жариялаған Ғабдулғазиз Мұсағалиев /18801933/ сол кездегі білімді адамдардың бірі болды. Каир университетінің заң факультетін бітірген, 1909-1910 жылдары Индонезия, Үндістан, Пакистан және Жапонияда болды. Сегіз шет тілінде сөйледі. Шығыс халықтарының тарихы мен философиясын жетік білді [7, 182 б]. «Айқап» журналының әр авторының өзінше ерекшеліктері болды. «Айқап» осындай қазақ халқының алдыңғы қатарлы күштерін өзіне тартқан орталық болды.

«Айқап» әлеуметтік салада алғаш рет қазақ әйелдерін азат ету мәселесін көтерді. «Айқап» журналы қазақ әйелдерінің жағдайына, олардың әлеуметтік бостандыққа және отбасындағы күндіктен босату жолдарына үлкен көңіл бөлді. Патшалықтың қатал езгісі, сол сияқты жергілікті езушілердің қанаушылардың езгізі, әйелдердің құлдық жағдайларын күшейтті. Әйел үш жақты езгі көрді: ұлттық, таптық және отбасылық -тұрмыстық. Көп әйел алу, қызды сатқанда қалың мал алу, әйелдерді мұраға беру, сабау, алып қашу, өлтіру және тағы басқа - мұның бәрі қанаушы құрылыспен заңдыланып, дін басыларымен жарықтандырылған, езуші топтың қызметінде тұрған ескі әдеп-ғұрып, қызды туа салысымен бақытсыздық деп қарауы еді. Әйел үш жақты езгі көрді: ұлттық, таптық және отбасылық - тұрмыстық.

«Айқап»беттеріндеСақыпжамалТілеубаевасияқтықазаққыздарыөзмақаласында: «Қазақ еркектерінің арасынан, әйелдердің қайғы қасіретін көретін адам табыла ма, сіздер өз 13-14 жастағы қыздарыңызды 50-60 жастағы қартаңдарға, олардан мал алу үшін бересіздер, Бұл дұрыс па? Екеуі тең бе? Неге 13-14 жастағы ұлдарыңызға 50-60 жастағы кемпірді неге үйлендірмейсіздер? Бұл менің ғана емес, бүкіл қазақ қыздарының сұрағы» - деп сол кездегі әлеуметтік жағдайдың бет пердесін ашып берді [8, 11 б].

Қазақ қоғамының алдыңғы қатарлы адамдары демократиялық интеллигенцияның өкілдері үнемі қазақ әйелдерін қорғап сөйледі, олардың теңдігі үшін күресті. Әйелдерге білім алу, шариғат бойынша қажетсіз және зиян нәрсе деп айтылған. Сондықтан қазақ әйелдерін ағарту ісі үшін күреске «Айқап» журналы ерекше көп назар аударды.

«Халық,дедіжурнал,- оқырмандарына,сіздербілесіздерме?Алтыжетімиллионқазақтың жартысы әйелдерден тұрады. Біздің халқымыздың жартысын надан әйелдер құрайды. Осылай болса, біз өркениетті халықтар қатарына қосыла аламыз ба? Ол үшін артқа жүрмес үшін, қанеки, қыздарды, әйелдерді оқытайық. Олар біздің ұлтымыздың анасы болып табылмай ма?» - деп қазақ қыздарына білім беру қажеттігін көрсетті [9, 175 б].

Қазақстанда ХХ ғасырдың басында 1900-1917 жылдар аралығында қазақ тілінде 200 кітап басылды. Жоғары оқу орындарында 1912-1913 жылдары қазақ балаларына 9 орын ғана бөлінді. Оқу орындарында оқуға ықылас білдірген кедей балалары патша өкіметі тарапынан кедергіге кезікті [10,73 б].

Қазақ халқының білім алудағы кедергі жасау саясатын, «Айқап» төмендегі жайттармен көрсетеді. Омбыда әртүрлі мамандықтар бойынша оқыған қазақ балаларының саны: «Омбы гимназиясында 1, әйелдер гимназиясында 1 қазақ оқыды және 1 жылға оқуға 100 сом төлейді»

[11, 13б].

Әр жерлерде төте оқуда қазақ балалары оқытылып жатты. Қазақбалаларының ішіндеоқуға ынталылылар өте көп болған. Бірақ өкінішке қарай мектепке қабылдау белгіленген мөлшерде өте төмен дәрежеде болған. Мысалы, Қостанайдағы педагогикалық сыныпқа 30 баланың орнына 8 бала ғана алынған. Қазақтар арасында кедейлер жоқшылықтан оқи алмаса, кейбір ауқатты адамдар жылына оқуға 12 сом алатын мектепте, әкесінің 12 сомды ауыр санап мектепке жібермеген жағдайлар да болған.

«Айқап» қазақтың қоғамдық ой-пікірі мен мәдениетінің дамуына елеулі үлес қосты, қазақ ағартушылары бастаған прогресшіл, демократияшыл идеялардың жаршысы болды.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1.Бекхожин К. Қазақ баспасөзінің даму жолдары. – Алматы, 1964. 197- б.

2.Айқап. 1911. №1. 1-б.

3.Кенжебаев Б. Қазақ халқының ХХ ғасырдың басындағы жазушы-демократтары. – Алматы, 1958. 86-б.

44

4.Айқап. 1911.№1. 1-б.

5.Айқап. 1913. №6.124-б.

6.Оренбургский край. 1912.12 шілде. 1-б.

7.Зиманов С.З. Даулетова С.О. Исмагулов М.Ш. Казахский отдел народного комиссариата по делам национальностей РСФСР. –Алма –Ата, 1975. С.182.

8.Қазақ қыздарының ата-аналарына //Айқап. 1911. №7. 11-б.

9.Айқап. 1912. №8. 175-б.

10.Сембаев А.И. Хропченков Г.М. Очерки истории школ Казахстана. (1901-1917) // нау.ред. Е.И.Шехтермана – Алматы, 1962. С. 73.

11.Айқап. 1913. №8. 13-б.

ҚАЗАҚСТАН ӨҢІРЛЕРІ ТАРИХЫНАН

Р.Қ. Айдарбаева,

т.ғ.к., Д. Серікбаев атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік техникалық университеті

Қазақстан тарихының өз шешімін күтіп тұрған өзекті мәселелері баршылық. Солардың қатарына Қазақстан аймақтарының тарихын терең әрі жан-жақты зерттеу мәселесін де жатқызуға болады. Өйткені кең байтақ Отанымыздың толыққанды тарихын жазуда тарихи аймақтану деректерінің маңызды рөл атқарары сөзсіз. Осы тұрғыдан еліміздің қиыр шығысында орналасқан алтай қазақтарының тарихы жаңа методологиялық негізде тың зерттеулерді қажет ететін мәселе болып табылады.

Қазірге кезде Алтай - төрт мемлекеттің (Қазақстан, Ресей, Монғолия және Қытай) шекаралары тоғысқан аймақ. Осы жерлерді көптеген ұлт өкілдері ертеден мекен етіп келеді. Дегенмен, осы төрт мемлекеттің де аумағын мекен ететін тек қазақ халқы ғана. Бұл кездейсоқтық емес екендігі күмән тудырмауы тиіс. Осы уақытқа дейін Монғолия, Қытай және Таулы Алтай қазақтарының тарихына арналған біраз зерттеулер жарық көрді. Бірақ сол ғылыми еңбектердің бір кемшілігі - тұтас Алтайды мекен еткен қазақтар тарихының бөліпжарылып, жеке-жеке зерттелуі. Алтайдың әр аймағын мекендеген қазақтар тарихында орын алған оқиғалардың бір-бірімен себеп-салдарлық байланысы бар екендігін естен шығармаған абзал. Сондықтан, Алтай қазақтарының толыққанды тарихын жазу үшін жан -жақты кешенді зерттеулер жүргізу бүгінгі күн талабы болып табылады.

Алтай қазақтарына арналған ғылыми еңбектердің осал тұстарының бірі – қазақтардың Алтаймен тарихи байланыстарының мардымды зерттелмеуі. Бұл жерде барлық заманда тарихы, мәдениеті және тілінің ортақтығымен топтасқан тайпалар мен халықтар мекен еткені белгілі. Мұны археологиялық, этнографиялық, фольклорлық және лингвистикалық деректер мүлтіксіз дәлелдеп береді. Дегенмен, көптеген жылдар бойы бойы қазақтардың тарихы көршілес халықтардың тағдырынан, оның ішінде Алтай түріктерінің тағдырынан бөлектеліп жеке қарастырылып келгені мәлім. Тіпті оларбір-біріне қарама-қарсы қойылып, шаруашылық және мәдени байланыстарының сан-алуандылығы тек Ресеймен қарым-қатынас шеңберінде ғана жасанды түрде шектеліп отырды. Ендігі жерде, қазақтардың Алтайдың түрік халықтарымен этногенетикалық байланыстарын зерттеп, дәлелдеу арқылы осы кемшіліктің орнын толтыру қажеттігі туындап отыр.

Қазақтардың Алтаймен байланысының терең тарихы бар, оның түп-тамыры қола дәуіріне, Андронов мәдениеті кезеңіне саяды. Археологиялық деректер сол тайпалар мәдениеті мен қазіргіқазақмәдениеті арасындакөптегенортақбелгілерібарекендігіндәлелдейді.Зерттеуші М. Мұқанов атап өткендей, егер сол көне дәуір ескерткіштеріне, айталық, қыш ыдыстардың ою-өрнектеріне көз салып, оларды қазақтардың қазіргі уақыттағы ою өнерімен салыстыратын

45

болсақ,ондаолардың адамтаң қаларлық ұқсастықтарымен ортақ белгілерін табуға болады.[1,

3-б.]

Алтайтарихындаертекөшпенділер– сақтарүстемдігікезеңіайрықшаорыналады.Көшпелі мал шаруашылығы негізін құраған бірыңғай шаруашылықтың болуы, сақтар мекендеген аймақтар арасында табиғи кедергілердің жоқтығы дала белдеуіндегі тайпалар арасында тығыз қарым-қатынас орнатып, олардың мәдениетінің ортақ белгілерінің қалыптасуына жағдай жасады. Ежелгі алтайлық тайпалар өкілдерінің этникалық тегі әзірше беймәлім болғанымен, белгілі археолог-ғалым С.П. Руденко «Таулы Алтай тұрғындарының сырт бейнесі қазіргі қазақтар мен қырғыздарға анағұрлым жақын» деп санайды.[2, 69-б.] Бұл антропологиялық деректер, Алтай қорғандарынан көне заманғы сол мәдениеттің қазіргі Сібір және Орта Азия халықтары мәдениетімен айшықты және әсерлі байланысына нұсқайтын алуан түрлі заттардың табылуына байланысты айрықша маңызға ие болады. Мәселен, Пазырықтың мұздаған қойнауларынан шыққан киіз текеметтер қазіргі қырғыз, қазақ және алтайлықтардың сол тектес бұйымдарындағы ою-өрнектерге аса ұқсас болып келеді.[3, 130-б.] Осы аймақты мекен еткен көне көшпелі тайпалар шаруашылығының, материалдық мәдениетінің біртектестігі олардың кәсібінен, баспаналарынан, тағамдарынан және киімдерінен көрініс тапқандығы дәлелденіп отыр.[4, 43-51-б.] Осылайша, ежелгі көне дәуірдің жоғарғы және таңғажайып бай өнері қазіргі осы аймақты мекен етіп отырған тұрғылықты халықтардың ұлттық өнеріне материалдық тұғыр болған. Олар екі жарым мың жыл өтсе де, қатты өзгеріп түрленсе де, бұл жерлерде әлі де ғұмырларын жалғастырып, сол халықтардың күрделі өткен тарихына, бай мәдени мұрасына куәгер болуда.

Соңғы жылдары жоғарыда аталған төрт мемлекеттің де аумағында сақ дәуірінің археологиялық ескерткіштері белсенді зерттеліп келеді. Берел, Үкөк және т.б. тарихи ескерткіштердің аты дүние жүзіне мәлім болды. Бұл белгілі обалар табылған жерлер қазіргі кездеекі мемлекеттің аумағындаорналасқанымен,екеуінің арасын тек ондаған шақырым жер ғанабөліптұр.Қытай,монғолархеологтарыдаАлтайдыңежелгіескерткіштерінзерттеудетың жетістіктерге жетіп отыр. Ендігі жерде қазіргі заманғы шартты шекараны кедергі етпей осы тарихи ескеркіштерді кешенді түрде зерттеп, салыстырмалы талдау жасалатын болса Алтай тарихының жаңа қырларын ашарымыз сөзсіз. Бұл зерттеулер Алтайды ертеден мекендеп келе жатқан барлық тұрғылықты халықтардың тарихын зерттеуге қосылған сүбелі үлес болар еді.

Алтай қазақтары тарихының аз зерттелген кезеңінің бірі – орта ғасырлық кезең. Біз Алтайдың көк түріктердің ата жұрты, алтын бесігі болғанын естен шығармауымыз қажет. Түрік тілдес халықтардың түп тамыры, ата тегі болған этносаяси топтар дәл осы жерде пайда болған. Түрік тілдес халықтардың әр қилы даму кезеңдеріндегі этномәдени байланыстарын зерттей келе, ғалымдар қазір де олардың тұрмысында, тілдерінде, мәдениетінде және халық өнеріндеұлттықерекшеліктерменқатартереңтарихитамырыбарортақсипаттардыңнақтылы өмірде бар екендігін дәлелдейді. Алтайлықтардың, қазақтардың және қырғыздардың этникалық тарихын, материалдық және рухани мәдениетін салыстырмалы түрде сараптау осыны айқын дәлелдейді.[5, 45-46-б.; 6, 45,75-б.; 7, 39,125-б.] Ал олардың арасындағы байланыстардың қалыптасқан ортақ географиялық ортасы Алтай болып табылады.

Алтайлықтар мен қазақтардың этногенетикалық байланыстары жөніндегі деректер халық ауыз әдебиетінен де орын алған. Солардың біреуінде, Белеуіт пен Телеуіт екі ағайынды атааналарынан айрылып, жетім қалады. Олардан бір бие мен бір мылтық мұраға қалған екен. Тайкескен Шұнақ деген жерде мұра бөліскенде Белеуітке бие тиіп, Телеуітке мылтық бұйырады. Осы аңыз бойынша, Белеуіттен қазақтар тарап, олар мал өсіретін болса, ал Телеуіттен алтайлықтар өрбіп, олар аңшылықты таңдаған көрінеді.[7, 149-б.] Жалпы, саналуан деректерді зерттей отыра түбі бір халықтардың ара жігін ашатын емес, қайта оларды жақындастыратын мәселелерге баса назар аударған абзал болар. Сол кезде тыңғылықты зерттеуді қажет ететін мәселелердің бірі – қазақтардың Алтаймен этногенетикалық байланыстарын анықтау мәселесінің де ақиқаты ашылары анық.

Сонымен қатар, жазба деректердің жүйесіздігі, археологиялық зерттеулердің мардымсыздығы соңғы орта ғасырлар кезеңіндегі қазақтардың Алтаймен байланыстары

46

тарихын айқындауды қиындата түседі. Осы олқылықтардың орнын толтырмай «қазақтар қай кезден бастап Алтайды мекен ете бастады» деген сұраққа толық жауап бере алмайтынымыз белгілі. Ресей ғалымдарының зерттеулеріне сенсек, қазақтар Алтайға бертінде – XVIII-XIX ғасырларда ғана орныға бастады, оған дейінгі кезеңдерде олардың арасында еш байлыныс болмады деген тезисті алға тартады. Ал 1927 жылы алтай қазақтарын зерттеу мақсатында жұмыс атқарған ғылыми экспедиция құрамында болған С.И. Руденко «наймандардың бір бөлігі ерте заманнан осы жерде мекендесе, ендігі бір бөлігі XVIII ғасырда жоңғарлар мемлекеті жойылған соң көшіп келген деп» мәлімдейді.[8, 1-б.]

Қазақ-жоңғар байланыстарын зерттеуде біржақтылық әлі де басым. Екі ірі көшпенді халықтың арасындағы қарым-қатынастарды тек әскери қақтығыстармен ғана шектеп келеміз. Белгілі тарихшы М. Мұқанов наймандардың түркілік шығу тегі туралы мәселені зерттей келе «...бірнеше ғасыр бойы наймандар алдымен монғолдардың, кейіннен жоңғарлардың қоластында бағынышты болып келді. Егер олар монғол тектес болса, осынша уақыт аралығында соларға сіңісіп кеткен болар еді. Дегенмен олар өздерінің тілін, мәдени ерекшеліктерін сақтап қалаалды»деген тұжырымжасайды.Осыдан қазақтардың бірбөлігінің Жоңғар мемлекетінің құрамында болуын, соның ішінде Алтайды мекен ету мүмкіндігін теріске шығара алмаймыз. ТарихшыК. Пищулина да «XVIII ғасырда қазақтар мен төленгіттер оңтүстік Алтайда аралас-құралас (черезполосица) мекен еткен» деген тұжырым жасайды. Ал алтайлық ғалым-этнограф А.П. Потапов XVII ғ. аяғы – XVIII ғ. басында төлеңгіттердің бір бөлігін жоңғарлар солтүстіктен оңтүстік Алтайға – Бұқтырма өңіріне қоныс аудартты, ол жерде төлеңгіттер мен қазақтардың жайылымдары аралас-құралас орналасты деп жазады. Әрине, бұл келтірілген мәліметтер мәселенің басын толық ашуға жеткіліксіз екендігін мойындаймыз. Тарихи шындықты жазу үшін бұлтартпайтындай деректер қажет. Сондықтан, Алтайдың орта ғасырлық тарихын ғылыми тұрғыдан жан-жақты зерттеу арқылы көптеген мәселелердің бетін ашарымыз күмән тудырмауы қажет.

