— Хортна бәәрнг теслод өгчквидп, ода цааранднь талдан улс көөһәд һарх зөвтә.

Ивана -келсп орта болҗ һарв. Удл уга зәңг ирв: хортп һордаһад һарад зулҗ, кана церг көөлдәд, кесг селә,

балһс сулдхад авчкиҗ.

Манд гвардейок нер зүүлһв. Мана бригад—14-ч гвардейск отдельн стрелков бригад гидг нертә болв.

СЕВЕРО-ЗАПАДН ФРОНТ

1

Москваһас йовһар һарч йоввидн. Мапа пулеметн взвод һурвң цаита, тедндән машиһән ачсн. Наадкснь — цугтан йовһн. Автоматчикүд, разведчикүд лыжтә.

Цувад орквидн. Дор цаһан цасн, деер цаһан теңгр. Өдрин дуусн йовад, асхн нег селәнд ирүвидн. Манла

әдл йовҗ йовх церг шора-шорһлжн. Гер, сара — цугтан

күүһәр чикәтә.

Селәнд күрәд амрхар новсн, альд? Кухнь ирҗ хот өгсн уга, орж. сууһад, дуладдг гер уга. Цасн орад, шуу-

рһн шуурад бәәнә. Арһ уга, герин үрү бийд невчк сууҗ амрад, цааранднь һарад йовувидн. Дарук селәнд ирхлә, бас тиим. Түрүн ирснь цугинь эзләд авчкиж.

Иигәд, нөр-хол уга һурвн хонгт йовад орквиди. Асхн селәнд ирхлә, мана командирмүд өмәрән әмт йовулад, гермүд белдәд авчкиж.

Взвод-взводар пеҗәд герт хонх болж. һарувидн. Герг орҗ ирхлә, нүднд юмн үзгддгән уурч одв. Нүдн — негл

сохрсн әдл, хәләдгпь хәләпә, зуг үзгдхш. һанц күн биш, цугтан гишң. Нам зөвәр оәһәд, учринь медҗ чадад бәәввидн.

риная слепота» гидг гем. Цасн дегәд цаһан болад, шилтәд йовсн учрар иигдмн. Унтад амрхла, уурч одх.

Нөр тату, муурч йовсн улс «хард» гиһәд кевтәд, унтҗ одцхаввидн. Өрүнднь босхла, му биш, нүдн үздг болад бәов.

Бас һарад йовлдвидн. Асхн ора болж йовх цагла хаалһин барун амнд цаһан халат өмссн нег «үн, хойр лыжән ардан чирсн ксвтнә. И-им ул-с бас харһа йовла. Муурсн, арһ тасрснь. Ард йовх санчастин тергн деер тииминь ачад авад йовх зөвтә.

197

Шилтәд хәләхнь, таньдг күүнә бәәдл һарв. Өөрән йовсн Иваниг тохаһарн түлкәд келҗәнәв:

—Иван, маиа убуш биший? Иван хәләҗ оркад:

—-Мана Манджиев. Үлдәҗ болшго, ора болҗ йовна,

киитн догшн.

Хоюрн гүүҗ одад, сүүһәснь өргәд босхвидн. Көләрн

һазр ишкҗ чадхш.

—Бичә чирлдтн, үлдәчктн,— болҗана.

—Тиигж. болдв, ора болҗ йовна.

—Невчк амрчаһад, босад йовҗ одхув.

Хоюрн чирлдә йовж., авч ирәд, цан деер суулһвидн. Деерәснь брезентәр хучувидн.

Тиигәд нәәмн дуунад бәәсн селән күртл ирүвидн.

Манджиев бийнь босжана.

—Невчк амрвч?

—Амрв. Ода эврән йовж. чадхв.

Минь дигтә эн цагла мана кухнь ирв. Халун хот ууҗ авад, Увш эврә ротан хәәх болж. һарв. Хөвнь болхларн, автоматчикүд өөрхи бәәҗ. По.мкомвзводынь, бас мана курсант көвү үзәд келжәнәв:

—Иим киптнд кеср Увшиг яһж. хайвч?

—Арһ тасрад бәәв. Келэң .җулһлад хайчкж., дәкәд...

чидлнь чиләд.

Керлдәд ода.түүн^с юуһан авхв?. Теднд тергн уга, бийснь бас. муурад үкҗ йовх улс.;

Калинин,„'балһс. дәврҗ һарад, цааранднь Северо-За- падн фронт орҗ йовсм бидн эн бәәж.

Кесг цагт сө өдр уга йовад орксн, хот-хол тату’’ әмтн муурад, 1көшәд ирцхәв. Нег бийд нам ухан дотр орҗ йовна:.иигәд муулян эдллһн 'Кезә чилхм болхв? Үкдг-

әмдрдг болвчн, дәәнд .орхинь болхм бәәж.

Нег асхи е-шуһу модта һазрур орад ирүвидн. Зөвәр йовад орксн. ц.атла .бууһик о һарв, нег көвүн цусан асхад киисҗ одв. «Кемб, юмб?» — боллдв. Хаалһас һарад,

«пилд» гиһәд күн унҗ ирв. Автоматнь зөвәр тедүкн тусв. Одакиг хаж. унһасн курсант гүүҗ одад, автоматынь авад, күзүндән өлгәд авчкв.

— Кукушк бәәж,— гиҗ көвүн келв. Немш церг иигәд

модта һазрт шишлн улс үлдәдг бәәҗ.

Дакәд хаалһдан орҗ авад, цаарлад һарувидн.

198

2

Аш сүүлднь, нег селәнд хонувидп. Взводарн нсг гер эзлҗ авувидн. Ик орс беш дсер һарад, һурвн күн унтвидн. Дулан, һәәһә юмн бәәж.

Өрүнднь босад, нүр-.һаран уһаж авад, хот-хоолан уучкад, зер-зевән арчлдвидн. Иигә-тиигә бәәтл үд болв. Немш самолетмуд мана бәәсн селәнд ирҗ бомб хайв.

•Мана селәнәс ик хол биш бас нег селән бәәнә. Теднә хоорнд патруль йовҗана. Мана хойр күн тиигән йовиа, теднә хойр нааран. Иигәд — сольвлдад бәәв.

Кухнь ирсн, үдин хот авхар зогс?к.алавидн. Мана хо-

йр патруль селәнәс һарад йовҗ йовла. Өмнәснь лыжтә ханцн уга арсн куртк өмссн күн һарад аашна. Иим куртк командир улс өмсдг билә.

Маиа патруль көвүд командириг өөгүрн давулҗ тәвчкәд, хәрү эргәд һарцхав. Мана зогсҗасн һазрин өөр, ик хол биш комаидириг күцод зогсацхав. Эн-тер гиһәд күүндҗ бәәцхәлә, хәәкрлдәд одцхав.

Хәләхлә, командир хойр һаран өргсн зогсҗана, хойр көвүн одак тал |бууһан зөрүләд авчкж. Бидн алң болви-

дн. Ода яһжахмб эднчн, командир кү зогсаһад.

Тууһад һарцхав. Мана өөгүр йовж. йовад, «командир» келҗәнә: «Вы здесь герои!»

Штабд күргчкәд, патрульмуд хәрү күрч ирцхәв.

—Юмб?—боллдҗ-соньмсвидн.

—Шпион.

—Шпион? һал цаһаи өдрәр?

—Разведчик, финн,— гиж. көвүд келв.

Тер күн мана командир улс ©мсдг хувцта билә. Яһад көвүд йил,һсинь сурлдцхав, Нетнь келҗәнә:

— Мана командирин курткин даһмнь зүн бийднь бәәнә. Одакин барун бийднь.

Түүг темдгләд, көвүд хәрү ирж бәрснь тер болж. һарв. Тиигҗ түрүн кел бәрсн, тер дотр разведчик кү үз-

см эн.

Ильмень нуурин көвәд ирж. зогсувидн. Нанд ротын командир даалһвр өгчәнә. Хойр отделень авад, Ильмень дотр бәәсн бич-кн арлд гарнизон зогсх болж, һар-

чанавидн.

Күрч ирүвидн. Хөр шаху гермүд. Энд заһсч улс бәәдгҗ. Тедн өдртнь нуурт одҗ заһс бәрдг бәәҗ. Мана көдлмш — тедниг өрүн һархлань тоолҗ тәвәд, асхн хәрү ирхләнь бүрткж. орулҗ авад, арлд бәәсн поселк ма-

пх төр.

Әмтинь — ик-»баһ уга -цугтнь. бичәд авчквидн. Өрү-

199

ид һарлдад йовна. Нер-усинь дуудад, темдгләд йовулнач. Асхиднь хәрж. ирхлә, бас нер-усарнь орулҗ авнавндн.

Зөвәр заһс бәрҗ авцхапа. Түүнәси манд хувацна.

Заһсна мах-шөл ууһад-идәд, дулан герт унтад, нам зө-

вәр амрад авчквидн.

Тиигәд зөвәр җнрһҗәтл, рогас тәвсн күн ирв. Хорж иртхә гиҗ кслүлҗ. Таиьдг-үздгләрн мендлод, хәрэд һарвидн.

3

Дәәнд асхн орвндн. Өмн Сычевка гидг селәи бәәнә, түн тал дәврҗәнәвидн. Мана пулеметн взводмуд стрелков рот болһнар тарагдж. өггдв. Негдгч рот дахад мана взвод дәәнд орҗана.

Гүүлдәд, халдад селәиә захд күрәд ирвпди. Өөрхн бәәсн гермүд немш шатаһад хаяд бәув. Цасн деср ксвтсн маниг үзод халдҗацхана.

Пулеметьшнь әөр кевтнәв. Нүднд үзгдәд, хойр гсркн хоорнд арв һар күн һарад ирв. Үзн, наводчнкүр хәәкрҗәнәв:

— Петя, Пстя, үзжәнч’ Хойр герпк хоорнд, түргәр ха! — болжанав.

Мана училищд сурсн сурһуляр болхла, кедү метр бәәх, ямаран нрицел тәвх, яһж. төвлхян тускар коман^ вгх кергтә. Даәнд орчкад, түүгон мартад хуурчвндн, цаг бач-м болжана.

Петя тарҗннулад хав, хойр-негнь киислдв. Би эврәнуь снайперск бууһарн, төвләд хаһад оркув, негнь киисәд, мөлкәд бәәв. Шав тусв-яһв.

Зөвәр тингәд халдад орксп цагла мана ротын салд-

смуд «ура!» гнһәд бссҗапа, гүүддод түрүн гсрмүд авад

оркв. «Максимон» чирлдод, дахлдҗ гүүһәд, нег герин

иргд одад, кевтәд орквнди.

Ца бәәсн гермүдинь хортн бас шатаҗ йовна. Маннг илдкж. оркад, хаһад бас омнд күрчано.

Халда-ноолда йовж. селог авад нрүвидп. Зөвәр ут селән, гермүднинь ик зунь һалд шатҗ одв. Зуг зүн &мн бийд, өндр деер хойр гер үлдв. -Мана өмн хойр-һурви зун метрт, ил, тиньгр һазр. Немшнр тер гермүдт орч-

кад, пулемет, автоматар хаһад, мапиг өөрдхҗ бәәхш. Хойр-һурв дәкҗ бсслдвидн, ха'һад, хәрү цухрулад,

кевтүләд бәәно. Тер хоорпд, хәлән гихлә, Семен Сулуков ахта тавң-зурһан разведчикүд энд күрч ирцхәж.

—Менд!

—Менд!

200

—Тадн үүнд юмбт?

—Станц орад рззведк кечкәд хәрх йовнавидн. Хойр

чахни хонр гер гүрм вгчәнә.

Нсг батальонн комиссар мана өөр ирҗ кевтв.

— Иигҗ авч болшго,— гнҗәнә.— Тадн эндәснь хаһад, амр бичә өгтн. Бидн ә угаһар өөрдж. үзнәвидн, —

болжана.

Разведчик көвүд деер, дәкәд һурвн к©вү авад, өмәрән мөлклдәд йовж одцхав.

Мана стрелков ротын командир келжәнә:

— Үүдн-тсрзәрнь ү-дэ өгл уга, пулеметар цольгад

бәәтн.

Кевүд гермүдин үүд, тсрз барлдүләд өгәдл бәәнә. Хортна хадгнь бэһрад ирв.

Гентки емн «ура» гиһәд хәәкрлдв, «таш-пиш» болад грапат хаһрлдв, авт01матып ә тачкнв.

Стрелков ротын көвүд бослдад, дәәкрәд орцхав. Ар-

даснь бидн пулеметан чирж. 'гүү.лдвидн.

Хәәкрлдәд орҗ ирәд, хойр герин өөгүр манахс давлдад һарч одцхав. Хойр-һурвн күн гертәс кү чирәд һарч

йовна. Негнь Александр Дохонов болж һарв.

— Семен шавтҗ одв,— гиж. эп келв.

Цасн деер тавәд, шархинь боохар адһлдвидн. Әмнь һарад бәәв.

Маиа өөр зогсжасп батальона комиссар сурв:

—Нернь ксмб?

—Разведчик Семсп Сулуков.

—Залу гидг залу бәәҗ,— гиж 1келәд, даһмаснь

партбилетинь уудлж. авад, йовҗ одв.

Семена өөрнь кесгтән юуһан-чн кехинь медж. чадад сууввидн. Маңиаһаснь асхрсн көлсәи махлаһарн арчҗ оркад, мана разведчих Дохонов юп болсннь келж өгв.

Медмҗән угаһар көвүд мөлкәд һарцхаҗ. Арвн-арвн тавн метр үлдсн цагтнь, коммссар сурж:

—Кен түрүн босна?

—Би,— болҗ Семеп келж.

—Үкс босад, омнк гсрин үүднд мүрәд гранат хаяд, цааранднь орхмн,— болж..

Автоматан элкн десрәп зөрүлҗ оркад, хойр гранат белдҗ авад, Семен -босж гүүһәд, герин үүдәр гранат лугшулҗ хайна. «Ура!» — гиһәд наадксвь хәәкрәд орҗ нрснь тер болна.

Сиинцнн үүдинь татад, бас пег гранат хаяд, автома-

201

тарн түргүләд хаһад оркна, өрәд бәәснь киисәд унцхаж.. Булңд үлдсн негнь автоматар хаһад, Семениг шавтаһад унһаснь эн болҗ.

Арднь йовсн Александр Дохонов автоматарн очередь өгчкәд, Семениг өргәд, авад һарч.

Өерхн, таньдг, эврә улсас түрүн болж дәәнд хорсң кү үзҗәом бидн эн. Хегәд ч-игн күчр тачалта, зовлита

болҗ манд медгдв'

Хальмг хагсу теегт өсҗ-боссн Семен Сулуков-ком- мунистән, ик хол бәәдг Новгородск таңһчин Сычевка селәнд оршаввидн. ■■

Хальмг улс Северо-Западн фронтд хара биш йовҗ. Цергә газетд одахн ба-с нег хальмт алдр залу-зөрг үзүлсяә тускар бичв. Мушаев Эрднь.гидг көвүн болҗ һарв. Бас мини таньдг, мана «Улан малч» совхозд өсҗ-боссп

күн.

Бас нег дәәнд Мушаев Эрднь орад, окопд хамдан бәәсн улс хорад ирсн.цаг.т, немшнр ү-дә өглго орҗ йовхла, өөрдхж. тедннг тәвәҗ автоматард арвн тавн кү хаҗ алад, наадмсинь хә.рү цухрулҗһарһҗ. Тиигәд, эзлсн ормасн манахс эс көндрҗ.

'•Тер баатр йовдл үзсн, Эрднин ко-мандир, Советск Со-

юзин Герой Истрафун Мамедов бахтад, ханлт өргж:

— Мушаев йоста советин баатр!..

Энд бас нег шин йосн һарсн бәәнә. Сөөднь дәәллддг, өдртнь ө-шуһу модн дотр кевтдг. Асхн болад ирхлә, дән эклнә, сөөнь дуусн, өр цәәтл. Өдртнь—амрад кевтңәвидн.

Тиигәд хойр-һурвн селә сулдхад, асхн.болһнд дәәнд орад йоввидн.

Автоматчикүдин пом1комвзвод харһси келҗәнә:

—Чини үүрчн шавтад йовж одв. ...

—Кен, Манджиев? Шавнь ямаран?

—Манджиев. Шавнь дегәд күнд биш. .

Бас ухам хүврәд бәәв. «Шавнь. геңгн болтхал»,—

гнҗ дотран зальврув.

4

Кулаково гидг селәнүр дәврлһн болв. Мана барун хоша болҗ. генерал Панфиловин нертә 8-ч дивизь орхмҗ гиж, цәәлһҗ өггдлә.

Эн дивизь икл нертә. Москван эргнд Панфиловин

дәәчнр хортыг тәвсмң биш. Үкәд-тасрад, деегүрнь танкс.

давталад хаяд бәәсн бийнь, салдсмуд үргсн улс. биш. Тиигәд, Москва харслһнд бийән үзүлсн, нерән дуудулсн,

дивизь болҗана. ..

202%

И'им нертә дивизьлә хамдан дәәнд орна гидг малд зөвәр ергмҗтә.

Рот, батальоп болһн дәврәд орхд белп болад авчквидн. Эврә орман эзлҗ кевтәд, альдаран дәврхән, ямаран гермүд авх, цааранднь хама «үрч зогсхинь —цуг

медәд авчксн.

һурвн улан ракет хаһрад, теңгрт цацгдад бәәв. Те-

рнь дәвртхә гисн темдг.

Стрелков ротмудын салдсмуд хатрад һарцхав, тедниг дахад бидн бас «Максимән» чирчксн йовнавидн. Зөвәр өөрдәд одсн цагла, өмнәсм бидн хаһад, кевтүләд

бәәв. Сумн, мөндр кевтә, шаргад бәәнә.

Кевтсн салдсмуд дундаһур орм эзлҗ авад, бидн пулеметарн халдвидн. Эңдән татгдсн окоп хортнд уга. Ик зунь гермүд хальчлж, халдна. Гер дотр һара гингн пулеметан тәвчксн, автоматарц хаһад өөрдхл уга бәәнә.

Пулеметыннь өөр кевтәд, снайперск бууһарн төвләд хаһад бәәнәв. Эн сүл өдрмүдт тавн кү һарутасн санатав. Хаһад оркхла, кииснә, зәрмнь 'көндрхш. Зәр-мнь мөлклднә. Үксн-шавтснь медгдхш. Бюлв тавнаннь әмнд күрчксн санатав.

Зәрмдән дотран мууһарнь тоолнач. Кемрҗән сумнла харһад үкәд одвчн, һундл уга. Олна хормад багтҗ йовснь һәәвһә, онц һанцхарн тавн хортна әмнд .күрсн.

Ода бас, үзгдәд һарад ирхләнь төвлҗәһәд хаһад оркнав. Харһсн угань медгдхш. Хәлән гихнь, хойр баран нег герәс наадк гер талнь мөлкж йовцхана. Бас «м- нк кевтән гермүд үлдәл уга шатаҗацхана. Төвлжәһәд, өмн йовсинь бәрүләд, хаһад оркв. Көндрдгән уурв. Ард йовснь невчк 'кевтж.әһәд, босад, хэрү гүүҗ одв. Тусв гих

санан, зурһан то тодлад авад оркув.

Иигәд, халда бәәтл мана барун халха улс «ура» гилдәд хәәкрлдҗәнә. Гермүдт күрәд, авч йовх бәәдлтә. Мана командирмүд бас дәврхиг зааҗана. Бидн бас тедниг алдл уга дахлдх керг болҗана.

Бослдан болад ирхлә, мана комвзвод Ткаченко кел-

жәнә:

тадн хойр пулемет рот дахтн, нег пулеметынь үлдәҗ авад, ои эндәс дөңннәв.

•Манд ямаран төр, хойр пулеметан чирлдәд, стрелков салдсмудла әдл, дунднь орад гүүһәд йовнавидн. Тиигҗ йовтл, генткн өмнәс пулемет хаһад, зәрмим бидн

унһачкв. Үкс, нег шарлжн болси юмнд кевтн, пулемет-

мудан төвләд авчквидн.

Хәләхлә, зүн герин булңгас «тах-тах» гиһәд хасн пулеметын ә соңсгдад, ил үзвидн. Команд өгчәнов:

203

—Эн герин булңгар бәрлдүләд, хойр пулемет хоюрн

хатн!

Мана курсантнр, эс чадхм биш. тер герин өөркнг цутхад хайчкв. Пулеметын дун тасрв.

—Өмәрәм!—гиһод манахс бослджапа.

Гүүсн кевтән гүүлдәд, гүн йовҗ халдад, гранат хайлдад, гермүдүр орлдад ирцхов. Тедниг гермүдт күртл бидн хортнур бодҗаһад хаһад бәәввидн. Гермүдт орҗ одхла, хадг арһ уга, «максимән» чирж. авад, күцлдәд

ирцхәввидн.

Селәнә цаад захд гранатын хаһрсн ә, автоматын-пу- леметын цәнкнсн дун соңсгда йовна. Эврә хүв кергэн күцәһәд, селәнә цаад бийд бәәсн өөдм деер ирҗ тогтн-

видн.

Өр цәәһәд ирв, немш цергчнр арһнь тасрсн, Кулаково селәг булагдад, цань ик хол биш баасн селән тал йовлдж. йовхнь үзгдв. Хол болвчн, ардаснь пулеметар халдж. көөлдвидн.

Өр цәәһәд, әмтн эв-зевән олсн цагт, маниг нег герт орҗ ирәд дуладҗ бәәхлә, мана комаиднр Ткачецко көвүдән дахулсн ирв.

5

Бас нег асхн маниг босхҗ авад һарв. Күн гиси юмн

дала, цуг бригад, эс гиҗ корпус нүүҗ Гювна.

Сө чиләд, өдр ирв. Ө-шуһу модн дотр кевтнәвидн. Үдин хөөн немш самолетмуд ирҗ бом-б хайв. Иисн самолет ирәд бомбан хаяд чилхләнь, модн деегүр элкдәд,

пулеметар хаһад, алад хайн гив. Теднь нисәд һархла,

дәкәд нег эшелон аашна!

Модн дотр бәәх маниг деерәс далаһар үзҗ бәәхш. Самолетмуд хәләж бәәһәд, цааран.нааран гүүлдәд бәәиәвидн. Самолет мана толһа деер күрод ирхлә, барун бий хәләҗ, самолет нисж ирсн һазр тал һарч. гүүнәч. Хортна бомб ард хаһрад үлднә.

Амрар келхд, өдрнн өрәлд тиигәд гүүлдәд бәәввидн. Эс үздг болвчн, бомб олн болад, һарула маниг харһулҗ бәәнә. Нег замполитрук ахта тавн-зурһаң көвүд өндр модна уру бийд кевтсинь үзләв. Самолет толһа деер һарад ирхлә, чидлән һарһҗ би гүувүв. Одак көвүд босл

уга, доран үлдлә. Бомб ард хаһрв, кевтн-киисүв. Мини

ард, көвүд кевтсн һазрт бомб тусж. Шавр, цасн ерггдәд, ик деер цоонгрв. Хәләсн... көвүд уга болҗ одв. Шавр, цасн хәрү һазрт суухла, хая-хая көл-һар, хувцна тасрха тенд-энд үзгдв.

Асхн күртл амрл өгл уга бәәв. Асхлад, дәкәд цаа-

204.

ранднь һарч йовувиди. Ловать гидг һол көөһәд, зәрмдән һатлад, зәрмдән хәрү эргсн болад, йовадл йовна-

видн.

Өр цәәһәд ирхлә, бас ө-шуһу моднд зогслдвидн. Күн, мөрн-тергн гисн юмн дала, деер-деерән гишң, биг-биг

гилдәд бәәнә. Нег бичкн судлас усн түүҗәнә. Булгас һарчах усн кевтә, йир киитн. Нүр-һаран уһаж авад, сухой паек.хотан идлдвидн. Идлдҗ дала юмн уга, нег цөөкн сухарь, иеҗәд банк консерв. Дегәд улмтхларн, зәрмнь нам һурвн өдрә хотас үлдсинь .цуггнь токарцхав.

«Бичә бийән үзүлтхә»,— гисн за*квр ирҗәнә. Ута һарһдг, төмр цокдг . арһ, уга. Мел эс .медсәр бәәхмн бол*

җана.

_Өөрм бидн ик хол биш нег күүтр бәәнә. Цань, күс-. дундур-хойр дуунад зөвәр ик селән. .

Нарн зөвәр дегчәд һарад одсн цагла, күүтр . талас пулеметар мана.бәәсн модн тал хажана. Бәәдлнь аңхрҗах .кевтә. Нег стрежов рот мана пулеметн взвод хойриг моднас һарһҗ авч ирәд, командир закҗана: «Дәврәд эн. күүтр авхмт»,— болв.

Закан бәәхлә, дәврәд бәәх. Моднас һдрад, судлын цаад амнд кевтәд авчквидн. Мана Ткаченко келҗәнә:

— Намаг штаб дуудулҗана, дарунь ирхв.—Иовҗ одв. ...

Немшнр гермүдәс һарч ирәд, гер дотрасчн зөвәр хал-

даһан гүдәһәд бәәв. Альдас пулөмет хажахинь.шинҗлҗ авад, һур.вн пулеметарн ниргүләд хаҗаңавидн. Мана рот босад дәврҗ йовна. Немшнр герин хоорнд гүүлдәд бәәв. тедниг төвлҗ хаһад, пулемет бәәсн һазрмударнь сумар цольгад, хаж. чаддгинь уурулувидн.

Хәләхлә, хортн гермүдән хайч-кад һарад зулҗ йовцхана. Ротын салдсмудын ардаснь дахлдн гүүлдәд, авсн гермүдин өөр пулеметан тәвлдәд, ардаснь көөлдж. халдвидн.

Әмд бийнь арв һар -гер. Давҗ гүүлдәд, зүн өмн бәәсн өндр деернь одад, кевтәд авчквидн. Нег пулеметан дунд, хойринь хойр захднь тәвәд, хоорнднь ротын салдсмуд кевтүләд авад орквиди.

Немшнр дарук селә орад гүүҗ одцхав. Дала юмн уга бәәж,, нег херн-һучн күн. үксн-үлдснь уга. Бидн чигн Кару уга.

Иигәд кевттл, мана Ткаченко иржәнә. Бүри-бүтнинь

үзәд, заквр заасн болад, элкән бәрәд келҗәнә:

— Ю, дәрк, дәрк! Өрүнәс нааран элкм туулад алҗана.

Ода яахв, гем ирхлә, арһ уга. Хәрү штаб орад йовҗ

205

одв. Селән талас зөвәр олн немшнр ирцхәв. Түүг үзәд

экләд халдвади. һурвн пулеметар цольгад орксв, кевтлдәд бэәцхәв. Хортн цугтан автоматта, гиигн пулсмет бас бәәх кевтә. Автоматын сумн манд күрчәхш, пулеметын сумн хаяд күрәд бәәнә. Мана пулеметын ротас хойр салдс шавтав. Шархинь бооҗ өгәд, хәрү йовулчквидн.

Кевтсн немшнр тал, цааһаснь бас хара биш улс иемҗ ирв. Бослдад, гүүлдәд, кевтлдәд, дәкн бослдад, өөрдҗ авх санаһар гүүлдцхәв. Пулемет, бууһарн хаһад, кесгинь унһачквидн. Дәкәд кевтҗ одв. Зөвәр кевтәд, халдҗаһад, бослдад, хәрү цухрад йовж, одцхав. Асхн болад, нарн сууһад ирв. Штабас нег салдс гүүж. ирәд, ротын командириг авч һарад онцлдҗана. Командир

хәрү ирәд, намаг стрелков взводын нег командир баһ лейтенант хойриг дуудҗ авад, тедүкн һарад, даалһвр

өгчәнә.

Мана хойр взвод күүтр бәрҗ үлдх болҗ һарчанавидн. Сум әрвллго хаһад, церг бәәһә бәәхиг үзүлх. Эркн биш маңһдур өрүн күртл бәрх төр.

Зөвтә болад, хәрү ирәд, көвүдтән цәәлһҗәнәв. Иван келҗәнә:

— Энчн наадна төр биш. Сум ижәр белдҗ авхмн. Тер болад, ротын командир хойр взводан босхҗ авад

хәрү һарчана. Иван хойр-һурвн көвү дахулад, сумнд оджана.

Хойр взвод үлдвидн. Хая-хая хаһад кевтнәвидн. Асхн бүрүллә, хойр яршг сум үүрсн Иван ирв.

—Цаачнь юн болҗана?

—Әмтн баһрҗ одҗ. Үлдснь тергдән татлдад, йовхар белн болчксн бәәнә.

—Цааранднь йовҗаснь тер болҗана.

—Хәрү цухрҗах бәәдлтә.

Өнчрсн болад бәәввидн. Дәәнә улс, даалһвр авсн, күцәх учр.

Сөөни дуусн хая-хаяд лулеметарн, бууһарн хаһад; әәһән өгә бәәнәвидн. Өр цәәһәд ирв, селән талас фаши-

стнр һарад аашна. Хаһад, өөрдхж, 'бәәхшвидн.

Өр цәәхлә, «рамма» гидг нертә немш самолет-раз- ведчик һарч ирв. Селән талас немшнр мана церг бәәсн модн тал ракет хайлдв.

«Рамма» нисҗ бәәһәд, ө-шуһу модн деер утаһар зу-

рад төгрг темдг тәвәд, хәрү хәрҗ одв.

Удсн уга, арв һар самолетмуд ирәд, өцдлдүр манахс бәәсн һазрт бомб хайв. Ца-цаа-һасн нислдҗ ирәд, хайл-

дадл бәәцхәнә. Мана көвүд шоглжацхана:

— Хай, хай донам. Тендчнь күн уга, хай..

206

тер ө-шуһу модыг талхм-там кеһәд хайчкв.

Селәнд .бәәсн немшнр бас аңхрсн бәәдл һарв. Босн зогсад, элкндән автоматан углчкад, өмнән цольгад йовад йовна. Халджанавидн. Са-молетмударн омг авсн кевтә,

— үксән үлдәһәд, дәврәд орад аашна.

Халдад, зууньрад орҗ одсн цагла, стрел,ков взводын улс бослдад, бууһан ээм деерән үурч авад, йрвхар седв.

— Альдаран? Кевтәд халдтн!— болҗанав. Баһ лейтенант мөжж ирәд келҗәнә:

— Хәрү һарх цатнь болв. Өцклдүр лейтенант иим кем күртл бәртн гилә. .

—Нанд тиим үг келсн уга билә.

—Нанд даалһла. Әмтән цуглул, әмд деерән цухрхмн.

—Орад аашналм, яһҗ цухрхмб?

Немшнр гүүлдәд аашна. Щербаков эврәннь пулеметын. ард кевтәд хаҗана. Хойр-һурвнь киисв. Болв иаадкснь шурһад орлдад йовна. ' . '

Иван келҗәнә:

— Цагнь ода ирв. Цухрхмн. Зуг орман хайчкад һарад зулхла, маниг тараһад хайчхх. Би хаһад үлднәв, наадк хойр пулеметан хооран цухрулад, зөвәр һарад хәрү хатн. тиигтл б.и күцәд ирҗ чадхв.

Тер. болад зөвтән орцхаввидн. Мана ард, зун ишк<мд е-шуһу модн. Гүүлдәд тиигән орцхаввидн. Иван һанцхарн халдад үлдв.

Моднд орн нег пулемет тәвәд, наадкинь цааран йовулчкув. Одак пулемет тарҗңнулад хаҗана. Щербаков пулеметан чирсн гүүһәд аашна.

Иигәд селҗ хаһад, цааран цүврәд, йова йовҗ зөвәр болад орквидн. Мана стрелокмуд маниг хайҗ.һарчахш, дөң-накд чигн уга. Бууһан үүрчкәд, гүүлдәд йовна. Яһвчн бидн һурвн пулеметта, манар бара тачацхана.

Шурһҗ моднур бас орҗ бәәхшвидн. Немшнр модн дотр орҗахш, ардас дахлдад, халдад йовад йовцхана.

Долан-нәәмн дуунад дахҗ оркад, асхн болад.-ирхлә,

хәрү һарцхав. Ода тегәд, модн дотр шурһад орвидн. Альдаран йовҗ йовхан чигн медҗәхшвидн. Манахс альд

бәәхньчн бас медгдхш.

— Ода күртл юигад эс келвч?

Дуһархш. Салад-салдрсн цагтбийд кергтә болх гиҗ санв-яһв. Хустг шатаһад, карт хәләҗ аввидн. Түрүләд, зулхларн өмәрән йовҗ одсн бәәдл һарчана. Ода хооран цухрх керг.

207

Алтн һас хәләһәд, Долан бурх темдгләд, Иван бидн хойр үзгән чиклҗ авад, альдаран йовхинь көвүдт келҗәнәвидн. Цугтан зөв болад, һарад йовувндн.

6

һурвн өдр, дөрвн сө в-шуһу модар эргәд-дуһрад йо-

вувидн. һурви өдр, дөрвн сө келн деер хотын нег умш

бәәхинь медгдв. һурвн пулеметан тәвәд, немш болад^ медхләнь, халдх санаһар белн болвидн. Хойр-һурвн кү өмәрән йовулад, кен-ян бәәхипь медҗ авхар седжәнә-

видн.

Тедн йовҗ одв. Зөвәр болв, зәңг уга. Генткн, әмтн

шууглдад, чаңһар үг келлдв. Чиңпәд орҗ одвидп. Орс үг соңсгдж.ана: бузр үг, эк-эикән боллдҗана.

— Манахс!—гилдад, көвүд «даб> боллдад одцхав. Бузр, модьрун болвчн — тер үгмүд чикпд ирж. хадгдад, күчтә сәәхн айста болҗ, ерчд байр урһав.

Удл уга көвүд ирцхәв: «-Манахс!» — болҗана. -Бо- сҗ авад, пулеметаи чирлдәд селәнүр орад ирцхәввидн.

Салу зогсжасн нег гер эзлж авувидн. Герт ирхлә^ нег өвгн, нань күн уга. Беш түләтә, дулан. Тенд бәасн улсла күүндә бәәтл, мана часть биш болҗ һарчана. Мапахс үүнәс нег долан-нәәмн дуунад бәәх болҗана. Сө йовхм биш, хонх болҗ шиидвидн.

Элкн нурһгн хойр харһад бәәв. Кесгтән хот-хол уга йрвсн ода ирж медгдҗәнә. Иван намаг түлюңәнә: «Иовад хбт-хол хәй?» Болдг үг гиҗ санув. «Иовсн ноха — яс кемлдг».

Хоюрп һарад йовувидн. Гермүд болһнд әмтн дүүрң,

буута күн.

Өөгүрнь һарч йовад, Иван келҗәнә:

— Үүнлә күүндж үзсв.

'Тедүкн зогсад бәәнәв. Гүңгр-гүңгр гиһәд күүндж боәһәд, цааран эрглдсн болла, өрмгиннь хормад дала әдл

сухар авсн аашна. Йовн-йовж. идәд йовна. Шүлсн һооҗад бәәв. Ирҗ йо.вад келҗәнә:

—Чи бас одад сурлч. Салдс тал өөрдәд келҗонәв:

—һурвн хопгтан келн деерән хотыи умш хайҗ үзәд

угав, салдс.

208

Салдс эпд-тенд хәләҗ оржад: «Наар!» — болҗана. Хормаһан 'тәвәд өгчәнәв, хучаһинь сокәд пег мишгәс һарарн ухрдад зөвәр сухарь умһаһад оркв.

Хәрү һарад, Ива-н талап күрч ирүв. Нег скамейк

болсн юмпд сууһад, хату сухарит кард-кард гиж. жаж-

.тад, хоолд бөглрәд ирхлә, һазрт кевтсн цаснас авад, хамднь жаҗлад суунавидн.

Үүд-түүд күрсн уга, дарунь чиләһәд идчквидн. Невчк арһта болв. Гссн бичк дүүрсн, нөр күрх бәәдл һарчана.

Хәрү эргәд, гертән күрч ирүвидн.

Мана взводт нег өндр, ярһа хар салдс бәәдмн. Маммг орҗ ирхлә, эн залу келҗәнә:

—Үкрә махпа шел уух күн бәәнү?

—Махна шөл?

—Махна шөл.

—Үүср уга үг айстан келәд бәәх,— болад Иван шү-

рүлкҗәнә.

—Үнәр болхла, яһнач?

—Үнәр болхла, орден өгнәв!—болҗ Иван шогл-

жана.

—Нә, тиигхлә, намаг дах,— болҗана.

Өөрәи хойр-һурвн көвүд дахулэд йовж одцхав. Нәр кежәдг болх гиһәд, төрт авл уга, эрс түшәд суунав.

Уитҗ очв. Иван түлкәд серүлҗәнә:

—Бос, мана күн! Шөл у!

—Ямаран шөлн?

Ссрхлә, ү-крә махна үнр каңкнад, гер дүүрәд бәәнә. һал деер ик хәәснд махн буслҗана. Арднь гүн чугун хәәснд эднчн мах хуурчаиа.

Намаг өмнәснь хәләхлә, Иван дакъя өгчәнә: бичә

сур, идҗ ав.

Махиг күцц болһл уга, авад идцхәввидн. Хошад-ие- җәд шүүрәд хуурвидн. Болв махиг ик-икәр утлҗ, әвртә тарһн үкр бәәҗ. Хошад өөктә моһлцг махн орад одхла, өрч зөвәр һолисн болэд бәәв.

Дәкәд деерәснь шөләр дарулвидн. Дәрк, дәрк! Күн

бэлсара иим шимтә, әмтәхн шөл ууҗ үзәд уга биләв! Зөвәр талвалдад суунавндн. Хәәсп махн хуургджа-

на. Өвгн һарч одв. Өндр хар залу эпд-тенднь хучла-хәә- һә-бәәҗ келҗәнә:

—Капуст олад авчкув.

—Альд?

—Эп бэәпә.

Зөвәр ик кадушкд капуст дүүрң. Котелохд кеҗ авад, хуурчасн махнд товҗәнәвидп.

206

— Әвртә гидг солянк болхмн,— гиҗ өндр хар кел-

жәнә.

Өндр хар бас энд-тенд шиңшә йовҗ, нег /шилтә юм олад авад ирв. Шамин герлд хәләҗәһәд «тосн» — гиҗ

келәд хәәснд кечкв.

Дарунь хуурсн махн болв. Котелокдан келгәд, хуваһад авцхаввидн. Амсад үзхлә... амсад үзхлә... һазра тбсна дмтн һарад бәәнә.

— Чи ямаран тос келәч?— болҗ өндр харас Иваң суржана.

— Тосн гиҗ санлав.

—■ Тосн гиҗ санлав... һазра тос кеҗч... ода иим"мах хайхм болжану?

— Гем уга,—'Г.иҗ өндр хар -келв.— Зәрм элкндән гемтә улс һазра тос ууһад эдгнә. Элкнд дала харш болхн уга.

Ямараи харш бәәхв. Эи цагт хатсн төмр болвчн, хоолд эс торсн хөөн, залыггдж одх цаг.

Гесән цадхсн, дулан герт нег-негән дерләд кевтлдвидн.

Маңһдуртнь өрлә босҗ авад, частян хәәһәд һарч йовнавидн. Селәнәс һарч йовтл немш самолетмуд ирж, бомб хайв; Бәәсн-’бәәсн һазртан хиислдвидн. Нег бомб манас ик хол биш унж хаһрв. Нег күн бәәгәд одв. Босад, гүүһәд ирцхәввидн: мана нег көвүн. Цәвән бәрсн хәакрәд, ууляд бәәнә.

Сүүһәснь авч өргәд, нк хол биш бәәсн санчастьд авч ирүвидн. Негинь медхәр зөвәр күләһәд сууввидн.

Эмч һарч ирв.

—Нә, яһв?— болҗ Иван сурв.

—Күнд. Тиим һазрар одж тусдгнь!

—Дәрк, дәрк, дөң-нэкд болтн!— гиж хәәкрлдвидн.

Баһ күн, муулъта юмн. Хәрү орулад, арснднь уйхар седҗәнәв,— болж эмч келв.

Эрж. сурад, эргәд хәрү һарцхаввидн.

Дарунь эврә частьд ирәд, ротын командиртән одж. доклад кевв.

—Тана.даалһвр күцәввидн. Маңһдур өрүн күртлнь күүтр бәрәд, тоөрә-төөрЬ йовж. хәрү ирүвидн. Зер-зев

бүтн-бүрн, нег күн шавта үлдв.

Командир ханлт өргәд келжәнә:

—тана комвзвод гемтәд гоопитальд орҗ одв. Взводын командир та болхмт.

Тиигәд, пульвзводын командир болҗ һарув.

210.

7

Түүнә хөөниь 'кесг дәәнд орвидн. Сөөднь дәврдг, өдртнь — амрдг. Тиим тактик болв. Зәрмдән бидн көөһәд селәнәс һарһад оркнавидн. Дәкн дәврәд, маниг хәрү көөһәд һарһад чигн оркна. Көвүд шавтлдад бәәнә. Иван

Щербаков шавтад йовж одв. Геннадий Иванов бас шавтсн зәңг һарв.

Унтл-кевтл уга, хот-хол тату, өлсәд-муурад бәввидн. Крестцы гидг төмр хаалһ бәәсн балһснас зун тәвн дуунад тасрҗ һарад, ө-шуһу модта һазрар йовад, немш

арвн зурһадгч әәрм цевләд авчахар 1командирмүд келнә. Дора һазр чиигтә, бальчг усн хойр. Хаалһ уга. Тегәд

чигн хот-хоолар тату болжана гиж. манд цәәлһнә.

Ода яа-хв, арһ уга, яһад болвчн торх кергтә. Ү»ксн

мөрдин мах иддг болувидн. Отделень болһн ик улан суу-

лһта. Мөрна мах көл көләр салһҗ авад, чанж идәд, теҗәл кеввидн. Тиигәд чипн болад бәәхм бнләл. Зуг мөрнә махн-шөлн давсн уга болхла, басл күчр бәәж. Элк көн-

дәлһәд, бас мууд орҗана.

Хая-хаяд мана кухнь хот авч ирдмн. Хот гиҗ—хар һуйрар кесн будан. Будан болчкад, давсн уга. Взводан авад күрч ирв. Мана гсовар намаг таньдго бийнь, үзхләрн мендән келәд амрад оддм. Яһад тиигсинь би нам медхшив. Түрүләд ирәд, котелок тәвхлә — дүүргәд кечкдмн. Йосар болхла, өрәлцүләд кех.зөвтә. Взводан һарһад, чилҗ йовхла, дәкәд нүдән чирмәд оркдмн. Дәкәд

котелакан тәвхлә, дәкн дүүргәд кедмн. Тиигәд хойр котелок будаһан ууж авад, взводан авад хәрҗ ирдг.

Нег дәкж шин селәнд ирәд, хойр пулеметан герт орулчкад, һурвдгч цанынь тосад һарч йовнав. Ик хол биш бичкн сала билә, үүнд худгуд ‘бәәж.. Цанан тосҗ авад һарн гиҗ йовхла, хойр-һурвн кухнь худгуд тал ирҗ йовна. Негнәннь повар хәәкржәнә.

— Салдсмуд, наартн, хаш өгнәв.

Сурулад-эрүләд бәәхмн биш, гүүлдн йовҗ котелокан беләсн суһлад авч йовнавидн.

Күн болһнд хаш кеҗ өгчәнә. Хар уснд болһсн, давсн уга, хату чолун болсн хашиг котелок деер дүүргәд өгчәнә. Цасн деер суулдад, идлдәд бәәнәвидн.

— Дәкәд авцхати,— болҗана.— Йнлһәс уга ус кеҗ авх, һарһад хайчкнав.

Дәкәд нег деернь овалад келгүлҗ авад, хәрҗ ирвидн. үлү-дутуһаснь көвүдтән күргвидн.

211

саната домбр, гермүдинь шатаһад хайчкна. Селәг авсн

чигн әдл эс авсн чигн әдл кезәчн кеер хоигдна.

Сөөднь унтлдан уга. Өдртиь ө-шуһу модна захд пулеметан тәвҗ, цергчнр цасн деер кевтнә. Зәрмнь модн дотр орад, һал түләд невчк дуладад амрцхана. Модна бүчр хуһлҗ авад, цасн деер делгәд кевтнәч. Өмн бий һа-

дд дуладна, ардк бийд киитн урсад бәәнә. Удан тиигҗ уктҗ болхий? Өрәл час, час болад серж однач. Нөөрнь

Ут ПТР бууһан ардан чирсн, икәр муу-рсн бәәдлтә орад ирв.. .

—Хәәмнь, яһвч, гемтвч?

—Юн гихв, чамд. Теңгрин гем уга, муурад, өлсәд үкҗ йовнав,— болв.

дгҗ.

Блиндаж гидг юм үзжәсм эн. Хойр күн орад суухла, нань зә уга. Болв нанд йосн нк бәәшн болж, медгдв. Салькн үләхш, дүң-дүлә.

Борисенко намаг йоста кевәр тооҗана. Мөрнә мах тәвәд, иргд бәәсн котелокан тач авад, әрк өгчәнә.

—Әрк альдас авбч?

—Штаб эргхлә, олдх бәәдлтә,— болад инәҗәнә.

212

>Йнрин әрк уудго цаг. Болв хойр-һурв балһад оркув.

.Мах нджәнәв. Тәмк татад, таварлад суувв.

Борисенко көвүд талан һарч одла, духуцад, .унтҗ очв. Генткн күн серүләд бзәнә, серҗ чадҗахшив.

—Бос, таиахсиг тараһад хайчкҗ!—гиһәд оркв. Серн гихнь, Борисенко.

—Юн?

—Танахсиг тарачкж. Хойрнь шавтад йовҗ одв.

Нөр альд бәәхв. Үкс босад, хатрҗ авад.,-һарчанав. Взводтан өөрдәд ирүв, пулеметнь тер һазртан, манахс

•вөрнь.

—Юн болв?— гиж, йовнав.

—Дала юмн уга,— болж. негдгч отделенә командир

—Кен шавтв?

—Нем-ш хойр-һуроп мин хайв. |Мана ард .хаһрла.

"Генд бәәсн мана хойр көвүн. шавд харһж. бол-жана. «Тиим болтхал»,— гиҗ дотран зальврҗанав. Борисенкон блиндажд зөвәр. унтад оч кевтәв. гБас

тернь чиигтә билә. Цусн цардсн бәәдлтә. Хол сбөлңтәд, таг болад, •хамрас нусн һооҗад, тол-һа өвдәд, нүднәс пульмсн асхрад, бий цуг бәргдәд, күзүһән көндәҗ чад-

халдан, гүүлдән, бас нег селә авад, цаад бийднь күрч тогтнувидн. Бий невчк тәвгдси .болла.

Өдртнь көидрл уга цасн дер кевтхлә, дәкәд.бий бәр-

— А, хэ&мнь, тадн цугтан гемтәт, яһ гихв чамаг. тедү мет хәрү соңсад, үквч-әмдрвч взводтан бәәхәр

ухалад авчкув.

Сумкдм нег моһлцг мөрнә махн, нег бичкн игикр новла. Эмчәс эс болхла, әмд күн арһта гидг, эврән бийән эмнхәр шиидүв.

Связной көвүһән модн тал йовулад, һал түлүләд, нег котелокд мах чанулад, негнднь цә буслһулв. Белн болх-

.ла, көвүн күрч ирв.

һалд һаран ээһәд суужаһад, котелокас махинь һар-

һҗ көвүндән өгәд, шөлинь цугтнь халуһар уучкв. Дотр бий тинисн болад, амрад одв. Бичкн шикрән һарһж, авад, бичк-бичкнәр кемтлж хазад, котелокта цәәһән эклүв. һал болсн халун цә. Хоолд зальгх болһн улм сән болад бәәнә. Ууһад, чиләһәд ирхлә, көлсн ард-өмн уга

213

а-схрад бәәв. Бий тәвгдәд, хол сарулдад, цогц амрад

бәәв.

Тиигҗ нег бийән эмнж авлав.

8

Асхн болад ирв. Дәврхәр белдж, бәәнәвидн. Мана өмн Черенчицы гидг селән бәәнә. Түүнд иәәмдгч дивизин улс орхмҗ гиҗ келҗәнә.

Мана батальона штаб ик өндр деер бүүрлв. Өмн,. күсдундур дуунад селән. Селән күртл тиньгр, модн гих

юмн уга, һазрт цасн цәәһәд бәәнә.

Мана взводыг батальона штаб хәрүлх гиж үлдәв.

Манахс җивлдәд йовҗ одцхав. Хәәкрлдәд, шуугад орцхав. Г.ранат хайсн соңогдна, пулеметып, автоматын дун сөөһин аһарт җиңнәд, яр-яр гилдәд бәәцхәнә.

Штабан эргөд, йовад 'бәәцхәнәвидн. П1авта улс хә-

рәд ирҗ йовцхана. Хойр санитар шархинь бооһад, өөр бәәсн мөрн цанд суулһад тәвәд бәәнә.

Өмнәс ир-сн улсас сурхла, орад новҗ одцхав.гилдиә. Дән-өмнк кевтән шуугад бәәнә. Дәкәд ә-чимән тасрад одв. Манахс селәг авчтсв гиҗ ухалад, комбат мана взводт келҗәнә:

— Йовад, нөкд болтн. Әмтнь баһ, алдад орквзго.

Көвүдән көтлҗ авад һарув. Өмәрән, нег зун метрт күрәд ирхлә, ик гидг чагчм сала бәәҗ. Дорагшан дошлдад бууһад, давшад һарад ирүвидн.

Өмн селән үзгдәд бәәнә. Бас энд-тенд гермүд шатач-

ксн, эндәс сәәхн үзгдв. Цааранднь һарад йовхла, тиньгр тег, цаснь ик — күүнә белкүсцә.

Өөрдәд ирүвидн, Цасн деер маиахс, көөркс, бортал-

дад 'Кевтцхәнә. Өөгүрнь давлдвидн. Өмннь һарчксн, ардасм көвүд цувлдад оркв.

Манахс селә авчксн гиһәд, санамр йовсн, генткн өмнәс тарҗңнулад хаҗана. «Тарад кевттн!» — гиҗ хәәкрн киисүв. Мөлкәд, пулеметас пулемет тал одад, белн

болһчкад, альдаран хахинь эс медҗ чадад, көвүдтән келҗәнәв:

— Белн бәәтн. Кемр хортн үзгдхлә, әмд бичә тәвтн. Би өмәрән одад, манахс альд бәәхинь медҗ авнав.

Гүүһәд һарув. Гермүдт өёрдәд ирхлә, нег герин өмн

һарчкад, һурвн-дөрвн күн көлән аЛцалһҗ зогсад хаҗана. Деегүр сумн дуулад һарад одв, өкәҗ авад, бәәсәи һарһҗ гүүвв. Түрүн бәәсн гер тал күрәд нрүв. Хөрнһучн күн хурсн бәәнә.

Зөвәр халҗ одсн:

— Кемб? Командир бәәнү?— болҗанав.

214

Нег баһ лейтенант-һарч ирв.

Яһад үүнд бүгҗәхмт? Сслә юнгад эс аввт?

—Өөрдхҗәхш,— болҗана.

—Хортн альднь бәәнә? һурвн пулеметта -йоднав.

Альд'аран хахмб? ........ .

—- ‘Эн герәс наадкснь цугтан хортна.

Шуугад-керлдәд суудг цол уга. Командирт келҗә-

нәв: ! ‘

— Пулеметм тер кевтнә. Тана ца-брәсң. -гермүдин терзәр ханав. Тадн герин хойр талаһур гранат.хаяд дә-

мн орачдеегүр дүүгәд бәәнә. Нег сумн «диц»чг.иһәд белд йовон котелок - цоолад һарад одв. Болв. гиҗ-.. санад киисв/ Көндрл уга кевтнәв> Үкҗ гиҗ санад, дәкҗ.халго ■бәәвзго ги-ен ухан орҗа-яа,' " .......

Дәкҗ хаҗахш. Шүрүн-хамган хойр көл талан. хураһад, бийән тач авад, генткн «ольс» босад гүүҗәнәв. төв-

— Наадк гер мана, цаадкснь зуг теднә. Терз .бәрлдүлж, х-атн.

Мана көвүд халдҗана. Шатсн гермүдин хоорндаһур

Автедиатархаһад, маниг босхжахш. Хойр-һурвнь ,ша- втҗ оДсн, түңшлдәд кевтнә....

Гермүдин терзэр, һарч гүүсн тоотынь халдад кевтнәвидн. Юнчкүпь медгдсн уга, мана өмн ик хол биш бәәсн гериг эдн шатаэдсв.

Хойр-һурвн күн хәрү гүүһәд һарч йовна. Невинь бәрәд, төвлжәһәд, хаһад оркув, мөлкәд-киисәд бәәв. Гер шатхла, бидн альхн деер бәәсншң ил үзгдҗәнәвидн. Тиигәд, халда бәәтл ар бийәр хойр күн һарч йовна. Бәәдлнь, мана ард орж авад, гүрмим бидн өгхәр йовх кевтә. К®вүд өмәрән халдад бәәнә. Зәмлҗ су.уһад/ одак хойрин өмн йовсинь төвләд, хаһад оркв. Бүдрәд, киисәд бәәв..Шавтв-яһв. Ард йовснь үкс өргҗ авад, чирәд, хәрү һарв.-

Хойраһинь давхр авхар, төвләд авув, чавг дархар кииһән бәрәд орксн цагла, нурһарм ирэд модар -күн. цоксн болж-медгдв.-

Бу хагдв, һар чичрәд туссн уга, хоюрн чирлдәд йовҗ одв. Хәрү эргәд, көвүдән хәләҗәнәв. Мапах-с халда, зәрмяьүксн, зәрмнь шавтсн. Цөөрәд иржвидн.

215

Генткн нурһн дорагшапдм дуладсн болад ирв. Бәрҗ үзхлә — цусн. түрүн халун деер медгдсн уга бил•), цусн һарад толһа эргәд ирв.

Ииглдә бәәтл, мапа ардас пег рот шаху әмтн ирцхәв. Комапдиртнь альд юн бәәхинь кслҗ өгәд, бссы.

чадл уга, кевтәд бәәвв. Удл уга «ура!» гисн дуц еоцсгдв. Халдан-шууган.

Хәлән гнхлә, мана хойр көвүн плащ-палагк деер намаг кевтүләд чирҗ йовхнь үзгдв.

—Альдаран?

—Ә уга кевт. Эргндән снайпе-рмүд,— болцхав. Татлда-маажлта йовж.гүн сала һатлад, һарад мрх-

лә, салан цаа-һас лонр-һурв хав. Нег сумн толһа деегүр шуугад һарад одв. Үкс «иислдәд, чйрлдәд, штабд мрувцдн. К&мбатд юи болжахинь келж. өгв. Чирлдәд нег мөрн цанЫн өөр авч ирв. Хойр санитар шархим бооҗ. өгхәр түргүр ксвтүләд о-ркв. Хоорндан күүндҗәнә.

Негнь, шарх хәләчкәд, келҗәнә:

—Эңднь орад һарч оч. Бооһад тус уга.

—Үкс гиж йовулхм,— 'болад наадкнь адһв.

Дотр бийдм «кирд» гиһәд одв. Одал ардас орад, гес цүврүлад хайч1ксн бәәдлтә. Болв-ду һа-рчахшъв.

Ө©рм хойр 'кү кевтүлад, цанд маниг ачҗ авад һарв.

9

Өрүн өмн нег бнчкн селәнд ирүвидн. Ж,олач герүр орад Йовҗ одла, носилк бәрсн хойр күн һарч ирв. Не-

җәд-неҗәдәр зөөһәд герт орулв. Пол деер тәвчкәд һарч одцхав. Мана өмн бас тавн-зурһан улс бәәнә. Тёд-и эврән көләрп йовдг улс сууцхала.

Хонр эмч шархинь хәләһәд, эм тәвәд, бооһад һарһад бәәиә;На-маг ергод, негн талнь авад ирв.

— 'Хувцинь тәәлтп,— болҗана.

Санитармуд ирәд, өндәлһәд, өрмгим, гимнастерким,

киилтим тәәләд хаяд оркв. Эмч өкәһәд, хәләһәд, шарх

үзад:'

— Сүүһәснь өргтн,— болҗана.

Өргәд авцхав. Белкүсәр хорсад, тасрад унҗах кевтә өвдҗәнә. Санитармуд передовойд «эрстән һарч» гмһәд келчксн, эәһәд гесән хәләл уга, ик деегүр дөлиһәд бәэнәв.

Эмч шарх шинжләд уһаҗана.

—Эмч, эмч, альдаһурнһ сумн һарч?—болҗанав.

—Әәх юмн уга, хөвтә күн бәәҗч, хәврһәр һарч,— болҗана.

—Хәврһәр тисн? Передовойд санитармуд эрстнь һа-

216

рч гилә. Эндәһүр альд һарч,— болад гесн талан зааҗаиав.

—Тендәһүр һарсн юмн уга.

—Хә, йир,— болад иткҗәхшйв. Эмч келҗәнә:

—Эс иткҗәхлә, эврәк хәлә,— болжана.

Нүдән дорагшан буулһад, гесән хәләжәнәв.

йо, дәрк! Өмниь гесн бәәдг ормд ода ик өндр үзгд-

җонә. Хәләхлә, мини гесн. Цурдаһад һарч ирж.. Доргшан хәләхлә, кииси чиги үзгдхш. «Цар гестә, царцаха һуйта гидгнь одал энҗ»,— гиҗ санув.

Гесән энднь хәләҗ болшго болад, арһ уга, хойр һарари.илүв. Цоорсн-бәрсн юмн уга, бүрн-бүтн. «Санитар.муд яһад тиигәд келәд оркв»,— гиҗ дотран ухалҗа-

нав. Дегәд әәсн болв-яһв.

Эмч шарх уһаһад, эмнәд бооҗана.

— Әәх юмн уга,— болҗ эн келв,— болв күид шарх. Утхин ир деер торҗт. Хойр хавсна толһа уга, хойр нурһна толһа харһҗ. Невчк дора болсн болхинь нурһнь хуһрҗ одхмн бәәҗ. Ода төр уга. Зөвәр удан кевтхт. Тернь талын учр. Кедгән кесн — кевтәд эмнүлтн.

Келсн үгднь нкәр ханув. Адг-ядхдан сән амн үгкелв. ■Маңһдуртнь цап деер суулһҗ авад, күнд шавта хам-

тинь цааранднь авад һарв.

Бас нег арвн-арвн тавн дуунад нрхлә, селэн харһв.

Хойр-һурвп палатк болск юмна өөр авч ирәд маниг буулһчкв. Арһтань дошлдад, мөлклдәд палатк тал орлдҗ ■одцхав. Көндрж, -чаддгонь цасн деер үлдвидн. «Кезә ирж авпа»,— гих саната кевтнәвндн. Күн өөрдҗәхмн уга.

Зөвәр кевтәд, даарад бәэввпдн. Иигәд, хөвәсн цөкр-

жәсн цагла, цаһан халат өмссн күн ©өгүрм давад һарч йовна.

—Гостисв?

—Кемб?

Гүүһәд күрч ирв. Үзв, үзн таньв. Бас мана курсант.

— Чи бас орад нрвч? Үүр.чнь үүнд бәәнә, одҗ кел-

:пәв, байрлх,— болҗана.

Гүүһәд йовж. одв. Удсн уга, цаһан халат өм-ссн хойр күн аашна. Хәлон гихинь, хәлән гихлә... Убуш Манд-

жиев. Нүднәс цальград, бүлон нульмсн заядар асхрад

бәәв.

Увш нан деер ксвтн кннсәд, үмсәд, бас уульв. Удсн

217

кевтнәв1. Гедргән кевтдг арһ уга, түргүр кевтнәв. Эс гиҗ. хәврһәрн. Генткн энд-тенд «таиьпиш» гисн соңсгдв. .Нсмш селәнд бомб хайж йовна. Көлтә-һарта улс палаткас гүүлдәд |һарч одцхав, нанд арһ уга-, һазрт шахлдад, наалдад бәәнәв. Арһта болхи-нь, шурһад дорагшан орҗ одх санатав, арһ уга болад, һазрин көрсн деер кевтнәв.

Зөвәр удан болад, эрг-дург гиҗәтл Увш орҗ ирв. Нег хорма сухарь, нег котелак хаш авч ирв.

— Идҗә,— гиҗ келчкәд, һарад йовҗ одв.

Хотан идәд суунав. Дарунь нег котелок хар цә, нсг моһлцг шикр авч ирв. Цугинь идәд-ууһад, котелокинь цеврләд өгчкв.

Увш мини өөр кесгт суув. Ю-бисән күүндвидн. Түрүн өдрмүдт болсн дәәнд шавтсн бәәҗ. Ода полевой госпиталин комендантск взводын командир бәәдгж.. Мана кесг асурсантн-р шавтад давсар келв.

Асхн болад ирв. Дәиәд немш бомб хайҗана. Увш гүүһәд һарч одла. Дарунь хорү ирв.

— Хирургическ отделень бәәсн гериг хамхлад хайчкв,— болж. ирв. Арһта гисн эмчнрпь шав авцхаҗ.

Нам Манджиевән барадад, өөрнь бәәхәр седҗәсн мини ухам хүврәд бәәв. Увш келҗәнә:

— Мана бәәсн һазр ик әәмшгтә, хаалһ деер бәәнә. Немш өдрт һурв бомблна. Үүнд бәәж. болшго. Би чамаг цааранднь йовулдгин арһ хәәнәв.

Юуһан келхв, дурнь, эврән медх.

Маңһдур өрүнь, хот-хол ууһад дууосн хөөн Манджиев нег маши көөһәд авад ирв. Намаг носилкәр өргҗ тәвәд, өөрм бас әмт суулһв. Гөңгн шавта улс эврән суу- лдад-буулдад бәәцхәнә.

Аш сүүлднь, теврҗ үмсәд, Манджиев Увш һарарн дайлад үлдв. Машин гүүһәд һарв. Кесг-кесг йовад, асхн бүрүлин цагт нег балһснур орад ирв. Өндр герин өөр ирәд зогсв, һарта-көлтәнь гүүлдәд йовҗ одцхав, хойр ■күн маигин деер үлдвидн. Шофер әмт авад, маниг татад буулһчкад, гүүлгәд йовҗ одв.

Хоюрн цасн деер кевтнәвидн. Манит күн бас керглҗәхш. Бүрүл болад, баран үзтддгән уурад ирв. «һаза

өөгүрм бидн давҗ йовна. Дуудад хәәкрвидн. Хаҗиһәд күрч ирцхәв.

—Үүид ю -кеҗәнәт?

—Эс үзҗәнт, кевтнәвидн. Машинәс буулһад хайчкв, күн ирҗ авхш,—болҗанавидн.

Йовж. одцхала, удл уга носилктә улс ирәд, өргҗ-авад,

218

ардйь бәәси' нег 'утулң землянк бол-сн герт авч ирв. Бешин өөр авч одад буулһчкв.

Бешнь Ш'ин кесн бәәдлтә, утан-уурнь — цуг һарчана.

Әмтн гисн юмн дүүрң. Цуг шавта улс. Бидн хойр бешт шахлдад кевтн&видн.

Нег старшнна орҗ ирв. Үүднә өөр зогсад, үүрч йовсн мишгән буулһв, Хот-хол төгәҗ өгв. Нег хуһлм өдмг, пеҗәд бичкн колбаса. Күн болһнд өгәд тәвәд бәәнә.

Арһтань дәврлдәд хошадыг чигн авад йовҗ одна.

Ман хойрт тиигән дәврдг арһ уга. Шүлсән зальгад

кевтңәвидн. Мана өөр нег баахн көвүн билә. Нег һарнь боолһата. Тер эврә паекан авч ирәд идҗәнә. Бидн зөвәр жилвтәд хәләһәд орквидн-яһвиди. Хотан хавтхлҗ авад көвүн хәрү доврәд орв. Шуугад, түлклдә йовҗ, хәрү һарч.ирв. /Ма хойрт нежәд хөв колбаса, өдмг авч ирҗ өгв. Көөрк, ут наста бол, өр өвч көвүн бәәҗ.

Геси невчк теҗәл авс,н, дулан. Духуцад унтад одж.- видн. Серхлә, өр цәәҗ одҗ, күн уга, бас хоюрн үлдж,- видп., Алң болад кевтпәвидн. Әмтн яһсн болхв?

.Иигжәтл өцклдүрк старшина орҗ ирв.

— Тадн яһад үлдвт.?

.—,.-.Үлдв гисн. Әмтн яһв?.

• —г-Әмтн поездд суухар йовҗ одцхав.

— Нам гиһит. Ода бидн яһҗ вокзалд күрхмб? ....

Крестцы гидг тӨмр хаалһии станц болҗ һарв. Станцд бүкл поезд бүрдәгдҗәнә. В.агодын өөр авч ирэд, маниг буулһчкад, шофер кергәрн йовҗ одв.

Бас цасн деер кевтнәвидн. Ода маниг кен тач авхмб, дөң-нөкд болхмб? -Хәләһәд бәәхинь гөңгн шархта улс татлдад-мааҗлдад, вагонд сууҗацхана. Зәрм вагоһинь әмти эзләд авчксн, кү оруллго чигн бәәнә, Ю-күнь медгдҗәхш.

Ма.н тус бәәсн вагог нег баһ лейтенант һардад авчксн бәәнә. Зәрминь тәвнә, зәрминь тавхш. Шилтәд хәләхлә, таньдг күн болЖ медгдв. Дәкад хәләвв, мен, мана бригадын комвзвод.

— Баһ лейтенант!— гиһәд хәәкрҗәнәв. Еүүһәд күрч ирв, таньв.

Хәәмнь, яһснч энв? Көндрҗ чадшгойч?. -г\.-Уга. . ...

Хәрү вагон талан одад, һурвн-дөрвн көвүд авч ирәд сүвәһәс өргҗ маииг босхад, әрә гиҗ вагонд орулв.

21д

—■■Энд/мини ө®р кевтхмч,— гиж баһ лейтенапт кел-

жәно.

Мана күн вагона ахлач болад авчкж. Бслмарнь әмтән орулҗ авад, нань кү орулжахш. Интендантнр хотхол авч ирҗ йовна. Әмтән тоолад, мана ахлач күрх хот-

орулад авчкв.

һарад гүулгвидн. Улан вагонд түлкәд, чичәд чигн оркна. Даңшан чигн харһна. Элк-түргүр кевтнәв. Нурһж хуһрж одн гиһәд йовна.

Баһ лейтенантта ю-бисән күүндәд, үүнлә харһсн хөвдән байрлад йовв.

Мана өмн бәәсн Бологое станциг немш бомб хаид хамхлад хайчкҗ гижәнә. Маиһдур өрүнднь маниг Удөмля гидг станцд авч ирәд буулһв.

Белн мөрн цанмуд зогсжана. һурвад-дөрвәдәр суу-

лһж авад һарцхав. Гермүдәр авч ирж. кевтүлв. Бид)>< нег герт дөрвн күн иржвидн. Б-и һаицхарн күнд, наадкснь гөңгн шавта. Орад-һарад бәәцхәнә. Дулан ваговд йовсн, дулан герт орсн, фронтд үзтдәд уга бөөсн, хуурсн, ода хучад ха'йчкв. Кевтж-сууж болхш. Дәкәд, үвр...

Шархас үнр һарад алҗана. Үнр мини шархас һарчанаГ. Санчасть негл боосн, түүпә хөөн хәләгдәд уга.

Көвүд хот өгдг һазр хәохәр һарчана. Санчастьд мини туокар келтхә гиҗ суржанав. Шавим ядхдан боож. өгтхә.

Көвүд келж. Үдин хөөн хойр санитар ирәд, носил-кәр өргәд авв. Баньд авч ирв. Түрүләд толһа кирһх, сахлам хусх болж һарчана. Толһаг машинкәр дарунь таржннулад хайчкв. Сахл болхла... кесгәс нааран хусад уга, эцдән урһсн сахл болҗ һарчана. Тер учрар сахл

хусҗах баахн күүкп чирәг цугннь савцгин 'көөсор будчкв.

— Инм ик савц ювгад түркнәт?—гихлә, келжонә:.

— Иилһәс уга цугинь хусхмн. Дәкод, сән савң. Нооста һазр үлдәл уга, цу-гинь хусад, цааранднь

баньд орулв. Бас баахн күүкд улс носилким авч ирж. тәвәд, негл бичкн күүкд уһаҗахшн. ■бийим уһав. Сәнсәәхн йовтн, көөркс! Негл щин төрсн болж медгдв.

Түүнәс цааран һархла, шарх боодт өрә. Тенднь са-- нитарк, эмчнр шархнм хәләһәд, эм түркв, бооцхав. Цевр> хувц 6МСК9.

Цан деер суулһад, гертм авч ирв. Геримм күүкд күн кухняс на«нд хот авч ирж. Баел икәр байрлув. Адг-ядх- дан үнр һардгас хольжув. Күүнә махиа үнр һардгас...

Дәкод чигн бийән иддгәс... Амр-ад, духуцад унтад оджв. Нанд нам нигәд бәавчн болх гиҗ санҗанав. Хойр-һургг.

220

хопулҗаһад, маниг цанд суулһҗ авад, станцд хәрү авч прв. Поездд суулһҗ авад һарв.

Өрүн өрлә нег ик бал'һ1снд нрүвидн.

—Ямаран балһсмб?

—Кострома,— болжана.

һәәвһә холд иржвидн. Вагон болһн тал носилктә улс гүүлдж. йовна. Цаһан халат өмссн, баахн күүкд-берәд. Хойрнь ирәд намаг авад һарв. Өөрнь хойрнь дахчксн:

—Арһул, эвәрнь,— гилдәд йовна. Негнь күүнә толһа иләд, келж. йовна:

—Эмчнр сән, дарунь эдгҗ одхт.

Ухан-седкл дегдләд, байрар чееҗ дүүрәд, нүднәс заядар нульмсн асхрад йовна.

Шишлк сапнтарп автобуст суулһад, ик цаһац герүр авад ирцхәв. Өпдр цаһап залур авч ирод, кевтх улсиг

һазрт носилк деернь кевтүлв. Залын дунд ут стол бәәлә. Цаһан ааһс дала, булк тәвҗ. Гөңгн шавтань одж. сууһад, кофе кслгҗ уужана. Мапд баахн күукн халун кофе, бич;кн әмтахн цаһан булк авч ирж. бәрүлв. Күн бо-

чиндһн цаһан хувц өмскәд, молмлзад бәәдг улвта орн деср, көвкр цаһан дертә, кецү цаһан простыньта, деерә-

снь дулан көнҗл хучата. Кезәнә мартгдсн, уханд эс

орж. йовсн җирһл болв.

үнньчн, худлньчн медгдхш, увтад однач. Мел ода унтсп болнач, серүлнә. Хотуух кем болж. Ууҗ авчкад, дә-

кәд унтнач, дэкәд дарунь серүлчкнә. Тиигәд долан-арвн хонгт сө&һинь сө гилго, өдринь өдр гил уга нөөрсәд

бәәвв. Хойр-һурвн сард нөр-хол уга йовсн ода ирҗ дааҗ авчана.

Иим җирһл нанд альд учрхв! Эндәс нам көөвчн, шархан эдгтл, һаршго санатав. Нань юн кергтә? Сансн цуһар бәәнә. Хот-хоолнь сән, цевр-цер, хувцта, орта-дер-

тә. Цаһан саната эмчир, санитаркс. Дәкәд, госпиталин комиссар. Маниг түрүн авч ирхд комиссар ирәд документим бидн цуглулад авч одла. Тедп заагт мини партин кандидат гисн улан дегтр. Сүл дәәнә өмн партин членд орхар эрлһ өгсн, шавтад күрч ирси.

Ком-иссар, күн болһн тал ирәд, һарһсн ах кевтә^күр кеһәд суудмн. Альд, ямаран дәәнд орсан бидн келж. өгнәвидн. Дән ямаран болҗ йовхинь манд келҗ өгпа. Совинформбюрон сводк, газет, журнал. Алькинь келхвГ

’ 221

Чееҗ байсад, түргәр шаван эдгәҗ, хәрү фронтд одхар, зүткәд, зүркн хәәвән цокад бәәнә.

Зөвәр болад орксн цагла, эмч ирәд келҗәнә:

—■ Таниг йовулх болад бәәввидн. Шавта улс деердеерәснь ирлдәд бәәнә. Күнд шавта, түргәр эдгшго тоотынь цааран, хол тыл орулад йовулҗанавидн.

— Би йовшгов,— болҗанав.

Негдвәр болхла, фронтас холҗх санан уга. Хойрдхла, н-ааран ирсн улан вагог санчкхнь, киитн көлсн һарад, зүркн урсад бәонә. Тер даңшанд нурһн уйдад, тас-

рхдан күрәд зовасн.

— Болшго. Күләд эс йовулхлатн, эврән йовшгов,— болж, аздлжанав.

Дарунь комиссар ирв. Эвлжәнә. Гөңгн шавтань дала, энд эмнулх. Удан кевтх, күнд шавтаһинь хол тылд

авч одх.

Санад бәәхинь — болдг үг болҗана. КүңдТӘ күүнә үгд орлго бәәхлә, бас эвго. Яһдг-кегдг болвчн, нег мөсләд, зөвән ©гчәнәв.

Нег асхн бас 1саЯ‘Нтарн машинд суулһҗ авад, һарчана. Хәләхлә, пассажирок поезд зогсҗана.

— Эи поезд йовхмб?

'— Эн поезд. Передвижной госпиталь гиҗ келгднә,— •болж. баахн санитарк цәәлһв.

Поездд орад ирхлә, күн болһн орта-дертә, һәәвһә це-

вр-цер.

Сууҗ авад, Сивр альд бәәнәч гиһәд,. Һарад гүүлгвидн.

10

Поезд гүүһәд йовна. Төгәтә госпиталь бәәж. Крестцы балһснас ирсн әдләр болх гиһәд буцҗасн, Ода йам ик оцстан болҗ Һарчана. Күн болһн полкта-орта, цевр-цер ор-дертә, хот-хол сән, цаг-цагларн. Эмчнр эрглдәд йовад бәәнә, шарх эмнх, уһах, боох. Амрарнь келхд, йоста КОстромад бәәсн әдл госпиталь.

: €ө, нег станц деер ирәд, зөвәр зогсвидн. Мини өөр

нег аю һазра — Халун уснас,— көвүн йовла. Үүнә зүп ээмнь шавта. Нань төр уга, орад-һарад гүүһәд бәәнә.

:-Иовҗ одла, дарунь ирв.

—- Мооква тал йовх поезд бәәнә,— болҗана,— зулад хәрий-яһий.

—■ Чи йовж. чадҗанач, на-маг үзә эс бәәнчи, зулх

биш, эврән босҗ чадшгог? Цаасн уга йовхмч? -

. — Ямаран цаасн бәәдм. Шавта болхла, болад бәохугов.

222

Зөвәр' түурчәд бәәвүв. Бас дотраи санҗапав: ямаран сән болх билә! Хәрҗ ирәд, гертән эмнүләд кевтх. Эс гиж, госпиталь бәәдг болх, тенд одад эмнүлх. Элгн*еадн өөр, ямаран һәәвһә болх билә!

Көвүн зөвәр түүрчҗ бәәһәд, сум-кан үүрч авад босҗана.

— Нә, менд йов,— болҗана.

Өрк-бүлиннь хайг өгәд, күрсн цагтан мини тускар

зәңглхиг эрҗәнәв.

Иовҗ одв. Хәрү ирсн уга. Бәәдлнь сууһад әрлв. Госпиталин улс көвүг хәәлдҗәнә.

—Хәрх саната һарч одла,— болув.

—Альдаран?

—■ Мооква хәләһәд. Цааранднь гертән күрх төр һар-

һжала.

Дәкнәс һарад гүүлгвидн. Балһсд сөөднь харңһу, те- рз-үүднь хааһата. Фронт эргнд бәәснь цуһар тиим. ?үүнд бидн дасҗ одсн.

Асхн нәәмн часла нег балһспд өөрдәд ирүвидн. Генткп... нам алң болвидн... Дәәпә өмн цаг мет балһсн электроһаларн цәәһәд бәәв. Акад юмб. һалан юнгад эс хальчлҗ бәәхмб?

Мана вагонд ахлач йовсн күүкд күн цәәлһҗәнә:

— Э, көвүд, бичә өврәд бәәтн. Энтн Кировск гидг балһсн. Цааранднь цуһар иим, шамнь шаталһата. Дал- длна-хальчлна гих юмн уга.

Эн гергнә үг соңсад, чееҗ талваһад, байр махмудар' делгрәд бәәв. Яһсн өргн орн-нутгв| Кесг — дала һазринь хортн дәәлҗ авад, ик холд күрч самолетарн бомб

хайдг болвчн, цань кесг дала 'һазр кезәңк кевәрн, әәҗүргл уга бәәнә гидг! Ии-м ©ргн, эн зах уга һазрта орннутг кен диилдмб? Кен, тиимнь бәәнү? уга, тиимнь һазр деер одачн учрад уга!

Станцд ирәд зогсвидн. Дәрк әәлдг, элөктрогерл эң-

дән цәәһәд, өдрлә әдл кеһәд бәәнә. Мана көвүд һарлдад, көл-һаран тинилһәд йовлдад бәәцхәнә.

Иигә-тиигә бәәтл асхи хот авч ирҗәнә. Бас нег соньи хот өгчәнә: теңгрин ки. Күн болҗ амсҗ үзҗәсм эн. Не-

вчк нелңһр болсн тинм амтта, гем уга, идәд бәәҗ бол-

хмн.

Эмч цәәлһҗәнә: әвртә хот гиҗәнә. Мах идсн әдл бо-

лдгж., белск икәр бәәдгҗ.

Чавас! Мана һазрт бас тенгрин ки дала болдг билә. Түүг бичкдүд цуглулҗ авад, наадад суудг. Идҗ болдг, хот-хол гиҗ «ен санҗ бәәлә! Йосарнь авад хәләхлә,

чинрәрн махнла әдл болҗана. Чавас, аңхун гидг терлГ

223

Хаалһд дәкәд нег ик балһсн харһз. Мана поезд тосад, дала цаһан халат өмссн улс күрч ирцхәв. Маниг

буулһҗана. Носилкэр өргәд аацхав, баахн берәд-күүкд болсн улс. Сагар, эвлүнәр авч одад, машинд тәвәд, авад һарцхав. И-к гидг улан герт авч ирв. Өмн цагт школ боасн герт госпиталь кеҗ. Эн балһсн — Омск болҗһарв.

Вас Костромала әдл. Цевр-цер, сарул, дулан, седкл амр. Хот-хоолнь сән, өдр болһн тос, шикр өгнә. Өрүнасхн һурвад зүсн хот өгнә, үдләд—дөрвн зүсн.

Күнд шавта, эврән босҗ чаддго дөрвн күн нег өрәд бәәнәвидн. Хойрнь ШИН ИрСН, хойрнь емннь бәәж.. ШИ' нәс ирсн бидн бас өдр сө уга унтадл киисәд бәәнәвидн. һурвн долан хонгтан унтсн бийнь, нөр хаиж, өгчәхш. тер дотр бүкл сутктан көндрл уга гишң кевтх күн, унтхас нань керг уга.

Өөр,к хойр серглң-дерглң, нөөрән хаңһаһад авчксн бәәдлтә, негнь орс балалайкта, түүгән җиннүләд, дуулад кевтнә.

Хот авч ирнә. Бидн хойр умш унгһал уга идәд-уучк- навидн. Кергтә болхла, деернь кеж өгнә. Хошад ш©л, хо-

шад мах зәрмдән сурад авад оркиавидн.

Өмн бәәсн хойр — оңдан. Шөлән ууһад, иигсн-тииг- сн болҗаһад, капуст-бодицг өткн хамгинь үлдәһәд, шнңнинь ууһад, талткнад бәәцхәнә. Хойрдгч хотан бас серәһэр хатхад мерлдәд, тер-эн боллдад, дала юм үлдәч-

киә.

Дотрам санжанав: ода эн яһсн улс болхв, хот үрәһәд бәәдг? Олна хот үроһәд суух, әмтнәс юңгад эс ичдг

улсв?

Зөвәр бәоһәд орквидн. Нөр ханад, өдртнь газет, жур-

нал, дегтр умшдг болвидн. Палат болһнд өөр бәэсн

школын көвүд-күүкд ирдмя. Дегтр, журнал, газет эдн азч ирәд, умшҗ чаддтоднь умшж, өгцхәнә. Умшхнь эвран умшцхана.

Эн школын баһчуд икл сән көдл<мш кецхәнә. Дәкод,

эднә чирә һәәхәд суухд — йир юән, седкләр байрлад, тогтнад бәәнә. Эдн нам манд әвртә гндг эм болҗ икәр тус-

лжаиа.

Хәләһә бәәтл хот күрдг болад бәәв. Деернь немдгән уурвидн. Дәкәд нам, шөлән шиңшәд, далаһар -шилтл уга, дурн күрл уга бәәно.

Дотран санҗанав: ода эниь юн гисн учр болҗана? Идәд-ууһад, цадад ирснь эн болҗану? Бригадын сап-

часть үзсн «иар гесән» мартад хуурчв. Санан орад, көпҗлән секәд хәләҗәнәв. уул болсн ик цардһр гесн уга

болж, оч, агчад йозҗ одҗ. Болв одачн кезәңклә әдл

224

биш, хурняста— агчад, шннкән бүрдҗ новхнь эн болҗана. Иигәд, күүнә бәәдл һарад ирүвидн.

Мана өөр кевтсн Петя көвүн, домбран цокадл дуулад бәәдг. Үүнә барум көлнь ша-вта. түүгән матилһҗ, көндәж. чадхш. Генткн көлиь зовав.

Мана ах хирург Вера Ивановна ирж. хәләһәд, һарч

одв. Зөвәр болад тавн-зурһан эмчнр хурад ирцхәв. Көвүнә көл хәләлдәд, бәрҗ үзәд, хоорндан күүндәд

бәәцхәнә. Негнь келжәнә:

—Гем һазр авч йовна. Эрт деернь тәәрәд хайчкхмн. Наадкнь эврәһән келҗәнә:

—Баһ күн, харм. Ба-с невчк күләй. Эм өгхмн. Эс бо-

лхла, керчәд хайчкхас амрнь уга.

Мана Вера Ивановна көвүнәс суржана:

— Петя, эн эмчприн келсн үг сонса эс бәәнч? Яһи.й? Гсм һазр авхларн, иег көл биш бүкл цогцд күрч одхмн,—

болҗана.

Зовлң ик болад, Петян чирәпь көк кимр болж. од-

сн, маңнань көлстә, нүдпь анята, арань зуулһата.

— Петя, соңсҗаич? Яһий?

— Вера Ивановна,— гиҗ арһул көвүн келв.— Би

медҗәхшив. Танд нәәлҗәнәв. Эврән медтн. Танаһар болтха.

Вера Ивановна өкәһәд көвүнә көл илҗ үзәд, зөвәр тотхад зогсҗаһад келв:

—Нә, үүрмүд, дәкәд чигн нег бичкн һазр хәләй.

—Тана дурн,— боллдв.

Эмчнр йовҗ одцхав. Яһдг-<кегдг болвчн Вера Ивановнад ханҗ кевтв. Көпдрдго болвчн, көлтә болхла, сән. Тәәрәд хайчкна гисн басл хату. .

Вера Ивановна дөч күрч йовх өндр хо цаһан гергн. Күчр сәәхн заңта, өр өвч күн. Күн болһнла күүндәд,

шархннь иләд-далад, кезәдчн инәдтә-наадта йовна. Энд бәәсп улс эмчиг икәр күндлнә. Баһднь эк болсн, медәтәднь эгч болсн күн болҗ Вера Ивановна һарна.

II

Хавр болад ирв. Маниг носилкәр өргҗ авад, һаза кевтүлдмн. Удан, босл уга өрәд кевтсн, генткн һаза аһарт һархла, толһа эртәд, диинрәд, харһцн алдад бәәвв.

Цааранднь — дамшад, дасад ирүвидн. Шарх эдгәд, амнь татлдад, баһрад ирсәр эмчир келҗәнә. Герин эрс түшәд йовдг дасҗанав. Кевтн гиж, көл-һар агчҗ одсн, бас невчк җиих кергтә.

Босдг болад, эврән йовад, һарч ирдг һазрт күрүв.

Дәрк, дәрк! Байрлад, зүркн амар һарч одн гиҗ, хәәвән

225

цокв. Ямаран айта юмн, эврән һарч ирҗ чадна гидгтн?! Өмн цагт доран кеһәд, әмт дуудад суудг. Ода болхла, дурта цагтан орад-һарад бәәх! Иим ик элдү -байр

эндр ианд учрв!

Ңег ДӘ1КЖ госпиталин комиосар өөрәи кү дахулсн күрч ирв. Тавн кү цуглулҗ авад келҗәнә:

— Эн күн Сибзаводын парткомин элч. Таниг наар

гиҗ ирж. йовна. Заводын көдлмшчнрлә харһх керг. Зав'рдын элч цәәлһҗәнә. Завод невчк хашңгар йовад,

даалһвран күцәл ута бәәдгж.. Тегәд сурҗахнь: дәәнд мана церг яһж. дәәллдҗ йовхиг «елҗ өгәд, әмт невчк ичәх төр болҗ һарчана.