Орысотарлауыкезеңіндегіалтайқазақтарыныңтарихы әлідетолықзерттелмеген.Әсіресе, XIX ғасырдың ортасынан бастап олардың өмірінде орын алған оқиғалардың аса ауыр зардаптары болды. Қазақ жерлерінің орыс шаруалары мен казак әскерлері пайдасына тартып алынуы жаппай миграцияның басталуына түрткі болғаны белгілі. Жүздеген қазақ ауылдары ауа көшіп, Қытай мен Таулы Алтайға қоныс аударуға мәжбүр болды. Сондықтан, көрші мемлекеттер аумағында өмір сүріп жатқан қазақ диаспоралары тарихын сол кезеңде қазіргі Шығыс Қазақстан аумағында болған оқиғалармен тікелей байланыста зерттемесек тарихи шындықтың беті ашылмайды. Көтеріліп отырған мәселелерге кешенді зерттеулер қажеттігі осыдан да келіп туындайды.

Соңғы жылдары «Мәдени мұра» бағдарламасы негізінде шетел мұрағаттарын ел тарихына қатысты5000-ғажуықмаңыздықұжаттарәкелінді.Солардыңқатарынақытаймұрағаттарынан алынған деректерді де жатқызуға болады. Осы қарастырып отырған мәселеге байланысты Абылай хан мен Цянь Лунь арасындағы хаттар аса маңызды мәліметтер береді. Жалпы, XVIII ғасырдаАбылайханнныңАлтай,ТарбағатайжерлеріүшінҚытайменкүресікөпшіліккемәлім. Император Цянь Луньге жазған хаттарында Абылай хан Жоңғар хандығы құлағаннан кейін қазақтардың бір бөлігінің шығысқа қарай түріле көшуін олардың бір кездері айрылып қалған атамекендеріне қайтып оралуы деп түсіндіреді. Тарихи құжаттар бойынша Қытай жағы бұл жерлердің жоңғарлардан мұрағақалғандығыналғатартқанымен,бұлаймақтардақазақтардың бұрыннан мекендегенін мойындауға мәжбүр болды деп айтуға негіз бар сияқты.

Алтай қазақтары тарихын зерттеудегі тағы бір өзекті мәселе «диаспора» және «ирредента» мәселесі төңірегінде.Алтайдың оңтүстіксілемдері,Бұқтырмааймақтарындақазақтардың ерте кезден мекендегені туралы азды-көпті деректер болғанымен, солтүстікте – Таулы Алтай аумағына қазақтар XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап қоныс аударып келе бастады. Қазіргі кезде Таулы Алтайда қазақтар жиі қоныстанған аймақтардың бірі – Қосағаш ауданы. Мұндағы қазақтар тұрған жеріне қарай - Жазатыр қазақтары, Шүй бойы қазақтары болып - екіге бөлінеді. Зерттеуші Г. Меңдіқұлова қазақтардың осы тобын ирредентаға жатқызуға

47

болады деген тұжырым жасайды. Алайда, бұл мәселе әлі де зерттеуді, нақты дәлелдерді талап етеді деп ойлаймын.

Нақтызерттелмеген мәселелердің бірі– XXғасырдың 20-30 жылдары Қазақстанның қиыр шығысында Ойратиямен шекараны анықтау мәселесі. Қазіргі аты дүние жүзіне мәлім Үкөк жерлерінің 30-жылдардың басына дейін Семей облысы құрамында болып келгенін көпшілік біле бермейді. Кеңес өкіметінің кереғар саясаты нәтижесінде халық наразылығы шегіне жетіп тұрған кезде, Ойратия өкілдері жер дауын көтеріп, оны өз пайдасына шешуге әрекеттер жасауға кіріседі. Жер дауының басты нысаны – Жазатыр алқабы болды. Жазатыр арқылы ҚазақстанМонғолиямен тікелей шекараласболып,онымен тура сауда-саттықжүргізіптұрған. Айырбас сауда орталығы Катонқарағай ауылында орналасқан болатын. Осыған байланысты ҚосағашжәнеКатонқарағай ауылдары арасындаМонғолиямен саудажасауүшін бақталастық та болды. Жазатыр Ойратия қоластына өткен жағдайда Қазақстан Монғолиямен шекаралық сауда жасау мүмкіншілігінен айрылатын. Сондықтан Ойратия жағы даудың өз пайдасына шешілуіне бар күш-жігерін салды. Осы оқиғалар нәтижесінде Қазақстан өз жерінің бір бөлігінен ғана айрылып қойған жоқ, Монғолиямен тікелей байланыстың үзілуіне байланысты Катонқарағай ауылы айырбас-сауда орталығы ретінде маңызын жоғалтты.[9]

Қорыта келе, Алтай қазақтары тарихына байланысты көптеген мәселелердің әлі де басы ашық екендігін мойындауымыз қажет. Тарихилық тұрғыдан дұрыс баға беру үшін осы мәселе төңірегінде зерттеужүргізіп жатқан тарихшылардың күш-жігерін бір арнаға тоғыстыруабзал.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1Мұқанов М.С. Қазақ жерінің тарихы. – Алматы: Атамұра-Қазақтан, 1994.-80 бет.

2РуденкоС.И.Культура населенияГорногоАлтаявскифскоевремя.– М.-Л.,1953.– 403

с.

3Народы Сибири. Этнографические очерки. – М.-Л., 1956.-1046 с.

4Потапов Л.П. Особенности материальной культуры казахов, обусловленные кочевым образом жизни. //Сборник музея антропологии и этнографии. Т.12. – М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1949. 498 с.

5Абрамзон С.М. Киргизы и их этногенетические и историко-культурные связи. – Фрунзе: Кыргызстан, 1990 (переизд.1971).- 480 с.

6Востров В.В., Муканов М.С. Родоплеменной состав и расселение казахов (конец XIXначало XX вв.). – Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1968. -255 с.

7 Потапов Л.П. Этнический состав и происхождение алтайцев. Историкоэтнографический очерк. / Отв. ред. А.П. Окладников. – Л.: Наука, 1969. – 196 с.

8Руденко С. И. Очерк быта северо-восточных казахов // Казаки. Сборник статей археологических отрядов казахских степей. –Вып. 15. –Л.: АН СССР, 1930.

9Шығыс Қазақстан облыстық мұрағатының Зырян бөлімшесі (ШҚО ММ Зб), 6-қ., 1-т.,

95.151-істер.

ҚОЖАБЕРГЕН ЖЫРАУ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ОРТАЗИЯЛЫҚ ЕЛДЕРМЕН ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРЫ

А.М.Хайрулдаева,

PhD докторант, әл-Фараби ат.ҚазҰУ және «Ғылым ордасы» кешенінің базасындағы ҒЗИ бірлескен білім беру бағдарламасы

Кеңестік тарихи білім ұлттық тарихқа қатысты нигилитсік көзқарас рухында қалыптасқандықтанотандық тарихтың көптеген мәселелері зерттеунысанынан шеттеп қалды. Кейбір тарихи оқиғаларға, құбылыстарға, кезеңдерге қатысты біздің түсініктеріміз толыққанды емес. Осындай аз зерттелген мәселелердің ішінде Орталық Азияның көршілес

48

жатқан екі елі қазақтар мен өзбектердің қатынастарын ерекше атап кетуге болады. Қазақстанның көршілес жатқан ортазиялық мемлекеттермен қарым-қатынастарының тарихы аз да болса зерттелгенімен, XVIII-XIX ғасырлардағы байланыстарын зерттеулердің отандық тарихнамасы зерттеушілердің назарынан тыс қалып келе жатқан маңызды мәселелердің бірі.

Қазақстанның көршілес жатқан ортазиялық мемлекеттермен XVIII-XIX ғасырлардағы қарым-қатынастары туралы осы уақытқа дейін негізгі дерек көзі болып келген көбінесе патша үкіметінің арнайы тапсырмасымен қазақ даласына келген өкілдердің жазбалары болып табылады. Ал қазақтардың өз арасында аталмыш байланыстар туралы бірден-бір ақпараттар сол кезеңде өмір сүрген жыраулар шығармашылығында кездеседі.

Жыраулар шығармашылығы қазақ әдебиеті тарихындағы ерекше құбылыс, себебі жыраулар өз заманындағы суырып салма жыр шығарушылар ғана емес, өз заманының қоғам қайраткерлері деуге болады. Себебі жыраулар шығармашылығы арқылы жазбаша тарихы бір ізді жолға қойылмаған халқымыздың өткен өмірі, саяси құрылымы, қоғамдық қатынастары, көршілес елдермен қарым-қатынастары туралы мәлімет беретін тарихымыздағы төл деректер. Жыраулық поэзия туралы алғаш іргелі зерттеу жүргізген ғалымның бірі М.Мағауин жырауды өз тайпасының рухани тірегі, ақылгөй ақсақалы ретінде таниды. Ғалымның пікірінше, жыраулар поэзиясындағы басты тақырып Қазақ хандығын құраған ру мен тайпалардың татулығы мен бірлігі және мемлекетті нығайту, оның жауынгерлік күшін арттыру болған

[1.128].

Жаугершілік заманда өмір сүріп, өз халқының мұң-мұқтажын жырлаған жыраулардың бірі

– Қожаберген жырау Толыбай сыншы ұлы (1663-1762жж.).

Қожабергенжыраутуралыертеректекөпайтылмаған,теккейінгі уақыттағанаоныңартына қалдырған жыр-дастандары жинастырылып, зерттеле бастаған. Атап айтсақ, С.Жұмабаев, Қ.Биғожин сияқты авторлар 2007 жылы жыраудың артында қалған шығармаларын жинастырып, қалың көпшілкке ұсынды [2]. Аталмыш жинақта әз Тәукенің билік құрған кезінде өмір сүріп, қазақ халқының басына түскен үлкен нәубет Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама кезеңінде өмір сүріп, «Елім-айлап» жырлаған жыраудың «Елім-ай», «Өткен кезең», «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама», «Баба тілі», «Жақсылық пен жамандық жайындағы хикаят» дастандары мен хиссалары және бірнеше толғаулары кіргізілген[2].

Елдің дастаны «Елім-ай» – қасіретті ошақтың ұлы зары, шер-мұңын көз көрген, ел үшін, жер үшін халқымен бірге күрескен ұлы жыраудың, Қожаберген жыраудың, түйін, тұжырым, таразыбағасыменберіледі.Орыселіменқытаймемлекетініңқолдап,қолпаштап,қолынақазақ көрмеген дәу мылтықты ұстатып айдап салған қанішер қалмақтың сұмдық соққысынан есеңгіреген ел ата қонысынан ауған, бет-бетімен бас сауғалап, ашық күнде аспаннан қан жауғандай күй кешкен шақтың шежіресі болған бұл дастанда халықтың ызасы мен кегі, қылыш шапса қырқылмаған ар-намысы, жауға кегі, келер күнге сенімі жоғалған. «Елім-ай» – қазақ тарихындағы айтулы бетбұрыс кезеңнің көңіл-күйі, шындығы [3.6]

Қожаберген жыраудың «Елім-ай», «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» жырлары 1723-1727 жылдар зұлматына арналған. «1723-1727 жылдар қазақ тарихында «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» деген атпен аталады. Оның қазақ халқына тигізген зардабы — қайғы-қасіреті, аштығы мен қайыршылық халге душар етуі өте-мөте ауыр болды. Мыңмындаған адам қырылды немесе тұтқын ретінде айдалып кетті. Жүздеген, мындаған ауыл қатты күйзеліске ұшырады, мал-мүлік талан-таражға түсті, бір кезде гүлденіп тұрған қалалар жау қолында қалып, аяусыз қиратылды. Қазақтар қырғыннан аман қалу үшін елдің батыс аймақтарына қарай жылжып, Жайық бойына дейін жетті.Қазақтардың жаппайқоныс аударуы Ресей империясын және оның қол астындағыларды - башқұрттар мен қалмақтарды едәуір мазасыздандырды. Патша үкіметі өзіне бодан болған халықтарды қорғау үшін бірқатар кешенді шаралар қабылдады: шекара күзеті күшейтілді, Орал аймағында жаңадан әскери бекіністер салу шаралары қолға алынды. Қазақтардың едәуір бөлігі Орта Азия мемлекетінің аумағына қарай ойысты. Мәселен, Сырдария өзенінен өтіп кеткен Орта жүз руларының көпшілігі Самарқанд қаласының төңірегіне, ал Кіші жүз қазақтарының едәуір бөлігі Хиуа мен Бұхар хандықтарына көшіп кетті» [4].

49

«Елім-ай» жырында өз өмірбаянын, сол кезеңдегі қазақ халқының жағдайын жырлайды. Ал «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» дастанында XVIII ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ даласындағы ахуал туралы айтылып, дастанмен аттас қиын жылдар оқиғалары суреттеледі.Аталмыш дастан солXVIIIғасырдағы қазақтардыңкөршілесБұхара,ХиуаҚоқан хандықтарымен байланыстары туралы мәліметтер береді. Дастанның кейбір жолдарында ағайындас көрші елдердің қол ұшын бермегеніне күйініш білдіреді:

Үш жүзді көрші елдер жоқ аяп жатқан, Жат болды мұсылмандар дінді ұмытқан. Қол ұшын Қоқан, Хиуа бермек түгілі,

Дұшпанмен бірдей болды бәле баққан. [2.52], - деген жолдардан көршілес елдермен сол кезеңге дейін жақсы қарым-қатынастарда болғандығын, бірақ, қиын кезде олардың жеткілікті деңгейде қарым-қатынасты сақтамағанына қынжылады.

Ал төмендегі жолдардан көршілес башқұрт, түркімендердің қиын жағдайдағы қазақтарға қысым көрсеткенін, Қоқан хандығы билеушілерінің де қазақтардың басына күн туғанда қоқаңдағаны туралы айтылады:

Жау болды ағайын ел Естек бізге, Жасады ол да жорық елімізге. Қоқан да күнгей беттен қоқаңдады,

Соқтықпақ Түрікпендер тағы бізге[2.53], - десе, келесі шумақтарда бауырлас көршілердің өздеріне қару-жарақпен көмектеспегені туралы жырлайды:

Мұсылман көмектеспей мұсылманға, Бермеді қару-жәрдем қысылғанда. Өштеспей Түрікпен, Естек, Қоқан, Хиуа, Жөн еді қолдың ұшын ұсынғанда [2.53-54]

Жырау Бұхара, Қоқан, Хиуа сияқты қазақпен осыған дейін сауда қатынастарында болған елдердің қазақтарға мылтық сатпағаны, қазақтардың қиындап тұрған жағдайын бұрынғыдан ауырлата түскенін айтады және Хиуадан алатын мылтықтардың жақсы екендігін, ондай мылтықтардың қазақтарда бар екендігін, бірақ аз екендігі туралы толғанады және бұл жолдар қазақтардың ортазиялық елдерден бұрыннан мылтық алып отырғандығы жайлы да мағлұмат береді.

Туысқан болыса алмай туысқанға, Ұқсап тұр бүгінгі күн шын дұшпанға, Қырсығып Бұхар ханы мылтық сатпай, Жат болды Өзбек, Тәжік дін исламға.....

Сатпады Хиуа, Қоқан мылтық қару, Олардың болды ойы бізді шабу. Қазаққа күнгей беттен түре тиіп, Жолдарын ойластырды олжа табу. Хиуаның тигіш еді мылтықтары, Сол мылтық қазақтарға сатылмады, Аз еді ел ішінде Күлдірмамай, Өзінің иесінен артылмады [2.54-55]

Жоңғарлардың қазақ жеріне ішкерілей ене бастағаны және қазақтардың көршілес елдерден қолдау күткендігі және көршілес Хиуа хандығы, Бұхара әмірлігінің басшыларына тартутаралғымен елшілер жіберілгендігі және тартуды қабылдағаннан кейін көршілес елдер билеушілерінің оң рай танытқандығы жайлы баяндайды:

Аға ұлы –Ұлы жүзді қалмақ алды, Сыр жаққа баса-көктеп келіп қалды. Қазақтар Бұхар жаққа елші салды, Апаттан сақтау үшін мал мен жанды, Елші апарған тартуды алғаннан соң, Азырақ Хиуа, Бұхар тынышталды [2.65]

50

Жау қаптағанда біраз қазақтардың аман қалу мақсатында ортазиялық мемлекеттерге қарай ойысқандығы туралы мәліметтер төмендегі өлең жолдарында айтылады:

Көрген соң көп мылтықты қатал жауды, Бей уақыт біздің үш жүз адамы ауды. Айрылып жер-суынан жұрт жөңкілді, Паналап орман, жыра, биік тауды.

Ел көшті Бұхар жаққа айдап малды, Айрылып асқар тау мен шалқар көлден. Сұм соғыс кездейсоқта жолын байлап, Бақ тайды аруақ қонған асыл ерден. Еріксіз ойрат жаулап Қаратауды, Күнгейлік Арғын-Қыпшақ жерден ауды Арқадан көпшілігі көшпесе де,

Аз тобы жол кесіліп Жизаққа ауды [2.66],- деп қазақтардың мал басын аман сақтау мақстаныда көрші мемлекеттер еліне қоныс аударғанын баяндайды.

Елдердің Бұхар жақта болмай жайы, Тышқақтап көп қырылды құлын-тайы. Сұм қалмақ күн құрғатпай шабуылдап,

Үш жүздің оң жағынан тумады айы [2.78],- деп көршілес елдерге қоныс аударған қазақтардың қиындықтары туралы баяндайды.

Хиуа алып түрікпеннен арғымақты, Орнына берген қылыш дандан сапты. Қазақты аяғансып тұрса дағы, Мылтықпен Түрікпенді жабдықтапты. Үш жүзге ықыласы түспей қатты, Бұхар да Түрікпенге мылтық сатты. Алайда елші сыйлық апарған соң, Сол себепті Бұхар бізге жауықпапты. Қыруар ел Зерафшанға қоныстанды, Мекендеп аз да болса тыныстады. Хиуаға, Бұхарға да алым төлеп,

Олармен тіл табысты қырылыспады [2.86],- деп жоңғар шапқыншылығы кезеңіндегі қазақтарға тағы бір жақтан қысым жасаған Түрікпендердің Хиуа және Бұхара елдерімен сауда қарым-қатынастарында болып, олар өздерінің асыл текті арғымақтарын беріп, өзбектерден қару алғандықтарын, қазақтардың көршілес өзбек мемлекеттерімен жақсы қарымқатынастарды сақтап тұру үшін сый-сияпат жасағандығын және көршілес елдер билеушілернінің алым алғаннан кейін қазақтарға оң қабақ танытқандығы жайлы айтады.