Маңһдуртнь манд дәәнә хувц өгчэнә. Өмсҗ авад, заводын илгәсн машинд сууһад, күрч ирүвидн. Ик клуб, әмтн дүүрн. Манд үг өгчәнә. Неҗәдәр босад дәәнд юн болдгиг, әмтн яһҗ дәәллдж йовх, хату-мөтүн тускар келҗ өгчәнәвидн.

Заводын партийн организацин сегләтр үг авад келҗәнә. Мана келси эпизодс давтад, фронтд салдсмуд эмән әрвлл уга, орн-нутган харсҗ йовхиг келв. Энд фронтас хол тылд бәәчкәд, өдрә зураһдн эс күцәсн, хоомаһар көдлсн — икл тидг эндү гиҗ товчлҗана.

Дакәд көдлмшч улс бослдв. Цуг келтдсиг зөвтә гиһәд, көдлмшән' ясрулх шмидвр һарһцхав.

Хург чилв. Бидн клубас һарувидн. Ик хО'л 'биш биилдг һазр бәәҗ. Өөрдвидн. Оркестр айс цокҗаиа. Баахн көвүд-күүкд теврлдҗ авад, бииләд бәәцхәнә.

Нанд эн бәәдл, өвртә темә үзсн әдл болж. медгдв.

Эн цагт, фронтд мана улсин улан цусн өдр сө уга асх-

рад, турглад гүүҗ йовх цагт оркестр цокад бииллдәд

бәәнә гисн икл эвго гиҗ дотран санҗанав.

Эн туокиг бийдән бәрҗ ядад, өөрк улстан келҗәнәв. Маниг һардж. йовсн лейтенант цәәлһҗәнә:

— Э, хәэмнь, энчн олна җирһл гидг юмн. Чини нүднд дәәнә бәәдл үзгдәд, эвго болҗа'снь тер. Эднчн фронт үзлү? Уга. Эднәнчн ухан өмнкәрн, хуучарн бәәх улс. Фронт хол, эднд медгддго төр. Арһ уга, җирһл — җирһләрн.

Хәрҗ ирәд, бас кесг ухалув. Тйим чигн болад бәәхмн. Эн баһчуд фронт-фронт пиһәд соңсха-с биш, үзҗмедәд уга. тиигхлә, эдн эврәһәрн, хуучарн җирһҗ бәә-

снь эн болжана.

12

Фронтас ирсн зәңг күнд болҗ — чееҗ зова®. Хортп мана нутгин аһуһар дәврәд, орад йовна. Тең һолд икл

226

дон болҗах. һолын барун амнд манахс күчтә. гмдгәр

нмнәсиь дәврәд, тулж. ишкәд зогсжах.

Совинформбюрон сводкд хальмг сержант Деликов Эрдиин тускар бичәтә. Эднә ча-сть хортыг зөвәр бәрәд бәәҗ. Эрдни Деликов баатр зөрг үзүлҗ. Эврәннь ПТР бууһар хаһад һурвн танк, кеог маши шатаж. Щавтад, улан цусан бара бәәсн бийнь хооран цухрсмн уга.

— Манахс хооран цухрдм биш!—гиҗ хәәкрәд, эрүл үлдсн ерәсн һарарн хаһад, дәкәд нег м.аши шатаж..

Эн баатрин үзүл-сн сүртә зөрг, олна келнд. а^лгдж. йовна;

Йовдг-һардг болсн нанд биидм чигн, әмтнд чигн амр

болҗана. Одх һазртан одад, ир.х дагтан ирәд, һәәһә

юмн.

Өөрк палаткд бәәсн әмтнлә таиьлдув. Кө.өркс, кесг күчр.күнд шавтань.,бас бәәҗ. Эдяә негнь —Иван Иванович’сидо.ров. Салдс, Москван эргнд.. бәәдг күнҗ. Бийнькөдлмшч, һарин эвтә, модна урч’

Ода, көөрк, шавта кевтнә. Хойр һарнь баһлцгарн уга.

Урч. күүнд хойр һар уга үлднә гидг ямаран кецү зовлң! Ә, дун уга. Кезәчн шуукрад кевтнә. Өөрнь сууһад, баран болад, кесг күүндүв. Өрк-<бүлтә болж, һарв. Герг-

тә, бас нанла әдл нег бичкн күүктә.

— Гер талан бичт бичвч?— гиж сурв.

—- Уга.

—- Юнгад?

—Тедниг зоваһад керг уга. Кенд би кергтә күн бол- җанав!—гиһәд. оркв,. нүднәснь нульмсн һарад бәәвә.

—Иван, Иван!—гиҗ хөрҗәнәв.— Гертнчн чамд дур-

— Тегәд яһад түүг өөлүләд б‘әәнәч!..Эрк биш гәнг ©г-

хм-н!—болҗанав.

— Кеог уга.Үкҗ гиһәд санад бәг,—ийгәд,кесг дәкҗ күүндәд, бичг бичх болҗ эвтәң орвидн. Уйдлһта кевәр

бичгинь бичәд, тәвәд орквидн.

Кевүн доран һарад кевтдг.. Н.ег дәкж. бо-схад һарһҗанав.. Тенднь одад шалврйнь’тәәлҗ .өтәд^ дәкәд тбвчлж. өгүв. Салдс невчк әмн орад, күүндәд суудг болв.

Ода яһҗ эврән Һарч ирдг дасхдм үүнд? Эн ухан нанд кезәчн орад бәәнә. Ухала-ухала бәәж. , утхңңь олад авв. Шалвртнь. ик гидг тбвч уйҗ өгәд/ утхар шуулад, амрар товч орад бәәм «нүд» наадк талнд һарһад, эврән тәәләд, эврәң товчлад бәәдгәр кежәнәвидн.

•Шидәд<бооһад кечкәд келҗәнәв;

— Нә, Иван/эврән дасҗ ав.

227.

Ахрхн хойр һарарн шалврнн хойр талкинь харһлдула бәәж. тәәләд оркв. Дәкәд товчлад оркв.

Көвүнә чирәнь уласн, ик байрта товчлад-тәәләд, тов- члад-тәәләд бәәв.

—Нә, Ивап, чамаг дахад би ода гүүһәд бәәшгов.

Эврәп йовад бәәхмч,— болад ачрх-сн болҗанав.

Гүүһәд новҗ одла. Дарунь хәрү күрч ирв.

—Болҗана!—болад хәәкрҗ йовна.— Болҗана!

Эн дуунд: «Күн болув!»— гисн болҗ нанд сонсгдв.

«Күн болув!».

Удл уга, бишгил хәрү ирҗәнә. Бичгиг бидн, уйдлһта, яһҗ дәәллдҗ йовсна туокар бичдг болвчн, ямаран бәәхинь нул уга ■бичләвидн. Иван эркн биш тиигҗ бичхмн гиж. бичүллә.

Ода ямаран хәрү ирсн болхв? Иван бийнь биш, би бас «Ж.ИГ-ҖИГ» гиһәд бәәнәв. Олн улст аальтань бас дала. Генткн чи нанд керг угач гиһәд бичәд оркхла, көвү-

нд икл зовлң.

Болв бичг нрсн. «Умший!»— болжанав. Иван бичгиг дер доран товж. оркад, егч бэәхш. һурвн өдр сурлдад, әрән гиж. өгв.

Конвертос һарһж авн, үкс гиһод эврән нүдәрн гүүлгәд оркув. Сән бичг болҗ һарв.

— Мә, умш,— болад дер деернь илдкәд тәвәд оркув.

Көвүн, көөрк, нүднь шумр болҗ одсн, гүүлгәд умшад оркв. Дәкн умшҗана. Арднь зопсад, ээ-м деегүрнь би бас

умшад бәәнәв.

Чеежд байр буслад бәәнә. Терлэд, тер! Ухата бер болх бәәдлт-э!

Умшҗ-умш>к, Иван орклад уульв.

— Иван, уульдв! Байрлх кергтә. Гергпчн ямаран соәхн заңта күн’ Чамд ямаран дурта! Көл-һар уга болвчв мрж. авнав гижәнолм!

Үүрм экрәд зогсв.

— Хәрүһинь бичхмн,— болжанав.

Сууһад хәрүһинь бичвидн. Байрлсан, седклднь хансан, эдгәд, эврәм ирхән бичвидн.

Түүнә хөөн Иван Иванович йоста залу болад бәәв. Инәдтә-наадта, шогч, әвртә залу бәәж..

Вера Ивановнад одад Ивана туокар келж. өгчәнәв.

—Дөн, болдг арһ мел угав?

—Бәәнә,— болҗана.— Басл ухала бәәнәв. Баһлцгии

хойр ясиг зааглад, карандаш эврән бәрҗ чаддг кеҗ

болхмн. Хөвнь болхла, ухрчн бәрҗ чадхмн. Зуг дәкнос операн кех кергтә. Эдгҗ одсп шаху һар. Дәкәд керчх кергтә.

228

— Тиигхлә, үг билү!

Ивандан ирәд келжәнәв. Амрад одв. Зовлңгинь басл нул уга цәәлһүв. Вера Ивановна икәр ицҗәхиг келүв.

—Вера Ивановна келхлә, ямаран төр! Керчүлнәв.

Әһархп угав, чи эврән зогсад хәлә. Ә һархн угав.

Удл уга операц кегдв. Дахҗ орсн угав, зуг тедүкн зогсад, иүдәрн кезә һарч ирхинь гердәд суувв.

Зөвәр удан болв. Аш сүүлднь, мана күүг хойр сүүһәснь дөннсн һарч ирцхәв, палаткднь авч оч кевтүлв.

Хойр һарнь боодһата.

—Өвдкүртә бәәжий?— болув.

—Келхм биш. Әмд мах шулад, авад хаяд бәәв. Зүркн мөсн болад ишкрәд бәәв. Болв бийән бәрәд, негчн

ду һарсн угав.

— Ода дарунь эдгҗ одх,— болж. әәтрүләд һарув. Цагпь ирхлә, боодһаһинь авв. Дэкәд бас хойр-һурв

дәкж. ясв. Иван И-ваиовичм эдтәд ирв. Эврон карандаш авад, гертән бичг бнчдг болад, залу болад бәәв, көөрк.

Удсн уга, гергнь ирәд, Ваняһан авад хәрж одв.

13

Мана госпиталнн өөр хол биш нег ик олн давхр ца-

һан гер бәәнә. Түүнд заводмудар көдлдг кесг берәд-күү-

кд бәәдг болж. һарв. Госпиталь төгәләд өндр хаша. Үүдәр һардг арһ уга, харул догшн. Болв арһта көвүд алдрад һарад бәәцхәв.

Асхн арвн негн часла эмчнр йовж хәләдг. Тедн һарч од.хла, зәрмнь җивлдәд, эрс давшад, йовж одцхадг. Манд деер өмсдг хувцн уга. Цаһан бөс шалврта, улан халат бәәх. тер биннь зармнь торч өгдмн бнш.

«Ол эргсн чон, тордт» гишн, зармнь бәргдәд ирцхәв.

Ерохин гидг нег шулун-шудрмг көвүн бәәдмн. Дежурн эмч бәрҗ авад, энүнә тускар ахлачнрт соңсхж. Нег тәвж. өгәд, хойр тәвж. өгәд эс болхла, салу өрәд орулж бәәлһв. Тернь түүрм саната юмн. Хотан ууж авчкад, өдрин дуусн дуулад кевтдмн.

Арһтань йовлдад бәәхлә, әмд улс, арһ угаснь бас седкл зүүлддг. Нег дәкж, дежурн эмч ерәсн көлтә, хойр

тайгар новдг кү бәрж авч нрв.

Эңдәс әмти өргәд һарһж. тендәс хәрү ирхлә, шат

бәәсн, түүгинь үзәд, эмч авчкж.

Көвүн ирәд шатан хәәнә. Олдхш. Тегэд, тайган дотрпь хайчкад хаша деерк моднас авад чирдәлдж. бәәх-

ләнь, бәрәд авч ирснь эн болҗана. Әмд күүнд юн эс үзгднә!

Столовд одҗ хот уудг болувидн. Тер улс хәләһәд

229

оркхла, хуучн-шиннь үзгдәд, йилһрәд бәәнә. Хуучн бәәсн улс хотан уданар татж ууһад, үгән күүндәд, ик урмд угаһар сууцхана. Шинәс ирснь болхла, үүд-түүд күргл уга, ховдглж ууһад, һаран өргчксн сууцхана. Тернь деернь немж өгтн гисн темдг.

Эдгәд, көл->һар о.рад ирсн улст балһс. орх ухан ор-

Иртыш һолар мана госпитальд түлә кех модн ирж. Түүг одж баржас буулһ.х учр болҗана. Үдин хотын хеөн госпитальд.көдлдг: улс цугтан .һарад йовҗана. Шавта улсас дөң-нөкд бол.хар седснь, эврә дурар йовтха гиҗәнә. Цуһар амрлдад одцхав, деер өмсдг салдс хувц өгчәнә. .

һолд ирәд, баржд бәәсн түла буулһҗанавидн; Ча-

вас, маңас ямаран: көдл-мш б.әәхв! Нәрхн-нәрхнәснь нежәд мод, эсклә хойр күн ңег мод.тдтлдад, чирлдәд һарһнавидн. Госпиталңн.улс күчлҗ бәэцхәиә.

Көдлмшән чиләһәд, хәрҗ ирцхәввидн. һурви костюм үлдәж авх болж күүндҗәнәвидн. Теднииь бултулчкад, наадксинь хамж авчодад өгәд хуурвидн.

һурвн хувцн!-Манд икд чбайр! Асхн болһн — һурвн күн хувц өм'сәд, һарад норҗ чадн лиҗәнә! тиигәд. дарадараһар балһс орад йовдг болувидн.

Өдрәр, үдин хотын хөөн йовхар седснь шалвр. гимнастерк хойр өмсәд,., бүсән б.үслч|ңәд, деерәсңь халат өмсчкдг. Шалврин шуңһрцг һуйдан звкчкдг.

Үдин хөөн Иртыш дотр бәәсн арлд маниг • авч ирҗ

эдгж бәәх. Зуг дунднь нег арвн долан мөңг.нә дүагә ша-

230

бәәнә; Дәкҗ дәәнд ордг арһ уга? Дәәсн ээҗ болсн теегтм ирҗ йовх. Эврән одж. харслһнд орх керг. Уснд ун-

сн темәнә эзнь 'күчтә гидг. Тиигхлә, олн заагт эврән бас Гювх керг.

Дәкәд... Ар Кавказ тал өердәд чигн оддг арһ харһх. Өрк-бүлән олҗ авад, тыл орулад йовулад орксн болхинь, нань һундтгуга билә. Түүнә хөөн седкл амр, дәәллдхд дөт болх.

— Тиигҗ чадштов,—'болж.анав.— Яһад болвчн хәрү фронтд йовдгар кеж үзтн.

Эмч буру гиҗәхш. Зуг яһж. эн шархиг эдгәдгнь медгдҗәхш.

Дарунь хойр-һурвн эмч авч ирж мини шарх үзүлв.

Омск гарнизона ах эмч, маштг хар залу ирв. Хәләһәд, далын арс тач үзәд, ах эмч келҗәнә:

—Эн барун даласнь арс шулҗ авад, шарх деернь

наахмн. Бәрлдәд, ниилж. одх зөвтэ.

—Зөвтәй?—болж. Вера Ивановна нанас суржана.

—Зөвтә.

Нөкәдүртнь намаг стол деер түргүр кевтүләд, операц кев. Далын арс шулад авчана. Утх түрүн орхла, «чис> гиһәд одла, цааранднь «кирд-кирд» тиснь сонсгдв. Мария Петровна, медәтә эмгн-санитарк, толһаһим иләд бәәнә.

Тагчг, ә һарчахшив. Арсинь шулж, авад, шарх деер

стол деер кевтүләд, цуглсн сернжл звәрнь татад авцхав. Вера Ивановна шуукрад бәәв:

—Бәрлдсмн уга,— гиҗәнә. Далын арсн сернжл дахад һарч ирж.

Тёр болад зогсвидн.

Цөөкн хонҗаһад гарнизона ах эмч докәд күрч ирв. Вера Ивановна намаг үзүлжәнә.

—Бәрлдж. өгсн угай?

—Уга,— болҗ Вера Ивановна келҗәпә.

Бийнь босҗ ирәд, хәврһин арс иләд, тач үзәд, меерләд, ах эмч келҗәнә:

—- Эн хажуһас арс шулж. авад, шархинь бүклднь халхлад, захарнь уйх кергтә. Эс гиж төр -күцҗ ө-гш уга.

Соңсад кевтнәв. Вера Ивановна сурҗана:

—Нэ, яһий, зөвтәй?

—Цөн өдр өгтн, ухалнав,— болҗанав.

23Г

— Кесн хөөн эрт кех кергтә, шав сәәнәр эдгэд уга, арсн нилх деер,— болҗ ах эмч селгвг өгчәно.

Хәрж. ирәд кесг ухалув. Хортн шурһад орад йовна, көлтә-һарта би ик холд эс болх бичкн шарх гиһэд кевт-

хмб?

Дәкәд... хәврһәс арсинь шулад авхла, ик шарх һарх.

Тернь кезә эдгхмб? Өмнклә әдл нааҗахш, шидхәр-уйхар

бәәх. Бас зовлн. Ткигәд бәәхлә, эндәс һарх цаг улмулм саагдад бон гиҗәнә.

Вера Ивановнад нрәд зөвән келҗәнәв.

—Күчәр операц кедг йоск манд уга,— гиҗәнә.—

Зөвән өгсн болхннь кеһэд хәләхмн бил-э.

—Ицг бәахий?

—Зәрмнь эдтнә, зэрмнь бэлхш.

Зөвән өгл уга, нурһндан бичкн шархта, нань мел эрүл күн болҗ һарув.

Нег асхн Вера Ивановнад одад хелжәнәв:

—Немш церг өмәрән ннргэд йовна. Би үүпд, эрүлдорул күи һольр-һольр гиһәд хара бәәнов. Әмтнәс ичҗ бәәнәв.

—Ода тсгәд яһий?

—Эдгв гнһод, йовулчктн.

—Болшго. Би эмч күмб, үзә^медә бәәҗ тиигж. чадш

угав. Таниг комиссьт орулад, һарһчкнав. Дәәнд йилһзс

уга одҗ чадш угат. Энд, тылд көдләд, бас фронтд тусан

үзүлхт.

Седкл харһж бэдхш. Дэкэд келжәнәв:

— Вера Ивановна, «батальон выздоравлнвання» гиж бәәнә, тиигән һарһчктн.

—Тернь юмб?

—Эрүл-дорул саната. зуг бичкн эрмдгта-эмнлһтә

улс бәәдг батальоп.

— ухалх ксрг, болад чпгн бәэх.

Тер батальоиа туокар одахн медүв. Дәәнәс хольҗсн, эмнлһ авдг, наад бншңкднь үрвәд церглдг һазрж.

Бас эврән дотраи ухалҗанав. һар-көл бүрн-бүтн, шарх дотр — бачм үзгдшго, эндәс алдрхла, яһад болвчн фронтд күрч болх гиҗ санжанав.

Үгдән күрәд, эмчнрлә селвлцәд, Вера Ивановна намаг «батальон выздоравливания» гпдг командд одх цаас өгв. Хувц-хуиран емсж авад, үүрмүдләрн мендләд, Вера Ивановнад седклин әрүн ханлт өргәд, Мария Петровнад нег махорк цаасн тәмкәр белг өгәд, госпиталяс һарад йовв.

Батальопа штабд күрч ирүв. Эмч күн орулж, авчана.

232

Өскәһән цокад, һаран чирмәҗ хаяд, өмннь дердәһәд зогсад оркув.

—Ямаран шалтгта күмт?

—Шалтг уга. Көл-һар эн.

—Тегад .мап тал таннг ю кеж илгәсмб?

—Кен медхв. Пересильнд йовулж. йовна болһлав.

—Мел өвдх юмн уга?

—Мел уга.

—Яһсн улсв, айстан әмт көөһәд йозулад бәәдг. Пе-

ресильн пунктд одхмт.

—Ханжанав.

Цаасан бнчүлж. авад, пересильн пунхтд ирүв. Тенднь аль-бис һазрас хурсн, госпитальмудас эдгәд һарси кесг улс бәәж.

Амрад одув. Ода эцд намат шархтаг эс шархтаг күи меддмн биш!

Асхн нег маГюр ирәд, пересильнд бәәсп улсиг хаша дәтр һарһҗ зогсаһад, команд өгчәнә:

— Гүн сурһульта, коммунмст улс өмәрән һартн. Арв-һар күи өмәрән һарад орквидн. Дахулад штаб

тал авад күрч ирв.

— Таниг Ташкент балһснд бәәсн воеино-педатогиче-

ск институтд сурһульд тәвхәр седҗәнәвндн,— болҗана. «Ода яһҗ алдрдг бәәсмб?» — болад, әмт чиңнәд бәәнәв. Неҗәдәр орулад, ю-’кү сурлдҗана. Нег көвүн кел-

жәнә: би партин кандидатд бәәнэв. Комиссар кслҗәно:

—Кандидат болшго. Амрад одув:

—Ү.р майор, би бас хандидятв.

—Нань кандидат улс бәэнү? Уга болҗ һарв.

—Төр уга,— гиж. майор келжәнә.— Эн хойриг Ново-

сибирск пехотн училитд бичтн.

Цань суусн лейтенант бичәд авад оркв.

Маңһдуртнь тавн-зурһан күп Новосибирск балһс орад һарвидн.

15

Новосибирскд күрч ирүвиди. Эҗү-шажу уга ик балһсп болж. медгдв. Училит Бердск балһсна экд, лагерьт Гкюҗ. Тиигән һарад йовувидн.

Строевой частьд ирәд цаасан өгчәнәвидн. Нег лейтенапт цаасим бидн умшад, ю-бис күүндәд, нанд кел-

ЖЛНә:

— Үр сержант, негдгч ротд одхмт.

233

_ үр гварди-и сержант,— болҗ, чиклжәнов. Лейтенант, шин үзҗәхм кевтә, эргүләд хәләж. оркад,

келжәнә:

—Төр уга юмн.

—Гвардии нер дэәнд орад, цусан асхад авлав. Төр-

тә,— болжапав.

Бас ормаһад, хәләҗ оркад:

—Та сержант юн болад үгцәд бәәнәт?

—. Тана-уха чиклж. .авхар» Дәкәд инәһәд номһрад:

—Нә, танаһар болтха, үр гвардии сержаит!

—Чик үг. Зөвтә үг келхлә, зү.ркн хандг-.

Энд, дәәнәс холд бәәх улст, цугтан йилһәс уга кевтә. Гвардия, гвардия биш, цаадк-наадкинь лейтенант медл уга бәәхм-яахм. Тиигҗ болшго.. Гвардия гисн гвардия

болжана!

Училищдән дәкәд.сурһуль яурч авад һарвидн.. Дәкнәс арвн кило*метрт г.үүлдәд, .элкәрн һазр дахад.мел-кл- длһн, гранат хаяд хәәкрлһн.ч-Цуг ь<еддг,:--дассн төр.

Экпәс авн бийән бәрәд, сурһулинь дасад бәәнәв. Зәрмдән комвзвод баахн шар көвүнлә зөвәр үгцәд авнав.

Намаг фронтас ирс-иг эн меднә. Наса.рнчн нанас ах биш.

Тегәд чигн невчк башрдна.

Түүгннь олзлх, бийән үзүлх санан нанд уга. Болв үг

деерәс үг һарч одад бәәнә. Нег дәкҗ, тактичеок сурһуль дасж. бәәһәд, команд өгчәнәвидн.

Хортн, тедү метр. Прицельн — тиим. Ахр очередәр,

хатн!— иим бәәдлтә команд өггднә. Түрүң дәәнд орсан

санад, хөөткинь бас тоолад орлцҗанав.

—Фронтд иим команд соңсгдхш. Командир үзсән зааж. өгнә. Наводчик бийнь медх кергтә: ямаран хол бәәхинь, яһж. хахинь.

—Тегәд, команд .дасад керт уга гиж санҗант,— гиҗ

лейтенант келв.

— Команд керг уга г-нж. келҗәхшмв. Зуг наврдчик бийнь сәәнәр меддгәр сурһхмн. Дәкәд командир пуле-

метын өөр йовад йовшго, салж. оддг чигн цаг харһна. Наводч.ик -кезәчн эврә пулеметтаһан. Наводчик бийнь сәәнәр номан дасх кергтә.

Эдү метәр хая-хая мөтклдәд авдвидн.

Училищд удан бәәсң угавидн. Дола-нәэм хонсн цагла, кеер занять кеж. йовхла, связноР гүүҗ ирв. Хәрҗ

иртхә гиҗ. Учринь би бодад медҗәнәв— маниг йовулжаснь эп.

Гүүлдәд ирхлә, әмтн үлү-дуту хувц-хунран, ор-дерән каптеркд авч ирәд өгчәнә. Көвүд хутхлдад бәәцхәнә.

234

«Фронтд йовулҗадгҗ»,— гиһәд «җирд» гисн зәнг һа-

рад ирв.

Зәрмнь амрад, бииләд-дуулад бәәнә. Зәрмнь һурнилдәд ду тасрҗ суулдв. Мини чееж. байрар дүүрв, яһдг болвчн фронтд өөрдх.

Асхнднь маниг вакзалд авч ирв. Ут гидг пассажирск поезд. Николай Брагин гидг багш-капитан манд йөрәлин үг келв. Шах-Назарова гмдг майор күүкд күн уульншугшад үлдв. Күүкд күн гидг терл — 'күн болһн харм

болжана.

Деед үзг хәләһәд поезд һарв. «Болад бәәв»,— гиһәд дотран санчкув. Зөвәр йовж. оркад, Свердловск балһснд ирәд, поездәс .маниг буулһж. авад, нег казармд авч

ирж хонулв.

Өрүнднь босад, хот-хол уусна хөөн, хаша дотр маниг зогсав. Дуудад, дуудад команд кеһәд һарһад бәәнә. Мана команд хөрн тавн күн, баһ лейтенант ахлачта. Сухой Лог гидг района центр орхмн болҗана.

Сухой Лог Свердловскас хөрн тавн дууна бәәж. Поездд сууһад күрч ирүвидп. Ирҗ йовх частин нериь: сурһулин стрелков бригад. Тиигж. мана цааснд бичәтә.

16

Сухой Лсг — зөвэр ик селән. Поездәс бууһад, дәәна кевәр зогсж авад, селәнүр тавшад, дуулад орад ирүви-

күүкд күүнәс дәәнә улс альд бәәхинь суржанавидн.

— Ода уга биший,— гиҗәнә.

— Яһсмб?

— Йовҗ одцхала.

Манд «учебно-стрелковая бригада»— гиж. бәәсн. Түүгәнл хәәһад бәәнәвидн. Бас улсас сурлдвидн. Часть бәо-

хиг күн медхш.

— Бәасн цагтан эн чонжд бәәдг билә,— болж. нег өвгн келҗәнә.

Орад хәләхлә, хойр давхр орн боәнә. Салдс улс бәәсн һазр! Орж. ирәд, орм эзләд, сумкан хаяд авчквидн.

Ода ядхдан унтх гер бәәпә. Тер тускнь сән. Хот-

хол? Альдас олдхмб?

Сурлда-медлдә бәәтл райвоенкомат бәәх болҗ һарчана. Яһвчн дәәнә зүүтә халх гиж санад, тазн күн восикомат хәәһәд һарвидн.

235

Тиигәд төөрә йовж., аш сүүлднь, олж. авувидн. Де-

журный лейтенантд цаасан үзүлҗәиәвидн.

— Тана ахлач тенд бәәнә,— болад үүд зааҗана.

Цокад орад ирүвидн. Нег стол, арднь лейтенант

сууна.

Мана команднр баһ лейтенант рапорт өгчәнә. Бидн

дотран ухалҗанавндн: «Эннь ода ямаран учрта бригад болҗахмб?»

Лейтенант рапорт соңсад, мана цаас умшҗана. Алң болад, мана ахлач сурҗана:

—Сурһулин стрелков бригад гисн тавт?

—Бив,— болҗ лейтенант келәд столыннь ардас һарчана. Сегдглзәд доһлад бәәнә. Шавта күн бәәдлтә.

—һанцхарн биләв, ода тадн ирсн йоста часть болҗ һарчанавидн,— болад лейтенант байрлад одв.

—Тенд чонҗ бәәнә, тиигән одхмт,— болв.

—Одад, орад авчквидн.

—Сән. Хот-хол кергтә болжахугов?

—Мел тиим, хот^хол бәәхлэ, ода деерән манд нань

бачм керг уга,— болж мана ахлач инәжәнә.

— Хот-хоолнь мана һара цаасн,— ги>к. келәд, лейтенант столыннь ард һарч суув.— Кедү күн болж һарча-

нат?

— Хөрн тавн.

Цаас бичәд өгчәнә. Склад альд бәәхннь зааж. өгв.

—Хот кедг һазр тегәд бәәдв?

—Чонжин өөгүр хәләтн, бәәх зөвтә.

һарад йовувидн. Складт ирәд, хот-хоолан авад,күрч нрүвидн.

—Нә, юн болв?— болҗ көвүд тослдв.

—Бәәнә, бәәнә!— болҗ мана ахлач шоглв.

Ик хол биш нег маштг цаһан гер бәәнә. Тиигән одхла, хот уудг гер болҗ һарв. Бешнь хамхрха. Болв дее-

рнь углата хәәсн бәәнә.

Күрз-суулһ олҗ авад, бёшән ясвидн. Унсн кирпичинь хәрү тәвәд, шалдад, һал түлвидн, Утан пүргәд, һал дәр-

гәд бәәв. Хотыг селҗ кех болад, түрүн хойр кү ахлач

тәвәд оркв.

Үүд-түүд күрсн уга, хот болв. Цугтан һаза һарад, зогслдад, тавшлдад хотдан ода'д, ууж авад, дууллдад

күрч ирүвидн.

Бидн эврән, нань ахлгч улс уга. Дурндан бәәҗ болхмн. Асхн болад ирхлә, әмтн тарад әрлж одв.

Өрүнднь босж, авад, дууллдад, тавшлдад хотдан од-

навидн. Нань кедг керг уга.

Зөвәр тиигәд бәәһәд оркувидн. һуч шаху салдс дее-.

236

рм бидн немәд иржәпә. Әмтн улм немх бәәдлтә. Тер болад, часть ахлачнр угаһар' бәәхмн биш, ахлачнр-коман- дкрмүд шиидх керг болҗана.

Эврә болдгарн хурад күүнджәнәвидн. Баһ лейтенант — ах нерту хүн болад, бригадын командир шиидгдв. Командир бәәхлә,— комиосар, штабин начальник кергтә. Часть бәәхлә — интендант кергтә, хот-хол авч ирх, әмт теткх. Командирмүд— батальона ахлачнр, санчасть бас һарх зөвтә.

Тиигәд бригадын штаб бүрдәһәд, яһдг-кегдг болвчн эврән ахлачнр болад авчкувидн.

Намаг, дәәнд орад ирсн, ик дадмгт санад, ирҗәх улст командир суңһҗана.

Иигәд эклвидн. һучн күүһән һарһж авад, тавшулад, дуулулад, занять кесн болад бәәнәв. Политрук Совинформбюрон сводк, газет авч ирәд, эднд умшж. огңә.

Деерм бидн немәд дәкәд зун .тәв һар күн — госпиталяс ирв. Батальоп болж. һарчана. Взводмуд кеһәд, взводын командирмүд тәвәд орквидн. Штабин начальник расписань кеһәд, зан,ять кедг болвидн.

Әмтн немлдәд ирәд бәәцхәнә. Йоста батальона то һарч йовна. Ротмуд бүрдәһәд авчкувидн. Мана көвүд цугтан ротын командирмүд болцхав. «Өсәд», «өргҗәд» йовнавидн.

Бидн, ахлач улс, чонҗас һарад, өөрнь бәәсн нег хойр өрәтә цаһан гер эзлҗ авад, унтдг болвидн.

Тер болад, «ахлачнр» болад каңкаҗатл, нег өрүн серхлә, дәрк, күн гисн юмн һаза шора-шорһлҗн. Хәләхлә — курсантнр. «Теңгр цокв»,—тилдәд мана көвүд ор-

малдад одцхав.

Нег капитан мана штабур ирҗәпә. Рапорт өгәд, маиа баһ лейтенантур үнмб-худлв гисәр хәләҗәнә.

— Бригадын командир, цаасан!—болҗ мана күн келҗәнә.

Улан-Удинск пулеметно-минометн училитәс ирсн курсантнр болж һарчана.

Кү тәвәд, военкоматд бәәсн йоста ахлач лейтенантан дуудулҗанавидн. Дарунь күрч ирв. Өмннь маниг тнитәд эврән ахлачнр бийән шиидҗ авад көдлҗәхиг соисад, лейтенант нам байрлад бәәлә. һанцхарн тер яахв? Кесг улс ирчксн, яһвчн көвүд көдлҗәнә.

«Одаиим дала күүг яахмб?» — гих бәәдлтә, лейтепант зөвәр түүрчәд бәәв.

Курсантнр авч ирсн капитанд лейтенант .келҗәнә:

:— Ман дотр танас ах дәәнә нертә күн уга. Та бригад толһалх зөвтә болж. һарчанат.

237

тернь зөвәр әәсн бәәдл һарад одв.

— үр лейтенант, биитн күргж, ирси күмб. КурсанТ' нран танд өгчкәд хәрү йовх зөвтәв.

Лейтенант хуухан мааҗад үлдв. Арһ уга, дәкәд ман-

дан келжәнә:

— Курсантнр орулж. автн!

Курсантнр рот, взвод болһарн бәәсн, амр юмн. Команд өгәд, зогсаһад, тоолад авад орквидн.

Зөвәр тиигәд зутрлдҗатл йоста командирмүд ирҗәнә. Подполковник, капитан ахта улс ирәд, штаб эзләд авчана. Лейтенантнр батаЛьона командир болчкв, Ба- тальон-батальоныг салһад, талдан селәнүр тәвҗәнә.

Нег курсантск батальонд би ротын командир болж.

тусв. Мана наадк көвүд бас тиим. Батальоһан авад, Знаменка гидг селәнд ирж. бәәрлвидн.

Бас манла әдл курсантнр. Таньлдвидн. Алексей Озор-

ник — маштг, нигт хар 'көвүн. Василий Галенков — цаһан нүдтә, шар үстә, өндр курсант. Епифан Нагаев,

шовһр хамрта, теглт нурһта, циигн әдл хар көвүн. Деерәс ирсн нег лейтенант комбат 'болв. Би ротын

ахлач саната. Курсантнрар взводын командир кеһәд,

зөвәр болад орквидн.

Бас нег өрүн босхла, дала әдл лейтенант, баһ лей-

тенант улс ирчксн бәәнә. Сурад-соңсхла — Свердловск училиш. чиләһәд, манд командир болхар ирцхәҗ.

тедн толһалад авв, бидн улм дорагшан цокгдад,

взводын командирин дарук болж. тусвидн. Йова-йовҗ, эврәннь төрскн ормдан ирж батрвидн.

Тиигҗ мана 93-ч бригад эклж бүрдв.

Йоста командирмүд ирчксн. Йоста сурһуль' эклв.

17

Деер-деернь әмтн немәд ирәд бәәнә. Дальний Востокас дала әдл усна цергт церглҗ йовсн матросмуд ирв. Мана курсантнр цуһар баһчуд, арвн нәомтә—хөрн хой- рта-һурвта. Моряк улс йоста бүдүн залус. Тавад-зурһад җилд усна цергт церглсн, уснас нань юм үзәд уга улс бәәдлтә.

Мана селәнд бас нег усна.цергә батальон ирж зогсв. Теднә ахлачнь, хамдан ирсн капитан күн. Наадк командирмүднь бас баһчуд. Мана командирмүдлә әдл.

Усна цергә хувцтаһан, көвүд хәрглдәд йовлдад бәә-

нә. Күүнә үг далаһар соңсҗахш. Асхн болад ирхлә, селәһәр тарлдад йовж. одцхана.

Мана өөр бәәсн нег ротд болсн йовдл. Ротын командир лейтенантд старшина ирәд, нег асхн рапорт өгчәиә.

238

_ Үр. лейтенант, ротд бәәх улсин тонь цуг бийнь йирн зурһан. Үлдснь — тавң.

—Үлдсн гисн?

—Ил бзәхиь.

—Наадкснь?

—Наадкснь селәһәр тарад әрлж.

Эдү иет рапорт асхн бол-һн гишң соисгддг. Нег сәнь ер цәәтл цугтан хәрәд күрч ирдг, өрүнднь — бүрн-бүтн. Тегәд чигнасхн өгчәх рапортд күн оньган өгдтобдлв.

Цагнь ирәд, уснацергә хувциг йовһн' цергәд сольх

•болжана. 1Чана гимнастерк, шалвр, пилотк. Моряк улс модьрун йовдл һарһҗана. Командирмүдин үг 'соНсҗ өгл уга, хувцан сольҗахш.. Үгд эс орж өгхләнь, капитанд

зәңг егч.

Капитан бийпь бас усна цергә, гилс-далс гиһәд бәәдг хувцта. Арһ уга — йосн бөк, хувцан бас сольх керг.

Нег дәкҗ. капитан 'бийй.ь ирәд, морской батальоныг цуглулад, өмйнь зогсад Ъркв. чК®вүдин еМн ‘авч, ирәд, йовһн цергә хувц тәвлДв.

Капитан келҗәиә:

•— Үүрмүд, айстан эвго йоВдл һарһад бәәҗ болш уга. Иосит — йосарнь бүрдәхмн. Үзҗәнт, би бас хувцан соль-

җанав.

Өмнән бәәсн хувц авад, эврәһән тәәлад, цергәг өмсв. Гилвс-далвс гидгнь уурад, эңгин командир бәәдл һарад бәәв.

Моря-к улсин арһнъ тасрв. Йовһн цергә хувц өмсәд, бас манла әдл болж. һарцхав.

18 •

Фронтас ирсн зәңг күнд болҗ, зүрк шарклулв. Хортн Тең һол һатлад, Сталинградт өөрдәд күрч нрцхәҗ, Бас нег әңгнь Ар Кавказин төмр хаалһ көеһәд, Кавказ-

ск, Армавир авад, Минвод балһснд өөрдсн зәңгтә.

Күүкд һарч-йовҗ чадв-угай? Эн нанд ик зовлң болҗана. Ода үкс гиһәд йовхинь, тйигән күрәд одж. болх-

мн. Теднән һазраснь көндәһәд йовулчксн болхнь, нань

керг уга билә. Тиигхлә, седкл төвкнүн дәәллдәд йовж

болх.

Мини сана теңгр соңсв-яһв, адһн-шидһн һарад йовҗанавидн. Асхн ора поездд ирж сууввидн. Поезд барун бийгшән авад һарв. Зәрмнь — Моздокск направлеиьд

күнд болсн, тингән авч йовдгҗ гиҗәнә. Зәрмнь келхләрн, Сталинградт манахс даңджах, тиигән гилднә.

Фронтд йовж. йовхңь ил. Зуг альдараннь? Сталинградт болхла, өссн-боссн эңкр теегм өөрхн. түүнә харслда-

239

нд орад ирхнь бас сән болхмн. Моздок тал болхла, Халун уснд өерхн. Гер-бүләс бас нег зәңгинь соңсҗ болх билә. Альдаранчн болг, зуг фронтд өөрдж. авхла, болх. Хортн яһад дәврәд, күүчәд орад йовна? Цокад унтраж.

бригад бүрдәд, бүкл корпус йовж. йовх болж. һарчана. Мана курсантнр, төрән меддг, эвтә-довта улс. Матросмуд күчтә, чиирг, өөрдәд авхинь таслад хайхмн. Инм улс

пэвнавидн.

Казань балһснд ирж. йовнавидн. Цааранднь — эндәс

көндрхлә, медгдх.

Көндрәд бәәввидн, медгдХ йовна. Шарту хәләһәд

һарчанавидн. М.оздок, эсклә Сталинград. Дигтә.һазртан

ирҗ йовнавидн.

Мана пулеметн взвод поездңн өөрк ватонд, посзд

хәрүлҗ йовна. Парбвозин ардк тендр.деер пулемет тәвчксн, өдр сө уга өөрнь әмтн сууна. Хортн нисәд ирсн цагт — пулеметар хаж көөх санан.

Вагонд мана батальона комиссар Каплан ирв. Маштг моһлцг хар залу. Знаменскд бәәхд үүнәс сән дәәнә хувцтань уга билә. Шин хувцн, бийднь уйсн, дигто-таг-

та, һал падрад бәәдмн. Хувцнь бийднь йнр зокж.

К&вүд шатр наачана. Ко-миссарт зә һарһҗ. өгцхәв. Наадв, шүүһәд бәәнә. Негинь босхад оркв, хойринь, һурвинь. Мини цусм халҗана. Бүкл взвод нег күүнд шүүгдәд суух, яһҗахмб?

Мини цаг ирҗәнә. Сууһад наачанав. Тоола,. торлца бәәҗ, шүүчкүв. Энчн нан тал ормаһад холәҗ оркад:

— Дәкәд нег!—гиҗәнә.

Дәкәд наадвидм. Дәкәд шүүч1күв.

— Гем уга нааддг бәәжч,— ‘болҗ-ана,— дәкәд нег. Шүүсн деерән зогсхар седҗәһәд, сурад бәәхләнь хә-

РҮ суувв. Кслжән-эв:

— Залу күн һурвн һундлта; гиж. келдг. Сүл наадн. Дәкәд шүүчкүв. Комиссар‘зөвәр һундад бәәв. Мана-

хс шуугад,’эврәһәм өргҗәнә.

Арһта нааддг болҗ шуүсн уга болхв. Юңгад гихлә

шатр мууһар нааддв. Дегтрчн, әмтнлә әдл умшдгов, теорий гидгәс хоосн. Айстан йрвулад бәәдг.

Комиссарин шүүгддг учрнь талдан. Кесг наадсн медәд йовҗана гиһәд, саглад йовна. Айстан анда-бунда йова бәәж. тоолсинь. тараһад хайчкад бәәнэв. Эс гиж дс-

гәд ик сана зүүһә йовҗ аштнь шүүгдсн. Бәәдлнь тинм

болҗана. Болв... болв, олна төлә наачахиг медәд, дседс бас дөң эс болсн болхипь.

240

СТАЛИНГРАДСК ФРОНТ Октябрин тавн

Шартуд күрч ирүвидн. Өмн үзг гидг эн— йосн хавр,

дулан, көк ноһан.

" 'Н)әнә көләс ирон зәң-г дегәдму бмш. Болв дала диилвр чигй'-уга. Үкс гих учр, укс гих! Мана дәәчнр фашистнрт гүрминь үзүлх! Мана барс болсн дәәчнр! Зус келәд, зааһад өгг, базһад авсан тәвхн угавидн, зааһад өгсинь

зәәлүлхн угавидн!

Октябрин арвн

Шартуһас һарад д©рв хонж. йовнавидн. Альдаран йовж. йовхнь медгджәхш. Хортн, төмр хаалһ көөһәд, өдрт хойр-һурв боуб хайдгҗ. Эндән тиньгр тег, аһар кек-- рәд, нег чигн үүлн уга бәәнә. Теднә нисдг машид адрад бәәдгҗ. Паласская Эльтон хойр станциг хамхлад хайчкҗ. Мана э-шелон ирхин өмн Эльтонд нег поезд деер

бомб хаяд, тараһад хайчкж. Зөвәр зогсад, әрә гнж. һарч

Гювувидн.

Октябрин арвн һурвн

Верблюд гидг станцд ирчкәд, арһ тасрад бәәв. Цааранднь поездәр йовҗ болшго болад, Йовһар һарувидн.

Өдр-сөөһин кемҗә .мартад хуурвидн. Өдрчн әдл, сө

чигн йовадл йовнавидн, йовадл. Сөөднь серүн болна,

Иовхла, көлсн асхрад баәнә, зогсад амрхао седхлә, көл-

хайжана. Көл элснд шурһад орж. одна, дәкәд татад авлач, дәкн булхад орж. одна.

Күүнәс чииргнь һазр деер уга. Өдр сө уга, хот-хол уга, амрлчкевтл уга кесг хонгт йовсн бийнь ам анһаж. нег күн үг сөрсн уга. Әмд күн арһта. Йовн йовҗ унтдг дасвидн. Нег эрәдт дөрвн күн. Хоор-хоорндан бүсәрн керәдлдәд авчанавидн. тиигәд йовн-йовтл элкн унтад

крнә. Дегәд духуцад нрхлә, күн цухрна, наадксан татад

серүлчкнә. Серҗ авад, докәд унтҗ авад һарна. Эдү метәр йовадл йовнавидн.

Эн — Ахтюба һолын көвә. Бас нсг серҗ оркад, эн-

дән шар элс, энд-тенд борлсн шарлж үзәд, кезәңк халь-

мг дууна айс генткп сантдв. Өөрксән татад серүлҗ оркад, генткн өргәд авчанав:

Актюбнн һолын успь

Агга цәәднь зокмжта...

241

Көвуд хоорндан хәләлдҗ оркад, намаг дал-ээмәрм цо-

кад ормалдад:

— Яһвч, хәамнь?—боллдҗана.

. _ — Эн һолын тускар һарсн сәәхн дун хальмг улст бәәдмн,— болжанав.

— Нарн дегәд халун, нарнд чамаг цокгдад гемтҗэнә бблһад,— гилдәд үүрмүд төвкив.

'Мадн деегүр немшнрин арвн тавн самолет нй&эд Йарч одв. Вербйюд ■станциг бомбджана. Ик хар утан. Иарад ирв, хамхлад хайчкв-яһв.

Эльтон станцд үзсн зург ода бийнь нүдндм үзгдәд бәәнә. һурвад давхр гермүд, школын герәс.хоосн эрсңь

оңһаһад үлдҗ. Бичкн-бичкн салу бәәдг гермүдәс һанцхн'бешнь трубатаһан үлдҗ:

•.•Герй-н ормд үлдсн бешмүд үзәд, үвлә Северо-Западн фронтд үзгдсн зургуд сангдв.

. . :Үвлин цаг. Мана н&гдгч ударн әәрм кесг селә-хррт-

нас. сулдхла. Селән, деревнь болһн бас-тиим билә..Гермүд уга, .зуг һаыдан бешмүд трубатаһан үлдсн бәәнә. Иим селә үзхнь, үсн босад, нурһй заратрад бәәнә. Үвлә тедн гермүдиг һарарп шатадг билә, ода үүнд бомб хаяд хамхлад, шатаһад хайҗана.

Иим бәәдл үзхинь цусн буслад, нүдн ‘Шатад, киш-ва хортнд үүлинь һартнь бәрүлх уханас нань ухан күүнә сёдклд орхш. Күрәд авийлә, күрәд!

■Мана' көвүд, муурсан медл уга, негл ухата йовна. Үкс ,гиж фронтд күрч, хортна хормаһас щүүрәд авхинь

гнсн эднә һанц күцл. Октябрин арвн зурһан

Верблюд станцас нег цөөкн километр һарчкад амр-

чанавидн. Йосн курорт! Ө-шуһу модн дотр төгрг мур

бәәнә. Түүнә -көвәд үдшләд, бийән, хувцан уһаһад, цәбоднцг чаняч идәд, нам йоста амрлт брлв,

’ Шалвр-киилгән уһаһад, модн деер өЛгәд, хагсаҗасн цагла, гепткн ик комаидирмүд ирв.

Мана ротын командир дейтенант ’ Невский гүүһәд, Дбклад кежәнә. Өмн йовсн генерал-лейтенант, һаран саҗад: «Амртп-амртн»,— болҗана. Бидн нүцкн, дердәлдәд зогсад бәәнәвидн.

Генерал һазрт сууһад келжәнә:

—Сән йовҗ ирцхәвт, дәәчнр?

—Йир сән,— гиҗ Невский хәрү өгв.

—Үр генерал-лейтенант, нег үг сурҗ болхий?—бо- лад Алексей Озорнин босҗана.

—Болх.

242

—Кезә бидн дәәно көлд күрхмб?

—Күрх дурн ик бәәнү?

—Йир ик, генерал. Күргәд өгит, шүүрәд авсвидн.

—Сән, дәәчнр, ханҗанав. Танла әдл цергә күн нем-

шиг диилҗ чадҗапа,— болж генерал келв.

Генерал, өөрнь йовсн улсан дахулад, цааран Йовҗ одв. Тедниг һарһад Невокий бас дахлдв.

Бидн дотран күүнджәнәвидн:

—Генерал-лейтенант. Кен күн болхмб?

—Энтн мана ах эзн гидг эн.

—Сталинград тал маниг эргүлнә гндг эн.

—Мөн, Сталинградт ирнә гидг эн!

Иигәд шуугҗатл комрот хәрү ирв.

— Одак генерал кен күүһинь медҗәнт?— болҗ эн эклв.

—Уга.

—Мана командарм.

—Альк әәрм, кен гидг күмб?

—Ж,ирн дөрвдгч, Генерал-лейтенант Шумнлов.

—Сталинград?

—Сталинград.

—Даешъ Сталинград!—гилдәд көвүд шуугад бәәв.

Тер ормдан бүкл өдрин дуусн бәәввидн. Өөмәд, унтж. авад, йоста гидг амрлһн болв. Нарн сууһад ирв.

Октябрин арвн долан

Грачи гидг селәнд ирүвидн. Зүркн шарклад бәәдг зәңг соңсгдв. Эңкр Элстим — хортн авчкҗ. Элстм, Элстм! Эл-кн урсад бәәв. Элкн урсад!

Элстм, сәәхн иньгм. Элвг теегм — хотл балһсм, элдү сәәхн Хальмт реопубликм! Ишкә гермүдәс экләд өссн балһсм, Элст!

Минь одахн, 1940 җилин февраль сард болсн хальмг бичәчнрин съездт чини тускар, Элст, босж -би үг келлүс. Ке сәәхн шар цоохр бәәшңгүдтчн байрлад, кесг олп цикол-техникумсичн өврәд, келәр күргәд олнд үзүлхәр седләв. Зуг келнә үг тиигхд күрч өгсн уга билә.

Цаһан элсн деер өсәд-боссн, Элстм минй, цаган дахад йоста сәәхн балһсн боллач. Чама-һан дахад бидн, олн баһчуднь сурһульта-эрдмтә, эрүл-дорул, инәдтә-наа- дта йовлавидн.

үвләһә, Северо-Западн фронтас би чамд бичләв: кө- вүд-күүкдчн, Хальмг республик, көөсәи күцәд, дәәсән дәәләд ирх. Тер цагт хуучна йосар, үрдән тосж. авад, лдәһән тәвәд, цә-боорцган буслһад, долан-долан дөчн

йисн хонгтан нәр кехвидн гиҗ бичләв.

243

Зуг тер өмнән тәвсн хөвән күцәһәд угав. Үвлә Старая Русь балһсна өөр шавтад, Омск — Новосибирск күрч щаван эмнүләд, ода хәрү фронтд ирж, йовхм эн. Зуг Элст, Хальмг республикм, 'медтн: орн-нутгин төлә, танан

хортнас харсж авхин төлә әмән, цусан әрвлхн угав. Сүл әм.схл куртл тананнь телә ноолдхв,-йовхв!

Киевин, Минскнн, Севастополин улсин хордлт ода ирҗ мини экнд хадгдв. Тер ‘балһсд хортн авсиг соңсхла, хорн буслад бәәдг билә. 7едниг харсхин төлә кен болвчн әмән әрвлш уга. Болв эврә һарсн, өссн-боссн һазр

гидгтн кучр юмн бәәҗлә’ Манд, дәәнә улст, андһар тәвдг йосн бәәнә. Цергтән

летмуд ман деегүр нислдәдл бәәнә. Минь ода Иҗлин телтр хәләһәд 47 машин нисҗ одв. Одал тенд манах-

син мууд күрч йовдг болхмн. Иҗләр йовж йовсн нег ке-

рм, маниг хәләһә бәәтл, хортн шатач1кв. Кесг улс йовсн, һәрәдәд.уснд бууцхав. Чавас, манд дөн. болдг арһ уга. Усчад одн гихлә, хол, йовһн цергт йирин уснд усчдг зерзев уга.

Болв пристань талас хойр-һурвн оңһц керм тал һарв. Старица гидг селәнд зогсҗанавидн. Нег фронтас ир-

сн шавта залу өңгрҗ одө. Нүкинь одж. малтҗ өгвндн.

Октябрин хөрн негн

Красноармейск селәнд ирүвидн. Нег нәәртә йовдл болв. Үүнәс ик хол биш, арвн-арвн хойр дуунад садта-мод- та һазрт амрчанавидн. Модн дотраһур һахас гүүлдәд бәәнә. Кеог хонгта-н хот-хол уга йовх улст җилв күрчо-

нә: Генткн бууһин ә һарв, холән гихинь, мана нег көвүн нег һахан кичг хаһад унһачкҗ. Түүгән өвчн гиҗәхлә, маниг босхад, Красноармейок хәләһәд авад һарснь эн.

Эн селәнд маниг орн цацу, немш селәнд бомб хайв. Мапа пулеметн рот тергтәвидн. Тергдән өөр бәәсн герин хоша дотр көөһәд орулвидн. Герт орж, ирхлә, әмтә күн уга, цуһар бултж одсн бәәдлтә.

244

Манд ямаран төр, һахаһан өвчәд, бешинь түләд, пк

кастрюльд махипь чанвидн. Тиигж. нег чон гес һарвидн. Махан идсн, швлон уусн,- шүдәп шигшләд суухла,

^ид-тендәс әмтн ирлдв. Мана цсрг Орша балһс авсн

зәңгтә. Дәкәд Харыковиг бүслчкж. гилдҗәнә. Сән зәңг! Хальмг һэзрт бәәдг Садовк селэнәс дааснг жирн дуу-

яад көөһәд һарһчкҗ гилдҗәнә. Сән, ййр сән зәнг.Чикнә

хуҗр ханж. өгхш. Эдү мет зәңг өдр болһи соцсгдҗах

болтха!

Немш самолет ман деер цаас ханв. Түрүн цаасинь умшҗасм эн. Дөрвлҗн улан цаасн. Мана цергә арвн зурһан кел бәргдсн күүнә һарта. Немшт -орҗ өгтн гих зөвтә цаас бичҗ., Хотнь сән, унтх-дерлх белн, амрарнь келхд, күчтә сәәхн җирһҗәхәр бичҗ бәәцхәнә.

Эн цаасн — пропуак болҗ һарчана. Немш тал орҗ •әгәд, эн паас үзүлхлә, тедн тосад авад бэәхмҗ. Цаарандиь бичәтә бәәнә — цаасн угаһарчн иртн,*— болҗана. Зуг келх үгнь иим: «Шты-к в землю, Сталин капут».

Умшҗ оркад, мана көвүд шог кеҗ сууцхана. Негнь кслҗәнә:

—һәәһә нимгн, җөөлн цаасн -бәәж, һазаран һархд

дөт.

—Басл генн-мекч улс,— гиҗ Костя Катаев эклв,—

бичсн гболһинь иткәд суух гиҗ санҗ бәәх кевтә. .

— «Капут» болх, зуг теднд. Күрод авийл, күрәд,

«ишванрин зеткринь һартнь бәрүлхвидн,—болҗ Ли-

венцов аралдв.

— Бәрәнд бәргдҗ, мууһан үзхин ормд, арһ тасрхла, бийән хаһад үксн деер,— гиҗ Овинцов келҗәнә.

Октябрин хөрн һурвн

Бекетовк селәнд ирүвидн. Хойр давхр цаһан школд ■бәәнәвидн. Митинг болв. Куликов бидн хойрт, өминь

дәәмд орсн улс гиһәд, үг өгв. Үгән келәд, сүүләрнь андһар тәвүвидң. Бууһин цө үмсәд, келсн үг: «Әмд бәәҗ эн селмән алдш угав. Фашмстнр үзҗ аллго бәәштов».

•Эндр Ленинә Коммуна ;партнн членд орх эрлһ орулҗ өгүв. «Кемрҗән эн дәәнд орад, үксн цагтм, коммуни.ст, билэ гиһәд тоол.тн»,— гисн үгмүд түүнд йовна.

Партьд орхдм әвртә улс нанд даалһвр огв. Эдпә нерпь иим:

Голдобин Федор Филиппович, 1939 җиләс наарап партин члеп, партбилетин № 2492719. Мапа ротын политрук.

Шапиро Наум Соломонович, 1932 җиләс партин ялен, партбилетин № 2312715. -

245

Кузьминых Петр Федорович, 1932 жиләс партин члеп.

партбилетиннь № 2050871.

Энкр үүрмүд, әрүн ханлт өргҗәнәв! Әмд Йовх насндан тана чирә улалһхн угав.партин член нерән һутахн угав! Итктн нанд, итктн!

Октябрин хөрн дервн

Цагнь ирв! 2>ндр дәәнд оржанавидн. Мана доладгч йовһн цергә корпус, дәкәд хойр дивизь дәврхмн. Мана дәврлһнд 190 «катюш», 70 күид тов дөң болхмн.

Октябрин һучн

Мана частиг — дәәнәс һарһҗ авад, амрлһнд тәвҗәнә. Болсн долан хонга дәәллдлһ бичх болж. һарчанав.

Долан хонг. Бүкл кесг жил болҗ медгдв! Зуг адһх-

мн биш, дара-дараһарнь.

Хөрн һурвдгч асхн маниг окопд авч ирв. Мапа часть

— 93 отдельн стрелков бригад нертә, доладгч йовһн' цергә корпус, 64 әәрмд орҗана. Бригадын командир Галай, корнусин — Горячев, әәрмин — Шумилов.

Өрүн өрлә альдаран дәврхинь зааж өгчәнә. Өмп нег өпдр бәәнә — 95,9 гидг темдгтә. Эн өндр эзлж. авх —

мана эркн төр.

Мана көвүд ә-чимә тасрад, өмнк төрән күцәхнн арһ ухалҗах бәәдл һарчана. Мана бригад, цуг корпус — дәәнә училищин курсантнр болн усна цергәс ирсн улсас бүрдсн юмн. Амрарнь келхд, барс әдл улс. Мел өөлтг уга, келсит күцәхл улс.

Усна цергә улс зөргтәһинь олн-әмтн йирин меддг. Болв дораһур шинжлә бәәнәв.

Уралд, мана бригад бүрдҗәхд, эн морякуд ирсинь бас саннав. Эврә хувцта ирцхәлә. Мана йовһи цергә хувц өмстхә гихлә, өмсж өгл уга кесг шууга татла.

Ода дән эклхин өмн, эдн, арһул гимнастерк-киилгән тәәлҗ хаяд, тельняшк киилгтәһән үлдәд, пилотксан ;ха: яд, эврә махлаһан толһа деерән тохад авчкв. Манд мел шин противогаз өгсн. Түүнә дотрк противогазинь авч хаяд, сумкднь сум дүрж авад, белн-зелн болад одцхав.

Генткн ард бәәсн товс экләд хав. Толһа деегүр товин сумн җиигәд һарад, өмн бәәсн фашистнрин окоп деер тусад, каачад хаяд бәәнә. «Катюш» күүкн бас эклҗәнә.

Зер-зев гидг эн! Зөвәр олн сум ха-Йна, мел өөр-өөрнь хаһрна. Түүнд харһснь — төмр-чолун болвчн, хәәлод, урсад, тарад хуурхмн.

Аш сүүлднь, ра*кет хайгджана. Дәврх цаг болв гисн

докъян. «Өнр Төрскнәннь төлә’— гиһәд политрук Гол-

249

добин, пистулан һартан бә.рсн, түрүләд босҗана. Би дахлдн; босҗанав. Окопас һәрәдҗ һарад, көвүд дахлдҗана. Мана моряк улс бууһан өмиән бәрчксн хатрад һарв.Теднәс мана курсантнр үлдҗ йовхш. Бууһан бәрсн, пулеметан чирсн, боссн кевтән гүүлдәд йовна. Сумн гисн юмн хур кевтә шаргад, толһа дее.гүр шуугад һарад

вад, зууньрад. гүүлдәд йовна.

Немшин окопд.зун тәвн у.етр үлдсн цагла. нег.күн кевтә цугтан «ура!» гиһәд хәәкрәд, үкн гүүхәрн хортна окопд күрәд. ирүвидн. Немшнр тесҗ чад£-д,.һарлдад .зул- цхав. һарад эулсинь бууһар, пулеметар хаһад, зәрминь

шааһад, бууһин хундгар ..цокад, һар бәрлдән болҗ-ана. •Туүсн кевтән өмн йовсн федор Дхэлдобин окрпд зогсл уга, һәрәдҗ һарад, «өмәрән!» — тиҗ хәәкрәд. .гүүв.

Хойр-һурв ишкчңәд, нәәхләд киисв. Арднь йовсн би,; үкс

туссн уга. Бу сумлдг цол уга, өмнәснь җидә5рң-:дәврүв.

Ж.ИД. хортна махмудт «булд» гиһәд орад одв,:-хәрү татҗ

автл, толһаһарм күнд юмн цокад оркв. Әмндән . күрсн күн бек ‘болдг. Толһа эргәд киисн йовҗ өмнәснь авад, теврн:-кинсүв..Муурад, һаран алдн гиҗ йовсн цагла, нан деер кевтсн хортп генткн хооран чиргдәд һарад одв.

;Хәлән гихнь. Вася Галевков хойр көләснь авчксн чи-

рәд һарч йовхнь үзгдв. Босад ирхлә, Вася келҗәнә:

— Хорха кевтә окопин булңгудар бултҗ одснь бәәнә. Зүн траншей талас арв һар немшнр һарад зулҗ йов-

на. һазрт кевтсн бууһан -авад, төвлҗәһәд хаһад ■ •орксн, негнь дәәвлҗ бәәһәд, киисәд одв. Вася окопдҗевтсн пемш һар пулемет авад, теднә ардаснь көөҗ хав. Ик зунь

мөлкәд-киисәд бәәцхәв. Болв тавн-зурһан күн =тарвалдад һарад одцхав.

Түрүн окопинь цеврләд авад орквидн. Дәкәд, хойрдгчднь күрх керг. Ард үлдсн пулеметмудан тач авад, окопин деернь тэвәд, шавтсна шавинь боолдад, белн болҗ бедрлдвидн. Зуг комиссар Голдобин үкәд, седклдм гем ©.гв. Партьд орхдм даавр ианд өгсн партбилетннь, наадк цаасинь хав.тхлҗ авад, дааран дәврх болад авч-кув.

247

Коммунист нерән дәәнд батлҗах күп, Голдобии хсвтә: «Эңкр Терскнә төлә!» — гиж. хәокрәд, комиссариннь пистул бәрәд босжапав.

лойрдгч траишейнь ик өөдмнм девснд бәәнә. Дегц босад, хаддад туүлдвидн. Болв түрүн халун цагинә? бблҗахш. Фаишстнр маниг хорһлҗар цутхад, кевтүлэд бәәв. Бууһни, автоматын, пулеметын сумн гиси юми шаргад алжана. Толһа һатцас ирсн товин сумн мана

кевтси һазр саичәд бәәнә. Арв һар таик һарч ирәд бас хаһад әмид күрчәнә. Тернь баһдад хөр һар самолет һарч ирәд, дәврҗ. йовсн церг деер бомб хайҗана.

Өмн, ард, өөр бомб, товин‘суми хаһрад, һазр смичәд. хаяд бәәнә. Шрапнель гидг товин сумн акад болдг. һазрт күрл уга хаһрад, дала түмн осколкс аһарт бөкүн мет гиинэд, дуулад бәәцхәпә. То-тһа деерм нег дакҗ гиинҗ бәәһәд, хойр осколк ирәд ээм деер тусад, өрмгим шуучад! хаяд оркв, махмудт күрсн уга.

Барун бийдм Костя Катасв пулеметын ард ксвтнә. Әрә арвн 'иәам күрсн Костя, курсант. Негхәлон гихпь^ толһаһан доргшан кечкэд, хортн тал хәләл уга, хаһад сууна. Минь эц цагла фа-шистнр хәрү даврҗан».

Гүүж. одад, өөрпь кевтәд келж.әнав:

—Костя, адьдарац хзжанач?

—Хортн тал.

—-Халәл уга?

;— толһа ендәлһжәхш.

—Костя, иигҗ хадмн’— пулеметывь авад, дәврсн улсин өмнәс хаҗанав. Хойр-һурвмь унад одв.

—тусж. одв!—бодҗ Костя хәакрҗәнә.

—Тсрлм тер, хәләһәд ха; — болад пулеметынъ хәрү

өгчуиәв:

Хортыг зөвәр өөрдхж оркад, ком-рот -хаәкрҗәнз: «Төрскнә төлә, өмарэн!»

Бас 'бослдад гүүлдвидн. Халдан, шаалдан, фашистпр тесж. чадад, хәрү-цухрж гүүлдв.

Улмтад манахс ардаснь кеөлдв. Хәврһәс хонр пулеМетын сумн харү цокад, кевтүләд бәәв. Кевтсн ормдан бички күрзәрн Һазр малтад, һазр элкдж. бәәнәвидп. Ге-

нткн, нег һучн-дёчн метр өмц кевтсн комрот нерим ке-

ләд хәәкрж.әнә. Дууһинь сонсад, босж. авад’ гүүһәд һа-

рув. Зергләд ирлһнлә, толһаһарм нег юмн цокад орк-в. Комротын өөр киисүв.

• Халхарм халун иусн һооҗад һарад ирв. Альхарн иләд хәлоҗәнәв. Тодһа өвдсн болҗ медгдхш. Каскта йовсн,

каскак илхәнәв. Зүн бийос орад, барун бийәр сумн һарад одж.. Комрот туишад кевтнә. Мөлкәд нрүв.

£48

—ЯЬвт?

—Шавтж одув. Ар-Һ чамд, ©мәрон дәвртн, эс гиҗ

дугтаһитн уга кеп гижәпә.

— Меджонәв.

Өөриь кевтәд, бүсәриь бүсән орулҗ батлад, келҗә-

пәв:

— Би таниг мөлкәд чирнэв, та көләрн дөн. болж

огтн.

Мөлкад, командирән чирәд, үрвәд һарув. Дөрвн-тавн

мстр йовчкад, зогсад амриав. Тер бас орта. Үксн улс гиһәд, хахн уга гиҗ бас сана йовнав. Дәвлдә, мөлклдә иовҗ манахс бәэсн нег бички судл болсн юмнд ирәд, комротын шархинь бооҗ кевтүлв.

Эн цатла немшнн сумн улм күч авад нрв. Хооран цүхрж, болшто. Өмәрән дәврх кгрг. Комротнь шавта, по-

.•штрук үксн. Взводыи комапдирмүд до үзәд уга баахн көвүд. Яһдг болвчк, өмянь дәэнд орсп, взводын комаиднр йовси нанд комрот яман даалһсиь орта болҗана.

Мөлкәд пулсметмуд тал одад, альдарап хахинь зааж. огәд, дәврэд босх зонг цугтаднь күргод, 'бссад: «Төрскнә

һар, а-марнь цут-хад хаҗанав. Цергчпр дег-ц бссад, дәврод оржана.

Гүн йовҗ хаһэд, фашистнрин окопд >күрч йовад сура!» гиһәд хәакрэд, окопднь орад ирцхәввндн. Басһар Сәрлдән, немшнр арһ тасрад, һарч гүүцхәв. Зогсл уга,

дахлдн гүүлдәд, ца'нь ик хол биш боасн өпдр деерк

траншейинь авад, бийән тач зогсвидн.

Ард үлдсн пулеметмуд дахад ирцхәв. Тедниг салһад, хойр бум дунднь нсгннь тавэд, шарх-шаван боолдад

.невчк амрвидн.

— Ксмандир, шавла харһҗт,— гиҗ Алексей Озор-

иик келҗәиә.

Шавтсан санад, чирәһән бэрж, үзүв. Хойр халх, шанад цусн хатсад хатҗ оч. Каокан тоәләд келҗәнәв:

—Алеша, хәләл-ч, ямаран шав болҗ.

—Толһан дсерк арсинь ирәд хайчкҗ, утхин мәргн десрас алдрҗт.—Ингҗ келад, хавтхасн цакет һарһж авад, толһаһим АлехсоЙ боож. ©гв.

Эн болад, иигәд-тиигҗотл, барун һарт бәосн пулеме-

тын көвүд хәәкржәиә:

— Ңемшпр!

Хәлэн гихло, хойр-һурз тасрад, немшнр гүүлдәд орҗ ааи на. Ардаснь тс-в дахулад хаҗана. Мана нег сәнь — «ндр дсер бәәнәвидн, теднд сәәнәр үзгдж бәәхш. Эврэк-

249

сәи хәләһәд оркув, дала күн уга, зуг пәәлхмн—мана станковый пулемет «ма1ксим» болж. һарчана.

— Пулеметчикүд, алдл уга хатн!—болад команд өггдв.

Траншейд бәәсн улс зер-зевән агсв. Зәрмнь немш автомат, гиигн пулемет авчксн, немш сум хәәлдв. Өөрдхж, йовад, экләд хаһад орксн, кесгнь киисәд бәәцхәв.

— үзҗәнт, манахс! Күүчәд хайчквт,— болҗ сүрә өгчәнәв. Пулеметар хадг улс халдаиа ашинь бийснь нүдәрн үзсн, зөрг орад, һарнь хатурсн, төвлҗ хаһад, ниргҗәнә. Наадк цергчнь бас орлцжана.

Немш церг кевтәд һазр элкдәд бәәв. Тиигҗәһәд, хәрү һарад зулцхав. Кесгнь өндрин девснд кезәчн дәкҗ босж. чадшго болҗ үлдв.

Асхн күртл дәкәд хойр дәкҗ дәврлт кецхәв, өөрдхсн угавидн. Муудан күрхләрн самолет тәвәд, мана авсн өндриг бомбар сиичв. Нарн суухин өмн тавн танк, арднь йовһн церг дахсн һарад ирв.

— танкс!— гилдәд, турүн болж. танкс үзсн кевүд шуугад-үүмәд одцхав.

Дотр бийдм «гкирд» гиһәд одв, болв көвүдтән келҗә-

нәв:

— Тавхн танкд юн бәәдв! Панфиловцнриг мартвт, Панфиловцнриг! Хөрн нәәмн танк, күн болһнд неҗәд ирсн бийнь күүчәд эс хайлу! Гранат белдтн, танксин нүдәрнь хаһад, өөрдххмн биш,— болҗ -сүрәлкҗәиәв.-

Танкс зогсад, хажаһад, дәкәд арһул үрвәд ман тал өөрдәд ирв.

— Ардк йовһн цергинь таслҗ авхмн!

Халдан, шууган, хәәкрлдән. Арһ тасрх бәәдл һарад бәәв. Болв халҗ одсн улс түүгәр төртән авчах-ш. Минь эн цагла мана ард бәәсн товс хаһад, талксин өмн сумнь хаһрад, һа'зр сиичәд, тоос бүргүләд оркв.

■Хәлән гихлә, хойрнь доран зотсад бәәв, һурвнь’ цаа-

ран-пааран йовад халджана, өмәрән дәврҗ бәәхш.;

Нарн сууһад бәәв, мана товсин сумн улм гүдәд, танксин өер хаһрад ирв. Зөвәр болҗаһад, танкс, арднь йовсн цергнь дахсн, хәрү цухрад һарч одв.

—Мана диилвр!—болж, мини өөр бәәсн Вася Галенков хәәкрҗәнә.

—Эрт,— болҗ хөрҗәнәв,— эднтн дәкнәс дәврх. Зер-

зевәнх суман белдҗ авцхатн.

3-чимән тасрад, генткн дүн-дүлә болад ода. Тран-

шей дотраһур йовад, сагар бәәхиг зарлҗанав.

Манахс нурһан тинилһәд, тәмкәй" татад амрчацхана. Сөөнь.-өрәллә нег мөр татсн кухнь манд ирҗәнә; К©-

250 '

вүд котелокан авад, хашан идәд, ниргәд бәәнә. Ардаснь дахулад телефо чирсн. хойр связист ирәд, манла негдүлҗәнә. Телефона тер үзүрт бәәсн комбатд эврә бәәдлон келж. өгәд зогсув.

— Ротын командирт таниг тәвжәнәв. Деернь дәкәд нег ро.т илгәнәв,— .болжана.

Тер сеөһән дәкәд нег рот манд немҗ ирв.

Эн болад 95,9 гидг темдгтә өндриг авад, долан хонгт бәрәд, ода шин амрлһнд һарч ирсн бидн эн.

Зңдр болсн командйрмүдин. хургт комбрйг цәәлһж. өгв. Эн дәврлһнд мана кориус дөрвн дуунадөмәрән йовад, немшнриг көөҗ һарһҗ. Сталинград алднд түрүн болж, немш һарч зулад, авсн һазран булагдснь эн болҗ һарчадгҗ.

Сталинградт бәәх 62 әәрмиг дегәд шахад ирхлә,- түү- нд.дөк-нөкд болтха гиҗ мана әәрмиг дәәнд орулсн

бәәж. Тавсн т&рән мана әәрм күцәсиг крмбриг манд келҗ медүлв.

Бекетовин ар захд, нег бичкн герт ирж. хонвидн. Тер гер дотр бәәх үв үзәд ик гидгәр өврж, суувв. Акад юмн. Орн, дер, цаһан простынь гидг бас һазр деер бәәдгҗ! Теид, окопд, шавр бальчг хойрт кевтәд, унтад, үкл дотр дасҗ одхла, дел1кәд цаһан дер бәәнә=гисн ики;ө.вр?4Ж. болна; •.

Ноябрин хойр.

Әәрмәс за-квр ирҗ. Лейтенант нер нанд, .зүүлһҗ. Помкомвзводас — генткн лейтенант! Өврх . .дала төр бйш’‘Хойр училйнЦ дассн, ойннь взводын ' комаядир йовсн, зуг шавтад не^ан эсавсн. Ут-туршартнь: авад‘хәләхлә — лейтенаңтд күрчл бәәнә.

Эндр хург болв. Сталинград харсжах Улан Цёргин нёрй'деерәс андһар авувидн.'«Иҗлин' телтр манд һазр уга»,—гиҗ мана андһарт кёлгднә. Фашйстнрт Сталин-

град‘йн өгшго,—’15олҗ амн-үгән өгвидн.

’ Келсн үг—керчсй модн. ■• •

НоябрИН зурҺан

Эндр тәв һар самолет С.тали.н.градын эдектррстанц

бомбдв. Шатаһад хайчкв. Арв һар.-мдщиг маңа.зеңитчи-

күд;х;аҗ унһав,. Нег немш летчик, машиңь шатад,,.;утан бадһрад одхла, тер машиһән. электростанц. тал залад,- тенд 0:4 унв. Түрүләд хар утаи һарч.кад, арддснь. һалыи заль падрад һарад,.ирв...Ас пидгнь бәәж гих;‘ухаң^Дот-

РМ ррв.

251

Ноябрин арвн

Хррү өмн нүүрт һарч ирүвидм. Өмнклә әдл биш.. Немшип урмднь шантрсн бәәдлтә. Дәврдгән уурв. Бидн>

чигн дәврж. бәох-швндн. Өдртнь тавн-арвп танк, церг ар-

днь дахсн һарч ирнә. Өмнәснь товар хаһад, танк тәвәд. хәру кө&һәд һарһчкнавидн. Өөрдхҗ баәхшвиди. Арһнь. тасрхларн, самолетар өдртән һурв дакж бомбдна. Терньмана дасж. одсн төр.

Бичкн, утата болвчн, бидн земляшкд бәәнәвидн. Немшнр муурчах бэодлтә. Кеер, теегт, көөһәд һарһчксн. Хур-чиг, сөөднь киитн болна. Усн чигн, түлән чигн уга гишң. Кишванр, муурлдх!

һурвн байр нанд учрв: Ленинә партин зергләнд ору-- лҗ авв, лейтенант болсн, дәәч У-лан Туг орденд тәвсв зәңгтә.

Одахп мана старшипа Красноармейск орад ирж. Кесг зәиг авч ирв. Красноармейскд мертә, танкта церг зогсж. бәәдгж. Цааранднь тсегт улм ик гиҗ әмтн келдгж...

Зеткртн иржәнү, фашистлр?

Ноябрин хврн

Старшинан авч ирсн зәиг чик болҗ һарв. Өцклдүр» эклв. Мана баосн һазрас өмәрон, өрүнәс авн асхи күртл товин дууид һазр лугшад, дәәвләд бәэв. Манахс дәврәд.

орҗ. Зөвәр ик һазр авгдж. Цатнь ирнә гидг эн!

Ноябрин хөрн һурвн

Байр! Ик байр’ Мана хойр церг ард өмн хойрас орад,. һурвн хонгин дунд Калач балһснд күрәд, цевләд, Ста-

линградт бәәх немш цергиг бүслид авчкҗ.

Энд үлдснь мана һара цаасн болж. һарчана.

Нёмш ширкән босхсн, сүүләп зуусн ноха мет, цаара».

пег.;:ам|кадад, иааран нег күркрәд бәәнә. Арһнь уга. Цагии селгән ирҗәнә. Минь одахн немшин самолет

маңңг, давталад суудг билә. Ода, али, уга болж одцхав. АТкариг улан одта самолетмуд эзлөд авчкв. Эндр эурһая 'эшелон самолетмуд писәд мана өмн бәәсн цергиг

«сргәд, буслһад хайчкв.

Улан Цергин чидлнь немснь медгдҗәнә. 330 мнцһн: цсрг бүслчксн. Самолст, танкс дала болҗ одв.

’ Мана чидл нег бичкн үлгүрәр медх болхмн. Өмннь,,.

41-ч’цамр, үвлә — Северо-3а!падн фронтд йовх цагт бууһинпоум әрвлдг биләвидн. Сумн тату билә. Ода бблхла,. сумнРЙМә әрвлтн гиж. камандирмүд заклдна.

'.■■|йййгшсйин амн дсер пулеметмуд зогсжана. Сееднь.

252

көвүд орн-һарн тар-тар гилгәд хачкад ирцхәнә. Автоматар чигн хацхана. Айстан хаҗах к>мн биш. Өдртнь хәләһәд, медәд, 'күн альдаһар йовдг, пулеметнь альд бәәх, землянкнь альд бәәхинь цугтнь тоолад, хәләһәд

авчксн юмн.

Эн халһн бас орта болжана. Өмнль немшнр иигж.хадг 'билә. Сө, санамр траншейәр йовҗ йовсн күн эс болх сумнла харһад үкж. оддг билә. Ода тер уурв. Бидн хадг болвидн. Тенд бас һару һара бәәхмн. Өдр сө уга киш-

ванриг һазрт шахх керг.

Мергн хаһач-снайпер гидг төр э-клвидн. Рот болһна

өмн окоп малтад, снайпермүд сөөднь оч сууцхана. Өдр-

тнь энд-тенд толһаһан өндәлһсйнь хаһад, әмнднь күрнә. Мана ротын снайпермүд өцклдүр һурвиг уга келә, эндр арвн негиг!

Эрсән һартан бәртн, кишванр!

Ноябрин хөрн тавн

Элдү динлвр, элдү! Ард өмн хойрас орсн мана цсргүд 36 миңһн<кү кел бәрҗ авч. Тавх-н өдрин дунд! Үкснь түүнәс тату биш болх бәәдлтә. Негхн өдр, 24-д дәәнә көлд 15 миңһн немш цергчнр үкж..

Омолетмуд. мана һәрднр, цааран-нааран аһа-р көрәдәд нислдәд бәәцхәнә.

Сталинградт бүслгдсн цергтән немшнр идх-өмсх; зер-

зев самолетар хайж өгчәнә. Өцклдүр мана зенитчикүд

нсг нк самолетынь шатав. Мана мөрн гүүҗәнә!

Ноябрин хөрн зурһан

Арһул, үрвәд бидн бас өмәрән зүткҗ йовнавидн.:Эн~

др хойр траншей булаж. аввидн. Өмәрән, шин траншейд' одх керг. Ард, мана дассн, ижлдсн, бичкн землянк-өнч- рәд үлдв. Әмд бийнь 3 квадратн метр, өндрәрн. мини нурһнла әдл. Бичкн бол-вчн дулан, хатсу, бәәхд таалта бнлә.

Зүн булнднь —хала беш, барун булңднь — бичкн полк: тавн кружк, котелакс бәәнә. Автоматмуд эрст хадас-

нд өлгәтә.

Минь иим зург үзхлә, эн мана землянк болҗ :һар.чана. Эн дәәнә көлд кедү землянк үзсн болхв, болв мҗңь эн нанд икәр таасгддг билә. Энд зөвәр удан бәәһәд/иж.- лднэ гихв-яахв.

!!253

Декабрин нег шин

Ноябрин 27-с авн хортыг зөвәр сегсрәд орквидн, болв һарч гүүжәхш. һалзу ноха кевтә, негт хәрү дәврәд,

иегт һарч зулад бәәно. Болв өдр болһн бәәршсн траншейәснь көөҗ һарһад, шахад, эҗго теегт һарһҗ йовна-

вйдн.

. Бидн бас һарута йовнавидн. Каплан, Кузьуиных, Франков — шавтад йовҗ одв.

Каплан — мана батальона комиссар, маштг хар залу билә. Зөргтә, чиирг дәәч бәәҗ. Нег өдр һурв шавтх-

лань, тегәд ковүд дәәнәс авч һарһснь тер.

' Кузьминых Петр :Федорович — ротын политрук, намаг партьд орхд даасн 'күн. Көгшн коммунист, басл бәәсән һарһв.

Франков — ротын командир. «Чапай» гидг нер вуү-

смн. Эн алдр нер өңгәр авсн күн биш. Ямаранчн әәмшгтә дәәнд, сумар шаргсн хур дотр толһаһан гекдг күн

биш, босҗ авад, тер кевтән гиинсн сумиг төртән авл-уга йовдг, зөргтә, муульта хату зүрктә командир.

•••Тамбург Задорожный хойр-ү-кҗ одв. Яахв; арһ уга, дбәМә көл. Сәәнй-дрнд'төрцхәг. ' •

: :Эн үүрмүдиннь* өшә хортнас авчанавидн. Өдр болһн

хошад-нежәд траншейинь булаж. авад, бийсинь теегт-Һар-

һҗ; йовнавидн.

Ора болж. одв. Невчк амрх учр. Манһдур дәкнәс дәв- рх-төр.-.-

Декабрин зурһан

Өмәрән йова йовнавидн. Манахс эрүл-менд. Снай-

пермүд хортнд зөвәр харшан <күргж.әнә. Өцклдүр өдр Щукин — һурвн фриц уга кеҗ, Овинцоэ, Баранов., Озор- ■нин — хошадыг, Мисюра болн Закиров — нежәдиг.

үүрмүдм хортна сумнла харһж ода. Филонов Дмитрий Ивановцч Ленинградас, көдлмшчкүн, мана ротын ,командир; Кармазин Иван Анифантьевич Украинәс, комсомолец. Эмтә сала гидг салан ар бийд, өңдр деерэврән лоңраһинь оршавув.

Акад юмн, заяч бас хәләдв-яһдв. Салькта өдр билә. һүрвулң траншей көөһәд. йовҗ йовлавидн. Филонов өмн, би дунд, Кармазин ард. Өөрхн-өөрхн, хойр-һурвн адхм. Траншеймүдт мана цергчнр. Нег пулеметла зер,г- ләХ‘;ирхлә, нег цергч үг сурв.

254

—Ю келвт?— гиж, хәәкрәд, траншейин амн деерк шавр деер кевтәд сурув.

Көвүд келҗәнә:

—Филоновиг алчкв.

Хәлән гихлә, мини өмн йовсн Филонов кевтнә. Ард

йовсн Кармазин мини өөгүр давж йовж. «Нааран кевт, снайпер!» — гиһәд хәәкртл, өмәрән хойр иш>кчкн, бас киисҗ одв. Мөлкж. одад, татад-татад трамшейд орулув, әмнь һарч одцхав.

Тиигж немш снайпер хойр командирин әмнд күрв. Төвкнүн унттн, үүрмүд. Тана эс күцәсиг бидн кү-

цәхвидн. Фашистнрт эрсинь һартнь бәрүлхвидн.

...Дән улм нигтрәд бәәнә. Бүсләнәс һарх санаһар хортн энд-тенд маниг зууҗ тәвәд бәәнә. Зәрмдән зөвәр олн танкта һарч ирәд, йоста дә ниргүләд оркна. Маңһдуртнь

тагчгрҗ одна. Бәәдлнь мана чидл 'сөрҗ үзжәнә. Салв-

рад одм һазр бәәвзго гиһәд чимкж. үзҗән».

Кедү һаньдглдг эс болв, чидлтн эс чиләд ирвү?!

Декабрин арвн йисн

Амрлһнд һарвидн. Әмд-менд йовав. Хортиа сумн холөөр тусадл бәәнә. Одахн нег осколк зүн даларм тусад девлим цоолад хайчхв, дәкәд негнь зүн өвдг деерм унад, бас девлимм хор'ма шуулчкв.

Сумн, осколк гисн юмн өөгүрм эрглдәд бәәнә. Цааранднь яахнь кемжәнә.

Январин нег шин, 1943 җил

Энкр күүкдм! Шин җилин эклц йөрәһод, эрүл-менд бәәхиг тамд дурдҗанав!

Эн җил дәәнә чилгч болҗ, орн-нутг тевкнж, амргиньгән цугтан олх болтха!

Сөөнә, шин җил йөрәхәр гиичнр ирцхув. Тылас ирж...