Жалпы алғанда, Қожаберген шығармаларының ішіндегі он сегізінші ғасырдағы қазақтардың ортазиялық мемлекеттермен қарым-қатынастары туралы ең көп баяндалған шығармасы «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» жыры болып табылады. Ал «жақсылық пен жамандық жайындағы хикаят» қиссасында Хиуадан өз әкесінің мылтық алдыртқаны жайлы [2.213] және Бұхара қағазын пайдаланатындықтары жайлы тұстары кездеседі [2.179].

Қожаберген жырау шығармалары әлі толық зерттеліп, әдебиет, тарих ғылымдарының айналымына толық пайдаланылып үлгермегеніне қарамастан, XVIII ғасырдағы қазақ елі тарихынан, соның ішінде қазақтардың көршілес елдермен қарым-қатынастары тарихынан құнды мағлұматтар береді. Әсіресе Қазақстанның XVIII ғасырдағы ортазиялық елдермен қарым-қатынастарына қатысты отандық шығармалардың жоқтың қасы екендігін ескерсек, Қожаберген жырау мұраларын әрі қарай жинақтау және зерттеу өзектілігі қазіргіден де арта түсері анық.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1.Мағауин М. Ғасырлар бедері. Алматы: Жазушы, 1991.-432б.

51

2.Қожаберген жырау: өлеңдер, толғаулар, дастандар. (Құраст.С.Жұмабаев, Қ.Биғожин). - Алматы: ЖШС «Жас Улан и К» Баспа үйі, 2007 жыл – 272 б.

3.Әбуталипов Н. Қожаберген жырау// http://kitap.kz/index.php/catalog/book/3031

4.http://e-history.kz/kz/contents/view/762

ОСОБЕННОСТИ ПРОЦЕССА НАЦИЕСТРОИТЕЛЬСТВА В РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН

Д.К. Каримова,

м.н.с. отдела Истории Казахстана, научнометодической службы, Национального музея Республики Казахстан

Национальноестроительство– основополагающийкомпонентлюбогогосударства,условие его стабильности и состоятельности. Появление общей идентичности и духа патриотизма, разделение всеми гражданами страны чувства сопричастности к судьбе отечества означает, что они являются нацией на основе единого гражданства. Существует три важнейшие сферы нациестроительства: политическое устройство государства, социокультурные процессы и межэтническое состояние общества [1, c. 165].

Казахстан после обретения независимости в 1991 году, вступает на новый путь развития. Основной целью данного пути является строительство нового демократического государства. Следует отметить что за 25 лет нациестроительства Казахстан добилсязаметных результатов, во - первых в Казахстане более 130 национальностей проживает в мире и согласии, во – вторых Казахстан создал свою модель общественного согласия и общенационального единства, в третьих а 25 лет суверенного развития созданы главные ценности, которые объединены в национальной идее «Мәңгілік Ел».

С первых дней Независимости вопросы нациестроительства были на особом контроле у руководства страны. Об этом свидетельствуют те официальные и стратегические документы, в которых придавалось огромное значение идеологическому обоснованию символических границгосударственнойидентичности.Вашемувниманиюпредставленыосновныепостулаты выбранной модели нациестроительства, а также примеры их воплощения в жизнь.

Исходя из данной таблицы можно сделать вывод, что политика нациестроительства в республике с самого начала была направлена на соблюдение баланса между интересами этноязыковых общностей. С учетом существовавших на тот момент в каждой из крупных этнических групп ожиданий был предложен вариант консенсуса, что позволило Казахстану избежать роста этноязыковых противоречий, особенно в первые годы Независимости. [2, c. 53-68]. При этом нельзя не отметить роль главы государства Н.Назарбаева, который умело варьировал между различными общественно-политическими силами и находил

собственную модель общественного согласия и национального единства признанной в мировой политике как модель Нурсултана Назарбаева. Формула и содержание Модели – это действенные политические и общественные механизмы, признанные в мире, проверенные временем, доказанные практикой, которые реализуются Ассамблей народа Казахстана, в

1.Председателем Ассамблеи является сам Президент – гарант Конституции, и этим определен ее высокий статус как общественно-политического института.

2.Казахстанская модель сформирована «снизу» на основе гражданской инициативы.

3.Высокий в гражданско-правовом отношении и общественном восприятии статус этнических групп в РК.

4.Общественное согласие является важнейшей политико-идеологической ценностью. Данный принцип Основного закона объективно раскрывает неисчерпаемый потенциал Конституции Республики Казахстан.

5.Девять депутатов Мажилиса Парламента, избираемых Ассамблеей народа Казахстана, обеспечивают гарантированное парламентское представительство всех этносов.

6.Сохранению и умножению культурного многообразия способствует неизменная политика государства по поддержке этнических языков и культур.

7.Межэтнические отношения в Казахстане деполитизированы, что закреплено законодательно в Конституции РК. Считаются «неконституционными любые действия, способные нарушить межнациональное согласие».

8.Ключевое место в модели межэтнических отношений занимает Ассамблея народа Казахстана, представляющая живой инструмент общественного согласия и национального единства. [3].

Таким образом именно национальное единство и общественное согласие являются индикаторами Независимости и целостности государства, обеспечивая формирование единой сплоченной нации в лице народа Казахстана. Приверженность этим базовым ценностям стала мощным консолидирующим фактором казахстанского общества.

В нациестроительстве современного Казахстана, важную роль играет национальная идея «Мәңгілік ел», озвученная Главой государства, Лидером нации Нурсултаном Абишевичом Назарбаевым в своем Послании народу Казахстана «Стратегия «Казахстан-2050»: новый политический курс состоявшегося государства» в декабре 2012 года. В патриотическом акте «Мәнгілік ел» представлена национальная идея, в основе которой лежат все ключевые культурные и духовные аксиомы независимой страны [6]. Однако стоит отметить, что основныеидеинациестроительстваберут свои истокисидеиАлашскогодвижения.Движение

53

«Алаш» - эпохальное явление. Его деятельность, идеи, программы заложили фундаментальные основы становлению национальной государственности. Рассмотрим основные идеи из «Проекта партии “Алаш», которые нашли отражение в национальной идеи «Мәңгілік Ел». «Мәңгілік Ел» - это идея о вечном существовании Казахстана на политической карте мира в качестве независимого, процветающего государства. Это идея о ценностях, которые необходимо беречь и культивировать, чтобы обеспечить устойчивое развитие нашей страны [6].

Партия«Алаш»сталапервойполитическойорганизациейказахов,разработавшейкомплекс мер для решения проблем общества того времени. Основной идеей алашординцев было на основе единства всех слоев народа. Отвергая насилие, отрицая классовую природу государства, алашские деятели выступали против диктатуры одного класса в обществе. Данное утверждение можно рассмотреть в I ом разделе «Форма государства», Проекта партии Алаш, в котором сказано: «Значение демократии - управление государством со стороны народа. Значение федерации - объединение равных государств, В федеративной республике каждое государство будет самостоятельным, но будут совместно сотрудничать Каждое из них самоуправляется»[5, c. 83].

Втретьем разделе «Основные права» проекта партии «Алаш» говорится: «Люди будут равными независимо от религии, происхождения и пола». Провозглашались равноправие, неприкосновенность личности, свобода слова, печати и союзов» [5, c. 95]. В историческом плане правы оказались деятели партии «Алаш», идейно опередившие свое время. В статье 14 Конституции Республики Казахстан 1995 года сказано: «1. Все равны перед законом и судом.

2.Никто не может подвергаться какой-либо дискриминации по мотивам происхождения, социального, должностного и имущественного положения, пола, расы, национальности, языка, отношения к религии, убеждений, места жительства или по любым иным обстоятельствам...» [7, c. 3].

ВIV разделе «Религиозное дело» проекта партии «Алаш» сказанно: «Религиозное дело должно быть отделено от государственного дела. Всем существующим религиям равные права, свобода религии. Свобода вхождения и выхода». [5, c. 106]. Данное положение нашло свое отражение в третьем приоритете развития Казахстанской национальной идеи «Мәнгілік Ел», это светское общество и высокая духовность. [6].

Конечно, политический опыт «Алаш» напрямую связан с уникальной историей казахской государственности. Чему он учит нас? Детально выверять и соотносить этнополитические цели и инструменты с коренными интересами народа, приоритету правовых и легитимных способов политической деятельности, искусству взаимодействия с разными политическими силами, умению находить баланс между внешними и внутренними факторами государственного строительства. Модернизация экономики, правовая база, способная реализовать нужды и запросы граждан, равноправие, согласие и мир, на котором алашевцы настаивали всегда, культурный прогресс нации, привлечение не только элиты, но и широких масс к политическим процессам посредством включения в представительные органы, общественные структуры — эти идеи остаются актуальными.

Таким образом можно сделать вывод, что идеи и идеалы, положения и принципы, выдвигавшиеся поколением казахской интеллигенции начала ХХ века, сохраняют свое значение и востребованы по сегодняшний день.

ЛИТЕРАТУРА:

1.Кисс Э. Национализм реальный и идеальный. Этническая политика и политические процессы// Этничностьи власть вполиэтнических государствах– Сб. статей.М.:Наука,1994.

–465 c.

2.Назарбаев Н. А. В потоке истории. - Алматы, 1999. – 296 с.

3.http://assembly.kz/ru

54

4.Мустафаев Н.И. Казахстанская модель этнополитики: ресурсы и ограничители // Казахстанская модель этнополитики. — Алматы: КИСИ при Президенте РК, Фонд им. Фридриха Эберта, 2002. — 274 с. 53—68.

5.Кул-Мухамед М. Программа Алаш: фальсификация и действительность. Алматы,

2001. – 240 с.

6.Послание Президента Республики Казахстан-Лидера нации Н.А.Назарбаева народу Казахстана «Стратегия «Казахстан-2050». Новый политический курс состоявшегося государства - декабрь, 2012 г.

7.Конституция Республики Казахстан от 30.05.1995

ТӘУЕЛСІЗДІК ТАҒЫЛЫМНЫҢ БІРТҰТАС ТАРИХЫ

Ж.М. Арапов,

әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің 2 к. магистранты

Адамзат тарихы басталған бері өткен - кеткенді жазу, келер ұрпаққа қалдыруаманат болып сақталады. Тарихи оқиғаларды себеп - салдарын ашу, баға беру өте қиын мәселе. Гегелдің пікірінше, тарих - бұл адамның адам болу, әлеуметтену, мәдениеттену үдерісі және адамзаттың өткен жолы [1, 17б]. Әр елдің тарихы мен тағдыры, әр кезеңдерге бөлінеді. Осындай Қазақстан тарихы да бірнеше кезеңдерге бөлінеді. Олар:

1)Ерте түркі дәуірі (V-XIII ғасыр).Тайпалық одақтардың арасындатәуелсіздік үшін өзара соғыстар болғаны тарихта белгілі. Түркі, Түргеш, Қарлұқ, Қарахан, Оғыз, Қимақ, Қыпшақ мемлекетінің қалануына айқындауға болады.

2)Моңғол шапқыншылығы, Алтын Орда және ұлыстар мен мемлекеттер кезеңі. (XIII ғ. басы - XV ғ. ортасы) Шыңғыс хан тұсында мемлекеттік бірлістіктің бір тудың астында қалыптастырғаны белгілі. Моңғолдардың батысқа қарай жылжуы, өзімен бірге келген тайпалық бірлестіктердің өзара байланысын тұрақталғанының атап айтсақ болады. Сонымен қатар Жошы ұлысының қалануы аса тарихи кезеңдердің бірі болды.

3)Қазақ хандығы кезеңі. (XV ғ. 60 жылдарынан - XIX ғ. 20жылдарғы дейін). Хандықтың атауының өзі, тарихи аренаға шыққан ұлттық және жаңа мемлекеттің пайда болуы туралы айғақтады. XV ғасырдың ортасында Орталық Азияның кең даласында өздерін «Қазақ» деп атаған қауымдастық тарихи аренада пайда болды. Қазақ хандығы құрылуымен Қазақстанның жеке тарихы басталады. Қазақ хандығының құрылуы Алтын Орда, Ақ Орда және Моғолстан сияқты мемлекеттердің даму тарихы мен өмір сүруінің жалғасы болды. Қазақ хандығының құрылуына, Керей мен Жәнібек сұлтандардың Әбілхайыр хан үстемдігіне қарсы күрескен қазақ тайпаларын бастап шығыс Дешті - Қыпшақтан батыс Жетісу жеріндегі Шу мен Талас өңіріне қоныс аударуына себеп болды. Сонымен қатар Абылай хан тұсындағы үш жүздің басын қосуы бірлестігінің ең маңызды кезеңдердің бірі болды.

4)Ресей бодандығы кезіндегі Қазақстан (XIX ғ. 20 - жылдары - 1917 жылға дейін). Патшалық Ресей құрамын кіру саяси бірлестігіміз ең ауыр өтпелі кезеңдердің бірі болды.

5)Кеңестер билігі тұсындағы Қазақстан (1917-1991жылдар). Бұл кезеңде Алаш зиялылардың басым бөлігі тәуелсіз еркін мемлекет болуын аңсағаны белгілі.

6)Қазіргі Қазақстан тарихы да, тәуелсіздіктің әр жылының, әр айының, әр күнінің тарихы мен саяси маңызға ие. Тәуелсіздікке жетуқандай қиын болса да, оны ұстап тұру, нығайту одан да қиын. Тәуелсіздіктің ұғымы - оны орнатумен, құрумен ғана шектелмейді. Тәуелсіздік - еліміздіңәрбіркүннің,әрбірқадамныңқиыншылығыменөркендепдамуының,қателіктерімен табыстарының, жүріп өтетін тарихи жол шежіресі [2, 11-12б].

Әртарихтыңкезеңдерісаналықойдыңөзіндікорныбар.Өйткенітарихикезеңдердіңөзара тәуелсіз мемлекет болуына арман болғаны белгілі. Қазақ этносының ұлт боп қалыптасуына алғышартыболып табылады.Сонауқазақ хандығытұсында,Керей мен Жәнібектің елретінде, қазіргі Қазақстан мемлекет реінде куәсі болып отырмыз. Өткен тарихымыз бізге талай - талай

55

тағылым қалдырылды. Халықтың өзекті өртер өкінішті сәттерді бастан кешті. Дүниеде екі дүлейкүшбар,оныңбіріуақыт,ендібіріжағдаят.Тарихитағылымныңеңбіртәуелсізарман болып келген тарихыта белгілі [3, 82-83б].

Тарихи контексте негізге ала отырып, қазақ халқының Ресей бодандығына кіру, ел мен жердің тағдырының тәлкегі болған тарихта белгілі. Сонау XVIII ғасырда Абылай хан, Бұқар сынды тұлғалардың айтқандары, Шоқан мен Абайдың, Шортанбай мен Дулаттың, XIX ғасырдағы ескерту - зарлары айнымай алдымызға келгені белгілі. Сонау XX ғасырдың халықтың нұры ретінде, торланған тұманнан жол таппай тұрған халқын өрге сүйреген күш - Алаш қозғалысы еді. Ұлы даланың сан ғасырлық, ұлы істерге жұмылдырған қоғамдықсаяси, ұлт-азаттық ұлы мақсатқа айналдырды. Саяси құрылымның Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, М. Тынышбаев, Ж. Ақпаевта тағы басқа өкілдері тарихи тағылымның құрбаны болғаны белгілі. Арман болған тәуелсіз болу иегі, бүгінгі күннің - Тәуелсіздікке жетіп отырмыз. Әрине, Сырым, Исатай мен Махамбет, Кенесары басқарған ілгері ұлт - азаттық қоғалыстары зая кетпегені, тарихи жадыдан өшпегені рас. Бірақ олардың діттеген мақсатқа жеткізу, тәуелсіз арман тағылымның бірі деп есептейміз [4, 80-82б].

Ахмет Байтұрсынұлының айтып кеткен: «Өзінің тарихын жоғалтқан жұрт, өзінің тарихын ұмытқан ел қайда жүріп, қайда тұрғандығын не істеп, не қойғандығын білмейді, келешекте басына қандай күн туатынына көзі жетпейді. Бір халық өзінің тарихын білмесе, бір ел өзінің тарихын білмесе,бірел өзінің тарихын жоғалтса,оның артына өзі де жоғалуға ыңғайлы болып тұрады»дейді[5,16б].ӘринеXVIIIXXғасырлардақазақхалқымемлекеттікбилігінжатсына жатырқай қарады. Өйткені мемлекеттік биік өзгенікі еді. Қазақ халқының түпкілікті мүдделерімен санаспады, қазаққа бұратана, жат жұрт есебінде қарады. 1991 жылы әлем тарихындағы ірі империялардың бірі - Кеңестік Социализм Республикалар Одағының ыдырау жылы болды. Бұл кезеңнің саяси мемлекеттік тәуелсіздігін алғаш елдер үшін, әрине, жаңа тарихи кезеңнің басталғандығын айғақтайды [6, 26-28б].