Манд дала әдл белг авч ирцхәҗ. Аш сүүлднь, шин' җилин эклцәр мана фронт бәәсн товсарн, пулеметмудсарн, автомат-бууһар салют өгч — халдв. Немш, чичрҗәнч? Эрсичн һартчн бәрүлх цаг ирнә гидг эн! Эврә* гертән суулго, күүнә һазр хәәж, ирлч. Мә, ав! Хойр метр һазр күн болһнд өгчәнәв. Нань чамд өтдг үлү һазр уга.

Январин хойр шин

Байр, байр! Ик байр оошк дүүргәд бәәв!

Элст, эикр Элстм, сулдҗ! Шин җилә белг, шин жилә

байр!

Элстм, Хальмг Автономн Советск Социалистическ

Республикм! Шинәс төрвт, шинәс сәәхрх болтн!

255

Улан Церг, чамд, әрүн седклин магтзл тәвжәнәв. Эн кевэрп диилж, өргн нутган энднь цеврлж. авхиг чамд дурдҗанав.

Элст, чнни нег му үрнчн, энд, Сталинградт, чини төлә, өшәһән авчанав.

Элст минь, чамдап андһарап өгчәпгв: дусал -цусп үл-

дтл, сүл әмсхл күртл—дәәцә көлд өгсүв, фашнстнрнг цокад дәәлхд амлсвГ

Январин тавн

Улан Церг уралад орад йовна, олн һазр сулдхад авад бәәнә. Эльхотово, Моздок, Малдобек — сул, мана!

Январин арвн негн

Мана уульнцд байр, байр ирв! Сталинградт бүсләто бәәх немш цергиг уңг-тохм таслх цагнь ирв. Өцклдүр геперальн дәврлт эклв.

Урҗ өдр, январии ййснлә, 10 часла немшпрт өгсн болэг чилв. Хортна болвчн, күүнә улан цус үлү асхш уга санаһар мана фронтын 1командовань немш цергт ультиматум өгүлж. Ю-күн угаһар, дәәһан чиләһәд, орҗ өгтхә гиҗ. Болв буслврт боәсн пемш зурһадгч әәрмнн командующ, фельдмаршал Паулюс мана үгд багтсмн уга.

Учр тиим болсар дәәсн эврән эс орҗ өгхлә, түүг доәлх болзг манд ирҗәнә.

Тер асхн подразделень, часть болһнд хург болв. Бүслврт бәәх немш цергиг уга кех андһар цугтан ©гцхәв. Тегәд, өцклдүр генеральн дәврлт зклснь эн.

Дәврхин өмн Донской фронтын 26-ч помертә приказ манд умшж. таньлдулв. Мана Сталинградск фронтДсн-

скойла ннилсн бәәнә.

Донской фронтын командовань дәочнрос доврҗ орад, хортыг хамад хайхиг сурҗ бәәно.

«Дәәчнр! Тадн өмнән мана һазр күүнә цусар турглулсп, зерлг ан үзжәнэт. Тадна өмн алач-булач, немш фашистнр зөрлцҗәнә...

танд Төрскн даалһҗана: кесг хату зовлң үзсн совстск улсин төлә, теднә асхрсн цусна, турглсн нульмсна төлә; хамхрад күүрәд унсн балһсн, селәдин төлә, фашистнрәс өшәһән авч, эрсинь һартнь бәрүлтхә гиҗ дууд-

жана...

Дәәч улан һәрднр, бүслврт 'бәәх дәәсиг дәәлх учрт,

уралан!» Эн үгмүд соңсҗ оркад, махмуд чичрәд, зүркн булы-

256'’

лад амар һарч одн гиһәд бәәв. Мана церг негл чивһсинь татчксн саадгки бәәдл һарад, белн болад одв.

Рот, батальон, бригад болһн эврә даалһвр авв. Мака 93-ч отдельн стрелков бритад — өмнән бәәсн + 1,0

гидг темдгтә ик өндр тал дәврәд, түүнәс Песчанка гидг селәнә зүн бий талаһурнь һарх болв.

6 час өрүн. Дүң-дүлә аһариг генткн товин дун хаһ-

лв. Мана толһа деегүр шуугҗ давад, өмн немш окоп бәәсн, өндр деер оч хаһрад, товин сумн тараһад хайв. 6 час 15 минутла, артиллер һалан цаара-нднь, немшин тыл тал хадг болсн цагла, мана церг босв...

Эндән, ут-турштан, т.раншей болһнас бослдад, халдн йовҗ, пулеметан чирәд һарцхав, О, дәрк! Яһсн рлн боәсм бидн! Тег күүһәр дүүрч одв. Миңһн, түмн күн босад, цугтан хортн тал дәврв: Олн дала дәәчпрән үзәд орксн манд, күн болһнд эврә сүрә урһв.

Өмнь, окопд -ксвтдг цагт күп амрсар үзгддго билә. Ода, цугтан бүкл фроит босад оркхла, күн гисн юмн шо- ра-шорһлҗн болҗ, тсг бүтәж, зөргәр зүрк дсврәв.

Мана бригадын һурвдгч дәрвдгч хойр батальона дәәчнр өөдм еөдән гүүлдв. Хортна бууһар, автоматар хасиг күн төртән авчахш. Теднә товин дун соңсгдхш. Мана артиллер кедгән кечксн бәәдлтә.

Киисәд унсинь ардан үлдуһәд, көвүд босн зогсад

һарсн кевтән өөдмин ендр деер күрч мовад, «ура!» — болҗ хэәкрлдв, хортн окопаи хаяд, сүрдәд:һарад зулцхав. Окопднь күрад, үлдсн хамгинь манахс җидәр шааһад, бууһар хаһад, уга коһәд хай-чкцхав.

•«+1,0 темдгтә өндр мана болв!» — гиһәд һууд ксвтсн һунн марлын цөсн бүлтртл хәәкрәд, альчуриннь үзүр нег бооһад авчкув.

Тер кевтән зогсл уга, зулсн хортна ард, аратын ард

орсн шург мет, манахс улм урмдад йовна.

Бас цанъ бәәсн 147,1 темдгтә өндр деер, зулсн-тарсн

цергән цуглулад, хортн хәрү дәврҗ, маниг зогсахар седв. Болв штабд зәңгләд орксн, тер ондр деср дәкнәс мака. товин, минометын сумн шаргв. Түүгинь олзлад, йов-

һн церг дәкн босад, хортна омгинь шантлад, хәәкрәд орад ирцхәв.

Цааранднь йовад, «трофейная яма> гидг авад, Песчанка селәнә зүн өмн бәәсн салад күрәд, тер өдрән чиләһәд зогсвидн.

Эн болсн дәәнд кесгн.ь алдр дәәч йовдл үзүлцхәв.

•Н,0 темдгтә өндр авлһнд сержант Бпифан Иванович Ногаевин пулеметын расчет дәәч бийән үзүлв. Зүн бийәс хортна хойр пулемет, генткн һарч, мана дәәчнриг кевтү-

257

лв. Нагаев, Федя Гладких, Сергей Баранов һурвн, пулсметан үүрч авад, салдсмудын зүн захд оч кевтәд, тер

.хойр пулеметыг ду таслв. Түүгинь олзлад, манахс «ура!» гиһәд өндр давшад һарад одснь тер болв.

Эндр асхн манд байрта зәңг ирв. Сталинградск фронтын -приказ ирҗ. Декабрин 29-д һарч, N° 137. Фролтын комаидованя даалһвр үзмжтә кевәр күцәснднь, күүпо һазр эзлхәр ирсн немширлә болсн дәәнд залу-зөрмг үүлдвр күцәснднь, мана цергә улс ачллһ авч. Франков, Барановокий болн нанд Улан 1уг гидг орден, Галенков Матвиенко хойрт Улан Одн орден. Кесгнь медаляр ач-

лгдж.

Январин арвн һурвн

Песчанк селәнд күргл уга, мана бригадыг дорд үзг хәләлһәд, 145,5 темдгтә ик өндр авхмт гих за.квр өгв. Эн өндр Лысая Гора гидг нертә. Ода бидн барун бнй-

әснь дәврх болҗ һарчанавидн.

Өмәрән дәврәд, өндрин девснд күрәд ирвидн. Маиа авсн немш траншейд бас сүртә зург үзгдв. Блиндаж, окоп болһнд үксн немшнр дүүрн. Салдс улс, офицермүд чигн дала.

Эннь, мана «активная оборона» гидг йовдлып аш болҗ тоолгджана. Өдр сө уга, альк болвчн зер-зсвәр, хаһад бәәсн, түүнд харһад кесгнь үксн болҗ тоолгджана. Тер учр деерәс, тодлҗ авх керг. Сө өдр угад кишванрт суух-босх, унтх-амрх цол өгл уга, бууһин амнд борх

керг.

...Эн өндр деер немшнр зөвәр церг цуглулж бәәдлтә. Эргүләд траншей малтад, дот, дзот гндг пулемет халхлад, маниг өөрдхшго саната бәәнә.

Өндәһәд, босад дәврәд орхар седхлә, автоматн-пулс-

метн һал тәвәд, арһ таслад, кевтүләд бәәв. толһа деер дәкн товин сум тәвҗ сиичүләд, манахс дахлдн босцхав. Зуг зүн захас хойр пулемет ха-һад, зөвәр һару һарһад, мава салдсмудыг һазр элкдүләд бәәв.

Эн шууган заагур Федя Гладкихинә расчет цаһан халат өмссн, немшнр заагт хутхлдад, өндрин ца һарадг пулеметан һазрт тәвн, ардаснь түргүләд хажана. Саалтг болҗасн хойр пулемет ә тасрад одв. Халуч цергчнр босад, уралад орцхав.

тесҗ чадад немшнр хәрү һарч зулцхав. Өминь ксв-

тх Федян расчет хортыг хадад хаяд бәәв. Минь эн дәәнд Гладких эврән 18 хорт алв, Сергей Баранов — II, красноармеец Маркумель Арыкбаев — 5.

Лысая Гора өндр деер һарад ирхлә, сүл үлдсн нем-

258

шпр окопасн һарч тарвалдв. Сержант Засухин болн Белов хойр ардаснь пулеметын сумар цольгв.

Барун захд нег дот һанцхард үлдәд, халда бәәнә. Уүг ду таслх даалһвр авад, сержант Владимир Мигу-

пов, һартан грапат авсн, мөлкәд һарв. Дотын амндкүрәд, босж зогсад, һурвн гранат ард-ардаснь хаяд орксн, пулсмет ә тасрад бәәв.

93 бригадын негдгч һурвдгч хойр батальон Лысая Гора гидг өөдмиг немшәс сулдхад, элдү диилвр бәрв. «Хойрдгч диилврнь мана болв»,— гиҗ хәәкрәд, альчуриинь үзүринь хойр зәңгдәд авв.

Январин арвн долан

Мана омг—гүдәд йовна. Хортна омг — хәрәд йовна.

Өмәрән, Сталинградур орх заквр биди авсн. «Зеленая лоляна» гидг совхоз аввидн. Үүнд үлгүр болм траншейн дән болв.

Немшнр гүн траншейд орчкад, һарч өгчәхш. Босад дәврн гихлә, пулемет-автоматарн хаһад, толһа өндәл-

һхш.

Тегәд траншейн дэ босхвидн. Траншейәр йовад, өмпән кесг гранат хаяд оркхла, тедн цааран һарна. Өмә-

рән гүүһәд сулдсн тавн-арвн метрт күрәд ирхлә, тедн

хаиа. Тер болад, хойр талас гранат нислднә, тедн хаһрна, нань зер-зевин ә һархш.

Ти-игәд метр-метрәр ава.йовҗ, хойр тал салсн траншейин заагтнь ирәд, гранат хайҗ бәәһәд, «ура!» гиһәд бослдвидн. Немш теюҗ чадл уга, һордаһад һарч зулц-

хав. Дрр траншейд үлдснь цуһар һарутв,.

һарад-зулсн тәв һар күүнәс нег долан-иәәмнь алдрв, наадкснь кевтәд-үлдуд бәәв. Цугтан үкж, гиҗәсн арвн тавн күн әәһәд кевтсн бәәҗ. Бууһии ә тогтпхла, һаран өргәд босад бәәцхов.

Турун-ик кел бәрлһн. 15 цергч бәргдв!

Улмтҗ одсн улс, зогсл уга ардиь орлдҗ көөлдәд, Сталинградын барун өмн захар орад ирвидн. Кожсвеи заводт күрч зогсвидн.

Завод гих нерн. Гермүднь хамхрха, эрснь зогсҗана, наиь юмн уга. Цергән зогсаҗ оркад, бидн, тавн күн, завод эргҗ хәләж. йовлавидп. Күн уга болвчн, селмәп белн бәрҗ йовсн. Генткн нег герин орм, ик хотхр болж, одсн һазрт күрәд ирвндн. Хәлән гихлә... хәлән гихлә дүүрң немшнр. Эдн дала, бидп баһ. Арһ уга. «Хенде хох!»— гкҗ хәәкрәд, автоматан зөвлод, эрг деср зогсад орквйди.

Немшнр зер-зевән хаяд, бослдад, һаран өргәд бәәв.

259

Хотхрин амн деер һарһад, тоолхла— 68 күн болҗ һарв. Арвл тавн биш, 68 күп кел бәргдсн болж һарчана!

һудиһәд бәәвт, кишванр! Өмн цагт караглад, гедәһәд бәәдг, ода яһвт, хоңшарттн усп орж. йовиу?!

Намра, маниг түрүн ирсн цагт, немшнр кел бәргдҗ өггддго билә. Нег дәкҗ бидн снай-пер бәэсн, дотрап кукушк гидвидн, кү бәрж. авлавидн. Мууха юмн, маниг нам күүид тоолл уга, ик деегүр хәлэһзд бәәдг билә.

Мана бригад бас нег ка-питан кү кел бәрж, авсмн. Мана полковникин землянкд сурлһ авхар одакиг авч ирнә. Орҗ ирчкәд, полковник суудг стул деер одад, суу-

чкад, тәм-к тач. Амдач сурж:

— Та мана п-ол1ковни1кин ормд сурвр угаһар яһад

суувт?

Ка-питан деегүр нүдәр хәләһәд, хәрү өгч:

— Мана капитан тана полковник хойрин чнпрнь әдл

юмн.

Тиим деегүр бнлт, ода яһвт?

Январин хөрн тавн

Өмәрән дәврә йовпавидн. Елыианка гидг төмр хаалһин станц аввидн. Бичкп-бичкп улан кирпичәр бәрсн гермүд. Фашистнрәс станциг цеврләд, невчк амрн гиҗәсн цаг билә.

Мана зүн бийд 66-ч номертә рот хаалһ һатлад, немшнркн ард орчксн кеөлдж, йовла. Генткн... Тедн хәрү зулад аашна, ардаснь дала немшнр көөлдәд нрҗ йовна.

Үзн: «Манахс, дөң болхмн!» — гиһәд хәәкрәд оркхла, Вася Галенков, Женя Мусатов, Володя Мигунов һурвн үкс гүүлдәд, пулеметмудан зөрүләд, халда эклв.

Зулж йовсн мана салдсмудыв өмнәс Епифан. Нагаев ма хойр тосж. гүүһәд, кевттн болж. хәәкрвидн. Өмн йовсн улс хаалһин өөрк каиавд киислдв, хортн илдәд, һарад ирв, мана пулеметчикүд зөрүлҗ хаһад, хәрү цокад ор-

кв. Көөж йовсн немшнр, кесгәи үкүлҗ хаяд, хәрү цух-

рад һарцхав.

Минь эн цагла ротын политрук Александр Сергеевич Вавилов хәәкржәно:

— Манахс, бостн. Әосн деернь, тарахмн!

Батальона цергчнр босад, зулсн немшнрин ардас

көөлдәд, өмн бәәсн ик цаһан герәр орад ирүвидн. Пулеметчикүд пулеметан түргәр чирж гүүлдсн, тед-

пә дотр орад ирцхов.

Герт өөрдҗ йовхла, нсг блиндаж харһв. Вася Галенков бидн хойр үүднднь оч зогсад хәәкрвидн: «Хснде

260

хох!» Тагчг. «Күп бәәпү, һартн»,— болҗ орсар хәәкрви-

дн. Тагчг. Вася сумкасн гранат һарһж. авад келҗәнә:

«һурв келжәнәв. Эс һархлатн, гранат хайнав».

Негн, хойр... үүдн җаагад тәалрв. Үмсн чирәтә хар гергн һарч ирв. Маниг үзҗ оркад, цааран келҗәнә: «Күүкд, манахс, Улан Церг’».

Цааһасиь әмтн шуугад һарад ирв. Арв һар күүкдберәд. Эццн-ярһа, көөркс. Шуурха хувцта, киртә чирәһән көөһәр будад оркҗ.

«Манахс»,— болад, мапиг теврәд үмсцхәв. Халун нульмсн хар халх деегүрнь һооҗв.

— Цол уга. Иигән-тиигән бмчә һартн, үүдән тәәлчкәд суутн,— болад, давад һарувидн.

Цаһан гериг манахс бүсләд авч-ксп. Тенд күрәд, подвалд бәәсн блиндаж болһ цеврлҗ йовнавидн.

Нег блиндаҗд орж ирхлә, баахп күүкн, медәтә күүкд күи бәәхнь үзгдв. Эмгнь эдүхн сууна, күүкн эдәр та* тата эрсин өөр зогсжана.

—Немшнр бәәнү?

—Уга, нсмш уга, —болҗ күүкн келжәнә.

—Хоораи һар, эндчн юн бәәлә?—болад Вася күү-

киг түлкәд, эдинь татад оркв. Өмнәснь пистолетын сумн

хаһрв. Вася үкс гранат хаяд оркв.

— Бичә көндртн, һаран өргтн!— болад күүкд улсиг

зогсаҗанав.

Вася цаадк өрәг хәләҗ оркад, офицер бәәж, гижәнә.

Ма-на күн халурхад, автоматан өргәд авв. «Вася, арһулд, йосна догшнла эдниг харһулхмн»,— болҗ әрә гиҗ хөрҗ зогсавув.

Хойр күүкд күүг штаб орулж. туулһад. күрсн һазрам батлҗ зогсад, түрүн харһсн землянк тал хәрү ирувиди.

Түрүн һарч ирсн гергн Антонина Михайловна Моро-

зова гидг күн болҗ һарв. Кожзаводт өминь бухгалтер көдлҗәҗ. Өөрән бәәсн берад-күүкд цуглулад, нег бичкн землянкд бәәһәд, зүсн-зүүлән муурулад, немшнрт бәргдл уга бултад бәәснь эн болҗ һарв.

Эн цаһан герт дәәнә өмн дундын илкол бәәҗ. Бәргдсн күүкд улсин туокар эдн бас келҗ өгцхәв. Эк күүкн хойр болҗ һарв. Экнь емннь немш кел сурһдг багш бәәҗ. Немшнр ирхлә, көл-һар уһадгт ордг болна. Күүкиь офицермүдтә йовдг, әвртә кевәр хувц емсдг бәәҗ.

Дәәнә күүнд ямаран төр эс харһпа. Эдү мст төр манд бас үзгдв.

261

Январин хөрн зурһан

Балһсна дунд күрч ирүвидн. Сталинград! Зүүдн бол-

сн балһсн, зүркпд хадгдсн дун! Күлә, кншванрин цагнь

чилж йовна!

Красноармейак уульпцд күрвидн. Олн давхр шар цоохр гермүд дала. Дала бәәҗ. Ода онһаһад, терз-үүдәрн теңгр хәләһәд үлдҗ. Нег чигн дееврю гер уга, цугтан хамхрха, оңһрха, эрснь арваһад үлдҗ.

Эн гермүд бәрхд кедү күүнә көлсн һарсн, олна ке-

дү мөңгн орсн! Ода али, уга. Күүнә хол һазрас, эврә бийиннь дурар ирәд, талын күүнә тосхсн-босхсиг хамхлад хаяд бәәнә гидг?! .Кен тедииг сурла, дуудла? Эврән ирәд, эврән күүнә балһс хамхлла. Тиигхлә, эрсән һартап бәрг, энлүлж, өршәцгү угаһар цокх мана зөв.

Эндр 500 кү кел бәрҗ авувидн. «Гитлер капут, Сталин корош»,— гилдод һаран өргәд орҗ ирнә. Арһнь тасрад, муудан орад. Минь ода, цөн минут өми манур хаҗасн улс! Ода теңгр зааһад «пук-пук» гилднә. Терпь деегшән хадг биләв гисн келн.

Өмн цага нсмш бкш, нсвчк ухан орж йоах боәдлтә. Эндр зууһадар бәргдҗәнә, маңһдур миңһәдәр бәргдх.

Өдгә цага псмшин боодл пим. Зәрмнь хар боокс һсста, зәрмнь ик хар ботинкта, зәрмнь көл нүцкн. Нимгн көк френч деер 'бас тиим үзлтә пальто-шинель өмсж.. Толһаднь — пилотк, дорнь, күзүндән кесг кенчр боож.

Гимнастеркгфренч дотрнь хойр-һурвн давхр күүкд улсин өмсдг джемпсп -өмсж,.

һартан алтн часта, алтн билцгтә. Толһань ут үстә,

үснь цаһан хуурсар дарата.

Немшин бәәдлнь ода эн Наран өргәд, «Хайль Гитлер» гиҗ хәәкрдг, өрчорн тсңгр хәләһад, есксһарн көлон цакад дердәһәд бәәдгиемшнрос төрүц юмн үлдсмп уга. Нусан һоожулсн, көләц чирсн, күүкд күүнә боәдлтэ көк кү үзхлә, тер өдгә цага псмш.

Тернь һазак боәдл. Дотркнь, ухан-седклнь? Төр у.халдго, хойр көлтә адусн, зерлг ан.

—Манаһас ю хәәвч, чамаг кен дуудла?— гиҗ зәрмсәснь сурнавидя.

—Гитлер тәвлә,— хәрүкь эн. Гитлер -закла, Гнтлер

келлә. Эвран толһа угайч, юкгад эс ухалвч? Тагчг/

Болтха. Үкснь — үкәд, әмд үлдснь Сталинград босхх, тосхх. Яһҗ хамхллат, тер ксвәр соәхн тос.хад өгхт! Аальтн чилв, ода көдлх керг.

Бәәрн улс бас харһна. Өщклдүр хойр күүки харһв.

Уульцхана. Нсгнәннь эцкипь нсмшпр алчкж., паадкинш»

262

65-та эикинь үктлнь иокж.. Цагларн һарч йовҗ чадад,

үлдснь эн болжадгж.

Тер күүкд бас манд кслж өгв. Мария Зина хойр зд-

орж ирцхәж.

Күүнд — күн бәәнә. Немш дәәлж, авсп һазрт үлдсн ул-

сиг негнд тоолж бол-ш уга. Кесгнь эврә йосан ирхиг, Улан.Цергән күләһәд сууснь лавта. Болв бас кесгнь кишванрт орж өгәд, теднд көдләд йовспднь, теднднь —

өршәвр уга.

62-ч әәрм күртл бичкн һазр үлдв. Царица һол һатлхла, цань өөрхн. Күрхвидн.

Удаи болхн угавидн!

Мана уульнцд байр иржәнә!

Сталннград,

ул. Красиоармейская, сө, 2 час 45 минут.

Январин хөрн долан

Пединститутын өөгүр һарув. Эн институт орн-нутг- тан, мана таңһчд кесг багшнр белддт билә. Мана кесг баһчуд сурһуль сурч, теегтон одн болҗ йовсн. Нег цагт би бас сурх сана зүүләв.

Ода хамхрад, нурад хуурч. Болв өөрнь зогсад, махлаһан авад, мөргәд һарув.

Күлә, институт. Кезәңкд орхипь кссһәр кеһәд босхад

авхвидн, ул. Академичеокая, 5.

Январин хөрн йисн

Сүл өдрмүдт цол болсн уга. Царииа гндг һол һатлх даалһвр авад, разведк кеаүвидн. һол мөстэ, цаад амнднь хортп кесг тов, пулемет, зер-зевәр агсад хайчкҗ. Өөрддг арһ тасрад бәәв.

Талдан арһ хәәх болж һарвидн. Хәәһә бәәтл, олдв. Тустан дәврҗ болшго болад, хооран, хамхрсн тагт тал вөрдх болж шиидвидн.

Аш сүүлднь, асхн болв. Цаһаи халат өмссн улс живлдәд, хамхрха тагт олзлж бултлдад, һол һатлад, цаад амндпь күрв. Эн иүүрлгч взвод толһалж комрот Озор-

нин эврән йовла.

Немш харулын улсинь ә угаһар тоньлһх саната йовсп. Болв негнь үзәд, автоматарн түргүлж хав. Арһ уга, гранат ханҗ оркад, манахс хәәкрәд орцхав.

Ода йилһәс уга, ард бели бәасн взводмуд мөсн дее-

263

гүр гүүһәд, һол һатлҗ һарад, дәәлдо гүдәв. Немшнр ю-күүһннь медл уга, һарч зулцхав.

Тер кевәрн һолын цаад амар манахн өмәрән гүүһәд, немшнриг һолып амн деерәс зәәнрүлв. Минь эн цагла тустан зотсжасн ротмуд, хәәкрәд мөсн десгүр гүүлдв.

Тиигәд Царица һол мапа болв.

Болдгнь болв. Кевэһинь аисн ксвтнәвпдн. Толһа өр-

гүлл уга, хортн сумар цольгад сууна.

Мана көвүд дәкн дәврәд, нег улан герүр орад ирцхәв. Хортн һарч зулҗахш. Герин өрәлинь авад орквидп. Дорак өрә. Деернь немшнр. Тендәс гранат хаяд тарах

бәәдл һарв. Дсер өрәсинь эс авхла, бәәҗ болшго болад бәәв.

Өмнән хаҗ оркад, шат давшад гүүлдвидн. Хортн өмнәс гранат хаяд, хаһад, әмнд күрчәнә. Болв ард-ар- дасн йовлда йоаҗ, деерк давхрмудынь бас цеврләд орк-

видн.

Улан герин өрәлнь мана, өролнь — тедпә. Телефоһар күүкдәд, телтр б.зәсн артиллеристпрәс һал сурҗаиавидн. Мана комбат келжуиэ:

— Майор Чсрняк, буйн болтха эн улан герүр һал егич. Өрәлипь авчквидн, өрәлдиь хортн сууна.

Черняк — артдивизиона командир, ямаран хәрү өг-

снь медгдсн уга. Болв хойр-һурвн минут болад, товин сумн ц,иигәд, нисж ирәд манахс бәәсн талнь хаһрлдв.

Комбат дәкн хуәкржәнә:

— Черняк, майор, маниг кудҗанач. Цаадк бийднь,

невчк цааран.

Майор, бәәдлнь хажһран чиклв, товин сумн цаад бийд хаһрад бәәв. Түүг олзлад, маиа көвүд дәврлдәд, улан гериг цеврләд, Советск уульнц һатлад, һурвп гер

авад оркв.

Гермүдии подвалд кесг үлдсн улс бәәҗ. Зәрмнь һарап өргәд һарч ирцхәв, зәрмнь һарч ©гхш. Нег блиндажд ирәд, һархиг эрж-сурад, эс болхла, пурһлд үүрдг огнеметын һал зөрүләд орксн, шуугад бәәцхәв. Үүдн тәәлрв, үсныкүмсгнь шатси улс һаран өргәд һарлдв. ,

Мана бригадын батальонмуд Советская болн Краснопитерская хойр уульнцар йовад, хрорндк гермүдинь хортнас цеврлх заквр авв.

Галенков Васята хоюрн өмн бәәсн бор гср орҗ йовлавидн. Асхпа түүг мана нег рот авла. Герин нег өнцгт ирж йовтл, өмнәсм бидн зөрлцәд пег немш офицер һа-

рад ирв. Өмн йовси намаг, пистулаи өргәд аатл, немш

офицер хаһад оркв. Минь тер әмсхллә, автомат дарҗн-

264

ив. Офицер доран с.ууһад бәәв. Ард йовсн Вася, хойрдтч халһнднь күргл уга, хадад оркснь тер болв.

Январин һучн негн

Бидн диилвидн! Көөс;ш күцвндн! Цагпь ирв, цасн деер түүмр шатв!

Өцклдүр өдрин дуусн, асхн-сө уптл-кевтл уга дәэлдвндн. Ямарак уитлдан бәәдм, чиләх кергтә, чиләх! Чееҗәр зүткәд мана даәчнр зогсҗ өгл уга йовв. Советск болн Краснопитерская хойр уульпцсар йовад, дундк кварталмудынь дәәлж авад, кел бәргдсинь баглж тууһад, йовулад бәәввиди. Нег ик госпиталь харһв. Гемтә улс кевтнә. И,к махлата румыя улс, ээлтә гижәх бәәдлтә,— камрад, пух-пух,— гмһод деепвән хаһад бәәсән күргх санаһар келнә. Немшнр ду һархш, тагчг.

Хойр эмч һарч ирв. Госпиталь харсхмг сурв. Нсг сержант хойр салдс харул кеж. үлдәзвидн. Эс гнж. ман дотр бас кесг адтань йовна, айстан алад суухмчп болҗана.

Өцклдүр иег лейтенантыг әрә гиҗ көөж, Гювулув. Бәрәнд харһсп улс дотр нег баахя цсргч харһж. Лейтепант, мана биш, альдас һарч ирснь медгдсн уга. Фронт хүмгдсн, часть дала, зәрмнь кенә-янань читн медгдхш.

Тер лсйтенант одак бичкн салдсиг салһж. авад: «Би

үүг алх күмб!» — болҗана. Пмстулан һарһж. авад, цохднь бәрүлжәһәд һурв дәкҗ хав. һурв дәкҗ сумнь хаһрсн уга. Тер көвүг хәләһәд орксв: зүркн ишкрәд бәәв. Чирәнь цәэһәд, хамрнъ шоишиж. оч.

Хөвнь гидг тер. Цагнь нрәд угаиь эн. Көвүг харсж. авад, лейтенантыг әрә гиж. көөж. йовулув.

Эдү мет йовдл бас харһна.

Өцклдүр нәәмн час асхп сүл дәәһән эклвидм. Гранат, автомат, пулсметын суминь болмар белдж. авад, өмн

бәәсн цаһан гер аарглх болад даал-һвр авувидн.

«Эңкр Төрскнә төлә!» — ги?к хәәкрәд, ком'бат Максимихин пистуларн хаһад оркв. Мана дәәчнр «ура!» гиһәд орв. Немшнрин сүрнь даргдсн «тар-тур» гиһәд халдв. һалвии усн мет мана.хс һазр дүүрәд, шуугад йовад

одв.

Тер герән авчкад, цааранднь һарвидн. Әмдәр бәргдсннь цуглулад, өмнәс хаһад, бийәи эс өгсинь сумар, огисметар цутхад, ивтрәд һарад ирүвидн,

Московская уульнцд күрхлә, өр цәәһәд бәәв.

Орчлигин шарһ нарн әмтән хәләхәр шаһаһад һарад

прв.

«УраЬ — болж. мапа цергчнр байрлв.

Хәлән гихнь, мана өмн хорти бәәсн гермүд, терз бол-

266

һар.-цаһан кенчр -делскж. Мана чеежд ик байр урһаснь тер болв.

Немш церг капут! Центр тал бәәсн, өмн баг цсргнь кел бәртдәд хуурв.

Февралин нег шин

Нег час үдлә, хөр һар офицермүд площадь Павших борцов гидг хал-цха деер тәмк татад зогсж бәәнәвидн.

Немшнриг гер болһнас һарһад, нәәмәд-иәәмәдәр зог-

саһад, тууһад йовулад баәнә. Бекетовк тал йовулҗана. Түрүн йовснь Бекетовкд күрч йовх бәәдлтә, наадкснь одачн зогслда бәәцхәнә. А, дәрк, кедү күн бәргдсн болха!

Цергчнр биш, генералмуднь бас бәргдсн. Фельдмар-

шал Паулюсиг мана 64-ч әәрмин штабин улс бәрж авч. Мана бригад Даниэль гидг генерал кел бәрж авв.

Бригадын штабд авч ирхлә, генерал фронт альд күрсинь үзүлхиг сурҗ. Улан Церг 300—350 дуунад давҗодсиг үзәд, «катастрофа!» гичкәд, генёрал диван деер киисж одж.

Эн туск һәәхәд, күүндәд зогсҗатл; генткн бууһин ә һарв, мана өөр зогсҗасн нег капитан чееҗән бәрәд киисж одв. Өргәд аввидн, әмнь һарад бәәв.

Басл һуидлта юмн. Кесг әәмшттә дәәнд орад, әмд

үлдчкәд, ода дән чилсн хөөн эс болх сумнла харһна гидг! Кен хав гихв? Немш чигн болх, айстан бас манахсин негнь хаһад чигн орксн болх. Болв дәәч уга. Сумнла

харһад үкж одв.

Мана дәәчнр уульнцар дууллдад йовад бәәцх-әнә. Манд ик байр!

үдлә уульнцар йовж йовхнь, нег цергч күцәд ирв.

—Меидвт?— болжава.

—Менд.

Хәләхлә, Чнлгрә орс Кузьменко. Үүнлә би үвлә нег харһлав. Маца хальмг һазрас нрсн Очр-һәрэ Дорджиев гидг күүпә связной йовла. Дорджиев — мана зүп бийд бәәсн бригадып, ротын командир йовсн билә.

Ода харһад, залу келҗәнә:

—Мама комрот хорж одв.

—Кезә?

—Өцклдүр асхн, сүл дуәнд.

һундлта! Иим дә дәәлчкәд, сүл асхн хорна гидг! Болв дәәнә көл эн. Дәкәд чигн кесг.җирһл унтрх, арһ уга.

266

Февралин һурвн

Февралин нег шинд «өмн багь гиж. келгдсн, немш

церг кел бәргдв. Болв «ардк багнь» зөвт орҗ өгл уга бәәв.

'Гер учрар февралин хойрт омн-ард угаһас немш цергиг хорһлҗар иутхҗ, цольгж хайвидн.

Дарунь дүң-дүл» болад одв. Тсрнь немш церпин арһнь тасрад, диилгдсн учр.

Өцдслдүр асхн умшҗ өглә. Эндр газет һарч. Донской фронтыи штабин Деед ах командуюшин бичсн Дәәч соңсхвр № 0079/ОП.

Эн сонсхврт Сталииградск дәп чилв гиҗ фронтын

штаб зәңглҗәнә. Цуг бийнь 22 дивизь каалгдсн болҗ

һарчана.

91 мин-һн күн кел бәргдж, тер дотр 2500 офицермүд, 24 геиерал. Нег генерал-фельдмаршал, хойр генерал-

лолжовник, наадкснь генерал-лейтенант, генерал-майор улс.

Деед Ах командуюшнп приказ һарч ирв. Бүслврт бәәсн хортна церг уцг-тохм таслсн учрар, дәәчнр, коман-

дирмүд, политработникүд күн бол-һнд ханлт өргҗәнә. Подвалд кесн нег блиндажд бәәнәвидн. Гер гих юмн

уга. Елыгалкас Сталинградын в-окзал күртл йовув, негчн терзтә-үүдтә, деевртә, ,күн бәәж болм гер йир үзгдсн

уга.

Ямаран сәәхн бзлһсн бнлә, хам-хлад, тараһад хайчкҗ кишванр!

■Мана цергчнр икл байрта бәәнә. Кедг көдлмш чилсн, хара бәәцхәвидн. Бийән уһаһад толһаннь үс кирһәд,

сахлан хусад, күүнә бәәдл һарч бэәнәвмдн.

Хот-хол дала. Ах командуютин приказар арвн хонга амрлһ манд егч. Хотынь хойр дамар нигтрүлж. Дәкәд бийсдм бидн хот-хол дала. Сүл өдрмүдт немшнр церг-

тән самолетар хот-хол хайҗ өгдг билә. Зәрм парашю-

тнь мана бәәсн һазрт ундг. Түүнәс күн болһн мншттән

болмарн хот-хол чикж авсн.

Хувц-хунран уһаһад, кеерч бәәнәвидн. Маңһдур ик хург болхмн.

Февралин дөрвн

Өрүн серхлә, энд-тепд көгҗм татсн соңсгдв. Парад болх, түүнд часть, соединень болһн белджәснь эн болв.

Арвн хойр часла 'батальон, полк болһнарн уульнцуульнцар йовлдад, горсоветин өмн бәәсп Павшнх борцов нертә площадь тал ирәд, цуглрад, зогсад ор-кв.

267

Дәәсән дарад, динлвр тогтасн Сталипградск цергин митинг болв.

Трибун деерәс кесг улс босҗ үг келв: 62-ч оәрмин командующ генсрал Чуйков, 64-ч әормин командующ генерал Шумнлов, генерал-майор Родимцев. Аш сүүлднь, Сталинградск фроитып военн Советин члеп Н. С. Хрущев босж үг келв. 62-ч болн 64-ч әармснн цергчнр, ко-

мандир, офицер улсиг эн икәр буульж магтв.

Дала әдл журнал-ист, зургч улс бәоцхәв. Кино цокҗ

авгдв.

Маниг ирҗ йовхла, митинг болсиг, дәкәд һарад йовхла, цокадл авад бәәв. Кезә нег цагт түүг үзҗ эс болхий!

Февралин арвн дөрвн

«За Родину» гидг газет «Школа .коммунистического

воспитания» гидг иүр статья барлх. Түүнднь мана ча-

стин тускар келгдж. йовна. Эн газетд емннь бас мини

бичсн статьяс, очеркс барлтдла. Эс мартх учрар бичәд

авчкх керг.

Декабрин арвн негнд «Счет снайперов», декабрин һучн негнд «За родную Белоруссню», январин доланд «Боевое братство», февралии арвн һурвнд «Великая дружба народов СССР —залог иаших побед».

Февралин хөрн зурһан

Эн цөн өдрмүдт а.мрлһнд бәәнәвидн. Ельшанка, Ку-

поросная, Лысая Гора—,эн һазрмудт дәкәд нег харһад одх саам ирв. Тенд, дәәнә сумнла харһад үлдсн үүрмүдон цуглулж.-оршаввидн. Кедү күн һарутҗ, дәрк! Нурһлҗ баһчуд, мана үүрин улс. Унттн, эикр иньгүд! Таднд һундл уга, бәәсән һарһад, сүл әмсхл күртл Төрскндән өгвт. Бидн, әмд үлдснь, хортыг орн-нутгасп көөҗ һарһад, тана санж. йовсн ухаг күцәхвидн!

Немш цсргә үксн улс шора-шорһлҗн, һазр бүтәһәд кевтнә. Түүг бас манар дарулхар седв. Болв цергчнр зевшәл өгсн уга. Тедниг зеөнә.гидг мана седклд ирлцҗ

боәхш.

Ахлачнр мана зөв медцхәв-яһв, далаһар. күчлсн уга. Дән чилҗәхд мана йовһн церг мотомеханизированн

болхмн гиҗ келәд, батальон болһн авто-машид цуглултха гиҗ зака өггдлә. Тер болад батаЛьон- бол-һн тәвәдҗирәд маши цуглулҗ авла. Машин гисн юмн Сталинградын уульиц болһнд дүүрн. Зәрмнь бензитэ, түлкүртәһән, зәрмсднъ —уга. Арһта-арһтаһинь авад күрч ирү-

видн.

•Мотомехчасть болх сана зүүҗәләвидн. Өоклдүр дсс-

268

рэс цаасн ирв. Маңһдур ормасн көндрҗәнәвидн. Тер учрар Сталинград тосххар ирсн стройбатальонмудт машиһән өгчктхә ГИЖ.Ә11Ә. Арһ уга, өгәд хуурвидп.

Балһсна улс, шишлц ирсн дәәнә тосхлтын улс, Сталинградыг экләд босхҗаиа. Ода деерән хамхрха гермүд

ясхмҗ.

Кожзаводт Антонина Морозова ахта улс экләд көдлҗ бәәдгж. Мана улс—эн! Өцклдүр сулдсн, эндр экләд

балһсан босхҗана!

Маңһдур көндрәд һарчанавндн. Аль орхмб? Терүгинь күн медхш.

Сталинград, менд бә! Мана частин йовсн мөр —

тууҗд бас орх. 95,9; +1,0; 142,2 болн 145,5 гидг темдгтә өндрмүд маниг бичә марттн. Кожзавод, Елыванка, Царица, Советская болн Краснопитерская уульнцс! Кесг үүрмүдәң тенд гееләвадн, көөсн дәәсән күцләвидн!

Бидн цааранднь һарад йовҗанавидн. Бийдән гнһәд, өөрхн үүрмүдинпь нердинь бичж. авчанав:

Викентий Барановский, Федор Реус, Федор Екимович Гладких,

Василий Федорович Галенков, Дмитрий Иванович Филонов, Александр Сергеевич Вавилов,

Николай Николаевич Шардаков, Петр Семенович Гурулев,

Анатолий Андреевич Спицин, Евгений Васильевич Мусатов, Нурми Закирович Закиров,

Муркамель Арикбаев, Геннадий Лаврентьевич Овинцов, Афанасий Иванович Сясев,

Иван Васильевич Старунский,

Яков Кириллович Каравдин Епифан Иванович Нагаев, Алексей Александрович Озорнин.

Эн улсин күн болһна тускар бүкл дегтр бичҗ болхмн. Ода цол уга. Хө.өнпь эркн биш эднә тускар дегтр

бичх керг.

Эндр «За Родину» гидг газетд миня «Большевик Ванилов» гидг очерк барлгдҗ.

Февралин хөрн долан

Бүкл өдртән йовад, дөчн һурвн километрт бәәсн Свстлый Яр гидг селәнд ирүвидн. Зөвәр муурад ирсн

269

улст, тедүкн селәв үзгдв. «Катюша» экләд авувидн. Ма-

нахс «Катюшан» дуулад, маасхлзж инәһәд одв. Дууһан дуулад, серглң-дерглн :селәһәр орад ирүвидн.

Мапа бригадып команднр полковпик Трунип бийнь тосж, һарад, ханлт өргв,

Мапахс чадна!

Ода селәнд амрх зөвтәвидн.

Мартын нег шин

Эндр манд ик байр учрв. Мана частин хөрн күүид правительственн ачлһ өгч.

Тедн дотр Улан Одн орденәр:

баһ лейтенант Озорнин Алексей Александрович; баһ лейтенант Красноперов Андрей Иванович;

баһ лейтенант Сясев Афанасий Иванович;

сержант Гладких Федор Екнмович; сержант Галенков Василий Федорович.

«За отвагу» медаляр:

сержант Мусатов Евгений Васильевич; ах сержант темиров Анатолий Григорьевич;

сержант Баранов Сергей; красноармеец Арикбаев Муркамель; краеноармеец Мефтахов Николай;

«За боевые заслуги» медаляр:

старшина Гурулев Петр Семенович.

Эңкр үүрмүдм, омн болсн иньгүдм! Баатр нерити йөрәжәнәв, болх диилвр дурджанав!

Мартын һурвн

Эндр улм ик байр учрв!

Ссләнэ халцха дсср мана батальонмуд рот, рот болһнар зогсад оркв.

Тал дунднь тавн-зурһан күн һарад ирв. Өмннь Улая туг бәрсн офицер йовна, хойр талнь автоматмуд ‘бәрсн — харулчнр.

Мана полковник, политотделин нач'альник, штабин. начальник. Өөрнь нег таньдго полковник.

Тер полковник өмәрән һарад, Нарком оборона приказ умшж. өгчәнә.

Мана 93-ч отдельн стрелков бригадт гвардейск пср

зүүлһж. умшжана:

«93-ч отдельн стрелков брнгадт— 12-ч отдельн гвар-

дейок стрелков бригад гидг нер зүүлһхмн. Командирнь

полковник Трунин Василий Федорович».

270

«Ура!» гиһәд һурв давтад хәәкрәд орквидн. Альчуртан һурвдгч зәңгдә кеһәд оркув.

Хәр .полковник гвардейск Улан туг авад мана бригадын командирт бәрүлҗәнә. Полковник зүн көлән дарад суув, цуг церг бас чөклж суув.

—Гвардия нерән кезәчн дуудулҗ йовхвидн,—гиҗ тугин улан торһ үмсәд мана 'полковннк андһар тәвб.

—Андһарлҗанавидн!—гиһәд бүкл цергин дуи тее-

гин аһарт дүүрәд одв.

— Алдхн угавидн, үгән бәрхвидн!

Асхнднь гвардейск значок манд өгв. Эн өдрәс авн улан цергч биш — гвардий улан цергч, гвардий капитан,

гвардий полковник!

Сүр өрггдәд бәәв. Өмәрән дәврсн цагт — нүүрт йовдг, хооран гидг үгән мартсн гвардня, советск гвардия нертә улс болҗ һарувидн.

Мартын зурһан

Хәрү йовж. йовнавидн. Красноармейсхд ирәд, барун тал эргҗ йовнавидн. Ивановка, Гавриловка, Наримановка, Варваровка, аш сүүлднь, Ракотино гидг селәнд ирж. зогсвидн. Цааранднь Скляровка давад, Карповская гидг станцд күрх зөвтә улсвидн.

Эн селәдт немшнр бәәҗ. Гермүдинь хамхлад, шатаһад хайчкж. Скляровка гидг селәнд 76 герәс хойрхнь

улдҗ.

Колхозникүдин мал-геринь хортп шулад авчкҗ. Үкр чигп уга, така, ноха чигн үзгдхш. Көөрксиг хоосн үлдәҗ.

Гавриловк селәнд болсн һашута йовдл соңсад, үсм

босад бэәв. Мария Ивановна Карпова гидг колхозниц эмгн тәвн долата бәәж,, негхн үкртә болна. Түүгинь фриц ирәд каггаснь һарһад авна. Эмгн өгшго санаһар орлцна. һунта ач күүкн Светлана эмгнә хорма бәрәд, дахад гүүһәд бәәмә.

Үкрләрн оралдад бәәхләнь, иемш ефрейтор эмгиг бууһин хундгар цокад унһаҗ. Хәәкрәд уульсн Света күүкиг хәврһднь йовсн салдс хаһад унһаж,. Түүг үзәд, тесж. ядад, эмгнә күүкн хөрн хойрта Анна Кирилловна гүүһәд һарч ирәд, хортыг хараһад, эк күүкн хойран теврәд кииснә.

Немш ефрейтор Аннаг деероснь хаҗ алад, үкринь

түуһад йовж. одна.

Зүркн ишкрәд бәәв! Күн болсн болхнь тиим күчр аюл татхин? Күн биш, күүнә дүртә һалзу ан болҗана!

тер келвр соңссн күн болһна цуснь буслад, заядар һар бу талан татгдад бәәв. Тиим улс хармнҗ, өршәҗ

271

болхий? Болшго, хортыг үзсн болһнь уга кеж, һазран цеврлж. авхмн. Тедниг алад суухмн! Эс гиж маниг тедп алчкхмн! Манд, күн болһнд Мария Ивановнала әд.т ээҗ бәәнә. Наамснь Анна Кирмлловнала әдл эгч,.г.ергн бәәдг болх, Светала әдл күүкн, ачнр-зеенр бәәнә. Фашистнриг эс алхлз, тедн мана элг-сад, маниг бийсим-бидн

алхми!

Мелвт, үүрмүд! Өшәһән теднәс авхмн!

Мартын долан

Мана частьд нег гвардии ах лейтенаит бәәнә, батальона командир. Нернь — Новожилов Александр Никола-

евич.

Әвртә зөргтә, чиирг, олмһа залу. Үүнә тускар хөөннь

дегтр бичҗ болхмн.

Ода цолта цаг. Түүг олзлад, кесг күүндүв. Сонссан

ода ахрар бнчҗ авх керг.

Эн/кнь—Николай Кузьмич бәәж., 1938 җил өнгрҗ.

Экнь— Евдокия Федоровна, 1922 җил өңгрж. Ахнр-

дүүнртәһән өнчәр өсцхәҗ. Нег ахнЬ — Сергей — генералмайор нертә/К. Хойрдгчнь —.Гавриил — бронепоезд деер церглдгҗ, Алексей — артиллерист, Николай — моряк.

1910 җил бийнь төрж. Селәнә школ чиләһәд, ФЗУ төгскәд, заводт көдлдг болж. Сән футболист бәәҗ, тер дотр толһаһарн сәәнәр цокдг дасж, Цергт 1939 жиләс авн. Польск комланьд орлцж. Эднә часть 60 танкла ноолдад, төсәд, өмәрән тәвл уга бәәж. Түүнә хөөннь Финск дәәнд орлцна. Линия Манеаргейма гидг зер-зевәр агсад,

балһснд эклж, орж.. Хөөинь Северо-Заетадн фронт, Старая Русь балһсна өөр дәәллдж. йовад, шав авч. Хөөннь Свердлювкж «Выстрелд» сурһуль сурад, мана бригадт ирдтнь эн болжана.

Басл кесг хамдан йовжвидн. Северо-Западнд пег

цага дәәнд орлижвиди, хөеннь шавтлһн. Дәкәд хәрү

цергт — Сталинградт ирлһн.

Негл офицер авад хәләввидн. Александр Новожиловин җирһл кесг олилань әдл. Өнчн ^өвүн, ФЗУ, школ, завод, колхоз-совхоз, церг. Седклән төртән өглһн. Иим болж һарна. Советин йосн тогтсна хөен, йосна нилчәр күн болсн улсвидн. Тегәд мана йос булаж авдг кен бәодми?

272

Мартын арвн негн

Сталинград

Эргә-дуһра йовҗ .хәрү Сталинградт ирүвидн. Фрои-

тас ирсн зәнг сән биш. Маиа церг Красноармейск, Краматорск гидг балһсд үлдәҗ. Нег «бичкн уутьхи һазрт хортн 24 дивизь орулж, түүнә 12-пь танков болҗ һар-

чана. тегәд манахс тесж. чадад, цухрад һарч.

Йир акад юмн. Тенд, фронтд манахсин чидл күрч чадл уга йовиа, бидн үүнд суунавидн. Дөрвдгч хонгтан мел хара, поезд күләһәд суунавидн.

харһий!

Балһсн гих нсрн үлдв, һанцхн нери. Балһсн* хамхрха кевтх’ Нс, гом уга, энкр инъг, удл уга чамаһан тос-

хад, бссхад авхвмдн!

Сталинград! Бидн фронтд һарад йовҗанавидн. Чамд, чинн һазрин өрд кесг сәәхп нньг-амрг, дәзч үүрмүдән үлдәһәд һарчанавидн. Мана баатр сталинградцнр, төрс-

кн һазртан төвккүн ода кевттн. Чи, Сталинград, үрдән

хәләжә, әмтнд алдр тууҗинь келҗә!

Унттн, үүрмүд! таниг олн мартхн уга. Баһ сәәхн цаһан җирһлән Төрскидән өгвт! Бичә һундтн. Сталинградск кевәр жирһләсн хаһцна гидг — Алтн делкәд мөнкрнэ

ГИСЛ ЙОВДЛ.

Менд бә, Сталипград, менд харһий! Чинн җирһлд — миии өсрсн цусн бас бәәнә. Чини жирһлд— кесг миңһәд улсин, олна цусн шиңгрсн юмн.

Сталинград, маниг күлә, бидн алтн жолаһан хәрү

•эргүләд ирхвидн!

Мартын арвн негн, 18.00 часла.

Воропоново, менд!

Аш сүүлднь, нарн һарх үзг хәләһәд көндрәд бәәвви-

дн. Воропоново станцд ирж. йОвнавидн. Менд, Воропо-

ново!

Эн стапц туужд туурсн болдг. Гражданск дәәпд эн стапцин өөр гснерал Кулик хойр зуп тов даралдулҗ,

батарей кеж тәвсн бәәҗ. Цаһачуд тсг дүүрәд орад ирх-

.'1ә, хойр зун товас хаһад орксн, хортн хүмгдәд каарч. Әмд үлдспь зулад һарснь тер болж.

Манйг, Сталинградт, 1,0 өпдрт дәәллдж йов.хд эн стаиц үзгдәд, кезәнкән саиулад, сүрә өгәд бәәдг билә.

273

«Гражданск дәәнд йовсн ахнрасн, аавнрасн үлгүр авхмн, тату йовхмн биш»,— гия< мана салдсмуд келдмн.

Тиигәд ик сүрә өгч йовсмн. Тиигхд бидн, чамд күрхәр йовсн. Зуг Песчанкд күрсн цагт маниг хәрү эргүләд,

доргшлад, Сталинградур ортн гиҗ закла. Воропоново, менд бә!

ВОРОНЕЖСК ФРОНТ Мартын арвн дөрвн

Рогожино станц

Үрвәд йовад йовнавидн. Красноармеец Цагандиков давсн станцд үлдҗ.одв. Күцәд эс ирхий?

Нагаев гемтсн, бийнь сән болв. Халунь хәрҗ. Сержант Засухин гемтәд Бекетовкин госпитальд орҗ одв.

Наадкснь цуг әмд-менд.

Нсмш эс .күрсн һазрар йовҗ йовнавидн. Болв фронтовой зонд бәоснь медгджәнә. Станцснь, гермүднь бас

хамхрха кевтнә.

Әмтн зөвәр өлн. Станц болһнд хот-хол хулдна. ҮнТЭ; йир үнтә, болв бәәнә. Литр' үсн 50 арслң, чирк кемлдг ясн — 15 арслң, чирк тәмк — 10 арслң.

Мартын арвн дөрвн

Күн гидг акад юмн. Зун җил хамдан бәәвчн, яма-

ран күүһинь медҗ чадл уга бәәж болхмн. Ил седкләр

күүндхлә, кү медхд, олн жил керг уга.

Өмнм баһ лейтенант И. сууна. Зөрмг, олмһа, кезәчн дәәнә өмн йовдг команднр. Тер туокднь меддг төр уга юми.

Ода эн болсн күүндәһәр болхла, зөвәр нигт күн бәәж. С. — мана ахлач командир, зуг >мана И. түүнәс хойр дәкҗ күукннь булаҗ авсн бәәҗ.

С. невчк хуүкд улст дурта күн. Болв эс болв, өңгтә-

зүстә күүкд үзхләрн, кезәчн дурлсар йовдг. Нег дә-кҗ ик балһснд С. нег күүкнлә таньлдад, күргп болх бәәдл һарһад, серкәһәд бәәж.

И. түүгинь медәд, күүкнлә таньлдад, Ьи талан унһаһад авчкна.

Таня И. хойр уульнцар, һар-һаран бәрлдсн йовж, йовна. С. харһна.

— Таня менд, аль орҗ йовнач?— болҗ күргн болх көвүн сурна.

274

ирхд, нәрхн сәәхн шар күүкн көдлмшт ирҗ орла. Дэәнә »мн эмчин техникүм чиләсн күүкн бәәж.

Лейтенант нер зүулһәд, куүкиг мана батальонд фельдшер илгәҗ. С. сәәхн күүкнә өөгүр иг кевтә эргәд бәяв. Нег бийд нам амрг-лньгүд болсн болад одла.

Зуг... хоорнднь И. орлцад тараһад хайчкв. Хойрдад

күүкинь бу.чаж. авч. Одал эднә хоорнд юн болна?

Мартын арвн тавн

Иовадл йовнавндн. Комсомольск хург кев. Казанемко харулд бәәһәд унтҗ оч. Түүгәр күр кевүвидн.

Эн улаи цергчиг би сән меднәв. Хамдан училищд сурһуль даславидн. Зөвәр удан ммни связной болж, цергллә. Кесн төртәп шундг, күцәл уга зогсдго күн. Дәәмд

бийән баатр кевәр үзүлв. Нег дәәнд нәомн фриц уга кесн күн. Альк чнгн тускар өөлтг уга көвүн.

Зуг ода харулд унтж одҗ. Уурлхар седхнь — хармг тәвж. өгч бас болшго.

Казаненко гемән меджәнә, кү хәләхш, һудиһәд сууна. Нам санам зовв. Өрчдән Улан Одн ордентә, Сталин-

град харссн медальта залу иигәд сууна’ Арһ уга, алдр үзүлсндән— ачллһан авх, эндү һарһ-

сндан — гүрминь даах. Арһ уга, йоснь тиим.

Комсомольцнр җе гитләм келж. авцхав. Нег комсо-

молец келв: «Харулд бәәһәд. унтна гисн — хәәртә орннутган хулдна гисн темдг». Чикәр келжәнә. Кедү дәкж. дәәнә көлд хоома йовдл харш болна. Чалаевиг санлт, харулнь эс унтсн болхла, тедү мет һашута йовдл узгд-

хи уга билә. Эдү уха орулж келәд, шиидврт багтв.

Мартын хөрн зурһан

Лнски

Басл уданар йовж. йовнавидн. Әрә гиҗ эн станцд нрүвидн. Зормдән маннг нег бичкн станц деер авч ирәд хайчкад, паровоз йовҗ одна. Хойр-һурвн хонад, кевтнә-

видн.

Урж. өдр, асхар мана көвүдин вагонд орҗ ирүв. Озорпин, Нагаев, Гладких, Вася Галецков ахта бәәцхәҗ, төмр беш деер тәәвәд цаһан һуйр шарҗана.

Намаг суулһад тоож.ацхана. Цә чанж, өндг, һахан

өөк шарад тәвҗәнә. Хотынь ууһад, цадҗ авад сурҗанав:

275

—Көвүд, иим әвртә хот альдас аввт?

—Та, уурлхн угайт?

—Яһад уурлхмб?

—Үгән өгтн.

—ҮГӘН өгчәнәв,

Яһҗ хот-хол олсаи көвүд цәәлһв. Дәәнә көл, ямаранчп хот-хол хатяр, тер дотр селәдәр давсн угаҗ.

; Тсгәд станцд зогсҗахла, нег поезд ирҗ зогсдг болна.

Дәәнә улс, харул йовна. Хәләхлә — давс ачҗ йовхнь

медгднә. Зәрм көвүд харулчла тәмк татад зогсна, зәрмнь Вася Галенковиг өргәд, вагона терзәр орулад, ардаснь мишг хайҗ өгч. Поезд көндртл, мишгән хәрү һарһад, бийнь бууж. ирж,. Өрәл мишг давс авч.

Селәһәр йовад, түүгәц соляд, хот-хол авч ирснь эн

болжана.

Эднә келсиг соңсад, үвло болсн нег төр санандм орв. Нег дәкҗ, асхн земляикдан орҗ ирхлә, тиигхд мини связной бәәсн Вася Галенков бүкл котелок шөлтә мах панд тәвҗәнә. Үнрәрнь мсдчкүв — мөрнә махинь.

Алң болад сурҗаиав:

—Вася. мах альдас авуч?

—Негдгч батальопахн темә алҗ, түүнәс невчкн мах

авлав.

Түүгинь итксн угав. «/Махн бәәнү —бәәнә, гесән цадхҗ авхла, болад бәәхугов»,— гих саната суунав.

Маңһдур асхнднь рот, взвод болһнар йовжанав. Окоп

болһпд, ик далһа улан суулһд бас махн буслад бәәнә.

Үнрнь кан-кнад, кенә-янаһан медүлнө.

Минь эн цагла, мана особист (осо-бый отделд көдлдг күн) окопд үзгдв. «Ода эн нег юм медәд шиңшҗ

йовну-яһну»,— гиҗ дотран сапж.анав. Көвүдәс сурҗанав:

—Энтн юн махмб?

—Негдгч батальон темә алсн, түүнәс авувдн,— ги-

жәнә.

— Негдгч батальон темә алад, махинь таднд өгчксм-

яһсмб?— гижәнәв.

— Үнәр, үнәр,— гиҗ көвүд давтлдв.

Наадна төр бишинь медәд, Мусатов Женькиг дуудад авчанав.

—Җеня, энчн юн болҗахмб?

—Юн?

—Махн.

—А, Нагаев, Гладких, Галенков һурвн ар һазр орад,

артйллерийск мөр авч ирж алла,— болҗана.

276

Җеня, чи ксмсомәлец күнлмч! Нанд юңгад эс соң-

схвч?

— Танд келсн болх гиж, санлав.

Хот-хоолар дегәд өлн биш бнләвадн. Болв көвүд мах« сад, мөрнә әмнд күрч гйдг тер.

Тиигәд даргдад хуурла. Медсн болхнь, зеткрим бидн һартм бәрүлх бәәсмн.

Мартын хөря долан

Өцклдүр асхн арвн һурвн самолет ирҗ мана бәәсн һазртбомб хайв. Мана зенитчикүд хаһад, һурви-нь шатав.

Цөөкн бомб хаһрцхав. Лискн талас зөвәр хар утаи үзгдв.;Бас ю-кү шатачкв-яһв.

Мана бәәсн һазрт һурвн бомб унв. Зуг хаһрсн уга. Эн бас орта болх бәәдлтә. Зәрмдән немш товин, минә сумн бйс хаһрхш. Тернь немш һазрт бәәх мана үр көдлмшч улснн чидвр гиҗ зәрмнь тәәлцхәнә. Кел бәргдсн мана, талын орн-нутга кесг улс, заводмудар көдлж. бәәдгж. теднә һар бас орлңҗана. Тиямчн болад-бәәхмп.

Мартын хөрн нәәмн

Острогоржск гидг балһснд ирүвидн. Эн балһси Тихая Сосна гидг һолын амн деер бәәнә.

Немш бәәсн, манахс көәж, һарһад, балһсиг сулдхж..

Балһсн" сулдв гисн зәнг соңсад, бас икәр байрллавндн. Ода нүдәрн үзәд медҗәнәв: күрч күнд дәәллдән бол-

смиь.

һолын цаад эргнь өндр, цаһан цердәс тогтж, Зүн амнь маштг, цаарандпь тиньгр тег. Зүн талас ирсн улсиг барун көвәднь бәәсн товсар, минометар хаһад кссгтән өөрдхл уга бәәж.

Болв манахсии сүрәнь немсн, теднә һал кергтән авл уга, дәврәд диилж.

Эн балһс сулдхсн иньгүд, үүрмүд, танд үнн седклин евәл деерәс әрүн мендән тальвҗанав! Чамд, төрскнә баатр үрнд, мөсн зүрктә цергт, мөңкин меид келҗәнәв!

Шавтсн шаван эдгәхәр үлдсн нег көвүп манд соньн тууҗ келҗ өгв. Көвүн, үүиә, үүрмүднь балһс авчксн цагла, машин деер сууһад, балһснд орҗ ирж. Уульнцд, генткн, нег ик авдр өргҗ чирсн, хойр сәәхн күүкн

харһна.

Баһчуд машиһон зогсаһад, эи-тер болад күүкдлә шог-нәр һарһна. Цергчнрт күүкд ханлт.ан өргнә, асхн-

дан иртхә гиҗ, хайган өглднә.

277

Тер боллдад, көвүд цааранднь машнһән гүүлгәд һархар седнә. Көвүдин нсгнь сурҗана:

—Күүкд» яһсн ик авдр чирж. йовхмт?

—Эд-үүл-ән ачад хорлдж, йовнавидн.— Авдрин хойр ■шхпәс авад күүкд һарна,— хәрнь асхндан ирцхәтн,—

болна.

— Күүкд, зогслт.— болна.

Күн уха сантл көвүд гүүҗ одад авдрипь секәд оркна! Күүкд, менрлдҗ зогслдҗ.

Авдр дотрас арвасн шар үстә офицер һарч ирнә.

— Ши&гчүд, энтн юм'б?— пиҗ хәәкрәд, көвүд автоматан зөрүлнә.

Иим йовдл бас харһна. Иим улс бас бәәнә.

Эн алднд партизан улс дала бәәҗ. Әмтнә келәр болхла, кесг төмр хаалһар йовсн поездмүд шатаж.

Эндр арви хойр самолет бом'бан ханхар ирв. Мана

зенитчикүд хаһад, өөрдхсн уга.

Зогсл уга йовҗанавидп. Острогоржск, мепд бә!

>

Мартын хөрн йисн

Алексеевка

Иигән ирүвидн. Эи эргниг бас немш авсн бәәж: Одахн ш.ин манахс сулдхҗ авч. Әмтнә келж. огсн тууж нанд С0НЫ1 болҗ мсдгдв.

Мана церг өөрдәд ирхлә, немш церг ик белдвр кеж.. Стаицин гер, арһта хамг гермүдипь шатадгинь шатаһад^

күүчдгинь күүчәд хайчкна. Станц деер эшелон зогсачкад, арийцнр һарч зулхар бедрнә. «Союзн» итальянск цергчнрт балһс бәрж, ноолдх заквр өгнә.

Итальянск цергчнр түүгинь медэд, хамдап зулх се-

гә орулиа. Эшелоп негн, церг олн, немшнр эврәһән келод сууна. Зовтән эс орад, «союзникүд» хоорндан керлднә. Итальянск цсргчнр, манд эс болхла, танд чигн бичә болтха гисәр, хойр-һурвн һазрт төмр хаалһинь хамхлад үрәчкнә. Хоорндаи, халдад-шаалдад, зөвәр дән

болҗ.

Немшнр эшслондан һал өгчкәд, йовһар һарад зулҗ..

Тедпә ардас итальяпцнр үлдл уга гүүцхәҗ.

Чавас, му нөкд хоорндан гидг эн. Одал муудан орад. ирвт-яһвт, алач-махчнр!

Бас нег келсиг соңсад, бичж. авув. Үвлә, Сталинградтболҗах дән дсгәд күнд болад, энд-тенд бәәсн хамган нс-

мшнр цуглулж, тнигән тәвҗ.

Энд бәәсн цергәс зэрмииь бас Сталинград тал товдг бәәҗ. Тингән йовхап медсн салдсмуд, махлаһарн һазр.

278

цокад, һазр дәвҗ: «Мама, Сталинград орҗанав, нанд ка- ,пут»;— ГИЖ ХӘӘКрӘД ууЛЪДГ боӘҖ.

Тнигҗ холд бәәснәннь хавинь авчкоидн. Күләтн, не- ;мшир, -сталмнградцнр күрч ирсн бәәнә. Тедн юн улсинь өөрхнәс медхт!

Мартын һучн

'Уразово

Хонглх цаг ирв. Асхн күүкд-берәд болсн улс. хурад невчкн нәр кевүвидн. Герин эзн эмгн кесг тууҗ келҗ өгв. Эднә келәр болхла, немшян цергин халнь унтрад

.хуурч. Улан Церг гисн үг соңсхла, эднә нүднь бүлтрәд һарч одн гндгҗ.

«Өәрдҗ» гисн зәңг соңсхларн, ү-дә уга,..тавн ухань

тарсн, сохр үкр кевтә һарад зулдгҗ.

••Тер дотр итальянцихп күчтә хурдар зулдг болҗ. Кишванр, ода ирҗ альдаран йовҗ йовсан, медҗ йовх бәәдлтә. Теднд юмб, эврә һазр биш, күунд дәәлҗ авч өгхәр йовсн. Ода хошңгарнь усн орад ирхлә, гүүҗ йрвснь энбодхугов!

Итальянцнр гүн йовҗ, һосан тәәлҗ авад, көл нүцкәр җнрд-җирд гиһәд оддгҗ. Цаста^бальчгта цаг. Болв теднд әмән авч һарснь зу, зуг хурдар зулх керг.

Хойр офицер зәәдң мөр унсн, ардаснь хойр салдс мөрнә сүүләснь бәрҗ хатрсн йовдгҗ. Дәәчнр, деегүр •арийцнр, яһвт? Мөрнә сүл бәрхнь хәәрн болҗ йовну?

Ха-ха!

Зулж повсн немшнрин хаалһд нег ноха цан чирсн күүкд күн харһна. Тарһн шар офицер .күүкд күүг яогсаһад, цан деер йовсн эд-тавринь авч шивәд, эврән сууһад, чир болж. хәәкрно.

« Күүкд күн әмндән күрәд, арвн ишкм чирҗ оркад, муурад кииснә. Офицер босад, көләрн девсҗ-девсҗ, төр болшгоһинь медәд, орс баавһа — һаха гиж келчкәд, хатрад һарна. Тер бас учрта. Чирлдә-татлда бәәтл, өөрк

,улс зөвәр өмәрән һарад одсн бәәнә.

Маниг дәәлхәр ирсн доңкс! Нег метр һазрт көлән амрасньчн олз болжану?

Апрелин дөрвн

Сталинградск баатрмуд

Сталинградын баатрмуд! Дәкн-дәкн таниһәм санад ■суунав. Неритн а-мл-ад бәэхнь омг орад, бахм-ханҗ өгхш. Энкр үүрмүд, элдү баатрмуд!

279

Сталннградт бидн Алдр Төрекнэ чидләр, эврә залузөргәр элдү диилвр бәрввидн. тср үнн. Болв тер дәәнд. Төрокпә олн келн-улс ни-негн, хамцңһу бәәсн ик гидгәр, орлцв. Сталинградт олн келн-улсин үрдүд ирж, нег күп. кевто бнйән әрвлл уга, ноолдад, дәәсәп диилснь тер.

Зәрминь авад, үлгүр үзүлий.

Вася Галенков— ода гвардии сержант, белорус. Эн көвүнә зөрмг бәәдл, өмн бас келгдлә. Түрүн дәәнд, 95,9 темдгто өндр авхд болсн йовдл ода күртл мартгдхш.

Васята тиигхд бидн, Галдобинә ардас дахлдн түрүн болж хортна окопд. күрләвндн. «Максим» пулеметын ард кевтәд, һарад зулҗ йовсн немшнриг хадад хайчхла. Сумвь чилхлэ, окопд үлдсн немш МГ-34 гидг гиигн пу-

лемет авад, хаһад, немшнрин әмнд күрлә. Түүнә сумн чилхлә, өмәрән дәврәд, өндр деер бәәсн траншей авч йовси цатла, Вася гранат хаяд кесгинь унтулла.

Бас нег үүнә һарһсн дүүвр йовдл толһан экнд хадгдла. Царицын һолын иаад амнд, «Улан гер» аарглж. йовсп цаг. Улан гер авсна хөөн, һурвн талас хавсрадг

толһа өпдәлһлго бәәв.

Минь тер, күчр күнд цагла, Галенков «максимән» өмнәи түлкәд, ардан су.мта хойр кюробк чирсн, баруи тал бәәсн өндр деер һарад, үкс пулеметан сумлад, Советск уульнц көөҗ, дагжинулҗ ха-сн болдг. Эндәс, немшип пулемет бәәсн һазр көвүнд сэәнәр үзгдҗ. Шамдһа дәәч тедниг хаҗ тараһад, һалан цааранднь таржннулв.

Эн наг олзлад, манахс уралҗ орад, Советск уульнц һатлад, ца бәәсн хойр гер авад орксн биший. Минь эн хойр йовдлын бийнь Вася Галенковин дәәч, чиирг, шамдһа, зөргтә бийинь үзүлж бәәнә.

Тер дунд, түүнә хөөн кедү туужд орм үлгүр үзүлв. түүгинь хөөннь чигн бичәд бәә.х.

Николай Мефтахов—хәәсч, повар күп. Маңһд.^ЙҺр ямараи эдү дән, һал ингт болвчв, мапа Николай хотан кезәчн цаглань авч ирдмн. Тер төлоднь эн көвүг цуитан энкрлдг, күндлдг било.

Нсг дәкж, Сталинградт, Царицына ца дәәллдж йов-

сн цагла, Мефтахов өрүн хот авч ирв. Хотан идж чиләһәд, көвүд дәәһоп эклв. Зөвәр халдад орксн цагла, Николай ПТР гидг ут бу чирсн ирҗәнә.

—Чи яһж новхмч?

—Би бас дәәллдәнд орнав.

Тиигҗ келод, эн орман эзлв, Хортиа пег тов гсрии булнд хальчлад, маниг өмәрән йовулжахш. Тер учрар, нам бидн амрад одвидн.

— Нмколай, чамд даалһвр. Тер товиг ә таслхмч.

280

Ннколай ут бууһан чирәд, энд нег кевтәд, тепд иег

кевтәд, төвләд хам дүңгә һазр хәәһәд бәәв. Аш сүүлднь, иег хамхрсн эрсин ца зогсад, бууһан тәвҗ авад. шаһаһад кевтв. Тов иег хаһад оркв, хойрдад ә һарв. Ннколай эндәснь шамдад дараһар һурв хаһад оркв. Тов ә тасрв. Манахс «ура!» болад босцхав. Удл уга цаһан гер мана болв. Тенд Николай немш гнигн МГ-34 гидг пулеметта болв.

—Энчн юмб, бууһан я-һвч?

Сумнь чилҗ одв. Неҗәдәр хаһад наадад суухм

5иш,.пулеметар эдииг цольгнав,— болҗана.

Көвүд инәлдәд, — болтха,— гиж, эөвшәл өгчәнә. Хййр талас халдан догшн болад ира. Николак тарж-

җнулад,. хаһад бәәнә. Дакәд эи хәәкрәд һарад ирв:

—Сум өгтн, сум!—болҗана.

—Ямаран сум?

т-г Немш пулеметын сум!

• Иим гүрмтә күн бәәдв! Манд бүкл.склад дүүрц пе- о сумн бәәхмн кевтәһор!

Э'нд-тендәс цуглулҗ авад, дәкәд нег цөөкн сум ег-

видн., ....

Йим нег нәәртә йовдл болсмн. Дәәнд орсн бийпь, асхн хотан Ннколай алдл уга цаглаиь авч ирв.,

. .Маркумель Арикбаев—'кирпиз. Бичкн чөтл хар көвүн.. «Броневик» гидг нерта. Күчр түртн,. шамдһа, альдаһар' болвчн орад-һарад, шувтрад күрч нрдт күн.— Разведчн^с бэлхм б.иләч,— гиҗ үүрмүдңь нәр бәрдми. Кедү сум:ң„нигт болҗ, толһа дёе.гүр жиигәд бәәвчи, келтс гиҗ ■толһаһан гекдго«һәодцм» бодҗаиа.

Нег дәкҗ, сө’ Нагаеаин пулеметыг өмәроң һазрт тәвәд, эндгс бослдап болхла, хаҗуһаснь нсмшнриг каалтха гиһәд тәвловидк. Үвлин книтн цаг. Дәврх цаг хорран саагдад, пулеметчикүд хонр хонгт хот-хол уга боәһәд оркв. Тедн хойран хоорнд, хәрү һардг арһ уга^ болад,

ууурад.бәәввидн.

—Би хот күргнәв.

—Үзҗәнч, тедн төвләд авчксн бәәнә.

—Болг, би күргнәв.

Нурһндан термос үүрч авад, Маркумель. рролас босад гүүһәд һарв. Хортна талас халдв, манахс бас хацхав. Маркумель книсн, мөлкәд, товин сумн малтси нүк-

нд кевтв.

Зөвәр удан кевтв. Шавтҗ одв гнж. санвндн. Уга, дә-

281

кн босад, һарад гүүҗәнә. Дәкн халдан. Дәкәд киисәд^ одв. Кевтнә.

Хортн үкҗ одв гиҗ санв-яһв. Хәлән гихлә, Арикбаевбосҗ авад икәр алхад гүүҗ йовад, Нагаевин окопд һәродәд орад одв.

— Күрв!— гиҗ мана.хс байрлцхав.

Маңһдуртиь болсн дәврлдәнд, емн кевтсн пулеметын’ расчет ик дөцгән күргв. Мапа Маркумельтн — тии.м кввүн болҗапа.

һурвн үр, һурвн шогч көвүд: Бпифан Нагаев, Федор> Гладких, Сергей Баранов! Эдн тер өмн бәәсн окопд,. хортна өр-гн дррнь кевтх улс. Лысая Гора гидг өндр авхд теднә һарһсн баатр йовдл, омннь бас бичгдлә.

Гурулев Петян тускар бас нег цөөкн амн үг келх санан орҗана. Петр Семенович Гурулев, мнн-и әмн әдл

иньгм, мана штабин пииср. Муурч, цуцрдго ямаран күн< болхв! Өдр сө уга көдлнә. Кесн, бичснь кезәчн таг-яг.

Нег дәкж. штаб бәәсн блиндаж деер товин сумн унадг.

хамхлад хайчкла. Хойр-һурвн бичкн осколкс Петян чи-

рәд тусад шавтаж. Цусн асхра бәәсн бийнь, зүн һарарнцусан арчад, барун һарарн бичәд суусн болдг. Эн баатр* биший? Петя Гурулев медаляр ачлгдв.

Дәкәд нег күүнә туокар келлго зогсж, болшго. М.ана« штабин начальн-ик Шардаков Ннколай Николаевич. Кезәдчн таг-яг болҗ бүсән татсн, кезәдчл наадсн-инәсн’ йовна.

Николай икл гемтә күн. Хая-хаяд толһаһан бәрәд, унҗ одна. Мигрень гидг, күчр зовлңта гемтә. Гем көдл-- сн цагт толһаһан бәрәд, көөрк, тоңһаһад кевтнә.

Шалтгтаһинь медәд, нег келжәнәв:

—Николай, ода иигәд муулян эдләд бәәхәр, эмчд. үзүләд, бийән эмнүлхнчн.

—Тиигж. бичә кел,— гиһәд нүднь цәәһәд одв.

Тиигн гихнь гемон эн әмтнас нуужасн бәәҗ.

— Эднчн медхнь, эп-тер уга хәрүләд коөчкхмн,— болҗ Николай кслв.— Дән чиләд уга цагт ямаран гем;

бәәдмб? Дарунь уурч одх.

Уурч оддмн. Дола-нәәм хонҗаһад, дәкәд киисәд ундг. Залу гидг залул! Гемтә-шалтгта бийнь, түү.гән әмтнд.

медүлш угаһар, мсгдаһәд бәәдгнь эн.

Апрелин арвн долан

Всрхняя Кусинька

Цуг эрүл-менд. Казаненко Николай маниг вөлүлод*, боәв. Сүл станцд үлдж. Үлдхлорн — үлдхәр седәд улдҗ.

282

,<евтә. Ротын ааскордеон тач бәрҗ йовла. Түүгән авк үлТиигхлә, орта болҗана. Манд, комсомольцирт, өөлв

гихв-яахв.

Мана батальоид одахк Васильсв гидг пег цергч ирлә. Күчр хуурмг күп. Эргүд бийән тоолтха гнҗ саидг бәәдлтә. Командир күүиэс үг сурхар седхларн «Үр ми-

■суулһҗ.

Даоук өдртнь унтж-амрад, өрүн һарад йовхлаг, дә- кәд-йуурсан келнә, тергнд суулһхиг сурна.

—Муурх болад угалмч,— гиҗ көвүд хәрү өгиә.

—Тиигхлә, би үлдәд кевтҗәһәд, ардасти күцәд ир-

нәв,— болна.

Кү үлдәхлә^ ЧП. Кввүд — сурад-ээрәд' йовулпа. Зөзәр йовж йовад, толһаһарн һазр цокад кииснә.

—Яһв-ч?

—Муурув.

Көвүд.өргҗ авад тергнд суулһна.

Арв һар дуунад тергн деер сууһад, амрад, хәрү йовх Золҗ һарна.

Селәнд амрч авад, манахс цааранднь һ.арад йовиа.

Негдуунад һарчкад. дәкәд муурсан келнә. Йовщго сана-

һар сууна. Хойр сүүһәснь авад, көвүд дөннәд' һарна. Чирдәһәд йовҗ өгхш.

Көвүдин уурнь күрәд. деесәр тергнә ардас архлчкна. Иовҗ йовад залу кииснә, тергн чирәд йовад йовиа. Хойр-һурв тиигәд унад, чиргдҗ оркад, залу келнә:

Деесән тәәлти, эврән йовиав..

— Меклхн угайч?

■— Уга, үнәр келҗәиәв.

Деесинь тәәләд авна, залу төр уга йовад йовна. Сер- глн-дерглн нам әмтнло күүртә, шогта.

• Өәрнь зерглж, йовсн Штопин инм күр кедг брлна:

—Нернчн кемб?— гиж, Штопип сурңа.

—Митроша.

—Митроша, чи гертә-бүлтә болхуговч?

—Гертә-бүлтэ.

—Тегәд яһад иим эс болх геип-мекч ааль һарһад <баәнәч? Гергн, күүкдән санхшийч?

—Санна.

—Гергнчн әмтнд бардмндг болх. Мини Митроша

фронтд, нөмшнриг кудад хайҗ йовна гих. Гертәп -бичг ■бичлч?

283

— Уга. Биичн бичг-тамһ меддгов. Мини гергн тиигж.

әмтнд кёлдг бол.хий?

— Келлго яах билә. Эркн биш келдг болх. «Мана па-

па фронтд йовла»,— гиж. күүкдчн бас дүүврддт болх.

— Тийгҗ сандг болхий?

Эн кевә‘рн йовлда йовҗ дарук селәнд ирнә. Митроша»

Васильев эвраннь келәрп, эврә дурар әрә гиҗ ирснь эв

болна.

«Чикрҗәнә»,— гиж. санад, Васильевд дала хәләвр тәв-- дгән уурвидн. Болв комвзвод болюн Мусатов Женяд

■комсомольск даалһвр өггдсн — дораһур залуһур нүдәвөгн бәэх.

Зуна цаг, ас.хн. һаза көвүд өв-он деер унтлдна. җеня бас нүднә булигар хәләһәд, Ваюильевин өөр оч унтна.

Өрүн серлдхлә, Васильев уга. Тиигән-иигән хәәлдви--

дн, олдсн уга. Орһад әрлв.

Тиигәд генн-мекч бас вег маниг меклсн болдг.

Апрелин хөрн дөрвн

Бо л ь ш о й х у т о р

Өщклдүр ПО-д (политотдел) лекц болв. Невчк ора-- тад орҗ ирүв. Хәлән гихнь, лекторнь таньдг күн — ма-- на институтын профессор Александр Александрович Малышев. Өрчднь Улан Туг орден, ээмднь бәәсн поговднь. майор күүнә нк одн.

Күчр жилһн келтә болдг. Ода бас тер кевәрн. Келсн. үг болһнь эврән эв-эвтән тусад, күүнә толһад хадгдад

бәәнә.

Профессоран үзәд, Халун усн нүднд җирвкәд бәов.

Цветник, Лермонтовекая галерея, гротмуд!

Амрлһн болв. Майорт одад, таиьлдҗ бәәпәв. Бийвһ. таньв. Ут һарарн хамад, тсврәд үм1св, «Әмд-менл?»,. <сән» иим үгмүд. талын үгмүд толһад орж бәәхш.

Мана бапп Малышев кезәпә цертт ирсн бәәҗ. Ода» армсйск лекторск багд бәәхнь эи болҗ һарчана.

—Эрүл-менд йовтн, майор!

*» »

Эндр-маиһдурас эпдәс көндрх зөвтә болҗанав. Тал-

дан һазрт цергл.х!

Әми бол-сн, көсг сард хамдан йовсв, дассн баталь-- онас һарч йовна гидгтн күчр зовлңта юмн бәәж. Яһвчит. цугтан тавьдг-үздг, ксн-негән меддг, нег өрк-бүл әдл б«эәсн улс.

284

Ода тарлдх цаг болжана. Болв, эңкр үүрмүд, алдр һәрднр минь, эн насндан таниһәп мартхн угав.

Ах-дү, иньг-амрг тамиг: Вася Галенков, Алеша Озорнин, Федя Гладкмх, Сережа Баранов, Епифан На-гаев, Петя Гурулев, Николан'Шарда1КОВ, Дорофей Франко,Нурми Закиров, Женя Мусатов, Афанасий Сясев, Александр Вавилов, Андрей Красиоперов— таниг би мартхий? Өрчдм зүркн цокж., таниг би мартш угав!

Дәәч кергтн кеэәдчн күцҗ, оньдин дөрвн цагт, өнр диилвртә йовтн’

Әмн-җирһлән әрвлл уга Төрскндән нерәдсн үүрмүд таниг: Федор Филипповнч Голдо1бин, Дммтрий Иванович Филонов, Петр Самбург — бас амлх цаг болв.

Тадн баатр зөрг үзүлләт. Тернь мапд туг болҗ делстхә. Мана 12-ч гвардейск стрелков бригадыг 92 гвардейск стрелков дивизьд хүврәҗәсн цаг. Дивизьд эврә газет һарсн, түүнд намаг замреда^кторт шимдсмн. Эн учрар батальоһан үлдәһәд, дивизин штаб орад һарх цагнь ирснь эн болҗана.

Манин зурһан

Мава көвүд өмнк кевтән үлдцхәв, күн салсн уга. Зуг

Вася Галенков Сергей Баранов хойр лемтенант нер зүү-

һәд, талын полкур йовж одцхав.

Хавр күчән авшксн бәонә. Эңдән көк иоһан, ергн тег. Тенгр чилтр, хая-хая көвкр цаһан үүлн үзгднә.

Хойрдгч эшелонд бәәнәвидн. Дәәнәс дөчн-һучн дуу-

над.

Зәрм мана офицермүд таньгддган уурв, гилс-далс гил-

дәд бәәцхәнә. Шин хувцнд, погондан әвртә зокцхаж.

Зәрмнь хар боокс һоста, китсль-шалврта, ээмдән шар погон зүүсн, шуд дөлвлзәд бәәцхәпә.

Бидн болхла, кезәңк кевәрн, квөрк!С. Кирз хар һоста,

салдс шалвр-киилгтә, йнрин зүүдг көк погонта, салдс пилотк толһа деерән тохсн. Ода ирҗ тер йовдл сананд орҗана. Сталинградск дән чилхд бидн кесг оклад авлавидн. Складын үүдн бол-һнд салдсмуд зогсаһад, диг-

ләд хайчкдг.

Мана түүнәс авсн — хойр-һурвн үкрә махн, штабд кергтә цаһап цаасн, цаас барлдг хойр машин. Авсн юмп бидн тер. Хувц-хунр, бийдәм хот-хол авна гих төр сананд уга.