Тәуелсіздіктің басты ұғымы - Мемлекет. Себебі, тәуелсіздік дегеніміз - этностың ұлттық мемлекет құру туралы қиялынан, арманынан, мақсатынан, мұрат биігінен туындайтын дүние таным. Тәуелсіздіктің нақты саяси билігі - ұлттық мемлекет. Ал саяси билікке қолы жетпеген халықта, тәуелсіздік туралы тек арман, қиял, утопия ғана болмақ [7, 122б]. Тәуелсіздік жариялаған сәттен бастап, Қазақстан мемлекетінің оқиғалардың мән-жайын түсіну, ұғыну, мемлекеттің одан әрi даму үрдiсiн болжау және халықтың талғамына сай, ең тиiмдi даму стратегиясын таңдауда Елбасымыз - Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевқа бұйырды. Тарихи оқиғалардан бастан кешкен, бүгінгі күннің куәсі ретінде, Қазақ хандығының 550 жылдығы, 1916 жылы ұлт - азаттық көтерлесінің - 100 жылдығы, 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасының - 30 жылдығы, тәуелсіздігіміздің - 25 жылдығы атап айтсақ болады. Әрине осыған байланысты Дж. Нерудің айтқандай «өткен тарих осы заманғы тарих пен астаса қосылып кететін; өткен тарих адамдардың жан ауыртатын азабының да, жанын жадыратар қуанышын да, сезімін оятатын нақты шындықтың өзі болып шыға келетін атап көрсетеді» [8, 403б].

2014 жылдың 17 қаңтарында Қазақстан Республикасының президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың кезекті халыққа жолдауында: 2050 жылға дейінгі дамуының жаңа саяси бағдарын жария етті. Негізгі басты идеясы «Мәңгілік Ел» бағытын қалыптастыру. Аталған идея қазақ елінің ғасырлар бойы армандаған мақсаты мен дамыту мәселелерін алға тартты. «Мәңгілік ел» ұғымын тереңнен түсіндіру, тарихи негіздерін көрсету мәселелері маңызды болып табылады. Елдің экономикалық және рухани жағдайын дамыту, өркендеу, ұлттың бәсекеге қабілеттілігін арттыру, елдің білім деңгейімен де тығыз байланысты [9, 9б]. Егер біз мемлекет болғымыз келсе, өзіміздің мемлекетіміздің ұзақ уақытқа меңзеп құрғымыз келсе, онда халық руханиятының бастауларын түсінгеніміз жөн. Халық даналығы негізінде айтып кеткен «Жеті атасын білмейтін ержетесіз,жетіғасыртарихынбілмейтін елжетесіз»[10,267б].

Қорытындылай келе, бүгінгі XXI ғасырдың тарихи кезеңнің ең басты ерекшелігі болып табылады. Тәуелсіздік еліміздің нысаны болып табылатын - Қазақстан. Ел басымыздың Н.Ә. Назарбаевтың негізгі идеясы - «Мәңгілік ел» ретінде қалыптастыру. Еліміздің бір мақсат, бір

56

мүдде, бір болашақ қалануына әр бір азаматтардың парызы. Сонау атабабаларымыздан мұра ретінде қалған, бүгінгі мемлекеттің болашағы жастарға аманат.

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1.Төлепберген Б. Ұлттық идея - тәуелсіздік тұғыры: Ғылыми - танымдық талдаулар мен публицистикалық толғаулар. - Алматы: ЖК «InterBesCompany», 2016. - 240 бет

2.Мұхамедов М.Б., Сырымбетұлы Б. Тәуелсіздіктің он сегіз асуы: құлдыраудан өрлеуге дейін. - Астана: «Сарыарқа» БУ. 2005. - 536 бет.

3.Назарбаев Н.Ә. Тәуелсіздік белестері.- Алматы: «Жібек жолы»баспа үйі, 2010. - 344 бет.

4.Әбжанов Х. Қазақстан: ұлттық тарих, идея, методолгия. - Алматы: «Елтаным» баспасы,

2014. - 328 бет.

5.Тәуелсіз Қазақстан тарихын зерттеудің қзекті мәселелері. Оқиғалар хроникасы.- Астана: Астана полиграфия, 2011. - 248 бет.

6.Қойгелдиев М. Ұлттық саяси элита. Қызметі мен тағдыры (XVIII - XX ғғ.). Зерттеулер - Алматы: "Жалын баспасы" ЖШС, 2004. - 400 бет.

7.Тәуелсіз Қазақстан философиясы. Жиырма томдық. 20-том. Астана: Аударма, 2006. - 544

бет.

8.Тарих - адамзат ақыл - ойының қазынасы: Он томдық. Т.8 - Астана: «Фолиант», 2006. -

544 бет.

9.Мәңгілік Ел: – Оқулық / М.Б. Касымбеков, С.Ж. Пралиев, К.К. Жампеисова және т.б. Абай атындағы ҚазҰПУ – Алматы: «Ұлағат» баспасы, 2015. – 336 б.

10.Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. - Алматы: Атамұра, 2003. - 288 бет.

ОРЫС ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ҚОҒАМЫНА МҮШЕ БОЛҒАН ҚАЗАҚ ЗИЯЛЫЛАРЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ ҚЫЗМЕТІ МЕН КӨЗҚАРАСТАРЫ

А.Серікқызы,

әл-Фараби ат.ҚазҰУ-дың 2 к. магистранты

Қазіргітаңдаәлемдік экономикамен ақпараттық қоғамныңқарқындыдамып тұрған кезінде Қазақстан халқы үшін өзінің бірегейлігін сақтап қалу және тарихымыздағы «ақтаңдақтарды» жоюға тырысу әрине біздің отандық тарихымызды жан-жақты зеттеулуіндегі басты шарт болып отыр. Соның ішінде өзекті мәселелердің бірі қазақ-орыс қарым-қатынасы. Әрине Ресей біздің көршіміз болғандықтан бұл заңдылық. Бірақта тарихымызда қазақ жүздері хандарының Ресей бодандығын қабылдаған күннен бастап бұл қарым-қатынас оданда тереңдей түсті. Нәтижесінде қазақ жерінде казак әскерлері құрылуы және дипломатиялық қозғалыстардың аяғы патша үкіметінің халық өміріне тікелей араласуына әкеп соқты. Қазақстанның Ресейге қосылуы бастапқыда ерікті түрде жүргізілгенмен, жалғасы қазақ жерін күштеп жаулап алуы, казактарменкрестяндардыңкаланизациясыменжалғасты.Қазақ халқытарихындағыеңбасты қаралыкезеңосыРесейимпериясыныңқоластындаболуыжәнеоныңзардаптарынтәуелсіздік алғанымызға 25 жыл асқанына қарамастан жоя алмай келе жатырғанымызда.

Орыс географиялық қоғамының құрылу мақсаты-өз бодандығына өткен халықтың тарихы мен географиялық табиғи байлықтарын зерттеу еді. Бастапқыда Ресей империясының отаршылдық мақсатта отар елдің табиғатын, пайдалы қазбаларын, халқының әдет-ғұрпын зерттеудікөздегенімен,бірақтазерттеунәтижелеріндетарихпенгеографиямәселелеріндетың мәліметтер жиналды және қазақ зиялыларының интелектуалды әлеуетін жүзеге асыруға сол сияқты демократиялық көзқарастарының қалыптасуына осы Орыс Географиялық қоғамы әсер еткен болатын. Мақсат орындалғанда қазақ жерінің жан-жақты зерттелуіеліміз үшін үлкен жетістік болғанымен, оны орыс үкіметінің өз мақсатында пайдалануы қазақ халқы үшін орны толмас қасіреттерге алып келді. Ресей үкіметінің хандық билікті жоюы және Қазақстанды жалпыорыстық қоғамдық құрылысқа мейлінше кіріктіруі өлке тарихы мен оның

57

қоғамдық экономикалық ерекшеліктерін зерттеудегі орыс ғалымдары мен саяхатшыларының еңбектеріне зорықпалжасады. Көптегенэкспедициялардыңзерттеунәтижесінде Алтайжәне Каспий теңізінің физикалық-географиялық құрамының анықталды, флора мен фауна әлеміне байланысты кең білім алынды, аймақтың картографиялық мәліметтері және қазақ халқының күнделікті өмірі жайлы көптеген мәліметтерге қол жеткізді [1, 29-30-бб.].

Тамыры тереңге жайылған қазақ халқына және оның өмірі мен тұрмысына деген қызығушылық Орыс географиялық қоғамына мүше болған зерттеушілердің қызметіндегі басты аспектісі болды. Экспедициялар мен жекелеген зерттеулерлер ғалымдар қазақтардың табиғаттан алған білімдеріне жүгінген болатын. Олардың көбі жолсерік, аудармашылар болды және зерттеулердің оң нәтижемен аяқталуына ықпал жасады. Жолсерік пен аудармашылар білімі терең және тәжиірбесі мол адамдар бола алды. ХҮІІІ ғасырдың екінші жартысында аудармашы ретінде арнайы сынақтардан өткен адамдарды ғана алды. П.П.Семенов-Тянь Шаньскийдің хаттарының бірінде жолсерігі Ш.Уалиханов пен аудармашысы Бардашевтің еңбектерінің арқасында көп мәлімет жинағаны жайлы айтылады. Сонымен бірге жолсеріктер мен аудармашылардың қызметіне П.Пашино, П.Лерх, А.Кун, Н.Маев, И.Мушкетов сияқты ғалымдардың жүгінгендігі туралы айтылады. И. Мушкетовпен бірге Семейде 1876 жылы Мекебай Қашқынбаев пен Жетібай Іскелдинов аудармашы болып қызмет жасаған. Сонымен қатар Қазақстан жерін зерттеуге Г.Н. Потанинде көп көңіл бөлген. 1860 жылы Зайсан көлін жан-жақты қарастырғанда Көкпекті руынан шыққан Данияр Меңдібаев жолсерік болды. Ол көлдің физико-географиялық жағдайын жақсы білді және онда мекендейтін балықтардың түрлерін ажырата білген [2,452- 453-бб.]. Баянауыл жеріндегі аңыздарды, этографиялық зерттеулерді, эпикалық шығармаларды «Олжабай» атты жинаққа енгізді [3,25-б.]. Д.Меңдібаев 1970 жылдары Е.П.Михаэлистің Семей облысындағы Қара Ертістің жайкүйі туралы айтып берді. Нәтижесінде Зайсан көліндегі емдік күші бар екені дәледенді.

Жер аударылып келген Л.К.Чермак 1890 жылдардың соңында оңтүстік Каргалинка жеріндегі ескі құрылыс қалдықтары экспедиция жасады. Оның жолсерігіе қазақ Төленгіт Мұхамеджан осы қалдықтармен байланысты аңызды баяндап берді. Кейінірек Л.К.Чермак Кызыл-Кен жайлы қазақ аңызы жазылған еңбекті жариялады. Н. Коншин деген атақты зерттеушінің бір еңбектерінде Шағыбай Тасымбаевтың есімі айтылады [4, 36-б.]. Ол екеуі Баянаул маңындағы өзендерге саяхат жасалғаны баяндалады. Жоңғар шапқыншылығы заманынындағы Жасыбай атты атыаңызғаайналған батыресімімен аталған өзеннің тарихын қолжазбаға түсіреді. Жасыбай батыр жоңғарлардың қолынан қаза табады, соның құрметіне осы өзенге аты беріледі. Сонымен бірге Қозы Көрпеш-Баян Сұлу туралы аңыздың бір нұсқасын естіген болатын [5, 10-б.].

Аудармашылар өздерінің білетін мәліметтерімен ғана бөлісіп қоймады сонымен бірге өздерінің де білімдерін жетілдіріп отырды. Олар өздерінің халқының руханиматериалдық мәдениетін тасымалдаушылар болды. Олар дала дәстүрлерін жатқа білді, билердің маңызды шешімдерін құқық заңдарын, салт-дәстүрлері мен жөн-жоралғыларын, мал шаруашылығын, көшу мен қоныс аудару жолдарын, құдықтардың орналасуын, әке мен бала арасындағы мол мұра жайлы мол мәліметтерді білді. Аудармашылар ғалымдарды топонимикамен, жануарлар мен өсімдіктердің атауымен таныстырды, олар кейіннен картографиялық және басқа басылымдардан басылып шықты. Өз кезегінде орыс интелегенциясының көрнекті өкілдерімен танысуда оларға зор мүмкіншілік пен өз білімдерін жетілдіруіне мүмкіндік ашты

[6,19-б.].

ХІХ ғ ортасы мен ХХ ғ. басында Орыс географиялық қоғамына қазақ халқының білімді азаматтарымүшеліккеқабылданабастады.Солардыңалғашқысыбәрімізбілетіндейхалықтың ұлы тұлғасы Ш.Уалиханов еді. Орыс географиялық қоғамы жайында айтылғанда бұл есімді айтпай кету мүмкін емес. Өзінің көптеген еңбектері үшін мадақтау мен марапаттауларға ие болды. Ол қысқа ғұмырында халқы үшін көп еңбек атқарып кетті және өмірі осы қоғаммен

әлеуметтік қарама қайшылық пен көптеген жаңа мәселелердің тууына әкеліп соғатынына үкіметтің назарын аударуға тырысты. Бұл жайында архив құжаттарында мәліметтер көп [7, 77-104-бб.]. Онда: «Бұл жүйені өзіне беймілім болған, тұрмысына, салт-дәстүріне жат халық үшін енгізу еш нәтиже бермейді. Ол заң қаншалықты мінсіз болсада, өзі туып –өскен, тәрбиеленген заңынан артық болмайды. Бұл әкімшілік реформа қазақ халқының құқық институты мен ұлттық мәдениетін жояды»деді. Оның ашық ойларына қоғам мүшелері қолдау көрсеттіжәнеШоқандыжоғарыбағалады.Потанин:«Ш.Уалихановорысэнтелектуалдаымен қатар тұрған алғашқы қазақ ғалымы» деген баға берді [8, 1-б.]. Осы жерде Шоқанның әкесі Шыңғыс Уалиханов пен нағашы ағасы Мұса Шорманов туралы айтпай кетпеуге болмайды. 1896 ж. Г.Н.Потанин: «Сұлтан Шыңғыс , оның баласы Шоқан және Мұса Шорманов қазақтардың дала дәстүрі мен этнографиясы жайлы шынайы мәлімет бере алатын азаматтар еді» деді. Шыңғыс өзі жинаған мәліметтерін мақала ретінде жарияламаған болатын, оны баласы Шоқан мен Потанин жүзеге асырды. А.К.Гейнс өз еңбектерінің бірінде Шыңғыспен болған қазақ қолөнері жайлы әңгімесін жариялады [9,320-321-бб.]. Мұса Шорманов әкесінен ерте айырылғандықтан ешқандай білім ала алмады, бірақта ол өз білімін өзі көтерген, соның нәтижесінда қазақтардың дала өмірі жайлы көп мәліметтерді жинақтады. Ол гинералгубернаторға өзінің қызметін пайдаланыпхалқының өмірін жақсартуүшін қолынан келгеннің барлығын жасады. Болашақта мемлекеттік қызметке отыру үшін мұмкіндік беретін орыс кадет корпусында қазақ балаларының білім алуына мүмкіншілік жасап қана қоймай, қазақ

үлгерместен көзжұмды.

Тағыда есімі Орыс географиялық қоғамымен тығыз байланысты қазақ ағартушысы ЫбырайАлтынсарин.Ы.АлтынсаринұзақуақытВ.В.ГригорьевпенН.И.Ильминскийсияқты атақты орыс шығыстанушыларымен тығыз байланыста қызмет етеді.Ол қазақ салтдәстүрлеріне байланысты жүйелі түрде жиналған ғылыми материалдарын Орынбор бөлімінде 1870 жылы очерк ретінде жазылып шығарды. Автор өз көзімен көргендерін және оның шынайы өмірден алынған материалдар арқылы жазылуы бұл очерктердің құндылығы арттырды. Алтынсаринның алғашқы очеркі жайлы Орынбор бөлімінің отырысының хаттамасында былай делінген: « Қырғыз көшпенділерінің некелесу дәстүрінің шарттарының шынайы өмірге сәйкес келуі, әдеби тілдерінің көркемділігі жиналыс мүшелерінің ойыншақырғыз халқының осы күнге дейін аз зерттелген этнографиясы мен күнделікті өмірі жайлы құнды мәлімет беретін еңбек ретінде бағалансын.» Осы очерктері шыққан соң Ресей ғылыми ортада Ыбырай Алтынсарин есімі танымал бола бастады. Кейін арнайы қызметке тағайындалуынабайланыстыөзініңзерттеулерінен алшақтапқалғанболатын.Бірақтаөзтуған өлкесі мен халқының тарихына деген қызығушылығы оның өмірінің соңына дейін бірінші орында тұрды [10, 49-б.].

Орынбор өлкесінен шыққан қазақ этнографы Салық Бабажанов 1850 жылдан бастап Орыс географиялық қоғамымен тығыз қарымқатынаста болды. Ол этнография бөліміне қазақтардың тұрмысы, мәдениеті жайында мақалалар топтамасы мен түрлі этнографиялық бұйымдарды жинақтап тапсырғаны үшін ресми марапаттауға ие болған бірінші қазақ. С. Бабажанов алғашқы ғылыми еңбектері атақты орыс этнографы П.И. Небольсинге хат ретінде жазылды, ол автор рұқсатымен астаналық газеттерге мақала ретінде жариялады. Бұл жұмыстарда қазақ өміріне байланысты санқырлы мәселелер қамтылды: қазақ тарихы мен жағдайы, қымыздың маңызы мен оның емдік қасиеттері жайлы.

Қоғамға мүше болған қазақ зиялыларының ішінде сұлтандарда болды. Соның бірі М.Г.Тяукин қоғам үшін қазақ этнографиялық кітапшаларын жинастырды, қазақтардың саудамен қарым қатынасын, қолөнерін, тұрғынүй орналасуы мен оның жабдықталуын қамтитын мәліметтер жинағын беріп отырды. Орынбор кадет корпусында білім алған сұлтан Сейдалин қазақтардың салт-дәстүрлік заңдарына, қазақ фольклорына байланысты зор еңбек

59

атқарды. Қазақ поэзиясына байланысты жинақталған және орыс тіліне аударылған мәліметтер 1874-75 жылдары жарық көрді. 1876 ж. Торғай облысындағы бірнеше ауылдарды аралап ат өнеріне байланысты очерк жазған- С.А. Жанторин сұлтан болатын.

Қазақ зиялыларынан Әлихан Бөкейханов Омбыдағы Батыс Сібір Географиялық бөліміне мүше бола отырып, Семей бөлімшесі жұмысына белсене араласқан. Әлихан Бөкейханов қазақ мемлекетінің пайда болу тарихына, Кіші, Орта және Ұлы жүз хандықтарының Ресейдің қоластына енуіне, Үлкен Орда сұлтаны Сүйік Абылайхановқа қатысты құжаттарды зерттеу нәтижесінде ғылыми еңбектерін жариялады. Ә. Бөкейханов 1903 жылы Санкт-Петербургте Семенов Тянь-Шанскийдің редакциясымен басылып шыққан Императорлық Орыс Географиялық Қоғамының «Россия. Полное Географическое описание нашего отечества» атты көп томдық кітабының 17-томына енген «Исторические судьбы киргизского края и культурные его успехи» еңбегінде қазақ өлкесі тас дәуірінен бастап көрініс табады . Алаш қайраткері Ә. Бөкейханов тұңғыш Абайтанушы ғалым болып саналады. Абай өлеңдері мен нақыл сөздерін Кәкітай Ысқақ ұлы тұңғыш жинақтап, 1909 жылы Санкт-Петербургтегі Ілияс Бораганскийдің баспасынан шығаруына Ә. Бөкейханов үлкен көмек көрсетеді [11,8-б.].

ХХ ғасырда қазақ интелегенциясы қоғам өміріне белсене атсалыса бастады. Семей бөлімшесіне ардайым қолдау көрсеткен Ш. Құдайбердіұлы, Ж.Ақбаев, С.Н.Нұрмұханов есімдері айтылады [12,5-б.]. Қазақ халқының жарқын болашағы үшін күрескен зиялылардың бірі - Семей бөлімшесінің мүшесі, Райымжан Мәрсеков 1899 жылы жалпы студенттер толқуына қатысып, патша билігіне қарсылығымен көзге түседі. Р. Мәрсековтың алғашқы мақалалары студент кезінде 1899-1900 жылдары «Дала уалаяты» газетіне жарияланып отырған. Оның 1901 жылы «Санкть-Петербургское ведомство» газетінің 68-ші санында жарияланған «Киргизы и переселенцы» атты мақаласы аса құнды еңбек ретінде кітапхана каталогына енгізілген. Сонымен қатар каталогқа «Киргизский народный судъ», «Женщина» сияқты бірнеше мақалалары енген .

Семей Орыс Географиялық Қоғамының қазақ мүшелері қатарында Алашорда үкіметі басшыларының бірі, қазақтың тұңғыш профессор-математигі, ірі қоғам қайраткері Әлімхан Ермековтің есімі де бар. Ә. Ермеков өмірінің Семей жерімен байланысы оның бала кезінен басталған. Томск технология институтының түлегі Ә. Ермеков 1920 жылы мамыр айында Мәскеуде В.И. Ленин төрағалық еткен Үкіметтің кеңейтілген мәжілісінде Қазақ Автономиялық Республикасын құру және оның шекарасын айқындау жөнінде баяндама жасаған. Ә. Ермеков «Ұлы матеметика курсы» , «Қазақ тілінің математика терминдері» атты еңбектерін қалдырған [12,8-б.].

Қорытындылай айтатын болсақ, Орыс географиялық қоғамы ғылыми ұйымдастырылған жұмысы қазақ зиялылары үшін өз мүмкіншіліктері мен білімдерін көрсетуге мүмкіндік берді. Жиналған мәліметтердің қолжетімді болғандығынан өлке тарихын зерттеуге үлес қоса алды. Қоғам жұмысында демократиялық алға жылжулары өлке халқының дамуы мен оның салт дәстүрінің өркендеуіне жол ашты. Қазақ жеріндегі құрылған бірден бір ғылымы ұйым болғандықтан өлкедегі ғылыми зеттеулердің қарқынды дамуына үлес қосты. Қоғамның санқырлы ғылыми қызметі ХІХ-ХХ ғасырда жалпы демократиялық және прогресшіл сипатқа ие болды.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1.Ильясова А.С. Деятельность Западно-Сибирского РГО по изучению СевероВосточного Казахстана во второй половине ХІХ-начале ХХ века. Алматы.- 2006. -157 с.

2.Потанин Г.Н. Зимняя поездка на оз. Зайсан. //Записки РГО.-Т.1.-СПб.-1867.-654с.

3.Потанин Г.Н. Олжабай. ТГУ; № 21, Д. № 2327.

4.Коншин Н.Я. От Павлодара до Каркаралинска.// Памятная книжка Семипалатинской области на 1900год., Семипалатинск.- 1900.-с.36.

5.Коншин Н.Я., Дм. Прийма. Скалы и легенды Баянаула., АлмаАта.- 1974, с. 115.

6.Казахский фольклор в собрании Г.Н. Потанина.-Алма-Ата.-1972.- 245с.

60

7.ВалихановЧ.Ч.Запискаосудебнойреформе.//Собраниесочиненийв5-титомах,Алма- Ата: Главная редакция Казахской советской энциклопедии.- Т.4.-1985.-415с.

8.Потанин Г. Н. Чокан Чингисович Валиханов. //Сибирская жизнь.-1903.- №133.

9.Гейнс А. К. Собрание литературных трудов., СПб.-Т.1.-1897.- 328С.

10.Золотов П. О сибирских переводчиках и толмачах во вторую половину XYIII века.//Акмолинские областные ведомости.- 1873.- №9.

11.Белгібаев М. Орыс географиялық бөлімінің XX ғасырда атқарған жұмысы //География және табиғат. № 4. - 2004, 3-10 бет.

12.Белгібаев М. Орыс географиялық бөлімінің Семей бөлімшесі // География және табиғат. № 3. - 2004, 3-11 бет.

«МӘҢГІЛІК ЕЛ» - ЖАҢА ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ПАТРИОТИЗМНІҢ КЕМЕЛ КЕЛБЕТІ

В.Қ. Маликова,

І.Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университетінің 2 к. магистранты

«Біз үшін ортақ тағдыр – бұл біздің Мәңгілік Ел, лайықты әрі ұлы Қазақстан! Мәңгілік Ел – жалпы Қазақстандық ортақ шаңырағымыздың ұлттық идеясы. Бабаларымыздың ұлы арманы».

Н.Ә. Назарбаев Бүгінгі таңдаҰлыдала елі өркениетті елретіндеәлем елдерімен теңесе қанат жайып келеді.

Біз еліміздің кемел болашағы үшін ұлтты ұйыстыра ұлы мақсаттарға жетелейтін бағдарымызды айқындап, адаспай жүретін дара жолымызды салдық. Әрине, бұл ретте Ұлт көшбасшысы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың тарихи рөлі орасаң зор екендігі анық. ХХ ғасырдың басындағы қазақ халқының рухани көсемі болған Ахмет Байтұрсыновтың «Ел - бүгіншіл, менікі – ертеңгі үшін» деген сөзіне зер салып қарайтын болсақ, шындығында да, халық негізінен бүгінгімен, жақын күндерімен өмір сүретініне көз жеткізе алатымыз баршамызға аян. Яғни, бұл заңды құбылыс.

Сондықтан, елінің ертеңі мен болашағы, келешек ұрпақтың қамы толғандырған көшбасшы елдің бүгігін, ертеңі мен келешегін бірлік пен ынтымақта, келісім мен тұтастықта, өзара сабақтастырып, үйлестіре алуы тиіс. Бұл тұрғыда сындарлы да салиқалы саясат жүргізілуі мен бірге ұлттың бірлігін сақтайтын идея болуы тиіс. Егер бұл мәселелерге осы контексте қарайтын болсақ, біздің өміріміздің шындығы мынада жатыр: бүгініміз – бірлігі мен ынтымағы жарасқан, әлеуметтік-экономикалық іргетасы берік, бейбітсүйгіш сыртқы саясатының бет-бейнесі анық тәуелсіз Қазақстан. Ертеңіміз – қоғам дамуының барлық саласы бойынша мақсат-міндеттері айқын «Қазақстан - 2050» Стратегиясы. Ал, келешегіміз – «Мәңгілік ел» идеясының тұжырымдамасы.

«Мәңгілік ел – ата-бабамыздың сан мың жылдан бергі асыл арманы екенін барлығымыз білеміз. Ол арман әлем елдерімен терезесі тең қатынас құратын, әлем картасынан ойып тұрып орын алатын тәуелсіз мемлекет атану еді. Ол арман тұрмысы байқуатты, түтіні түзу шыққан, ұрпағы ертеңіне сеніммен қарайтын бақытты ел болуы еді. Біз бұл армандарды ақиқатқа айналдырдық. Мәңгілік елдің іргесін қаладық. Тәуелсіздігімізбен бірге халқымыз мәңгілік мұраттарына қол жеткізеді. Біз еліміздің жүрегі, тәуелсіздігіміздің тірегі мәңгілік елордамызды тұрғыздық. Қазақтың мәңгілік ғұмыры ұрпақтың мәңгілік болашағын баянды етугеарналады.Ендігіұрпақ– мәңгілікқазақтыңперзенті.Ендеше,қазақелініңұлттықидеясы Мәңгілік ел»,- деді Ұлт көшбасшысы Н.Ә. Назарбаев.

Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев 2014 жылдың 17-қаңтарындағы «Қазақстан жолы – 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Қазақстан халқы Жолдауында «Мен қоғамда «Қазақ елінің ұлттық идеясы қандай болуы

61

керек?» деген сауал жиі талқыға түсетінін көріп жүрмін. Біз үшін болашағымызға бағдар ететін, ұлтты ұйыстырып, ұлы мақсаттарға жетелейтін идея бар. Ол – Мәңгілік Ел идеясы» деген тұжырыммен, жалпыұлттық идеяны жариялады [1].

Жалпыұлттық «Мәңгілік ел» идеясына дейінгі мемлекеттік деңгейдегі идеологиялық жұмыстыңэволюциялықдамужолынатоқталатынболсақ,олұлттықтарихпен тарихи сананы қайта жаңғырту іс-шараларынан көрініс табады:

1993 жылы 14 сәуірде «Жаппай саяси қуғын-сүргіндер құрбандарын ақтау» туралы Қазақстан Республикасының №2200 Заңын қабылдаған болатын;

1996 жылы – Қазақстан тәуелсіздігінің бес жылдығы құрметіне Алматы қаласында Тәуелсіздік монументі ашылды;

1997 жылы – ҚР Призидентінің Жарлығымен «Қоғамдық келісім және саяси қуғынсүргін құрбандарын еске алу жылы» болып жарияланды;

1998жылы– ҚРПрезидентініңЖарлығымен– «Халық бірлігі мен ұлттық тарих жылы» деп жарияланды;

1999 жыл – «Мәдениетті қолдау» жылы;

2001жыл -Күлтегін ескерткіштерінің көшірмесі Астана қаласындағы Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетіне орнатылды;

2004-2011 жылдар – «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы жүзеге асырылды;

2009 жыл – «Қазақ елі» тарихи-мемориалдық кешені ашылды;

2011 жыл – «Мәңгілік Ел» Астана қаласында салтанат қақпасы ашылды;

2013 жыл – «Халық тарих толқынында» мемлекеттік бағдарламасы қабылданды;

2014 жыл – Қазақстан Президенті Жалпыұлттық «Мәңгілік Ел» идеясын ұсынды;

2015 жыл – ұлттық тарихымызды ұлықтау және бүгінгі биіктерімізді бағалау тұрғысынан мерейлі белестер жылы болды. Атап айтсақ:

•Қазақ хандығының 550 жылдығы;

•Қазақстан халқы Ассамблеясының 20 жылдығы;

•Конститутциямыздың 20 жылдығы;

•Ұлы Жеңістің 70 жылдығы салтанатты түрде аталып өтілді.

Елбасының мемлекеттік саясаты тұжырымдамасының маңызды құрамдас бөлігінің бірі – тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында, яғни 1993 жылы тұсауы кесілген халықаралық «Болашақ»степендиясыныңбелгіленуіболды.«Болашақ»ұғымытұрақтыдамуданкелешекке, кемел мемлекет межесіне жетудің бағытты жолы ретінде қабылданғаны анық.

Жоғарыдаайтылғаніс-шаралархронологиясынаназараударатынболсақ,ұлттықидеология қалыптастыру жұмысы жүйелі жүргізілгендігін көруге болады. Себебі, бұл идеяның пісіпжетілуінің, негізделуінің тарихи эволюциялық даму заңдылығы болды. Тәуелсіз Қазақстан халқын ортақ мүддеге ұйымдастырып, топтастыратын жалпыұлттық «Мәңгілік ел» идеясын ұсынғанға дейін мемлекеттік идеологиялық жұмыс өзіндік эволюциялық даму жолынан өтті. Бұл үдеріс ұлттық тарихи сананы қайта жаңғырту жұмысынан басталды. Бұл мемлекеттік деңгейдегі жүйелі идеологиялық іс-шаралар мен ұзақ жылдар бойғы рухани, интеллекетуалдық ізденістердің негізінде жасалды.

Нeгe «Мәңгілік ел?» «Мәңгілік елдер, мәңгілік ұлттар бола ма?» «Мәңгілік» ұғымы лайық бола ма екен?» деген сұрақ әрбір азаматтың көкейінде болғаны анық. Ұлт көшбасшысы Нұрсұлтан Назарбаев бұл сауалдардың жауабы ұлттық мемлекеттіліктің тамыры терең тарихында жатқанын атап көрсетті: «Мәңгілік Ел» идеясының бастауы тым тереңде жатыр. Ocыдан 13 ғасыр бұрын Тоныкөк абыз «Түркі жұртының мұраты – Мәңгілік ел» деп өсиет қалдырған. Бұл біздің жалпыұлттық идеямыз мемлекеттілігіміздің тамыры сияқты көне тарихтан бастау алатынын көрсетеді» деп, тарихи бастауларға ерекше мән берді [2].

Ұлт көшбacшысы халықтың өткен тарихын елдің бүгіні мен келешегінің іргетасы, нeгізі екеніне үнемі назар аудартып келеді. Себебі, тарих – болашақтың іргeтacын қалаған өткен заман. Тарихи зердеде болашаққа қатысты үлкен мүмкіншіліктер бар.

Coндай-ақ, тaрих – халықты тoптастырушы әрі біріктіруші қызмет атқаратыны белгілі. Тарих қай халықтың бoлмасын, қайталанбас ерекшелігін қарастыра oтырып, олардың бүкіл

62

адамзат қоғамының құрамдас бөлігі екенін көрсетті. Coған сәйкес әр халықтың, әр мемлекеттің әлемдік тарих жүйесіндегі орнын aйқындайды. Осы тұрғыдан Елбасының айтқан ойларының терең мәні бар: «Ұлы далада күллі Еуразия құрылығын уысында ұстаған алып мемлекеттер болған. Алып кеңістікті ен жайлап, еркін билеп-төстеген айбарлы халықтар өмір сүрген. Бүгінгі Қазақстан – сол бабалардың заңды мұрагері. Адамзат тарихында қазіргі қалыптағы мемлекет үлгісі тек соңғы бірнеше ғасырда ғана пайда болды. бұл кез халқымыздың бостандықтан айырылып, бодандыққа түскен мезетіне тап келді. Көк түріктер мен Алтын Орданың айбарын айтпағанда, Қазақ хандығы – біздің еліміздің түп-тамыры. Тәуелсіз Қазақстан халқымыздың азаттық жолындағы сан ғасырлық арманын ақиқатқа айналдырды»,-деді [3].

XX ғaсырдың бaсында eлдің дербес даму жолы үшін саяси-интеллектуалдық күрес жүргізген қазақ зиялылары да ұлттық идеяның қайнар бұлaғын қаһармандық тарихи бастаулардан іздегенін білеміз. Aвтономия үшін күреске елді жұмылдырып ұйыстыру үшін А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов, М.Дулатов сынды азаттық жолындағы саяси күрес жетекшілері жалпыұлттық Алаш идеясын ұсынған болатын. Ал, Мұстафа Шоқай болса, туған халқының мұрат-мүдделерін «Тұтас Түркістан идеясымен» байланыстырған еді. Әрине, сол кезеңде бұл идеялардың өміршең болмауы шартты нәрсе.

1990 жылдың сoңында Ұлт көшбасшысы Н.Ә. Назарбаевтың «Тарих толқынында» деген еңбегінде: «Қазақтардың тарихи тек-тамыры мейлінше тереңде. Oндай тек-тамыр алғашқы қaзақ хандығы құрылған кезеңмен әсте шектелмейді. Қазақтардың тарихи тұрақтылығы, төл этнoгенетикалық аумағына бауыр басуы әр түрлі тарихи кезеңдерде айрықша рөл атқарған. Барша қазақты атамекенінен кіндік үзуге мәжбүрлейтін күш дүние дидарында бола қоймас. Oндайкүшдемoграфиялықта,миграциялықта,мәденидетұрғыданәтижебереқоймас»,деген болатын[4].

Түркі Елінің бастау мен оның тұңғыш қағаны туралы түркі жазба дерегінде: «Жоғарыда көк Тәңірі, төменде қара жер жаралғанда, екеуінің арасында адам баласы жаралған. Адам баласы үстіне ата бабам Бұмын-қаған, Істемі қаған (таққа) отырған. Таққа отырып түрік халқына, еліне, төріне (билігі) тұтқа болған, қалыптастырған», - деген мазмұнда мәлімет береді.Бұлдеректердеқағанаттағыбилікжүйесі– будун-ел-төр,яғни«халық-мемлекет-билік» үлгісінде берілген. Түркілік тайпалар одағы саяси тұрғыда Елге (қағанатқа) ұйымдасқанын көрсетеді [5].

Осы тұрғыдан қарағанда тaрихшы-ғалым Ханкелді Әбжaнов ұлттық идеяның тарихи тaмырлары мен бaстауларына талдау жaсай отырып: «Қазақ даласында ұлттық идея бaйырғы түрік дәуірінде мемлекеттік, тіпті империялық биікке көтерілді. VIII ғасырда: «Бүкіл түркі халқы үшін қызыл қанымды жүгірттім, түнде ұйықтaмадым, күндіз отырмaдым, төрт бұрыштағы халықтың бәрін бейбіт еттім: бастыны еңкейттім, тізеліні бүктірттім!», деген бабаларымыз «Мәңгілік Ел» құрғанына сенімді еді.