тиигхд зәрминь үзләв. Нег складт дала гйдг һоси бәәлә. Мана көвүд үүднд зогсжаси. Нег лейтенант нрәд, боокс Ьос авад, ул-зуузаһинь тоцшулҗ цокжаһад, сүүв-

285

дәд авад һарч одла. «Эп цагла боокс һосар ю кехәр йовх көвүмб»,— гих ухан нанд бас орла.

Талын нег складт бас нег капнтан зөвәр эд таслад авчасинь үзләв. Алң болдг биләв. Ода нрж учрнь медгДҗ йовна. Тиим, хөөткән сансн офицермүд, өдгә цагт нүдн хальтрм хувцта гелдглзҗәснь эн болҗана.

Цаг пидг басл сәәхн юмнҗ. Минь одахн, дәәнд новхд ксн хувц-хунр керглҗ йовла? Ода, дәрк, шора суув гиһәд хувцан һарарн индстәд суудгнь баһ биш. Сәохк юмб, җирһл гидг!

Одахн дивизин штаб йовж йовхинь, нег күн нернм келәд гүүһәд йовна. Хәлән гихнь, хар чирәтә салдс.

—•Менде, намаг таньҗахшийт?— болҗана. Эргүләд хәлзһә бәәтл, таньгдад, нернь һарад ирв.

—Бамба Лиджиев?

:— Бив, бив!

— Меид!— хоюри теврлдвидн.' Ик-баһ цагас нааран таньдс-үздг, иньг-амрг улсви-

дп. Нег әумгә, нег хот-на улс. Инм хол һазрт, эврә хот-

на-күн харһхла, ах-дүүд орхиь эңкр болна. Нег гернн

сүүдрт сууһад, ю-бнсәи күүндҗ авувидн.

Бамба связист болҗ һарв. Өрчднь хойр цаһан ме-

даль гилвкнә. Мана кунхара сууся бәәдл уга.

Түү-нә хөеннь мана пол-кд дивнзнонн связь көвүд авч ирцхәв. Хәлән гихлә, мана по.төд бәәх отделенә ахлачнь

Бамба Котникович-Лиджиев болҗ һарчана.

Майин йисн

Э.эж

гсртнь патьрлжалавидн.

• Ода бийнь ямаран сәәхн, баһдан ямараи баәсн болх! Үрвәд-тиигад кслна, хоолнь одачн цевр. йовад оркхларп одачн бурһсн кевтә каәхләд, җивәд бәәнә.

Кесгнкесг дәкҗ күүндәд суунавидн. Келсн үгнь, сансн санань күчтэ хурц, цегәи.

Ольга Куранская мадн хойрин йоста ээж. болв. Бидн зрт босдг. Түүнәс эрт босад, ээж. хот-хоолан кеһәд, көргәһәд белдчкдмн. Асхн ирхлә, бас хотнЬ белн.

Дорофей э.ткндән шалтгта болдмн. Түүнд кезәчн үс,

доладг кеһәд белдчксн бәәдмн. Ут наста болг, манаээж!

Маниг эврә көвүдән гиҗ сандмн. Бидн — ээҗән гидг. Тер бас орта. Эм-гнә һурвн көвүнь Улан Цергт йовна. Павлик Паша хойр бичг бичдгж, Иванас зәңг уга.

288

салдсмудыг эн селән деегүр көөһәд авч одсн бәәҗ. Тедниг эмгн үзҗ. Өөр бәәдг Мария гергп, сапань зовад, бүд^ рәд-түгчәд ү1кж йовсн улст, хойр-һурвн зүсм өдмг хайж, өгч. Тууж йовсн немш, гергиг бууһин хундгар цокҗ унһаһад, өлсәд, үкҗ йовсн улсас хуһлм өдмгинь булаж, авад нохад шивж. өгч.

Эдү мет өршәңгү уга Йовдл үзсн эмгк, көвүдән кел бичә бәргдтхә гиһәд өдр сө уга мөргәд сууна.

Эмгн шуукрад, саналдад бәәнә.

—Яһвт, ээж, бийтн эвгой?

—Уха ухалад бәэхлә, чееҗд күпд,— болв. Яһад

саначрхҗахан келҗ өгв.

Отхн көвүһинь — Петяг немшнр авад, Германь орулад йовулчкж.. Көвүн Улан Цергт орхар сандг бәәҗ, зуг наснь баһ болад бәәсн. Немшнр ик-баһинь хэләл уга, эр киистә юм үлдәл уга тууһад йовж. одсиь тер болж. һарчана.

— Улан Цергт церглсн бийд амр,— болҗ эмгн үгән утдхҗана.—Үкдт-үрдг болвчн эврә һазрт. Әмд-менд йовхла, гертән ир.х. Күүнә һазрт йовна гндг күчр хату. Петяг немшнр алад-булад хайчксн чигп болх. Эс гиж. өлсәд-түрәд үкжәдг болх.

Иигәд кесг күүндвидн. Асхн штабас хәрж ирхлә, эмги

сурдмн:

— Манахс ямаран бәәнә, көвүм.

Сүл зәңг келж өгдв. Байрта болхла, саахадад, дмрад оддмн. Му зәиг болхла, шанаһан түшәд, гейүрәд

суудмн.

Мана самолетмуд нисәд бәәцхәнә. Бомбта күнд ма-

шид дора, деернь теднә харул — ястреб самолетс. Самолет ниссн ца-гла эмгн кезәчн һаза бәәдмн. Барун бийгшән писсинь тоолж тәвәл, хәрү нрсинь тоолад суудмн. Нег дәкж. бомбта хөрн дөрвн самолетмуд барун бийгшан нисҗ. 21 хәрү мисж нрж.

Эмгн герт орл уга, наадк һурвинь күләһад сууна. Бичкн күүкнь, арвн хойрта Маруся, ээҗэн меклхәр ссд-

по:

287

— Та буру тоолҗт, өминь нисҗ одсн һурвинь тсолвт? Салу нисҗ одла.

— Би квсг дәкҗ тооллаа. 21-нь нисж. һарв. һурвиь уга. Ирх тедн, дәкод нег бичкп цаг күләнэв.

Зөвәр тиигәд сууһад орксн цагла, барун үзгәс самолст иисж, йовх ә соцсгдпа. Эмги босад, һарарн нар гердәд хәлонэ. Үүлпә цааһас һурвн машин һарад ирнэ.

— Келә бәәлүв!—- Би чикәр тсолҗв! Манахс нисәд

аащна,— гиж. келад, насан мартад, бнчкн күүкд кевтә альхап ташад, дор ормдан бимдиэ.

'Бас иег соньн йовдл болв.

—Бурхнд чи, көвүн, шүттвч?—гиж, генткн суржана.

—Манд бас эвро бурхн бәәнә, түүндән шүтдүв,—

бблжанав.

— Чик, көвүм, бурхнд зальврх кергтә. Зәрмнь шүт-

хш, тер сән биш.

Тер-эн болад, Деед Ах командующйн 195-ч номертә, прнказин утхинь эмгпд кслж өгчәнәв. Удл уга даврәд, немшиг һазрасн көөҗ һарһхар бәәх ухата приказ. Эмгн; зөвтә гисәр, толһаһан гекәд суула.

Үдлә хотан уухар ирхла, мини журналас ш-уулж авад

(кллюстрационный журнал № 7, март, 1943 җкл) Сталнно зургиг эмгп бурхнаннь өөр авч-одад наачкж.

—Эптн юн болҗахмб?'

•— Бурх кеҗ авчапав. Сәп җирһл манд эн күн өглә. До чиләхәр бас зүткҗәнә. Тиигхлә, түүнәс үлү бурхнд

альд бәәхв?

Тиитәд мини ээҗ баю нег бурхта болспь тер. '

Июнин арвн негн

Шин көдлмштәи ирүв. «Гвардөйское знамя» газетик редактории дарук. Ахлачм бидн майор Мсльинков, отвстсекретарь Мктрофан Маслов, сотрудник Михаил Ми-

хайлович Красноставский.

Митрофан м-ини үр, Свердловокд хамдан боәһәд, Сталинградт орад, һарч ирсн улсвцдн. Маслов разведротд церглҗ йовна. Мана батальона бәәсн һазрт үвлә эди кесг ирлә. Ирәд, хойр-һурвн хонгт өдр сө уга негпегәп селәд, өм.н бәәсн немш окоп шинҗләд сууцхадмн.

. түүнә хөөн асхн арв һар күн ирҗәнә. Тсдн заатт Митрофаи. Альд-юи болдгииь цугтинь шинҗләд, медод

авчксн улс, эдн кел бәрҗ авч ирх даалһврта йовна. Теднд хату-мөтү цаг учрсн цагт бидн һаларн дөң болх зөвтә болҗ һарвиди.

Мйтрофан Мас.товиг разведчик болхар төрси күн

288

гиҗ болхмн. Теглг нурһта, эвтәкн, мегдһр хар көвүи.

Шамдһа, һартан шүрүтә, нүднь хурц мел өөлтг уга.

Эдн живлдәд, мөлклдәд йовҗ одв. Пулеметын өөр эврән 'суунав. Генткн тедн медәд, халдан 'һархла, дөң-

нөкд болх керг.

Кесг болҗ оркад, өмн әмтн шуугад одв. Гранат хаһрсн соңсгдв. Пулеметын ард һарад авчкув. Баран үзгдхш, зөвәр халдаи болҗана.

Чнңпә бәәтл, әкрмдсн улс күнд юм чнрсн мөлклдәд аашна. Арднь халдан бола йовна. Оюопд өөрдәд ирхләнь, «көмб?» болҗанав. «Эврә улс»,— болж. шимлдҗ йовцхана.

Митрофан еөрән нег разведчиктә хоюрн күнд юман чирәд орад ирцхәв. Бийнь окопд һәр&дж, -орад, чирҗ йовсан татад, бас дорагшан орулв.

— Күнд эрлг бәәҗ,—болад Маслов келсән арчв. Ардаснь наадкснь гүүлдж мрв. Тедниг о>копд һәрә-

дәд орж. ирхлә, пулеметарн цольгад немш тал хойр-һурв

„хаһад зогсвидн.

Чнрҗ йовснь неМ'Ш болж, һарв. Амнднь альчур чикчкси, ам аңһадг арһ уга.

Тиигәд нег Масловин һарһсн залу-зөрмг йовдл эв- рән-нүдәрн үзләв. Митрофан Макарович Маслов — бийнь Ленинградок Герценә нер зүүдг пединститут чиләһәд һарсн, гү.н сурһульта, сән литератор. Ода мана газетд көдлхәр ирснь эн.

Одахн ө-шуһу моднд болсн семинарт эн босҗ лекц

умшв. Офицер нер зүүһәд уга, салдс хувцтаһан. Ик хар башм-г, обмотк деернь зүүсн, шатсн шар хувцта, маштг, үзл уга хар көвүн, офицер улст орс келнә туск лекц умшхар һарад ирв.

Офицермүдин зәрмнь: «Эннь ода юуһан (Келхәр йовхмб?» — гих ухата, хоорңдан күүндәд, лекциг чикнәннь таңхдан авх бәәдл һарч бәәхш.

Болв... Үзл уга салдс экләд келв. Келәдл бәәнә, келэдл бәәнә. Әмт шинҗләд суунав. Офицермүд, күүнддгән уурад, энд-тенд хәләдгән хаяд, ормалдад, орад одцхав.

Көвүн келәдл бәәнэ. Орс келиг цеврәр бәрх төриг пк соиьн кевәр күргәд, толһа болһпд нәәрүләд, негдүләд, хатаһад хаяд бәәнә.

Сүүләрнь, үлгүр гиһәд, кесг мана хаҗһрар келдг үгмүд авч ирәд кслҗәнә: агент биш, агёит гиҗ келхмн; прбтокол биш протокөл; обеспечёние биш обеспечение.

Нань -кесг үг. тер келсиг соңсҗ-соңсҗ политотделин пачальник-ин дарук майор Гончаров келҗәнә:

289

. — Ү.р Маслов, танаһар болхда, бидн негчн орс үг чикәр келж-ч-адшго болҗ һарчанавидн.

. —<Негчн гиси хаҗһр болх. Б.олв кесг үг хаҗһр цохарнь :келиәвидн. Офицер улст тер эвго,—болҗ-Маслов

хәрүцҗәнә.

Кедү, ямаран үг хаҗһр келдгән хэфицермүд бийснь медсн. Экләд, дүрсәрнь хә;|әһәд, дала юмнд эс тоолсн улс, хөоннь идәрнь шинҗләд,. нигт күн гиҗ тоолад, икәр күндлҗ тарцхав. Иим кү.н мана Масловтн. Ода офицер нер зүүен^мана редакцин сегләтр.

Ма-на пулеметн батальоныг тараһад, полк болһнар неҗәд ротар түгәчкв. Эңкр үүрмүдм полк болһнар та-

рҗ одв. Николай Шардаков, Александр Вавилов, Петр Гурулев ахтань — һурвдгч полкд һарч. Алексей Озор-

нин, Дорофей Франко —ода деерән дивизин резервд үлдҗ,;

Шин .соединеньд кесг шин улсирҗәнә. Тедн твардейск андһаран өгәд мана бүлд орцхав. Гвардейск значокан авч зүүлдәд, зөвәр егтм бәәцхәнә.

Нег гвардейск значок зүүлһхәр цаасинь секхлә, дотрнь бас нег бичкн көк цаасн йовж.. Авад хәләхлә, иигж бичәтә бәәж:

«Дорогой боец, поздравляю тебя' с высшим званием «гвардия». Мы надеемея, что Вы с честью оправдаете это звание.

Может скоро, может и рано Вернетесь в родямый край,

Ив боях, и в атаке грозной

Олюбимой вспоминай!

Леля Прохорова, Москва, Б. Ногинский переулок, дом. 9/8, кв. 9».

Эн бичг умшад өгсн, көвүд менрлдәд бәәв,-

—Леля, келснчн күцх!—гиж. хәәкрв.

—Күцх, күцх—болҗ салдсмуд нег дууһар дөңнлдв.

Тер күүкнә нег бичкн цаасна бийнь манд ик сүрә өгв. Минь ода босад: «Хортн тал өмәрән!» — г-иһәд хәәкрвчн, эн көвүд әәдг-эмәдгиг мартад, нег күн кевтә дегц

босхинь би сәәнәр медүв.

Июнин арвн тавн

Түрүн командировкд йовҗасм эн. Эврә полкдан ирүв. Көк ноһата нег судлд кевтнәвидн. Өөрм мана полкин замполит болҗ ирсн гвардии майор Колпаков кевтнә. Икл дадмг, йоста комиссар бәәдлтә, Чапаевин комжсар

Фурмановин авцта күн.

290

Коммунистнрин хург болхмн. Күләһәд кевтсм бидн ЭН. •'

Июнин хөрн негн

Эндр мана газетин нсгдгч номер һарв. «Гвардейское знамя» өмн делсәд, оньдин дөрвн цагт туг болҗ йовтха! Эклцнь болв. Цааранднь гем угаһар йовх гиж, ицҗәнәв.

Эн цагт газет һарһна гидг зовлңта төр бәәҗ. Короч.а балһснд б.әәсң района хуучн типографас оч үлдснтасрсңнь хураҗ авувидн. Үзгүднь һазрт асхата/эндтенд 'цацата бәәҗ. һазр деер мөжлдҗ, ик баһ уга, офи- цер-рядовой гил уга, цугтан цуглулҗ авад, экләд'һарһ-

җах мана газет энтнГМана газет өдр өнҗәд һархмн.'

V

Июнин хөрн һурвн.

Хойрдгч намер һарв. «Партийн хургт» гидт мини статья барлгдв.

Июнин хөрн тавн

һурвдгч номернь һарв. «Счет открыт» тидг снайпер-

цагла немш церг дә эклв. Самолет гисн юмн цааран-наа- ран сольвлдад, һурвн-дөрвн давхрар теңгрэзлҗ,- холөөр уга бомбан хайцхав. Өмн нүүрт бәәсн мана цергт

икл халун болҗ бәәх бәәдлтә.

Немшин церг эндән дәврәд орҗ.-Мана ©мн—: Делгород.. Тер учрар мана дәәлдх һазр — Белгородск дгаправленьтидг нер зүүсн бәәнә.

Хойрдгч эшелонд бәәсн мана дивизиг босхад, Белгород .тал тәвҗәнә. Новиковин полкд би одув, тер нолкта йовҗ. йовнав.

92 гвардии стрелков дивизин 280 гв. стрелков полк. Гвардии капитан Доценкон батальон өмн нүүрт йовна. Дән Белгородт болҗана,— гиҗ манд өмннь келгдлә. Тер учрар ик зам хаалһд орҗ авад, Мелехов селәһәр

долан өдр, өрүн өрлә орад ирүвидн.

Селәнә цаад бийдк цомг дсер һарад ирхлә, ма.на өмн бәәсп саната цергчнр цүврлдәд һарад ирв. Ардаснь арв һар немш танк ирҗ йовхнь үзгдв.

Доценко хәәкрәд, батальоһан кевтүлв. Халдан. эклв. ПТР бууһар хаһад хойр танк шатаввидн. Наадкснь хәрү һарад йовҗ одв.

291.:

Ардасм бидн күцлдәд наадк батальонмуд ирәд, орморман эзләд, һазр малтад, дәәнд бслджәнәвидн. Хөв болад, мана артполкин днвнзион нрж., батальопа хоорнд бас орман эзлцхәв.

Үд болад ирсп цагла Блнжняя Игуменко гндг селән талас һуч һар танк, ардиь йовһн церг дахси, һарч ирв. Зөвәр өөрдхж, оркад, халдан эклв.

Мана товчнр хаһад, һурвн танк шатачкв. түүгән төрт авл уга, хортн дәврәд орад йовпа. Манахс сүрд гижәхш. Нег танк зүн заха окопд күрад, давталҗ оркад, давад һархар седв. Түүг мана дәәчнр гранат хаяд цевннь таслад, дорнь эргүләд оркв.

Окопин дундаһур хойр танк тасрад һарад ирв. Өмнәснь халдвидн, түүгәр төртән авл уга, «тигр» гидг таи-

кс шурһад орад йовв.

Арһ тасрад, би деегүрн давулж оркад, окопд әмд үлдсн тоотнь танкип ард йовси йовһп цергиг дегц хаһад, салһҗ авад кевтүләд бәәв.

Давсн хонр танк дала хол һарсн уга, ард бәәсн товчнр төвлҗ хаһад шатаһад хайчкв.

Наадк танкснь доран зогсад, цааран-нааран халдҗ бәәһәд, хәрү цухрад һарцхав. теднән дахад, ковһн церг бас өмн бәәсн ирмг давад, новад одв.

Цаһан кирстә зурһан хар танк толһа болад, мана батальона бәәсп һазрт үлдв.

Цергчнр зөвәр халҗ одсн, зер-зевән бслдәд, суман лавлж авад, шархан боолдад, невчк амрх санаһар тәмк татцхав.

Гү тәвх кемлә, мег күн «танкс!» гиһәд хаокрәд оркв. Хәлән гихлә, өмн мөргн дүүрсн та/нкс, Тоолхла, тәв шаху болҗана. Цергчнр гранатан белдод, бууһан сумлад авцхав.

Зөвәр өөрдәд ирв, танкас күн халәдт нүкәр бәрлдү-

ләд хаҗанавидн. Ард нрж. буусн артиллсрий эклҗәнә. һурви-дөрвн танк, зәрмнь шатад, зәрмнь цевән унжул-

сн доран эргәд зогсцхав. Теднән нам төрт авчахш. Наа-

дкснь өөрдәд Ирв.

Товин сумн, бууһмн, автоматын, пулеметын — цугтаи шуугад, хортна толһа деер хур болж. шарг-в. Төмрин-тө- мр болад, тавн-зурһан танк тасрад һарад ирв. Барун захд бәәр бәрлдҗәсн һурвдгч ротын негдгч взвод бәәсн һазрт эдн күрәд, траншейинь көөж давталад, цааранднь һарлдад одцхав.

Альдас һарч нрпә гихв, яһсн бат әмтә улсв! Тапкс давсн хөөн дәкод окопд әмтн бослдад, халда экләд еөр-

292

дж, йовсн немш йовһн цергиг кудад, окопдаи күргл уга, кевтүләд бәәв.

Зүн тал халдҗасн гвардии баһ лейтснант Седовин товс талаһур бас цөекн танк һарад ирцхәв. Давталад, товсиг һазрт дарҗ орулад, өөриь окопд бәаси расчетынь әмдәр һазрт булад, танкс цааран тасрад һарцхав.

Цөөрәд ирсн батальон траншейдон бәәһә. Танкс тасрад һарцхав. Арднь дахсн йовһн цергинь та-слҗ авх,

тедниг тәвл уга бәәх — мана эркн төр. Зирм һазрарнь немш церг, һаруһасн әл уга, хәәкрәд орад йовцхана.

Манахс дегц босад, җидәр һар бәрлдод, хортыг тәвл уга бәәв.

Нарн суу-һад ирв. Фашнстнрин кесг танкснь теегт шатад үлдв. Өмн үлдснь хәрү цухрад һарцхав.

Дәәнә нег өдр, июлин долан, тиигәд чилв. Асхн болад, әмтән тоолхла, кесгнь һазрт даргдсн, кесгнь сумнд харһсн болж, һарв.

Тер сөөһән прнказ ирв. Доценкон батальон хооран, нег дуунад бәәсн өндр эзлтхә гиҗ.. Тср сөөһәи батальон шип ормдан ирж. зогсад, траишсй малтж,, бүүрән

батлв.

Тасрад һарсн арв һар танк полкин тылар орад, бас нег кесг аюл татж. Болв ардк ө-шуһу модид бәәсн мана танкс өмнәснь һарч ирәд, дәәлдәд, цугтаһинь хамхлад, уга кеж.

Эндр июлнн нәәмн өрүн ДӘӘЛДЛгҺи экнас эклв.

12 часла Новиковим полкас һарад, дивизин штабд ирүв. Редакцла күүндҗ, материал «гх саната йовнав. Ард бәәсн рсдакцла телефоһар чигн, радиоһар чигн күүнддг арһ тасрж. тегәд, дивизин штабд орҗ ирүв.

Йигән, штабд полксас зәнг ирнә. Новиковин полкур бас өцклдүрк кевтән, кесг танкс дәврж. Болв сөөпә ардас күлд артиллерий татад авч нрсн, тсдн окопд күргл уга кесгинь шатаһад хайчхҗ.

Мелехов селән деегүр һардг ик зам хаалһар һуч һар танк тасрад һарч гисн зәңг ирҗәнә. һурвн часла мана штаб бәәсн һазрт пулеметын, автоматын халдсн дун

соңсгдад бәәв. Өмн зо дүүрәд, немш автоматчикүд хаһад орж. йовхнь үзгджәнә.

Штабд бәәсн улс, цуг бийнь на-нта тавн күн автоматан белдҗ авад, яршг гранат боосиг хуваж, авад, штаб эргәд кевтәд авчхвидн.

Штабин начальник гвардии лолковник Минеев зак-

жаиа:

— үкс гиһәд, штабин цаас машин дсер ачтн.

Гүүлдэд, болс-бүтсәрнь ачлһна мацшн деер үвимь

2&3

ачад, .йоңтха гиҗәнәвидн. Машип көидрәд һарв, бидн арднь үлдәд, автоматарн халдад цухра йовҗ, ард ик хол бнш бәәсн модта һазрур күрч ирүвидн. Тенд мана дивиз-ип-ахлачнр ирсн, әмт цуглулҗаҗ.

Июлин йисн

. Түрүн хойр өдр маиа днвизь хооран хойр дуунад цухрад, хойр селә өгәд.зогсв. Цаарапднь немшиг тәвсн уга. Штабд соңссн зэңгәр болхла, һанцхн Новиковин полк эн өдрмүдт 60 таик, 1000 салдс-офицермүдин, әмнд

күрч.

197 номертә ГАП-н (гаубичный артполк) I дивизион июлин цәәмнд 19 танк, эврән йовдг «фердинанд» ги^г 3 товс шатаһад, хамхлад хайҗ.

Июлин арвн хойр

Фашистнрин чидлнь чиләд ирсн бәәдлтә. Күид һарла

харһад одсн бәәдлтә. Ода маниг ормасм бидн көндәж чад^м бнш^Ар гиҗгтм бидп шора-шюрһлжл церг ирчксн бәәнә. Биг-биг гиһәд, ңег-негн деерән гишн сууна гиж

Тенднь бас манахс дүүрн.

Эн дәәнәс тоңчлх бас нег төр бәанә. Нег. т-ату. тарт-

гнъмана дивизь полк-полкар салһгдҗ одв. Сймонов Самойленко хойрин полк барун һарт, дарунь 81 дивизь.

Түүнә хөөн. Ңовидов. Зүн һарт даәллдснь Новиков^иң полк болҗ һарв. Өмн гиҗәсң 81 дивизин улс, шахлһн дегәд күчр болад; додаң өрүц невчк цухрв. Тер сулдсн ормар нсмщ танкс шуугад орад ирсңь: . тер. Дивңзиг

полксинь салһл уга, нег һазр бәрси деер гих бас. нег ухаи оржана.

Дәәдрс һару ирәд редакцтан ирүв. Ода. өдгәГ|баатр-

мудын тускар бичж барлх зөвтә болҗанавидн.

Июлин арвн нәәмн

Хортна сансн санан күцсн уга. Сталинградын төлә

авхар бәәсн өшәнь хуурв, омгнь шантрв. Улан Церг.-нем- шнң дәврлт зогсаһад, ода эврән көөҗ азад һарчана.

Үүлн уга, өндр көк аһарт ода мана самолетмуд,. өдрнн дуусн дуулж, манд бахмж. өгнә. һучн-дөчн самолет

барун үзг хәләһуд һарад одпа, тедн хәрү. һархла, ңааһаснь шин самолетмуд зерлднә. „

Хая-хая алдрад нем.ц! самолетмуд һарад ирнә. Тииг-

294.

хлә, аһарин дән эклнә. Одахн мапа толһа деер рег тним дәнболв. Бомбан ачсн күпд «юнкерсйүд» арһул үрвсн ниспә. Деернь «меосершмиттмүд» теднәп харҗ повн.а. Генткн деерәс, альдас ирснь мёДгдсң^у.га, мана истребнтельмүд нисҗ ирәд, «•мессерш|МИттмүднг» тараһад хаяд оркв, 'Дарунь күнд бомб ачсн машидйн өө,риь мана.хс ирәд, ик хол бишәс хаһад, шатаһад, хортыг, һазрт ун-

һав.

Немш истребительмүд сана авсн мет, манахс тал дәврлдв. Ард-ардасн нислдәд, өөгүрнь жилвкҗ һарад,

бийән өгл уга, үкр хар мет, эргәд, дуһрлд.ад бәәцхәв. Кесг тиигҗ эрглдж оркад, мана негнь һордаһад һа-

рад зулв. Түүг көөлдәд немш дахддҗ йовна, хәврһәснь мана негнь һарч ирәд, хаһад орксн, немш ута һарһад дорагшан орад йовад одв.

■ Тиигж йовтл генткн деерәс «келтс> гисн болв, маңа йёг машин ута татад унад ирв. Түүнәс лстчикнь парашютар бууж ирв.

Мана окопин ард, ик хол биш летчик н.р;Ц буув. Бп-

дн гүүҗ одад, дөң болхар седвидн. Баахн шар көвүн

башрдад, эврән, эврән болв.

— Яһад ичҗ бәәхмч, чи йоста баатр күнч,— болж.

биДн сүрә өгвидн.

Көвүн хәрү өгсн уга. Парашютан эвкж авад, нурһндан үүрәд, цааран һарад йовҗ одв.

Танксии тускар басл сүртә йовдл үзгдв.

Мана ард, модн дотр кесг танкс бэәхинь бидн соп

меднәв-идн. Түрүн өдрмүдт тедн далаһар бийән үзүлжәсн уга билә. Ода болхла, бригад-корчтус болһарн һарч ирәд, немш церглә цааран-нааран тү.тклдәд бәонә.

Белгородын ард боәдг Прохоронк пидг селәнд хойр танков церг бәәр бәәрлдҗ. һурвн өдр, һурвн с© кенәянаһаи мартад, танк-танкар доврлдәд, давталдад, нурлдад бәәһәд бәәж.. Болв, аш сүүлднь, немшнрнй арһнь тасрад, орад өгәд бәәж. Тер дәәид хойр талас бүкл 1000 танк орлцҗ гиж. әмтн келҗәнә. Хар утанд өдр сө болж бүркгдж., цө төмр хәәләд торч чадад бәәҗ. Зуг мана улс, мана таикистнр тесәд диилж.

Эврәннь газетдәп бидн өдр болһн мана цергин дәәч дүүвр йовдл үзүлж бичнәвидн. Сталинградцнр, бас өм-

нк: кевтән, гвардейск омган үзүлҗ.

Гвардий старшина Алексей Боленко нерәп туурулв. Эврәннь ПТР-әр һурвн танк шатаҗ. Түүнә хөепнь, немш танк окопд өөрдәд ирхлә, бәосн һанцхн гранатан

авад, лавта болтха гиһәд дорнь орҗ киисәд, хамхлад зогсаҗ. Цө-төмрәс даву, хату баатр болҗ һарв.

295

Комбат гвардии капитан Доценко баатр зөргәи үзүлв. Дәәнә догшнь эн батальона участкд учрҗ. 40—50 танкс дәврсн бийвь, окоп деегүрнь танкс давТалад һарад бәәсн бийнь, батальон һазрасн көндрсмн уга. Хойр-

дгч ротын негдгч взвод, автоматчикүдин ротып мег взвод кесг товс һазрт шаагдад, әмтнь амдәр окопд даргдад

хуурсн болдг. Тер бийнь цергчнр сүрдж, хәрү цухрсмн биш. Эн дәэид Доцепкон батальон 10 танк, 15 автомаши, бүкл батальон цсрг дәәлҗ.

Александр Новоҗнловип батальон түрүн өдр бас күчр дәәнд тесж. Бас кесг танкс, йовһн церг һаруһан тоолл уга кесг дәкж дәврсн бийнь, батальон ормасн көндрсмн

уга. Зуг үдин хеөн, барун хошан улс деегүр тавн-арвн

танк давҗ һарад, Новожиловин батальониг бичкп модн бәәсн һазрт, һолын эрг деер бүсләд авцхаж.

Новожилов дәоннрәи төгәлүлҗ тәвәд, асхн күртл дәә-

ллднә. Дала йоэһн цсрг уга, хортн танксан тенд-эпд Тәвчксн, кү һарһл уга бәрхэр седнә.

Асхн 'бүрүлин цагла Александр эврән йовад шинжлсч гиж санад, модкас һарад, ннмтр, шагшг м-одн урһси һазрт күрәд ирнә.

Генткн хойр таласпь хойр күн «шаб» бәрәд авчкна.

хәләхлә, немш салдс.цуд. Салдомуд сүүвдод цааран мирәд һарна. Тснднь офицермүд зогсҗ бәанә. Новожи-

ловин өрчнь орден-мсдаляр эро-цоохртад бәодг. Теди дотр сталинградск мсдаль төвләд авад оркцхана.

— Эич-н сталинградец кевтәм! л^льков, нааран өөрд-

хлч!

Арһ тасрпа гидг эп. Александрин ухап әмсхл дотр хойр-һурв эргәд, догдлад одна. Арһ юунд болхв, әмтә күнлмч, сталнпградец, арһл! Нсг мөсләд, офицермүдт

өөрдҗ йовад, ксзәңк физкультурин ааляп һарһад, барун бийд йовсиш» көлори цокж, унһаһад, зүн бнндкинь толһаһарн цокад, сулдж авад, үкс һәрәдәд зүн бийд бәәсн шарлҗта хорҗңнур һәрәдод орпа. Санамр бәәсн

офицермүд, юи-күн болсипь оньһл уга, аман аңһалда бэәтл, Новожилов зулад йовҗ одна. Дарунь сана авч

халдна, бүрүл цаг, хөвнь болад, сумн туссмн уга. Хәрү

батальондап ирәд келҗ өгхлә, күн нам иткл уга бәәв. Тер сөөһән хортна харул тәвсң улсинь ә-дун угаһар орлһәд, батальон бүслврәс һарч ирсн болдг. Ард бәәсн

зо деер ирж бәоһәд, цааранднь немшиг тәвсмн биш.

Новожяловнн батальон эн дәонд 26 танк шатаҗ, хамхлҗ хайв. Хойр рот шаху йовһп церг дәәлв.

Белгородын дэәнд түрүн болҗ власовцирла харһвидн. Маниг Сталинградас Воронсжск фронтд ирҗ Гювси

290

цагла эдн цаа-с хайдг билә. Цаасндан— улаи цергә улс орҗ өгтхә гиж бичдмн. Цаасна нег бийдвь му мөр татсн, күн андсхар һазр хаһлҗапа. Наадк бийднь бичәтә «үкс гитн». һазрин хувалһп эклчкв. Күн болһнд 25 десятин һазр өгчәнәвндн. Оратад һазр уга үлдвзәт!

Инм цаас хаГгдмн. Андсхан түлхж йовсн, муудан орсн крестьян күүнә зург үзәд, мана 'хөвүд инәлддмн:—

Тракторин ормд манд андсх өгхәр эс седҗәнү? трактор машинд дассн манд апдюхиь ямаран кергтәв?

...тернь агитац кежох йовдл. Түупднь пам күн оньган өгдго билә. Нерни телә тнигәд һарһжадг болх гиҗ тоо-

лдг.

Ода авад хәлахлә, нерни төдә биш болжана. Эн дәәнд йоста влаеовцнрла дәәллдвидн. Новожиловин батальон модн дотр бүслгдсн цагла хошал-һурвадар власовц-

нр эргәд новдг бодиа.

— Манахс, нааран һартн. Тамд һар күрш угавидн. Командир, комиссаран тоньлһад, эвр<ж лааран һарцхатн, кел бәргдтп,— болж хәокрлдмэ.

Ма-нахс өмнәснь нульмлдад, му кедҗ хәәкрлдж. Иим

нсг харһлцан болв.

Алдр дәәч йовдл Николай Пруосак үзүлҗ. Өмннь мана батальонд йовсн курсант, ода гнардии баһ лейтенант, взводын командир.

Взвод талнь өөрдж йовсн нег тамк тад эн эврә бийәрн дәврҗ. Хошадар грапат холвад бооҗ авад, өмәрән мөлкәд һарна. Танкд еөрдҗ йовад негипь шивнә, күцц күрл уга харһна, харшап күргхш. Дәкәд молкәд һариа,

өөрдҗ ирәд, хойрдгч оңгинь шивәд оркна. Давад, хәвр-

һднь тусад, хоран бас күргхш. Тапкист дэәч-мг үзн, доран эргүләд, давта.чад ханхар седнә.

НнколаЙ үкс босад, арднь һарад авчкпа. Танк чон мет бүкл цогцарн эргнә, шамдһа >көвүн бийән өгхш. Окопд кевтсн көвүдип негнь үкс гүүһәд Николайд шатдг газта шнл авч ирҗ өгнә. Тер газар Николай, аш сүүлднь, танк шатаһад, баатр зөргәи үзүләд ирнә.

Окопин өмн ил болсн йовдл, хеегнь үзҗ, көвүнд ба-

йр өргв.

Июлнн хөрн долан

Мнтрофап Макарович, Михаил Михайлович шин газст умшж. ■бәәцхәнә. 17-ч помср! Мнмь одахн эклсн бол-

.'1авидн, ода арвм доладгч!

Маиа газет өдр өнҗәд һарна. Ямарац чигн цаг бол-

вчн, газет цаглаһан һарх зөвтә. 1'ер учрар ма-на бичкн

коллектив нег ;күн кевтэ кннж көдлиә. Деср самолет ни-

297

сәд, энд-тенд бомб хаяд бәәснь манд ксргтә юмн бищ. Бидн эврән күцәх төрән күн болһл меддг, чаддг улс. .

' Типографм бидн хойр машинд ачата. Негнднь— бар- -лдг машин, наадкднъ— нйборн цех. Зогссп һазртан, наборщикүд'’машинә бортынь буулһчкад, зогсн бәәж үзгүдән түүнә. Бидн бодхла, йовһн сууһад, өвдг деерән эс гйҗ пол'евой сум.к деерәи цаа-сан тәвҗ'бичнәвйдн, һарар бичәд, Масловд өгновидн. Маслов умшад, чикләд,. ясад, набОрТ өгно.

Газет бичкн болвчн; чинрнь өсҗәнә. 'Дәанә”цагт-, бидн хаВтхлЖ авад, окОиД бәәсн дәәчнрт тараж. өгдг бидәвиДи. Әмтн мана газетиг ода меднә. «Мана бичкн газе.т

;Бичкн газстдән даәпд болсн дүүвр төрмүд барла б’әәнәвидн.

х'Эн болсп дәәнд, бас өмнк кевтән, олн 'келн-улсин үрдүд орлцҗ, биийнйь неран дуудулцхав. Хасг Сайда-

лин эн дәәнд арвн тавн 'күуга кесн бәәнә. Киргиз Еркибаев снайпер 'бәәсмн. Эн өдрмүдт 23 хортна әмнд күрч.

ХальмТ Басангов Одҗа һар бәрлдэнд орад, . арвн хОйр кү җидәр шДаҗ алҗ.-Мордвин Фокин гранат ха.яд,

хойр ‘танк шатаҗ, автоматар хаһад'Нуч һар күүнә әмнд күрч.

Дәәнә зәрм диг-даран кегдв. Мана див-изь эн дәәнд ЗОО танк, кесг автомаши, мотоцикл шатаҗ хамхлж. 10000 'салдс офицер улсар хортыг һарутаҗвидн. Самоиленкон полк 84 танк уга кеҗ, тер дотр Новожиловиң һурвдгч баталъон — хөрн зурһаг.

Күүкд улсин зургуд

1

Евгския 'Федоровна Костниа—■саннтарк. Әрә ар.вн нәәм күрсн наста. Үвлә Сталинградт маниг бәәхд цергт ирЖ орсмн.

Нег дакж, танков десант хайжасн цагла, теднлә ха-м- дан сууһад йовж, одла. Мана та-нкс хортна траншейсинь

һатлҗ һарад, немшнриг цааранднь коөһәд һарна. Эн

цагла шавтань бас һарч. Женя теднә шарх бооһад, дәәнә көләс Мирҗ һарһад, әм теднд аврв.

Одахн болсн дәәнд Костина Доценкон батальонд йовсмн? Доценкон батальон ода болжах тооһар Г5 та: нк, 28 автомаши шатаҗ-каалҗ, 1000 һар салдс-офидер-

298

мүднн әмвд күрсн болҗ һарчана. Женя тер дәәнд әврта кевәр орлцад, шавтсна шархинь дор ормднь боож. өгод, күндинь көтләд, чирәд дәәиә көләс һарһад бәәв. Шав боодг сернҗл чилхлә, Женя эврәннь өмсҗ йовсн цаһан киилгән тәәлҗ авад, шуулад, әмтпә шарх боо;к.

Ут турштнь 15 күид шавта кү зер-зевтйһннь дәәнәс тач авсн күүкн.

2

Аня Иевлева, санинструктор, коммунистк. Алексеенко гидг көвүнд ик дурта билә. Кевүн дәәнд орад хорж одв. Аня ик гидгәр зовжала. «За отвагу» медаляр ачллгдв.

3

Маруся гидг нерн эн күу-кнд шиңгрв. Иосн неринь

нам күн меддго, «Маруся», «Маруся».

Уралас маниг дахж. Сталинградт ирлә. Шамдһа, бичкн шар күүкн. Тенд, Сталинградт болсн йовдл.

Ротын санинструктор өдртнь манта хамдан передо-

войд йовдг. Асхнднь землянкд, көвүдин бәәсн землянкд унтдг. Хая-хая гитар авад, ду дуулдмн. Эн цагла көвүд альд бәәхән мартад, иньг-амрган санад, гейүрлдәд суудмн. Түүнә дунь седкл таалад бәәдмн.

Күчр зөргтә күүкн. Нег дакҗ эрг деер салдс шавтад киисҗ одв. Снайперин авц болж һарчана. Шавта күн дөң болтн гиһәд хәәкрәд кевтнә. Нег көвү.н мөлкәд һарв, күрч йовад шавтад, хәрү күрч ирв. Хойрдад тәвүвидн, күрәд шавинь боох санаһар өндәллһнләнь, ба-с хаһад шавтачкв..

—Шишлң шавтачкад, кишва, күләһәд сууиа, — болҗ әмтн боджана. Дәкж. тиигон оддг күн һарча.хш.

—Чавас, юн залус болад шалвр өмсәд йовнат, -майг

Омсәд гертән суухмн бнләт,—: гиж. келәд, Маруся мөлкәд һарв.

«Ода яһна?»—болад, хәләлдәд суунавидн. Мөлкж. одад, мөргн дор невчк -кевтжәһәд бичкн күрзд каск өлгәд, деегшән өргәд оркв. Снайпер хаһад, каокиг цоолад хайчкв. Тер халһ олзлад, дәкн хах хоор.нд, күүкн үкс

босад, залуг теврч авад дорагшан кмисв.

Түүнә хөөн сүл дәәнд, январин һучнд болх, мана товчнрт сум зөөһәд, кеог дөң болла. Аш сүүлднь, наводчиктә хоюрн үлдсн цаглань, немш товия сумн өөр ирж. хаһрад, күүкиг күндәр шавтала.

■ Түүиә хөен манд хәрү ирсн уга. Зуг дәкәд нег Краспоармсйскд үзгдв. «Мана Маша!» — гилдәд көвүд хәәкр-

299

лдв, күүкн инәһәд, һаран дайлад үлдв. Шавнь эдгсн, та.т даи частьд йовна гидгяь тер болжана. [

Июлин һучн негн

Амрлһнд һарчапавиди. Хәрү нрх-угань медгдҗ бәәхш. Эн сармудт эргәд кесг һазр төгәлвидн: Б. Мнхап-

ловка, Яблоневка, Короча, Воеводск, Широкнй гул, х. Большой, Новый клиновец, Мальцевка, Калачи, Шляхово, Мелехово нань чигн.

Шляхово Мелехово хойрт мана дәәч-нрин улан цусн аехрв. Хортна цусп түүнәс ик болв.

Дәәнә цагт, тер селәдин күүкд улсин келсн үг чикнд хадгдад бәәнә.

—Күүкд, хортыг нааран тәвхн угайт?

—Уга,— гиҗ хәрү өгләвидн.

Тер амн үгәи күцәввидн. Хортыг тәвсн угавиди, фашистнр цусндан цахад муудан орв.

Сталннградт маннг ирхд, Иҗлин телтр һатлж. нүүҗ өгл уга бәәсн, Стальтрестд көдлдг нег өвгн бас манас тиигҗ сурла:

—Куед, немшиг нааран тәвхн уга эс болхийт?