Қaзақ хaндығының шаңырақ көтеруімен ұлттық идeя мемлекет пен оны құрaушы этносты, тарих сaбақтастығын үзбeстен, дараландыратын факторға aйналды. Кeйінде ол идея талантты ұл-қыздaрын әлемдік ақыл-ойдың асқар шыңына алып шығуға септесті. Eндеше, ұлттық идеямыздың бeс ғасырдан aстам тарихы бар екен», - деп aтап көрсеткен болатын [5]. Бұл тарихи сaбақтастық бүгінгі күні өзінің өміршең идея болғанын көрсетіп отыр. «Мәңгілік eл» идеясы белгілі уақытпен шектелмеуі керек.

Түркітанушы-ғалым С.Сыздықов «Мәңгілік ел» идеясының үш тұғырының: саясиидеологиялық және теориялық-методологиялық негіздерін aшып көрсете отырып, бұл идеяның саяси-идеологиялық манифест ретінде жарияланғанына ерекше мән береді. Ғaлымның тұжырымы бойынша: «Ежелгі түркілердің «Мәңгілік Ел» идеясы үш тұғырдан, яғни,үшнегіздентұрады:оныңбіріншісі – көнетүркі жазбаескерткіштеріндегі «Мәңгілік Ел» манифесі, екіншісі – әл-Фaрабидің философиялық шығармаларында, әсіресе, «Қайырымды қалада» бұл идеяның теориялық-методолгиялық тұрғыдан тиянақталуы және үшіншісі – ЖүсіпБаласағұнныңосыидеянынегіздеген «Құттыбілік»дaстаны.Бұлардыңбәрібір-бірімен тығыз байланысты, бір заманның жемісі және өзіне дейінгі бабалар мұратымен жалғаса

63

отырып, кейінгі ұрпақтарының құрған мемлекетшілдік, яғни «Мәңгілік Ел» идеясымен сабақтасады [6].

Ұлт көшбaсшысы, осылайша, «Мәңгілік Ел» идеясын жaлпыұлттық докторина, тұжырымдама ретінде тарихи тұрғыда қайта жаңғыртты. Бұл тұжырымдама идеялықмазмұндық тұрғыда сапалық жағынан толықтырылып, жаңа сипат алды. «Мәңгілік ел» идеясының, жаңа қазастандық патриотизмнің құндылықтарының қайнары, бастауы неде? Бұл идеяны ұсынудың қандай алғышарттары бар? Деген сауалар да баршаны толғандыратыны анық. Дегенмен де, Президент Н.Ә.Назарбаев жалпыұлттық идеяны жариялаудың тарихи алғышарттары мен қажеттілігін және оған негіз болатын құндылықтарды нақтылап көрсетіп берді:

«Біріншіден, бұл – Қазақстанның тәуелсіздігі және Астанасы. Екіншіден, бұл – қоғамымыздағы ұлттық бірлік, бейбітшілік пен келісім. Үшіншіден, бұл – зайырлы қоғам және жоғары руханият.

Төртіншіден, бұл – индустрияландыру мен иннвацияларға негізделген экономикалық өсім. Бесіншіден, бұл – Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамы.

Алтыншыдан, бұл – тарихтың, мәдениет пен тілдің ортақтығы.

Жетіншіден, бұл – еліміздің ұлттық қауіпсіздігі және бүкіләлемдік, өңірлік мәселелерді шешуге жаһандық тұрғыдан қатысуы» [1].

Бұл құндылықтар – уақыт сынынан өткен Қазақстандық жол тәжірибесі екендігіне ерекше назар аудартты. Сонымен қатар, бұл Елбасының тарихи зердеге үнемі назар аударуы мен үздіксіз ізденістердің нәтижесі еді. Елбасының теориялық еңбектері мен алқалы жиындарда, форумдарда сөйлеген сөздеріне зер салып қарасақ, оның идеологиялық салмағы мен мазмұны

– ел бірлігі мен ынтымағы, ұлттық тәуелсіздік, жердің тұтастығы мен қоғамдық келісім құндылықтарына сайып келеді. Әрбір тұлға, барша халық, күллі мемлекет осынау құндылықтарға арқа сүйегенде ғана мақсат-мұраттарына жете алатындығына ерекше мән береді. Бұл тұрғыда Елбасы: «Жалпыұлттық идеяның өміршең ететін – Елдің бірлігі»,-деп, ел бірлігі деген ұлық ұғымды ерекше атап көрсете келе, «Ауызбіршілік қашқан, алауыздық тасқан жерде ешқашанда жалпыұлттық идеялар жүзеге асқан емес. Қазақстанның шыққан шыңы мен бағындырған биіктерінің ең басты себебі – бірлігі мен берекесі», - деген болатын. Қазақстан халқының ең басты құндылығы тәуелсіздік болғандықтан, оның темірқазығы мықты, іргетасы берік, соған сәйкес мәңгілік болғаны маңызды. Мұны Елбасының сөзімен жеткізетін болсақ: «Дағдарыстар өтеді, кетеді. Ел тәуелсіздігі, ұлт мұраты, ұрпақ болашағы сияқты ұлы құндылықтар ғана ғұмырлы»,- деген еді[2].

Олай болу үшін, жеткен жетістіктерді нығайта беру үшін, өркенді даму үшін жалпыұлттық идея өміршең болуы қажет. Ұлтты ұйымдастырып, топтастыру үшін ол идея халықтың жүрегінен орын алуы керек. «Мәңгілік Ел» идеясы тәуелсіздіктің, әділеттілік, бірлік пен ынтымақ құндылықтары бірін-бірі толықтырып, өзара үйлесімді жүзеге асырылғанда ғана заты сай бола алады. Жалпыұлттық идея мен стратегияларды жүзеге асыруда мемлекет пен ұлттың өзара іс-қимылы үйлесімді болу үшін мемлекеттің ұлт, халық алдындағы, халықтың мемлекет алдындағы жауапкершілігі зор болуы тиіс. Яғни, тарихи жауапкершілік құндылығы әрбір мемлекетшіл тұлғаның, әрбір азаматтың бойына сіңірілуі тиіс.

Отaнымыздың «Мәңгілік eлге» ұмтылған тарихы – ол, eң aлдымен, гуманистік құндылықтарды қалыптастырудың негізі болып табылады. Сондықтан да «Мәңгілік ел» идеясы – өзгермелі ғаламда ұлттың өзіндік орнын табу жолының кілті болмақ. Aл, «Мәңгілік Eл – Тәуелсіздіктің өмірлік философиясы. Бұл қaғидаларды мүлтіксіз сақтай отырып, біз Ұлы Дaла елінің көк байрағын нық ұстаймыз, оны Қазақастан дaмуының жаңа биіктерінде aсқақтата беретін болaмыз. Бұл - біздің мәңгілік ұстaнымымыз!

Қoрытындылай кeле, бүгінгі өсіп келе жатқан ұрпақ пен кемел болашақтың тізгінін ұстайтын жастар мәңгі өлмейтін Ұлы Дала елінің перзенті. Бүгінгі күні жаңа әлемдегі жаңа Қазақ елінің ертеңгі жарқын болашағы мен кемел келешегі осы перзенттерінің қолында екені талас тудырмайды. Әр ұлт, әр халық үшін тәуелсіздіктен артық қасиетті де, қымбат ештеңе жоқ. Ендеше, найзаның ұшымен, білектің күшімен келген тұғырлы тәуелсіздігіміз баянды

64

болып, Ұлы Даланың елінің тарихы тереңге тамыр жайып, еліміздің дәулеті шалқып, берекебірлігіміз жараса берсін.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1.Нұрлы жол – болашаққа бастар жол: Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы 11 қараша 2014 ж. // www.akorda.kz

2.Назарбаев Н. Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі – Мәңгілік елдің ұлы тарихы.- «Егемен Қазақстан».16 желтоқсан, 2014ж.

3.Назарбаев Н. Тарих толқынында. – Алматы: Атамұра, 2003.-288б.

4.Сартқожаұлы Қ. Орхон мұралары. 2-кітап.- Алматы: Абзал-Ай баспасы, 2012.-328б.

5.Әбжанов Х. Ұлттық идеология – Мәңгілік Ел // Егемен Қазақстан газеті, 6 наурыз,

2014ж.

6.Сыздықов С. «Мәңгілік ел» және Елбасы // Егемен Қазақстан газеті, 19 қаңтар, 2014ж.

ҒАСЫРЛАР ТОҒЫСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН ХАЛЫҚТАРЫНЫҢ МӘДЕНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫ

Ж.Қ. Ахмадиева,

С.Аманжолов атындағы ШҚМУ-дың 2 к. магистранты

Ұлттық құныдылықтар бірнеше ғасыр бойы отаршылдық пен тоталитаризмнің ықпалымен мәдени құлдырауғажәнеөзгеріскеұшыраған ұлттық мәдениетті қайтаөркендету, мемлекеттік деңгейде ұлттық идеяның негізін құрайтын түбегейлі құндылықтарды қайтару, осы уақытқа дейін тыйым салынып келген халықтың тарихи өткенін толығымен, жан-жақты зерттеулер арқылы қалпына келтіру және ғасырлар бойы қалыптасқан қазақ халқының асыл қазынасы – мәдени-рухани мол мұраны игеру қазіргі жастардың басты бір мақсаты болып табылады. Тәуелсіздік алған жылдардан кейін еліміздің алдындағы өзекті мәселелердің бірі– жаңа заман талабына жауап бере алатын мемлекеттің ұлттық идеясын, мәдени– құндылықтарды қалпына келтіру мәселесімен қатар, қазіргі жаһандану заманында қоғам өміріндегі ұлттық идеяның алатын орнын анықтап, рухани жетілу, адамгершілікті дамыту, идеологиялық біріктіру қызметтерін кеңейту мүмкіндіктерін іздестіру қажеттілігі туды.

Қазақстандық көпұлтты қоғамның қазіргі ұлттық даму сатысындағы өзіне тән ерекшеліктердің бірі – әртүрлі құндылықтар негізінде қалыптасқан сан-алуан әлеуметтікмәдени құрылымдардың қатар өмір сүруі және олардың әрқайсысына сәйкес қоғамдық сана мен мінез-құлық үлгісінің пайда болуы деп айтсақ болады. Ұмытылып бара жатқан мәдени – құндылықтарды қайта жаңғырту, тарихта өзгеріске ұшыраған немесе тоталитарлы кезеңде тыйым салынған құбылыстарды қайта қалпына келтіру үрдісі байқалуда.

Осылайша, қазіргі қоғамдық өмірдің реформалануы мен демократиялануы жағдайында, Қазақстан Республикасы мен ТМД-да болып жатқан түбегейлі өзгерістер тұсында ұлттық идеяны қалыптастыру – тарихи қажеттілік, әрі уақыт талабы болып табылады.

Құндылық - объектінің жағымды немесе жағымсыз жақтарын білдіретін философиялыксоциологиялық ұғым. Философия тарихында құндылық көрінісінін заңдылықтары туралы жалпы тусінік ХІХ ғасырдың ортасында пайда болды. Құндылық ұғымына тұңғыш философилық анықтаманы Р.Лош мен Г.Коген берді. Ежелгі философия көзкарастарда құндылықтың әр түрлі көріністеріне жататын және табиғи,қоғамдық құбылыстарды, адамның іс-әрекетін бағалауда пайдаланылатын сұлулық, қайырымдылық, мейірімділік секілді этикалық және эстететикалық ұғымдар қолданылады. Құндылық объектінің адам үшін қаншалықты маңызды екендігін айқындайды. Ол пәндік және субъективтік деген екі бөліктен тұрады. Пәндік және субъективтік құндылық — адамның дүниеге қатынасының екі жағы, біріншісі — оның объектісі, екіншісі — субъектісі. Сондықтан пәндік құндылық баға берудің объектісі, ал субъективтік құндылық олардың өлшемі мен әдісі болып табылады. Пәндік

65

құндылыққа заттардың табиғи қажеттілігі, өнімнің өзіндік құны, әлеуметтік игілік, ғасырлар бойы қалыптаскан мәдени мұралар, ғылыми ақиқаттың теориялық маңызы мен тәжірибелік пайдасы, адамдардың іс-әрекетіндегі жамандық пен жақсылықтың іске асуы, табиғи және қоғамдық объектілердің эстетикалық қасиеттері жатады. Санадағы құндылық ұғымына қоғамдағы ойлау мен бағалау, мақсат және оған жетудің жолдары, қоғамда кездесетін түрлі нормаларжатады.Құндылықтарөмірге,еңбекке,шығармашылыққа,адамөмірінінмәніне,т.б. баға беру қатынасынан тұрады. Құндылықтар қоғам үшін ең маңызды деген әдет-ғұрыптар, нормалар мен мән-мағыналар қызметін өзіне бағындырады және реттейді. Құндылықтар адам мүддесінің объектісі бола тұра, әлеуметтік, заттық ортадан күнделікті тіршілікте бағыт беру рөлін атқарады. Адам өзін қоршаған заттық және рухани әлемді құндылықтар арқылы бағалайды. Оның шынайы өмірге құндылықтық қатынасы тек сана негізінде болуы мүмкін. Құндылықтық сана заттың біз үшін қаншалықты бағалы, онық құндылығы неде екенін зерттейді [1, 124-125 б.].

Әр ұлттың өзінің ұлттық мәдени құндылықтары, тарихы болады. Ұлттық құндылық – ұлттың тірегі. Сол құндылықтар бір ұлтты басқа ұлттан ерекшелендіріп тұрады. Тілі, діні, әдет-ғұрыпы, салт-санасы, менталитеті, рухани байлықтары, өнері, жырлары және т.б. өзегеге ұқсамайтын қасиеттері болады. Осының барлығы ұлттық құндылықтарға жатады.

Ұлттық құндылық әр ұлтқа ата-бабамыздан қалған мәдени мұра болып табылады. Сан ғысырларбой халық дананалығы,рухани құндылығын қалыптастыра келіп,оныжоғалтып алу «ұлт» - деген атаудан айырылғанмен тең болады, сондықтан қандай халық болмасын өзінің құндылықтарын сақтап қалумен қатар оның жандана түсуіне тырысады.

Өмір ағымы сан алуан оқиғалармен ұштасып келеді. Адамзат баласы дүниеге шыр етіп келген сәттен бастап-ақ оның тәрбиелеуде негізгі рөлді оған деген адами құндылықтарды ұғыну арқылы жүргізілсе,сонымен қатар өз ұлтының құндылығы арқылы отанға деген сүйіспеншілігін оятып дамытады. Адамның дамуы қоғамның дамуымен сәйкес келеді, қоғам дамыса ұлтта дамиды.

Ұлт дегеніміз — адамдардың тарихи қалыптасқан әлеуметтік этникалық, қауымдық бірлестігінің жоғары түрі. Қай халықтың болмасын ұлт болып қалыптасуы үшін қажетті факторлар: оның құрамына еңген адамдар тобының материалдық тұрмыс жағдайларының, территориясыменэкономикалықөмірінің,тіліменмәдениетінің,әлеуметтікхал-ахуалдағысол ұлтқа тән кейбір этникалық ерекшелігінің ортақтығы болып табылады.

Ұлттың жан-күйі мен ұлттық мәдениет арасында тығызбайланыс бар. Ұлттық мінез-құлық ерекшелігі ұлт мәдениетінің сан алуан түрлерінен көрініс береді.

Ұлттық жан-күй үйлесімі үш бірліктен тұрады: ол —ұлттық сезім, ұлттық салт-дәстүрлер және ұлттық мінез. Осы үш бірлік ұлттық мәдени ерекшеліктің шартты белгілері болып табылады.

Ұлттық сезім дегеніміз — адамдардың туған жерге, өскен елге, ана тіліне, ұлттық салт-дәстүрге деген сүйіспеншілігін білдіруі. Ұлттық сезім — адамды қоршаған ортаның (әлеуметтік-экономикалық, мәдени және жаратылыс құбылыстарының) сол ұлт өкіліне тартқан ерекше сыйы. Ұлттық сезім басқа сезімдер сияқты, адамның жеке басының қанағаттануына, шаттануына немесе риза болмауына, канағаттанбауына байланысты ой-қиял, әсер, түйсігінің сыртқа шыққан көрінісі, ол өзгелерге тіл арқылы жеткізіледі. Адамның ана тіліне деген сүйіспеншілігі де ұлттық сезімнің ерекше бір түрі. Мысалы, ұзақ уақыт туған елден жырақ, жат жұртта жүріп, көшпілік ішінен өз ұлты өкілінің ана тілінде тіл қатуына елең етпейтін, іш тартпайтын азамат болмайды. Өйткені ана тілі — адамның ішкі сезімін басқаға жеткізуде көкейге тез оралатын, сезімнің сыртқа шығар көрінісін басқаға білдірудің күшті құралы. Ұлттық сезімнің әсерлі бояуы, нақышты ой айшықтары көркем сөз өнері, оның ең асылы — ауызәдебиетініңөлеңтүріарқылысыртқашығып,тыңдаушығаәсеретеді.Ұлттықсезімұлттық эстетика, әдеп, парасаттылық және күнделікті өмірдегі талғам мен сезімнің жиынтығы — көркемшығармаларарқылыкөрінісбереді.Ол— ұлттықсезімдіоятуғаәсерететінкүштіқұрал. Сондай-ақ ұлттық салт-дәстүрлер де ұлттық сезімді оятуға себепші болады. Салт-дәстүр халықтардың тіршілік кәсібіне, нанымсеніміне, өмірге деген көзқарасына байланысты туып,

66

калыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып, өзгеріп, жаңарып отырады. Оның жаңа қоғамдық қатынасқа қайшы келетіндері жойылып, өмірге қажеттілері дамып, жаңа мағынаға ие болады. Мысалы, қазақтар жаугершілік заманда қой сойып, қанына найзасын малып, бір-бірімен анттасып достасқан. Достықты бұзғанды ант атсын деп серттескен.

Салт-дәстүр сабақтастығы ұлттар арасындагы қарым-қатынаспен тығыз байланысты. «Әр халыктың мәдениеті өзіне тән ерекшелігімен дараланып, кезге шалынады. Алайда баска халыктардың әсерінсіз таза, дара ұлттық мәдениет тіпті де кездеспейді. Ұлттар мен халықтардың материалдық және рухани байланысы, карым-қатынасы арқылы олар бір-бірін мәдени байлығы жағынан толықтырады» — дейді С. Н. Артановский. Әртүрлі ұлт пен халықтарда кездеспейтін, қайталанбайтын таза ұлттық салт-дәстүр ешбір елдеболмақ емес. Бір ұлтта бар салт-дәстүрлер, ұлттық ою-өрнек, тағам, спорттық ойын түрлері екінші бір ұлтта да белгілі ұқсастықпен және өзіндік ерекшелігімен көрініс береді.

Ұлттықболмыс-бітім адам мінезінен, іс-әрекетінен ерекшелене көрінетін тұрақты кұбылыс

[2, 6-10 б].

Қазақ халқының түп төркіні, адамзат тарихындағы өз орны, туған жұртымыздың әлемдік ұлы мәдениетке қосқан үлесі туралы бәрімізге де мәлім. Қазақ халқы – еліміздің ежелгі ұлттарының бірі, оған дәлел ретінде көптеген парсы және грек жазушылар еңбегінде кездестіруімізге болады. Қазақ халқының өз алдына жеке халық болып қалыптасуы ұзақ тарихи дамуын бастан кешірді, алайда өзінің қандай сын, қатер болмасын, өзінің ұлттық құндылықтарынсақтапқалаалды.Еңалдыменқұндылықтартұралысөзқозғамасбұрын,қазақ даласының географиялық орналасу ерекшелігі тұралы айта кетсе. Евразияның жүрегінде орналасқан халқымыздың менталитеті, діні, экономикасы, мәдениетінің басқа халықтардан ерекше болуы да осында жатыр. Кең байтақ даламыз арқылы талай көші-қон процессі, европа мен азия арасындағы байланыстыратын сауда-сатық жолы өтіп жатты. Соңғы ғасырларда бұл жерде талай саяси, діни, мәдени өзгерістер болды. Соған қарамастан ата – бабамыз, қандай жағдай болмасын біздің құндылықтарды сақтап қала алды. Өзіміздің басқа халықтардан ерекшелігімізіді білу үшін ең алдымен тарихымызды, мәдениетімізді, рухани байлықтарымызды білген дұрыс.

Қазақ халқының сан ғасырдан бері сақталып келе жатқан құндылықтары – бейбітшілік, ынтымақтастық, отанға деген сүйіспеншілік,үлкенді сыйлау, балаларға жанашырлылық, жастарға қамқорлық ету, ата-ананы ардақтау, әйелдерді аялау, шыдамдылық пен төзімділік, жайдарлылық, қонақжайлылық және қоршаған ортамаен келісімде өмір сүру ізгі дәстүрге айналған. Ежелден бері сақталып келе жатқан көптеген салт-дәстүр, әдет-ғұрыптар бар, олар қазақ өмірінде жазбаға түспеген заң сияқты терең тамыр тапқан.

Қазақ халқы – қонақжай халық. Көптеген әдебиет, шығармаларда осы тұралы жазылып жатады. Үйіне келген қонақты тегі не де, ұлтына да қарамастан жылы шыраймен қарсы алған, үйінде тұрған сонғы қойына дейін қонақ үшін деп сойып береген. Сонымен қатар « Келген қонақ құт алып келеді» деп сенген. Қонақты күтіп алудың өзі бір салт. Оған табақ тартудан бастап, үйден шығарып салудың әр-түрлі ырым-жоралғылары бар. Дастархан жайып, ең жақсысын қонаққа деп отырған. Сыйлық сыйлауда қазақтардың бір ырымы, үлкен кішісіне қарамай қолдарына сыйлық ұстату міндет болған, «келген қонақты аспен тойдырмасанда, ниетінмен тойдыр» деп берекер айтпайды. Қонақты шын ниетімен қарсы алып, шығарып тастау үлкен сауап саналады.

«Егер қонақлы жердің бәрінде қазақ болса, бір уыс азық, быр тиын қаражат алмай жылдық жолға жолаушы жүруге болар еді» деген тәслім осыдан шыққан [3, 385 бет ].

Ендігі бір қазақтардың қанына сіңген қасиеттердің бірі - бір-біріне жылу-жәрдем беру, қамқор болу, көп әдет-ғұрыптар осының негізінде пайда болды.

Қазақ арасындағы өзара көмектің осы бір түрі тым ерте кездегі рулық қауым құрылысынан бері келе жатқан әдет – ғұрыптарға жатады. Бұл әдет-ғұрып бойынша: табиғи апатқа – жұтқа, өртке, селге тағы басқа да дүлей күш кесеріне кенеттен кездесіп, мал-мүлкінен, баспанасынан айырылып, күн көрісі қиынға соққан адам өзінің туыстары мен руластарынан жылу-жәрдем сұрайды. Бұған ағайын-туғандары мен руластары түгел көмектесіп, жәрдем жинап береді,

67

оданешкімбастартпайды.Жылуберуденкімде-кімбастартса,өзбасынаосындайкүнтуғанда мұндай көмектен мақұрым қалады және жалпы жұрт келесін бұзғандығы үшін жек көрінішті болады [3, 387 б.].

Қазақтың байырғы салты бойынша, мүлде панасыз қалған жетім-жесірді және қарайтын адамжоқ,салтбастартқанқарттарменмүгедектердіағайын-туғандарыякируластарыасырап, бағып-қағуға міндетті болған. Халық бұқарасы ішінде мұндай көмектің өмір сүруі қазақ қоғамында қайыршылардың болмауына игі әсер етіп отырды [3, 388 б.].

Үлкеді сыйлау. Балалардың тәрбиесінде осыған қатты мән берген. Үлкен адамаға құрмет көрсету, жәрдемдесу балаланың тәрбиелілігін көрсетеді деп білген. Қарт адамдар осындай қарым-қатынасты көрген соң өздерінің батасын беріп, ақ жол тілеген.

Тағы бір қазақтың байырғы құндылығы олардың еркіндікті, тәуелсіздікті, бостандықты сүйетіндігі. Кең байтақ жерімізде көшпелі салтын ұстанғандықтан ат құлағында ойнаған қазақтар, кең байтақ жерде емір-еркін өмір сүргенді сүйген. Сонымен қатар олардың өмір салты тұралы сол кезле өмір сүрген ақын-жыраулардың өлеңдерінен, жырларынан сезіне аламыз. Тәуелсіздік үшін қазақ халқы талай күрескен.

Қашанда табиғат ананы аялап өскендіктен, жан – жануарды да сыйлаған. Төрт түлік малды бағып қағып, жылқыныжануардың ең сұлуы деп біліп, бүркіт,қыран құстардың патшасындай көріп өсірген. Сонымен қатар қазақтың жеті қазынасының бірі таз иткеде мейірімдікпен қараған.

Қаншамажылөтседе,қаншамасын өтседеқазақ халқыөздәстүрлерінұмытпады.Мысалға киіз үй, ол қазақтың сонау көшіп қонып жүргенде пайда болған баспанасы. Б.з.б. ХІІ – ІХ ғғ. кейінгі қола дәуірінде пайда болған. Ол көшпенді халықтарға өте ынғайлы баспана, қыста ыстық, жазда салқын. Ауа-райы мен қазақ жерінің табиғатына ынғайлы келеді. Жаһандану заманына келіп, тұрғын үйлердің түр – түрі шығып жатсада, қазақ халқы киіз үйді ұмытпағанды. ХХІ ғасырдың өзінде киіз үйді паналап, қастерлеп жүрміз. Киіз үйдің іші мен оның құрылысына келетін болсақ, әр бір бөлшегінің өзінің мән мағынасы бар, салт-дәстүрімізге сай ою – өрнекпен безендірілген. Ыдыс –аяқтың өзіне ерекше мән беріп, қазақ халқы қастерлеген, қазақтың өмір салтында әр-түрлі әшеке-бұйымдардың өзі бір еркеше мәнге ие болып келеді. Қазақ халқының қолынан шыққан әр заттың өзін ерекше қастерлеп, еңбегін бағалап, қасиетті деп санайды.

Рухани құндылықтарға келетін болсақ, қазақ халқы ежелден бері ата-баба өсиетін тыңдап, адамгершілік, мейірімділік, жанаршылық қасиеттерін ешқашан ұмытпаған. Батырлық рухта әр қазақтың түп тамыры деп білу керек. Аруаққа сенуде қазақ халқының мәдени құндылығы болып табылады. «Жеті атасын білмеген, жетесіз»- деп жатады. Қазақтар байырдан бері жеті атадан бері қыз алысып, қыз беріспеген, ол қан тазалығын сақтап қалу және дені сау ұрпақ алып келу. Басқа ұлттар сияқты қазақ халқының өзінің наным сенімдері бар. Ислам дінін ұстайтын халық болып саналсада, оны өз ыңғайна келтіріп алған, мысалға ислам дінінде аруаққа сиынуға болмады, бірақ қазақтар аруаққа сиынып қана қоймай,оған бата бағыштап, құран оқытады. Тылсым күштеге сенеді. Ауырып қалса әжелері ұшықта та жатад. Бұның өзі бір ырым, басқа халықта кездеспейді. Осындай салт-жралғылардың өзі қазақ мәдениетінде ең қастерлі де, көне құндылықтар. Өз ұлтының, қазақ халқының осы құндылықтарын дәріптеп, қастерлеп, атадан-балаға мұра етіп қалдырудың өзі біздің патриоттық сезімімізді білдіреді.

Патриотизм– Отанғадегенсүйішпеншілік,бойдағыкүшқуаты менбілімінотанигілігімен мүддесіне жұмсау, тұған жеріне, ана тіліне, елінің әдет ғұрыпы мен дәстүрін құрмет тұту сияқты элемеенттерден құралады [4, 169 бет].

«Отан – оттанда ыстық», «Атаның баласы болма, адамның баласы бол» деген мақалдар қазақ халқында өте көп, ол патриоттықтың белгісі. Қазақ халқы елім, жерім, ата-мекенім деп қашанда өзінің туып өскен жерін, халқын, мәдени мұраларын қастерлеген. Партиотизм ол ұлт қауіпсіздігінің қозғаушы күші, ұлттың бірлігін сақтап қалуыға ықпал етуші адамның сана сезіміне дамыған бір сезім ретінде қарастыруға болады. Ұлтжандылық сезімді құрайтын ұлттық идея, ұлттық тәрбие, ұлттық сана-сезім, салт-дәстүр. Осының бәрі патриотық сезімді

68

де қалыптастырушы құрал деп санауға болады. Осының нәтижесінде ұлтжанды мен патриот деген бір сезім болып шықты. Міне қазақ халқы оз отанының патриотары.

Қазақ халқының құндылықтарын айта-берсек олар өте көп. Ең маңыздысы олардың атаданбалаға таралып, әлі күнге дейін ұмытылмауы.

Қазіргі заманда адамзат өмірінде әр-түрлі тарихи оқиғаларға байланысты өмірге деген көзқарастары өзгеруде. Құндылықтары өзгеріп, көптеген рухни өзгерістерге ұшырап отыр. Әлем халықтарының сана-сезімі әртүрлі болып дамығандықтан, құндылықтарында да өзіндік ерекшеліктер кездеседі. Құндылықтар түсінігін былайша айтқанда, белгілі бір қауымды біріктіріп және олардың өз ара қарым қатынастарын реттейтін бір сала ретінде қарастыруға болады.

Жоғарыда айтылғандардан көретініміз, халыққа ортақ бағыт-бағдар беретін ұлттық идеяны қалыптастыру көпұлтты қоғамды біріктірудің маңызды шарты болып табылады. Себебі, өз дамуының белгілі бір шарықтау шыңына жетіп,дамудыңтүбегейліжаңасатысынакөтерілудің орасан зор мақсаты жолындағы қоғам мен мемлекеттің саяси, әлеуметтік, экономикалық, мәдени, рухани және басқа барлық күштерін біріктіру міндеті туындаған кезде кез келген ел өзінің ұлттық идеясын қалыптастыруға деген қажеттілікті сезінеді.

Ұлттық идеяның табиғатын түсіну үшін, алдымен «идея» мен «ұлт» түсініктерінің ғылыми анықтамаларына тоқталуымыз қажет.

Қоғамдағыи әрбір адамның өзіндік идеялары, өмірге деген көзқарастары, идеалдары мен құндылықтар жүйесі бар. Бұлар жиналып келіп, адамның рухани жан дүниесін құрай¬ды.

Сонымен,құндылық– барнәрсеніемес,басқаұғымдарданөзгешеәліжоқнәрсені,жасалуға тиіс дүниелерді білдіреді. Құндылық өзі тарихи дамудың нәтижесі ретінде өзінің даму барысында өзінің көптеген қырларын айқындап толысқан ұғым. Ол бүкіл даму тарихындағы жасалған рухани байлықтардың бәрін бойына сіңірген, бір жүйеге біріктірген.

Жоғарыда айтылғандардан, ұлт – бұл өз ерекшелігімен анағұрлым дамыған әлеуметтікэтникалық қауымдастық. Бұл этникалық қауымдастықтың тұрақты белгілері негізінде пайда болғанқауымдастық,оған– ортақэкономикалықбайланыстар,территория,тіл,мемлекетжәне ұлттық сипат жатады, бұл ұлттың мәдениеті, тұрмыс ерек¬ше¬лігінен көрініс тауып отырады. Мәдениеттегі ұлт көрінісі – бұл тек тұрмыс-тіршілік, салт-дәстүр ғана емес, сонымен қатар, халықтың өзіндік мінезі, тілі, психологиясы, оның тарихи негізі және әлемді қабылдау ерекшеліктері .

Сонымен, ұлттық құндылық – этностық, діни, мәдени және өзге де қауымдастықпен біріккен адамдар тобының ұжымдық жады, мақсат-мұраттары мен армандарының, дүниетанымының, көзқарастары мен құндылықтарының кешенді жиынтығы. Ол осы ұлттың өзі туралы, қоршаған әлем мен тарихи үдерістегі орны мен миссиясы және тарихы, өткені мен болашағы жайлы жалпы көзқарастарды аңғартады. Сондықтан ұлттық идея ұлт пен ұлттық бірегейліктің қалыптасуына тікелей әсер етіп, халықтың бар күш-жігері мен іс-әрекетін ортақ игімақсаттыжүзегеасыруғажұмылдырып,солүшінәлеуметтіңтұтастығынқамтамасызетеді. Ұлттық идея, жоғарыда атап өткеніміздей, қоғамның орнықты әлеуметтік-экономикалық дамуына, мемлекеттің тәуелсіздігі мен қауіпсіздігін нығайтуға, Қазақстан халықтарының шоғырлануына бағытталған дүниетанымдық сипаттағы бағдарлардың, құндылықтар мен идеалдардың кешенін білдірген¬діктен, өтпелі кезеңді бастан кешіріп, әлемдік өркениеттік қауымдастықтан өз орнын табуға ұмтылып отырған біздің еліміз үшін ауадай қажет. Алайда, ұлттықидея кез келген қақтығыс пен қарама қайшылық тудырмауы тиіс, яғни ұлттық идеяның мәні мен мазмұнын, ең алдымен, ыдыратушылық емес, керісінше біріктірушілік, топтастырушылық пен ұйыстырушылық қасиеттері құрайды. Тағы бір ескеретініміз, ұлттық идеяны жай ғана ойлап табу мүмкін емес және белгілі бір әлеуметтік, саяси және мәдени кеңістікте қалыптасқан әрі өрбіген ұлттық идея кездейсоқ құбылыс емес.

Қазақтардың құндылық мәселесі бүгінде барлық посткеңестік мемлекеттер үшін маңызды болып отыр. Бүгінде қазақстандық қоғамда да мемлекетіміздің болашақ даму бағытына қатысты ұлттық идея мен мемлекеттік идеология қандай болуы тиіс деген қызу пікірталас

69

қалыптасып отырғандығын аңғаруға болады. Бұл мәселеде Қазақстанның зиялы қауым өкілдерінің пікірлері келесідей бағыттарға бөлінеді:

–кеңестік заманда ұмыт болған дәстүрлі мәдени құндылықтарды қайта жаңғырту және нығайту;

–батыс құндылықтарын енгізу;

–батыс құндылықтар жүйесі мен дәстүрлі сананың араласуы.

Сонымен қатар, елімізде анағұрлым кең инте¬гра¬цияны білдіретін «еуразияшылдық» идеясы да кеңінен талқыланды. Сондай-ақ, қоғамның идеялық шоғырлануына септігін тигізетін әлеуметтік-экономикалық сипаттағы «Қазақстан – 2030» стратегиясы, «Әлемнің бәсекегеқабілетті 50елініңсанатынаену», «Зияткерлік ұлтқалыптастыру»идеяларыдасоңғы кездері ресми билік тарапынан да, бейресми ұйымдар тарапынан да қызу пікірталастар тудырып отыр.

Ұлттық құндылық халықтың түпкі мақсат-мүдделері көрініс табатын болғандықтан, ол жалпы түрде қалыптасқан идея болмауы керек. Оны қалыптастырғанда елдің өзіндік ерекшеліктер мен тарихи тағдыры ескерілуі қажет. Қазақстанның ұлттық идеясы мен оның даму ерекшеліктерін өзіндік ұлттық деңгейде, сонымен қатар, жалпыұлттық және жалпыөркениеттік деңгейде қарастыру керек деген пікірдеміз.

Осы айтылғандарға орай, бүгінгі таңда мемлекетімізге құндылықтық бағдар болатын, болашақтың жарқын жолын анықтайтын ұлттық идея қажет екеніне күмән келтіруге болмайды. Біздің ойымызша, Қазақстанның ұлттық идеясы көпұлтты мемлекетіміздің азаматтары мен алыс және жа¬қын шет елдердегі қандастарымыздың жү¬регіне жететін, жарқын болашаққа жетелейтін бағдар, рухани деңгейде әрқайсысына демеу болатын қасиетке ие көшбасшы ой-тұжырым болуы керек.

Қазақи рухы биік ұлттық идеяның қалыптасуында тарих пен мәдениет, әлеуметтік тәжірибелердің маңызы зор. Қазақтың ұлттық құндылықтарын жаңғырту бүгінгі мемлекеттен өзінің ішкі және сыртқы саясатын ұлттық сипатта жүргізуді талап етеді. Бұл дегеніміз жаңа жаһандық демократиялық құндылықтардан бас тартпай, осы жаңашылдықты қалыптастыруда қазақтың дәстүрлі құндылықтарын жаңғырта отырып, ұлттық қорға сүйену.

Қорыта келгенде, бүгінгі таңдағы адамның еркіндігі, бостандығы мен құқының сақталуы мен қауіпсіздігі басты құндылық болып саналады. Қазақстандық қоғам өзінің ерекшеліктеріне қарай, гуманизм, патриотизм, төзімділік, адамгершілік, ұлтаралық сыйластық пен ашықтықты ұстанымдарын алға қояды. Бұл құндылықтар Қазақстандағы барлық ұлттар мен этностарды біріктіретін ұлттық идеяға негіз бола алады.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1.Қазақстан Ұлттық энциклопедиясы : 10 томдық. – Алматы : 2004. – (Қазақ энциклопедиясының) Бас редакциясы– Т.6 : / [Бас ред. Б.Аяған], 2004. – 696 б.

2.Қалиев С. Қазақтың салт-дәстүлері / С.Қалиев, М.Оразаев, М. Смайлов –Алматы :

Рауан, 1994230 б.

3.Мыңжан Н. Қазақстанның көне тарихы / Н.Мыңжан – Алматы : Жалын, 1994 – 400 б.

4.Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). 5 томдық, 3 т. – Алматы, 2002. - 768 б.

ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНДАҒЫ БАҒАМДЫҚ АУЫТҚУЛАРДЫҢ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ

Б.Б. Сайынова,

әл-Фараби атындағы ҚазҰУ 1-курс магистранты,

Ә.С. Палман,

әл-Фараби атындағы ҚазҰУ 3-курс студенті

Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының ұлттық валютасы – теңгенің төменге құлдырап, долларға шаққанда айырбас бағамының өскендігі жайында біршама ой-талқы жүргізілуде.

70

Жоғарыда көрсетілген бақылау нәтижелерінен халықтың 50%-ы, жартысы долларға мүлдем қолданыстан шығару қажет деп табады. Дегенмен де, осы жерде ҚР Президент жанындағы Орталық коммуникациялар қызметiнде өткен баспасөз мәслихатында ҚР Ұлттық банк төрағасы Данияр Ақышевтің: «нарықты долларға тәуелділіктен арылту халық есебiнен жүзеге асырылмауы керек» – деген мәлімдемесін басты назарда ұстау керек. Бұл жөнiнде «Қазақстан – 2050» стратегиясының веб-сайтында хабарландыру жасайды [3].

3. Ішкі нарықтың долларға тәуелділігін төмендету үшін қандай бастамалар қажет?

Ішкісаудада долларға тиымсалу

21% 29%

Доллар бағамының шарықтап, теңгенің құлдилауына қатысты алуан түрлі пікірлер орын алып келе жатқаны айқын. «Көк ақшаның құнын әдейі өсіріп жіберген. Теңгенің кеше күні бойы төмен қарай құлдилауына көппен бірге куә болған қаржыгерлер бұған айырбастау орындарын кінәлады.Ақша айырбастау орындарының араны нағыз енді ашылған секілді. Биржадағыбағакеше350теңгегедейінкөтерілгенкезде,көшедегіқолма-қолсаудабірден360- қа бір-ақ жетті. Бұл біраздан бері саудасы саябырсып, қолы жүрмей қалған алыпсатарлардың қолдан жасаған айласы дейді сарапшылар», – деп хабарлайды КТК тілшілері [4]. Енді осыған байланысты халықтың да ой-пікірін сұрап көрген болатынбыз.

4.Теңге қайта жандану үшін валюта нарығындағы алып-сатарлықты төмендету қажет пе?

Нәтижелер көрсеткендей, халықтың көпшілігі алып-сатарлықты төмендетуді қажет етеді. 2014 жылы ақпан айында теңгенің күрт жоғарылауы халық арасында біршама нарзылық туғызғаны белгілі. Мұны халықтың біразы әлемдік нарықта мұнайға сұраныстың

төмендеуімен байланыстырады.

73

5. Сіздің ойыңызша Қазақстандағы доллар бағамының күрт жоғарылауына себеп болған жағдайлар

70

60

50

40

30

20

10

0

«Жасыл қағаздың» шектен тыс көтерілуі ел экономикасына өз әсерін тигізбей қоймайды. Бұлжөнінде«Жасқазақ»газетіндегісұхбатындаэкономистМақсатХалық: «халықтұтынатын тауардың 87 пайызын шетелден импортталатынын және сол тауарды халық алдағы уақытта да тұтынатынын ескерсек, долларсыз біз тұрмысымызға қажетті затқа қол жеткізе алмай қаламыз. Бұл жағдайдың елімізде импортты алмастыратын тауар шығарғанша және мемлекетіміз халықты толық өзінің отандық тауарымен қамтамасыз еткенге дейін жалғаса беретіні түсінікті», – деп болжам айтады [5].

Әлеуметтік сауалнамада да осы сұрақты қойып көрдік. Қорытындысында, мынадай нәтижеге қол жеткіздік.

6. Доллар құнының өсуі халықтың өмір сүру деңгейіне әсері

40

20

0

Сонымен қорытындылай келе, Еліміздің экономикасының 40%-ы долларға тәуелді екенін ескере отырып, теңгенің қайта жандануы үшін әлеуметтік сауалнама нәтижесі бойынша халықтың 70%-ы Қазақстан дербес экономикалық геосаясат жүргізуі қажет деп санайды.

7. Қазақстан дербес экономикалық саясат жүргізуі үшін долларлық аймақтан шығуды қажет етеді ме, жоқ па?

иә жоқ

Қазіргі заманғы Қазақстанда халықтың әлеуетін арттыру үшін ішкі сауда-саттықтағы ұлттық валютаның бағамын ұстаумен қатар оны елдегі экономиканы тұрақтандырудың негізгі кепілі ретіндебағалауқажет. Алайда, доллардың теңгеге шаққан бағамына әсер ететін сыртқы

74

фактор – мұнай бағасы екені шындық. Осы тұрғыдан алғанда, «ұлттық валютамыздың тағдыры» әлі де болса, қыл үстінде.

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1.Халықаралық ақпарат агенттігі http://inform.kz/kz/kr-ulttyk-bank-toragasy-bugingi- tandagy-en-basty-kauip-katerler-turaly-aytty_a2950974(06.11.2016)

2.Қазақстан Ұлттық банкінің ресми сайты http://nationalbank.kz (08.11.2016)

3.«Қазақстан – 2050» стратегиясы, Мәңгілік ел ресми сайты www.strategy2050.kz; (08.11.2016)

4.КТК телеарнасы http://www.ktk.kz/kz/news/video/2016/07/27/71104(09.11.2016)

5.Молдабекова А. Тағы да доллар туралы http://jasqazaq.kz/2016/04/15/ta-y-da-dollar- turaly/ (09.11.2016)

75

ЕКІНШІ СЕКЦИЯ / ВТОРАЯ СЕКЦИЯ

«Мәңгілік ел» идеясы және Отан тарихының өзекті мәселелері / Идея «Мәңгілік Ел» и актуальные проблемы Отечественной истории

İSLAM ÖNCESİ TÜRK DEVLET TEŞKİLATINDA HATUN’UN ÖNEMİNİN BİR

GÖSTERGESİ: HATUN ŞEHİRLER

Mualla UYDU YÜCEL,

Prof. Dr., Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü

Genel Türk Tarihi Anabilim Dalı, Istanbul

En erken dönemlerden itibaren kendisine dünya tarihinde güçlü bir yer edinen Türk milletinin, ilk bilinen devletleriAsya Hunlarından itibaren şehir hayatı yaşadıkları artık ilim âlemi tarafından kabul edilmektedir. Türk boylarının şehir hayatı yaşadıklarına dair en güzel delil de Göktürk Yazıtlarında geçen “balık” kelimesinde görülmektedir [1, 5]. Gerek Göktürk gerekse Şine Usu yazıtlarında geçen balık kelimesinin iskân yeri olarak inşa edilen evlerin yapı malzemesi olan “balçık” kelimesinden türetildiği düşünülmektedir ki Divan-ü Lugât-it Türk’de Kaşgarlı Mahmudda balık kelimesini “çamur,çamurluyer,bataklık”[2,248]olarakaçıklamaktadır.YineGöktürkveŞineUsuyazıtlarında balık kelimesinin yanısıra; konut ve yerleşim alanları karşılığında; Yurt, Bark, Korğan,Kapıg (Kapı), Çıt-Çit (duvar), Eb (Hakan Otağı), vb.kelimeler kullanılmıştır [3, 1892-1894]. Kaşgarlı Mahmud eserinde Türk devletlerindeki şehircilik faaliyetleri hakkında bilgi verirken; kendi döneminde Türk şehirleri için balık kelimesinin sadece Uygurlar tarafından kullanıldığını, diğer Türk boylarının şehir kelimesi için “kend”kelimesini kullandıklarını kaydetmiştir. Nitekim Uygurlar döneminden itibaren

Türkler arasında balık kelimesi yerine Soğdca’dan alınankend kelimesi kullanılmıştır. Selçuklular döneminde ise kend kelimesinin yerine halk dilinde “şar” olarak adlandırılan Farsça şehir kelimesi almıştır. Daha sonraki dönemlerde de Türk devletlerinde şehir kelimesininArapça karşılığı olanmedine, belde ve mısrkelimelerininkullanıldığını görüyoruz [4, 441].

Geçtiğimiz yüzyılın son çeyreğine kadar Hunlar hakkında çalışma yapan ilim adamları ileri sürdükleri bilgilerle, Hun boylarının yerleşik düzene geçtiklerini gösteren merkezlere sahip olmadıklarının düşünülmesine yol açmışlardır. Ancak son elli yıldır başta Rus arkeologları olmak üzere Moğolistan’da ve Selenga Nehri kıyılarında yapılan yeni kazı çalışmaları sonucunda Hunlara ait ondan fazla şehir, yirmiye yakın yerleşim yeri ve yüze yakın kurgan tespit edilmiş ve bunların bir kısmı gün ışığına çıkarılmıştır. Tespit edilen yeni Hun yerleşim alanlarını arkeologlar üç kısma ayırmışlardır. Bunların Kuzey Çin’deki Hun şehirleri, Moğolistan’da bulunan merkezler ve Sibirya ileBaykalGölü çevresindekiHunşehirleriolmak üzereüçanabölgede yoğunlaştıklarıgörülmüştür**

[5, 10].

Hun hakanlarının başkenti olan ve günümüze kadar tespit edilen en eski Türk şehri olmaözelliğini taşıyan Tung Wan Cheng şehri günümüzde Çinli arkeologlar tarafından Çin’in Shan-hsi eyaletinde bulunmuştur. BuHun başkenti tam olarak; İç Moğolistan Özerk bölgesi PaiCheng-tzu adlı köyün yakınlarında tespit edilmiştir. Ayrıca Ho-lien Po-po döneminde bulunan diğer Hun şehirleri: Kua Cheng (Meyve Şehri), Saon Chiao (Ejder Gözü), T’ai-Hou (İmparatoriçe Şehri), Wu-erh, Ch’eng, Yin-Han,Chi-wu,Hei Cheng, Kan-Chüvan Cheng (Tatlı Pınar)’dır [6, 110].

Soğd metinlerinde kent kelimesinin anlamı: Birden fazla ağılın bir araya gelmesiyle oluşturulan yerleşme birimi olarak verilmektedir. Anlam olarak “şehir, kasaba veya köy” gibi daha küçük yerleşim birimleri karşılığında kullanılmıştır.

** Son yıllarda yapılan kazılarda Baykal Gölü çevresinde bugünkü Buryat Özerk Cumhuriyeti topraklarında birçok çok Hun şehri ortaya çıkarılmıştır. Bunlar arasında DerestuyskiyZamok, Yenhor, Durenı I ve Durenı II gibi yerleşim yerleri en önde gelenleridir.

76

Hunlara ait tespit edilen ilk şehir yerleşim birimlerinin rastgele ve sistemsiz bir şekilde yapılmadığı, aksine planlı ve düzenli bir mimari anlayışa sahip bir şekilde inşa edildikleri ve eski Türk kozmolojisininetkilerini yaşatmaya çalıştıkları ortaya konulmuştur [7, 39-40].

Hunlardan sonra Türk boyları arasında yerleşim ve şehiranlayışının belirgin olarak Göktürkler döneminde gittikçe fazlalaştığını görmekteyiz. Hem konar-göçer/yaylak-kışlak hayat tarzı devam ettirilmiş (mesela Göktürk Yazıtlarında “Amgakurgan‟da kışladım......”;”.....Ötüken yerinde kışladım.....”;”.....yeşil yayla yaylağım, kızıl kaya kışlağım.....” [8, s. 50, 64, 170, 86.]; hem de yerleşik hayata geçilmiştir(mesela Göktürk Yazıtlarında devletin kuruluşu anlatılırken şehir kelimesinin geçmesi bize böyle bir yorum yaptırmaktadır: “Babam hakan, on yedi erle dışarı kaçmış. (Dışarı yürüyor)diyehaber işitince, şehirdekiler dağa çıkmışlar, dağdakiler şehreinmişler. Derlenip yetmiş er olmuşlar” [8, 35].

Günümüzde Türk arkeolog ve tarihçilerinin önderliğinde Moğolistan’da “Altaylar’daki Türk Varlığı”*** adlı proje ile Ötüken çevresindeki mimari kalıntıların gün ışığına çıkarılması amacıyla saha araştırmaları ve yenileme çalışmaları yapılmaktadır. Bununla birlikte arkeolojik kazılarda: Ötüken bölgesinin Göktürk dönemi öncesi Hun hükümdarlarının kullandıkları bir merkez olduğuna dair yeni izler de tespit edilmiştir. Nitekim Kaşgarlı Mahmud’daeseri “Divan’üLügât it Türk” de Ötüken’in varlığını zikretmiştir [2, 35]. Ötüken’in Göktürk dönemi sonrası ile Uygurlar ve Moğollar döneminde de Kara Kurum [9, 10] adıyla merkezi bir teşkilatlanma bölgesi olarak kullanıldığı anlaşılmaktadır [9, 11].

Hunlar ve Göktürklerden sonra Uygurlar döneminde Türk şehirlerinin belirli bir düzene oturtuldukları ve Türk boyları arasında daha fazla tercih edilen yaşam alanları oldukları anlaşılmaktadır. Uygurlar döneminde şehirleşme Uygur Hakanlarından İl İtmiş Bilge(Moyen Çor) Kağan döneminde başlamıştır. Moyen Çor dönemindedikilenŞine Usu yazıtlarında Moyen Çor’un Pars ve Yılan yıllarında belirli mevkilerde yayladığı aktarılmaktadır. Yazıtların diğer bir kısmında da, Moyen Çor’un Suğdak ve Çinlilere Selenge kıyısında “Bay Balık” adında bir şehir yaptırdığı bilgisi verilmiştir [8, 181].

Türklerde yerleşim yerlerini karakteristik özellik ve yerleşim modelleri bakımından bir sınıflamaya tabi tutarsak: 1) Siyasi merkezler: Orduğ (Başkent); 2) Balık-Yurt; 3) Kült Şehirleri, 4) Kıy (ticaret) Şehirleri; 5) Hatun Şehirleri, 6) Ağıllar olmak üzere altı başlık altında toplayabiliriz. Bunları açıklarsak:

1.Siyasi Merkezler

1.a) Orduğ,/Başkent-

1.b) Balık/Yurt

Türkistan’da kurulan Türk devletlerinin geleneksel yapılanmalarında her biri hakan soyundan gelen bir veliaht veyaboy beylerinin arasından seçilen yöneticiler ya da sınır bölgelerinde askeri valiler (tudun/tarhanlar) tarafından idare edilen Ordu-balık ya da Beş-balık veya NomlugTörülüg-

Balık gibi adlar alan idari birim ya da merkezlerdir.

2. Dini/Kült anlayışı içerisinde kurulan şehirler: İslâm öncesinde özellikle Budizmin kabul edilmesinden sonra bu dinin inanç sisteminin en önemli göstergesi ve mekânıolan müstahkem mevkilerde ya da kayaların içi oyularak oluşturulan vevihara adı verilen Budist manastır,mabedveya tapınaklarla donatılan dini merkezlerdir. MeselaKarahoca/İdikutgibi.

3.Kıy Merkezler: Kıy adı verilen şehirleri kendi arasında üçe ayırabiliriz

a)Ticaret/Zanâat ve Madencilik merkezleri

Bu tip şehirler devletin kurulduğu ve genişleme gösterdiği dönemlerde önem arzeden maddelerin, madenlerin veya eşyaların çıkarılması ve uzak mesafelere taşınması sırasında oluşan şehirlerdir. Bu şehirlerde ticaret daima en önce gelmektedir. Mesela Hamişehri ipekçilikte, Turfan dokumacılık da öne çıkarken; Minusinks (Demirciler kenti), Baykend (Bakırcılar kenti), Yen-kend (Bakır kale) ve Bakır-balık (Bakırlıg) gibi şehirlerde demircilik ve bakırcılık gibi madencilik alanlarında öne çıkmışlardır.

*** Bu proje 2015 yılının Haziran ve Temmuz ayları arasında TİKA tarafından gerçekleştirilmiştir.

77