—Тәвхн угавидн,— гиҗ бас хәрү өгләвидн.

—Би 'Келә бәәлүс, тәвхн уга,— гиҗ өвгн күүкдтән

келәд, байрлад одла.

Тингхд, Сталинградт бас амн үгдән күрләвидн. Ода чигн күрвидн. Ам,н үгдән күрдг залуһас үнтәнь һазрт бәәдв! Келсн үг — керчсн модн!

Воеводск селәнд Дорофей бидн хой-р бас нег эмгнә

герт бәәләвндн. Татьяна Никифоровна Малахова — ма-

нд 'йир ээлтә билә. Үси, тосн, өндгн — кезәчн хот белн. Маниг һарад йовхла, ууляд үлдлә.

Эн дәәнә көлд, эмгпд памаг шавтҗ гисн зәнг ирҗ. Эндәс нәәмн дуунад бәәдг, Миндаловка селәнд кевтнә гиж күн келҗ. Үс, тосап, хот-хоолаи цуглулҗ авад, эм* гн һарад гүүдг болна.

Мнпи нср сурад йовна. Гоопиталпн нег санитар, зө-

вәр ухалж. бәоһәд, эмгнд келж:

—Тиим күн бәолә, минь одахн машинд суулһад

йовулчквидн.

—Әмд-менд?

—Әмд-менд!

—Шавнь әәмшгтәй?

—Дала әәмшг уга, иег өрэл сарас давҗ кевтхн уга.

Энболад, мннн ээҗм байрта хәрү ирҗ.

Тер зәңг соцсад, Татьяна Ннкифоровнад одж. барал-

хв.

300

—Шавтсн уга билч?

—Уга, ооколк тусад, шинельм хойр-һурвн һазрт ха-

Ьрв, шавталһпд күрсн уга.

— Тиим болтхал, хәәмнь. Эрүл-менд йовҗ, эврә һазртан хәрж. ирх бол,— гнж келәд Малахова намаг зовор үдшәв.

Двгустын хойр шин

Вороиеж, менд! Воронежд ирҗ амрчанавидн.

• Немшнр маниг кондәдгән уурв гиж келҗ болхмн. Хая-хая «мессермүд» һарч ирәд, ики деерәс хәләҗ бәәһәд, ңисәд -йовҗ одна. Эннь — разведчикүд. Хая-хая

бомбта чигн самолетмуд, өмн сән цаган сансн «6670, һарад ирнә. Мана ахр хармуд (ястребмүд) көөһәд, та-

раһад хайчкна. Болс-бүтсәрнь бомбаи хайлдад, һарч

зулхнь зу болна.

Мана авиацин тускар

Өмнк цаг ода биш. Мана уульнцд диилвр -ирсн бәәнә. 41-ч намр бидн Кубаньд, ст. Ленинградская гидгт ирж шин корпус бүрдәҗ бәәлэвидн. тиигхд немш эртәснь келәд, эәңгләд, тер цагт тиим һазрт бомб хайхвидн

гиж келәд, эркн биш тер цагларн хайдг билә.

Мана боосн һазрт долан часла ирҗ хайдг. Цааран-

днь. Кавказск, Армавир алднд—нәәмн, йисилә хайдг.

Мана эргнд нег «кукурузник» бәәдмн. Талын цагт цааран-нааран нисж. йовад, немш ирх цагнь болад ирхлә, эзән үзси ноха кевтә, сүүлән шарвадад, сууҗ оддмн.

Көөрк, көөрк!

Северо-Западнд йовхд бас тер. Хортн маниг давталад суудм-н. Нег әңгнь бомбан хаяд һархла, дарук әнгнь аашхнь үзгддмн. Өдрин дуусн самолетын дун аһарт шуугад бәәдмн. Бомбан хайҗ чилэһәд, доргшан бууж, кү болһ хәәж пулеметар хадмн. Арһ уга. Мана самолет гих юмн уга, хортн дурндан эзн болҗ авб. На-м бидн яһад тиигәд тесәд бәәсмб?—гих ухан ода орна.

Сталинградт, түрүн алднд немш летчикүд нам адрад бәәцхәв. Ман деер, өмн кевтх улст бомб хайсиь төр уга. Цааран, Ижлин телтр һатлҗ өдр сө уга нислдәд үзгдсн хамгинь шатаһад, хамхчад, күүләд хайчкдг. Тергтә, мөртә, йовһн кү үзхләрн тедниг кеөлдж, пулеметар хаҗ мууднь күрдмн. Мууха үүлв, дәрк! Дурндан, кенәв гисәрн бәәцхәв.

Эн болсн Белгородск дәәид, түрүн өдрмүдт бас кезәңкән һарһхар седв. тәвн-далн самолетмуд хамдан һа-

рч ирәд, хамх цокад ханхар 'бухлдв. Болҗахш! Өмнәснь

301

мана истрөбительмүд һарлдад, деер-дорнь орад, нег;/ наачах ю-мс кевтә көөлдәд, халдад, зәрминь хаҗ унһа һад, наадксинь тараһад хайчкдг.

Хойр-һурв хонсн хөөн көк тсңгр мана болад хуур^. Бомбан ачсн (күнд машин күчләд өмәрән зүтклднә. Хаҗудпь, ард-©мннь харулнь һарчксн, ниссн кевтән одаД, эрүл-дорул хәрү нисәд һарч ирнә.

Дән эклхд деед бкйәс ман тал эшелон-эшелоһар немш са-молетмуд нисдг билә. Ода манахс барун бийгшән, өдрин дуусн кесг олн машиһәр, давхр-давхр нислднә. Тиим олн самолет күн болсара үзәд уга биләв.

Мана өмн өөрхн бәәсн хортнас «ИЛ» гидг штурмовщикүд өшәһән сәәнәр авцхав. Машин деер «катюша» бәәнә. Нисҗ йовад, генткн дорагшан орад, «катюша-

рн» хаһад, танкинь-товинь, траншейд бәәсн улсинь шатаһад, тараһад хайчкна. Эн машинд олн цергчнр икл дурта. Өкәрләд «Илка» гидг нер өгомн.

Бас нег болсн дәәллдән цүдндм үзгдәд бәәнә. Немш «мессер» мана истребитель хойр генткн бәәр бәрлдв. Альдас һарч нрсинь үзсн угавидн, үүлнд бийән халхлҗ

бәәнә, эвинь хәәҗәх бәәдлтә. Энд—дорас хәләсн манд, эләс наадад эргҗәнә гиҗ келҗ болхмн.

Хоюрн чигн күчтә эвтә, негнь «гекс» гихлә, наадкнь «дахс» гинә. Кесг тиигәд эрглдҗ бәәһәд, мана ястребок

өмнән йовсн «меосериг» үүд-түүд күргл уга күцәд, элкн дораснь пулеметарн хаһад авв. .«Мессер» нәәхләд, ута-

нд бүтәгдәд, унад йовад одв.

Мана көвүд дора, һазрт махлаһан хайлдҗ, баатр нисәчиг ма-гтлдв.

Одахн мана дивизьд немшт церглж йовсн хойр француз летчикүд ксл бәргдҗ. Дөтү болтхагиһәд, немшт кел бәргдсн мана хойр шавта командирмүд өөрән дахулн ирҗ.

— Немец «капут»,— гиҗ эн хойр келҗ.— Теднә цергт цергләд, манд, француз улст юлз уга,— гисн йовцхадгҗ. — Маниг ода Сивр орулхмт, эсклә хаһад алхмт?

— Кел бәргдсн улст күч үзүлдг йасн манд уга,— гиҗ келҗ өгхлу, фраицузмуд байрлад, хәрү немшлә дә

босхх үг келҗ.

Ба-с эн дәәнд мана зенитчикүд хаһад нег самолет шатав. Тепдәс хойр летчик парашютар бууҗ-ирв. Тедниг бәрҗ авувиди. Хоюрн итальянцнр болҗ һарв.. Эднь бас

Гитлерәс олз иршго гих уха бас келцхәҗ.

1943 җилә Гитлерин летчикүднь ода иим болҗ һар-

302

чана. Энд-тендәс цуглрад ирсн, эврән герән,- һазран ал^- дан бәәхән меддго, ора-җора улс. Эдн манла ода ирҗ

теслднә ;гидгнь ховр эс болхий?

Манахс болхла, өдр ирвәс-чидлнь нигтрәд, хавнь, һарад, зөргнь хатурад бэәнә! Дәәңэ а|һариг._мана ацңац

лдад, таньлдхла, Грузия'һазрас ирсн Тина Ванцивадзе гидг эмч күүкн болҗ һарв.

Мелмәсн, төгрг ик хар нүдтә, атлс хар үстә, өңгтә-ца- һан чирәтә, з&виңдундың нурһта, бурһсн болҗ нәәхлсн, уйн сәәхн цогцтз.

Одахн шин эврә сәәхн һззрасн дәәнә .көлд ирҗ.. Эн

дәәнд орлцад, түрүн, дәәллдә үзсн; эмч болҗ һарчана.

Болв одачн мана фронтовой җирһлд тахшад уга. Кирпуһудан уһадг цол уга. Көвүд-залусин бәр,ц модьрун. Эн тускар күүкн келпә.

Эрвәкә болсн сәәхн иньгм, ө-рчиннь зовлң келҗ өгәд, кссгтән суув. Ах күүнә авъясар, ямр кевәр бийән-бәрснь

деер болхинь ^келҗ егәд, .чееҗин уудьвр тәвгдхиг эрәд,

дөн-нөкд болхан келүв.

Августын һурвн

Белгородск налравленьд болсн дәәнә . баатрмудын тускар газетдән одачн бичә бәәнәвидн. Элдү зөргтә үүрмүд эн йовх наснд мартгдх зөв уга.

Алексей Озорнин һурвдгч полкд пулеметн ротын командир болсн боәнә. .Сталинградөц.'нерән . мини, ур эн дәәнд бас үзүлж.

Озорнинә рот тавн зу шаху күүнә әмнд күрч. Пулеметчикүднь шавтад унсн цагла, комрют бийнь кевтҗ ха-

һад һуч һар салдомуд уга кеҗ, хойр офицер алҗ. - Ротыг немщнр .бүсләд авхла, командир босҗ зогсад, хәәкрәд, бүслвр таслад, ротан авад һарч ирҗ.

Епифан Нагаев — ротын нег взводың командир болҗ. Дүүгсн дәәнд орад, гранатар дөрвн кү таслж. хаяд,

пулеметарн хаһад хөр һар хортна әмнд күрч. Шавтсн гвардии ах лейтенан-т Заборовокий Михаилиг дәәнә гүргүһәс авад һарч ирж.

Батальона партбюрон сөгләтр болж, йовсн Петр Семенович Гурулев дәәнд хорҗ. Эңкр уүрм, эн йовх насндан чамаһан мартхн угав. Баһ җирһлән, күн кевтә төрскпәнь төлә өгвч. Чини эс күцәсиг бидн күцәхвидн!

303

Лвгустын тавн

Эндр эврә полкдан ирҗәпәв. Гвардии майор Иван Михайлович Тарасов ир гиҗ сурла. Дәәнә өми Ростов балһснд пивзаводыи дироктор йовсн бәәж. тер учрар

бидн зөмляк — эврә улс болж. тоолгдвидн.

Редакцас һарчанав. һархларн Мельниковта керлдод һарув.

Цааранднь бәәж 'болшго болад бәәв. Майор Мельников йоста кезәнк байн күүнә авцта. «Би келләв, би тиигҗ санҗанав»,— гисәр-бәәнә. Күүнд уха заахар ссдло Бийнь төрән медхш.

Миша Красноставский, Маслов бидн һурвн әмн кея тә 'бәәнәвидн. Ю кенә, яһҗ кенә — алькинь чигн куү^й

мч? Полк, батальои, рот, аш сүүлднь, взвод, өссн-^-с- сн һазрм! Эврә герт ирсн болж. һарх-мн!

Одахн мана редактор Масловла үктлән үгцлдв. Нег шүлг барлжасн, түүнд «ж» гмж. бәәсиг, мана редактор «же» гиһәд чиклв. Цаадкнь, мсддг күн, тнигҗ болшго болв. Классикүдин дегтр авч үзүләд, грамматик дегтрэс үзүлсн бийнь, редактор эврәһәрн кеһәд суув. Маслов зөвшлсн болад, реда1кторин умшдг халхд «же» гиһәд үлдәв. һаран тәвәд, барлх болсн цагла ирәд, «е» гидг үзгинь авад хайчкв. Газет -барлгдад һарч одсн цагла, үзчкәд, рвдактор сегләтртән уурлҗана. Тернь маасхлзад, инәһәд суув. Редактор билцрҗ-одн гиҗәнә, арһиь тасрад, араһан зууһад суув.

Мана бичкн редакциг — стрелков взвод гиж, санна. Иигән-тиигән одх болхла, дотран-хоормдан күүндх болһн кезәчн босад, серсәһәд зогсҗ бәәһәд, гвардии майорас зөвшәл сурх болж һарна.

Зәрмдән толһад сенр ухан-төр орад күрәд ирнә. Түүг келәд, кех-күцәх зөвшәл сурхла, өгхш. «Хөөннь, хөөннь»,— гичкнә.

Мел маниг эврәһәрн бэәлһхәр седнә. Бидн эврән бү-

дүн улс, өмнәснь келәд унһачкнавидн. Эн болад, хойр голһата моһа нег нүкнд багтж. болш уга болад бәәввндн.

Өцклдүр гвардии полковник Скворцов мана редакид ирв. Майор маниг муутхжана. Бәәҗ чадад, омнәснь

кесг үг келчкүв.

— үзҗәнт, тапа өөр нанд үг келүлжәхш, талдан болхла, яһна гинт,— болж зарһ бәржәнә.

304

Мана келсиг сонсҗ оркад, гвардми полковник кел-

жәнә.

— Та хойр таарж чадш уга болад бәәвт. Полкдан хәпу йоЪтн,—болж нанд келв.

Ч тер болад, эврә полкдан эргад хәрү ирсы эи.

Августын арвн һурвн

С о м о в о

... Көдлмшт төр уга. Таньдг, меддг энкр улс. Нань күүпд юн кергтә.

-сБ.ийм невчк эвго болсн болна. Ә»х гем уга. Зуг нурМГ'барун көл өвдәд бәәнә. Бәәдлнь хуучн шархин зүүтэ тьр кевтә.

Шарх гихәс. Шархан иа<м мартад хуурчв. Зуг одахн балаьд' оржаһад, көвүд ормалдв:

■>ай-3нтн юмб?

—Гитлерин «белг».

—Иим нурһта күн цергт йовад йовдв?

—Көл-һар бүрн-бүтн, тсгәд юнгад эс йовҗахмб? Шарх, нурһ кен үзҗәнә’ Гимнастерк өмсәд, бүсән татад

оркхла, кен түүг үзх?

—Болвчн... Болвчн, та бийән саглтн. Нурһнтн махн уга, тасрха, һанцхн ясндан торчана.

—Тасрх болхла, кезәнә тасрж одх билә, тасршгонь

тер болжана,— гиж әәтрүлв.

Омокд эмнүләд, дунднь үлдсн нег долан мөңгнә дүнгә шарх эс бүрлдж. өгхләль, эвлә бәаж, мекләд һарлав.

Сталннтрадур йовж. йовхд, нурһ-нд ачата сумк зүлгәд, и1арх1нм улан-һалз кеһәд х.айчк-ла. Бекетовкд ирәд

дегәд хорсад бәәхләнь, Озорнинд үзүлсн, Алексей әәмсәд госпитальд ортн болҗана.

—Яһҗ?

—Арснь җулһрад, нк шарх болж оч.

Эм цацад, боолһж авлав. Дарунь дән эклв, кен тер шархин тускар ухалж йовна.

Түрүн дәәнәс һарад, амрчасн цагт Алексей •келж.әнә:

— Тана шархтн яһла?

Толһа шавтсиг суржанз болһэд:

—Толһан арс нләд һарч одсп, дарунь бәрлдж. одх.

—Уга, пурһнтн.

Бийд-м бас соньн болж медгдв. Кинлтән тәәләд үзүлүв. Алексей кслв:

—Акад юмб, бүрлдәд эдгж оч.

—Терлм, чи госпмтальд ор гиҗәлч?

»05

— Ик Әәмшгтә-биЛә.: Лкад юмб. Дәәнд орхла, эдгҗ.

Дәәнәс холд зөвәр удан бәәһәд орквидн. Инм җнрһг панд таасгдҗахш. Дәәнд орхнь— күн сергәд одна. Ухан гисн юми хурцгдад, күүнд көл-һар урһад, боәсн бий гиигрәд, йоста җнрһл учрна. Иигәд, ик холд суухвь күүнә иөр күрәд, махмуд күндрәд бәәнә.

Өцклдүр офицермүдин семинар болв. Тенд нег баһ лейтенантла таньлдув—Вера Карповна Безродная.

'Таарад күүндхлә, нег балһснд сурһуль сурсн бәәжвидн. Вера Орджоникидзе балһснд багшин сурһуль чи-

Хайган селвлцХ авад, хая-хая бичтән бичлдхәр бооцвиди.

Августын һучн негн

Мана церг Таг-анрог балһс’ сулдхҗ. Ура! Таганрог — мана’ һ'анцхн бал-һс биш, тер эргнд бәәсн немш цергиг бүсләд авчкҗ. Зеткринь һартнь бәрүлҗәдгҗ..

Энд көндрәд һарчанавидн. Мана грвадейцнрин шүрүтә:’цоклһ дәкнәс немш-үзхч, эрсән бәрхч!

Сентябрин нег шин

Л И;С к и

'-Лиски • дәкәд дәвр’әддавад һарч йовнавидн. Мана

хаалһ йөрә, хамг дәәсЬндархд сүрә өг!

төрскн, байрл! Әә-рм-ин генерал Соколовскин алдр церг (Запйдн фронт) хортна омгинь шантлад, өргндән

тәвн дуунад фронтынь таслад, 15—30 дуупад гүүнрәд

орад йовж одҗ. Ельня гидг балһс, вань чигн әмтн бәәдг 170 һазр сулдхҗ.

Әәрмин генерал Рокоссовскин церг (Дунд фронт)

хортна фронтыг өргнднь зун дуунад таслад, җирн дуунад шурһад орж. одж. Рыльск-болн Глухов балһсд, 200 нань чигн селә сулдхҗ. Дәәч үүрмүд, давталад хайтн, дүүрн диилвр цальгрх болтха! Шулуһар дәәнә көлд күрх, шулуһар! Үүрмүдтән дөң-нөкд болх! Чееҗәр адһад

үкчәнәв.

Немш церг чичрх! Гвардейцнр-сталинградцпр аашна. Эднә күнд һар эс меддг бишч, датҗн, к-ишго, булмг болҗ чичржә!

306

Сентябрин хойр шин

'| Одахн Мельпиковла харһув. Эзән үзсн ноха кевтә, шарвадад бәәв.

'— Дегәд халурхҗвболв,

Хәрү иртхә гиж, сурв. Ахлачнрт келәд, авч чадхан медүлв.

—Айстан адрад бәәхм биш билә,— гиж. хәрү өгүв,

—Дәкҗ хәрү одш угав.

Тиигҗ өшәһән авув.

Одахн «Советский патриот» газетин (Воронежск фронт) Клочко Ломоносов хойр көдләп нанла ърж. ;баралхв. Ломоносов нег статья бичх даалһвр өгв: «Взвод өмәрән орж. йовх дәәнд».

Маңһдуртнь һурвдгч батальонд одад, тактическ занятьднь орлцад, материал бичүв.

Бичж. чиләһәд уга бәәтл Ломоносов нрв. Умшж өгүв. Таасгдв, авад йовж. одла. Августын хөрн йиснд пк гидг статья барлгдж. «Взвод атакует огневую точку» гидг нерта.

Ломоносов фронтын газетин отделин ахлач. Тиигән һар гиһәд намаг ээрәд бәәнә. Үүрмүдм зөвән өг гилднә.

Дотран бас саннав: тиигәд өөдән һарад одхла — Мель-

никовд бас нег шав. Болв түүнәс өшә. авхин төлә көдлмш соляд гүүһәд йовж. болшго.

Яһвчн даосн, меддг көдлмш, таньДг-үздг — өрк-бүл

болсн улс. Альдаран йовҗ, деер жирһл хәәиәв гихв?

Эннь чигн наад болх. Хөвм дала!

УКРАИНСК ФРОНТ Сентябрин һурвн

Менд, УкраинӘ'һазр! Улан Церг сулдхад авсн Украинә һазрар йовж йовнавидн.

Харьковас асхн шидр көндрвиди. Полкин ©мн пол- ' кин командир полковник Самойленко ахта мөртә улс йовна. Арднь разведк кедг мөртә взвод. Одахн үэсн «Щорс» гидг кинокартинд дуулҗ йовсн ду дуулад, көнүд ярд-ярд гилдәд йовна.

Шел под Красным знаменсм Командир полка.—

Иитәд дуулад оркхла, мака полковник дэрк нисод һарп гиҗәх һәрдии бәәдл һарад, сүвэнь өрггдәд, нүдпь хурцгдад, деегүр бәәдләр энд-текдән харвад, әвртә гидг омг барсн йовна.

507

Мерефа гидг балһснд кесг өдр дән болв. Зуг манд юмн күртсн уга. Маниг өөрдәд пртл, өмн йовси церр

— Кобеляки тал йовхмн биш. Кемрҗән авад орксп цагтнь «Кобеляцких» гисн нер манд зүүлһх.

Нәр бәрәд ннәлдә йовтл, балһсиа захд ирхлә,.мана оммкс бас балһс бүклднь авчксн болҗ һарв.

Немштн ода зөвәр хурдар гүүдг дасҗ, һарад зулх-

.ларн, күцгдл уга одна. Селәнд орҗ ирхлә, м-инь одахн бәәцхәлә гилднә. Кезә-яза зулҗ одсинь әмтн медхш.

Эврәннь диилгдҗ йовсан ңемшнр элдү кевәр тәәлдгҗ. «Сталннградские головорезы» гидг нер манд егч. Эднәс биш, зулшгоһар келдгҗ. Бәрмтг болҗахнь сталиыградцнр болҗана.

Немшнр, өмн цагт, мама зәрм сталинградск дивизь-

мүдиг даәләд, тараһад хайчксар зәңглдт бәәсмн. тер та-

расн саната дивизнь дәкн-дакн дәәнд орад, кишванриг цокад, әрә әмтә үлдәҗ йовхнь эи болҗана.

Мана 92 гвардейск дивизиг бас нег дәкҗ хамхлад каарулсар зәңглсн билә. Ода тер х-амхрж. гиҗәен дивнзнь, хортыг хәрү коөһәд омнднь орҗ йовна. Худл келсон эдн ода эс санхий?

Сентябрин зурһан

Клава Мельникова мнни тетрадьт «Везде и всегда с

тобой» гидг ду бичҗ үлдәв. Клава — Мооква эргнә күүкн. Бийнь багш, телеграфистк улсин курс чиләһәд, цергт ирсмн. Манд пииср болҗ бәэлә. Ода манас һарад, курст сурһульд йовҗана.

Күргнь Петя Нехорошев, мана штабин ахлачин да-

рук. һарад йозҗаһад бичҗ үлдәсн дунь эн. Эврәннь һарарн бичәд үлдәсн хайгнь: «г. Моаква, Октябрьская ж. д., ст. Сходня, д. Черная Грязь Мельниковой Клаве. Пишите, не забывайте».

У седклтә, өр өвч сән күүкн билә. Одахн нег, уутьрад суусн цагтм өөрм ирҗ сууһад, юн болсинь сурв. Гсртәсн бичг кесгәс нааран ирәд угад зовад суусан келҗ өгүв.

Нанд дөн болх ухаһар, әәтрүлҗ Кдава кесг үг келв. Шилтж хәләһәд цааранднь:

— Ман тал, күүкд улст, бүлән иүдәр, ах-дүуһинәр, үр-өңгинәр хәләдг күн гиҗ таниг мана күүкд цуһар келнә. Тавд бидн икәр ханнавидн.

Туүг юуһинь нуухв. Мана зәрм залуст бас ааль бәә-

308

.Т». Зәрмдән ротд санинструктор күүкн ирхлә, комрот

♦зрән келсәрн бәәлһхәр седнә. Эс болхла, өшәһән авхар

;үткнә.

Одахн нег күүкн зарһ бәрҗ ирв. Амрлһ-кевтлһ, кирнуһудан уһах цаг өгл' уга, көөркүг ротын командир зоваһад бәәж.’ Цугтнь медәд, әмтнәс сурҗ авад, комротыг

догшн шоодврла харһулвидн.

Командирмүд хурсн нег саамд, эн туокар келҗәнәв.

— Эн күүкд-берәд манд орхинь деерәр дәәид орлц-

••сүүздж авад, тедүкн һарад, нанд келҗәнә:

—Комиссар, яһад һаньдглад бәәнәт? Дәәиә көлд -ямаран чигн төр харһдмн. Мими танд өгчәх селвг: полкян санротд сәәхп күүкд дала. Теднәс исгинь өөрән дахулад, ә уга суутн.

Тиигж. келвл тер, мнни үр саната күн! Ухаһап алдчкҗв, түлкәд бийәсн салһад хәәкржв:

—Чи намаг кенән болһҗанач? Күн <кевәр һазр деер «овх кергтә. Эс гиж, һазр деер бәәһәд олз уга.

Күүкд харсдгиг, тедн меддмн. Тегәд чиги хату-мөтү

цат болхла, нанур зарһ бәрҗ ирцхәдмп. Офицермүд бас

хордг болцхав. Клаван келсн бас орта гиҗ санув. Клава бийнь болхла, зөрмг, шамдһа, чиирг күүкн.

белгородск дәәнд орлцад, «За отвагу» медаль авсн күү-

кн.

Менд йов, Клава, маннһәи бичә март! Сән медрлтә •офицер болҗ һар!

Сентябрин арвн тавн

С о в х о з «Б а й р а к»

Эн эргн шин сулдхсн һазр. Зөвәр ик совхоз бәәҗ. Ода зуг негхн гер үлдҗ. Наадксинь немш һарчаһад шатаһад хан-чкж. Әмтн землянк, погребд бәәцхәнә.

Немш церг кишго болчкад, икл хар саната бәәҗ.

Харьковас экләд, эн эргнд мал тохмта юмн үзгдхш. Тер учрта. Балһс селә үлдәхләрн, нем-шнр бәәсн малынь цугтнь тууһад авад йовҗ оддгҗ. Ардаснь көөһәд күцп гиһәд ирхлә, көөҗ йовсн малан дорнь хаһад алчкад, зулад

йовж. одна.

Ода мана Гювж йовх хаалһин хойр амнд дала үкр-

мүд бортаһад, көөһод кевтнә. Нег судлд хөр һар үкр кевтсинь үзүв. Иим тохм тасрсн улс үзлт!

309

Мана гвардь ямаран церггнь медгддгән уурад хуурв I Йосар болхла, йовһн цергвидн. Болв йовһар псмшиг кү-' цҗ болл уга йовна. Тер учрар цуһар тергтә-мөртә болвидн. Тергнь кесг олн зүсн. Дврвн тегәтә селәнә улсин йовдг бричк, ©өрнь хойр төгәтә хозлг. Нам линейкд суу-

сн, бәәхтә улс суудг ке, деерән бүркәстә фаэтон гидг тергнд сууснь бас бәәнә.

Мөртәнь бас хара биш. Зәрмнь эмәлтә, ик зу.нь зәәдн,. Зәрмнь нам немш маши көлглсн йовна. Зуг машинә өмн бийд улан4кенчр сәрвкүлсн йовна. Эс гнж. манахс, эндүрәд, хаһад алчкхмн.

Мото-мех-гуҗ церг гиҗ эврән манахс инәлдцхәнә. Тернь үнн. Йовһар йовҗ йовх улс уга. Цугтан көлгтә.

Иим бәәдлтә церг болж. йовнавидн.

Черемушня Круглянка гидг хойр селә давҗ һарвидн. Гермүднь бас хамхрха, шатад унҗ одж. Зуг трубаснь гериннь орман хәрүләд үлдцхәж.

Шинәс ирсн салдсмудт иим йовдл үзүләд, күр кеж. өгнәвидн.

Сентябрин хөрн

-Мана «Җанһр» .кезәчн сангдна. Ямаран чимлһтә үгмүд бәәнә. Көвүдт зәрмдән умшҗ ©гнәв. Ямаран әвртә

келн:

Җил насн хойран Җидин үзүрт елгнй. җнлв бах хойрап

һанцхп Җапһртаи өгвй! :

Мел эндр келсн әдл! Баһчуд, медж авти, баһчуд, тер баатрмуд дуратн!

Сентябрин хөрн һурвн

Маниловка селәнд ирүвидн. Цуг бүрн-бүтн.

Сентябрин хөрн долан

Днепр, мепде! Көвәднь күрәд ирж йовнавндн. Немш күцгдәд ирхләрн хәрү эргәд дә босхад ирв. Максимихинә батальон дәәллдәд, һолын а-мн деер бәәсн Бацила гидг селә авв. тәв һар өрк. Мана сталинградец, баатр ком-бат Максимихнн сүл дәәнд шавтад йовж одв.

Элдү Днепр һолыи усна үнр каикнад бәәв.

310

Э.н дууһан дуулад, дүуврдәд сднавидн. Бас эпдр сулдхсн Григорьев-Бригадир гидг деревньд ирв. Бәәрн әмтп, немшнр украинә ,к0вүд.-күүкд яһҗ Германюр йовулсн һашута тууҗ келҗ өгцхәв. Ңк хар .нүдтә,.^.ңәрхн хар

.күүй’й Надежда Чёрныченко дуулҗ өрсн ду' бйчҗ -авв:.

К«өркс иим ду бйй-снь һарһҗ. Хордад,' шордад һарһсндун! Энкр Украинә улсм, ода хөвтн ирх! Көвүд-күүк- дитн куцәд сулдххвидн, өргн нутгтан ниргәд хәрҗ ирц-

деревнь сулдхв. Гай— 18 гер, Небочиевка —16 гер.Радченко — 6 гер., 61,7 болн 69,6 темд-гтэ өвдрмүд.

,Ащ сүүлднь, Днепр-нн көвәд күрәд зогсвидн. Окол малтад, һазртан. батрҗанавидн.

Эһдрк дәәнд, хасг.улсин алдр дэәч Мякиш Сайдалин хорв..

•Мякиш—коммунист, партьд 1931 җил июнь сард орсн бәәҗ, партб-илетин № 3291155.

£айдал-ин Белгородт болсн дәәнд күчтә дәәч йовдл һарһҗ автоматарн хаҗ 15 хортна. әмнд күрсн күн; Красная Звезда ордснәр ачлгдси болдг.

;Хасг һдзрас ирсн, советск баатр, әрүн җирһлән Украинә һазрин төлә өгсн! Алдр нерэдчн мартгдхн уга, әмтнд.күргәд келхв!

Унт, үүрм, төвкнүн кевт!

311

Сентябрин хөрн нәәмн

Бурцы гидг селәнә оми, Днелрин көвэд суунавидн. Дпспр, Диспр.

Как весенилй Дкспр, вссх нрагов сметет

Наша армия, нгш народ!

. Уснь кевәһэн цокад, көестэд, цахрад бәәнә. Эн мана* һарч ирсн һазрт, һол йир өргл, х-ойр дууна шаху беох. кевтә. Налаһад, үсәрәд бәэнә, Днепр һолм!

Немшнрин ардас кеөлдәд, һолур орад нрүвидн. Зуг ода яһҗ һатлхм болхв?

А1кад юмн. Маниг нааран йовж. новхд, дала болся маШид кесг понтон, тагт ачсн, гүүлдж йовла. Теднь яһвр альдаран одв? Ард үлдв гихв? Акад юмб. Ода яһий?

Хортн яр-яр гиһәд, холд хадг товар хаяд хаһад дала юм кеҗ чадл уга бәәиә. Одахн «Правдд» барлгдсл А. Фадеев1нн «Беосмертие» гидг краснодонск комсомолъцнрин туокар бнчсн статъя толһаһас һарч өгхш. Ямара» улсии күүкд тннм болхв? Ахнь арвн йистэ, баһнь — түүнәс дү. Олег Кошевой әмд бнйнь арвн долата бәәҗ.

Сергей Тюленнн! Бичкн бийнь, ямара-н зөргтә, арвн бүдүнд орхнь нк зергтә. Любовь Шевцова — дәрк, негл аратни-дагнм, ямаран өкәр, бура кевтә уйдад бәәнә, хэдмнь’

Ульяиа ГроАЮва, Иван Земнухов, наадкснь, цуһар! Йоста баатрмуд! Иим күүидтә улсиг кен динлҗ чад-

хмб? Тиимнь һазр деер уга!

Көвүдт сәәнәр, күргәд келҗ өгх кергто.

Сентябрнн хөрн йисн

Күүндә-селвә бәәҗ, өцклдүр эклвидм. Мана ©мн, -һол дунд нег арл бәоио. Гвардь ах лейтенант Прохинә батальои .немшнриг уснд көөж орулад, хойр оиһц хортиас булаҗ авв. Тср оң-һцс олзлад, сөенә дөч һар күн арлур һатлв. Хортн өмнәс до босхж боәр бәрлдв. Манахс:®’мә-

рән дәврәд, гранат хаяд, автомат, пулеметарп хаһад, алдгинь алад, омдинь көеҗ һарһж.. Зәрмнь онһцдан суу-

һад зулж, эс сууҗ чадснь сумнла харһад каарч. Тннгэд, 60,8 тсмдгтә арлыг авад, манахс зогсв.

Новожмловнң батальон арлын оөгүр 'давад, һолыи цаад амнд бәәсн бичкн модта һазрт күрх болж, даалһвр а.вв. Дәәчириг һол .һатлһх, хортнас булаж. авсн дөчод күн суудг нимгн халаһар кес», нәәмн күн хәәвдг хойрхн

онһц бәәх.

Синегрибовин ротын улсиг хойр таслад, хопр онһцд суулһх болж. шиидвиди.

312

Өмннь иим өргн һ'ол һатлҗ йовсн биш, цергә кевүд 1.-«вәр түрәд бәәв. Дәкәд. нам, бийсинь түлкикәд, ахлачцр үлдх гнж бас зәрмнь санхмн. тер учрар эн оңһцд ♦арән йоэхар шиндүв, һанздан һал орулҗ авад, авто- г/зган күзүндән өлгад, түрүн болад онһцд һарч суув.

— Мана.хс, өтрлтн,—болҗанав.

Намаг оиһцд сууоиг үзчкәд, кевүд маасхлзж, инәһәд, байрлад одцхав. Удл уга Алексаидр Новожилов нрәд бас оңһцд сууҗана.

— Болву? Ну, архлаһинь таатн,— болҗ хәәкрүв,

Оңһц җилвкәд һарад бәәв. Нег. зун метр йовад оркся цагла немш экләд хав. Һал цаһан адр. Өргн һол дотр ор һанцхн онһц. Альд бинсәс үзгдж бәәнә. Товин суШ1, мнн гисн юмн. өмн-ард, хажуд тусад, хаһрад ус өргәд, өндр бахн тәвәд бәәнә.

Ард үлдсн хойрдгч онһц бас әмтин суулһж. авад, мана ардас һарч йовла. Мсл деернь товин сумн тусад,

кэмргдад, тараһад хайчкв. Зәрмпь чивәд дорагшан орж •охв. усчж чаддгнь хәрү һарлдв.

¥үг үзсн мана урмд хэрҗ йовна. Болв өмәрән шур-

һад йовнавидн. һояын дундурт күрәд ирхлә, пулсметын сум(( күрдг болад боәв. Товин •суми, мин гисн юмн шаргад бәәнә. Бола энд-тенд хаһрна, манд харшан күргжэхш. Дәкәд нег бичкн һазр йовад оркхла, пулсметын сумн манд күрәд, хала онһц буулад, хойр-һурвн кү шав-

•гачкв.

Зәрмнь үүмлдәд хоәкрлджонә:

—Арл тал залтн, арл тал!

—Хәрү эргхин, хәрү*

Эднлә үгцдг апһ уга. Оиһцнн сүл деер сууһад, түүг •;алж йовсн көвүпа өөр оч ксвтод, тустиь бәр, бичэ хаХЛ1 П1ҖӘНӘВ.

Кевүн оңһцнг тер ксвтпь бәрәд йовулҗ йовиа. Пулслит деериь автоматмуд ((егдҗәнә. Автоматын сумп бас (ланд күрдг болад ирз.

Онһц дотр үкснь чи.п1, шавтснь чигн йовна. ААууд күрк бәәдл һарад ирв. Тер дотр һолын амн деср, манд «ээрхн бәәх хойр пулемет — алад хайждпа.

Көвүд яахан мсдҗ ядад, үүмәд баәцхов. Нагаевд кслҗонов:

— Епифан, тср-хоГф луломст уга ксх керг!

Епифан Нагаев саиа авсн кевто, түргәр пулеметаи •эргүләд, төвләд хаз. Санамр бооси хортн, сумн өөриь тусхла, халхг хәәж, модн тал гүүцхәв. зәрмнь киисәд үлдәд бәәцхәв.

313

^Түүгүзсн манахс, сүрәлюәд эднд курч болхм бәәҗ.

хәәвдәд, хол биш боәсп ик-ик чолудыг ташрлад -авчк- вңцн, Көвәнь ода хол биш, зуг уснь' гүн. Хәәвәр һазр' хәәһәд, уснд дүрәдл йовнавңдн! Тиигҗ йовад, хәәв, һаз- рт-күрад бәәв. һазр! һазр!

Д&кәд. хойр-һурв хәәвдж. оркад, зер-зевән һартан өргж. авад, уснд һәрәдлдәд бууввидн.

Һадрт көл күрэд, зогсад бәәв. Дәрк, дәрк! һазр ишкнә гидг! һазр зн, көл дор көрстә һазр! Күн болснас нааран :тиигҗ байрлҗүзад уга биләв. Көлән һазрт күргәд.

двсн хөөн, маниг-диилдгнь уга! Иим ухан толһад орад, зүркн бульглад бәәнә.

Усн дотра-с гүүһәд, «ура!» гиһэд орвидн. Немшнр әәмсәд,..Ьарч гүулдв. Төвләд ирсн мод-га. һазртан ирәд, төгәлод харул тәвәд, невчк амрвидн. .Шавта улсан буул-

һад авч ирүвидн. Тавнь шавтҗ, хойрнь хорҗ. Оңһц деерән телефона кабель татад ирләвидн. Телтр бәәси улст телсфоһар даалһвр күцсиг соцсхҗанавидн. Тенд бәәсн генерал Рь1ж>ков (маиа әәрмин элч) келҗәнә:

— Цааранднь дәвртн!

Приказ'күцәх керг. Модн дотр телефоһан, шавта хамгипь,.'Нагаевин нег лулемет үлдәҗәнәвидн.

Наадксинь цуглулҗ авад, нег захднь би һар^ксн, наадкднь — Новожилов, өмәрән һарад өгвндн. һолын,'көвә көөлдәд гүүлдвидн. Маниг үзәд, хортн траншейән хаяд, һарад йовцхана. һолын амн— элсн. Малтсң траншёймүд

нурад унҗ одна. ' Тиигәд халда-<көөлдә йовж. хойр дууна шаху холҗад

одввдн. Болҗ гиҗ санад, элсн окопан гүүдүләд, зерзевән тоолад, дигләд авчквидн.

Эдиә, дәәллдл уга, орман хаяд зулад йовсп нег уга к>мн биш. Бас нег ааль татхар седҗәдг болх. Эркн биш

татх улс.

һурвн ПТР — бу, хойр «макснм» пулемет, наадкснь буута, автоматта. Бәәсн зер-зевм бидн эн.

Удан болсн ута, немшнр дәврәд орад аашна. Дегл рот күн болх бәәдлтә. Бийән белдәд авчксн, нег мөслсн манд дала әәмшг уга.

Төвләд хаһад, суман әрвләд кевтнәвидн. Хая-хая, зәрмнь киисәд үлднә. Түүгән төрт авл уга, элкн деерон автоматан тулчк-сн, хойр ханцан шамлчксн, халдад гүүлдәд йовна.

Зөвәр өөрдхҗ йовад, «максим» пулеметар лугшулад,

хорһлҗар хорт цутхлдв. Кесгнь киисәд-нуһрад бәәв. Бо-

314

лв наадкснь шуугад окопур өердәд ирв. Цугтан гранат шивлдв, тепд-энд хаһрлдв. Тесж чадад, хортн хәрү цухрҗ һарв. Арда-снь кеөлдҗ халдад, мана көвүд халж. одсн, түрүн динлвртән улмтад, байрта хәәкрлдв.

Түүнә хөөн зөаор болв. Күчр халун, шатаһад боәнә. Ээврт; ээгдәд, нөр күрәд ирв. Зәрмнь толһаһан геклдәд, үргләд ирцхәв.

«танкс!» гисн дун һаньдглад одв. Бослдад хәләхлә, һурвншар цоохр танк өмннь һарчксн, арднь цергчнр дахчксн аашна. Тамкс товарн, пулеметарн хаһад, һал цацад йовна.

«Арһ ода юундв?» — гиҗ санад ПТР-тә <көвүдт келҗәңәв:

—. Көвүд, төвләд хатн. Нүдәр хәләдг һазрарнь төвлтн, цевинь таслҗ үзх кергтә.

Көвүд төвлад халдв. чБолв. танкст хоран 'күргҗәхш. Лавта болтха ги-һәд, -танкин өмнәс хайдг гранат белдүлвидн.

Зүн.эахд товик-сумн тусад, эдс-буслһад ханчкв. Шавтсн көвүд шууглдв...!

Танкс өөрдәд курч ,ирв.-Гранатан бәрсн көвүд.мөлкадлһархар бедд .болад авчкв. Минь эн цагла.;. минь эң ца-пла телтр бәәс.н мана артиллерий гентжк хаһад, немш. таикоин өмн. нигтәр сум.хайж, йовдгинь таслв. Нег танкасньутан һарад:бәәв, наадкснь-өмәрән-хооран цухржа-

дн..^рвн х-ойр күн үлдсн .б.одҗ һарчана. Кссгнь шавта, бодв' автоматдн хайҗахщ, э.врә орман эзлә .бәәнә.

Генткн, ард .маңахс бәәсн рощ тал әврта халдана ә һарв. Новожнловиг дорнь үлдәһәд, эврән гүүһәд һарув.

•Гүүҗ ирәд хәләхла, шавта-гомтә уга ц-уһар халдҗацхаңа. Нагаев.бийнь: пулеметын ард кевтәд, .хаһад^ хәәкрәд бәәнә: .

• тт Дәкәд, дәкәд нааран ортн! Дәвртн-.дәвртн!

Арһнь тасрад хортн хәрү цухрв.

Дсхн болв. Невчк төвкнүвидн. Хот-хол уга. Суман тоодад, телефоһар .күүндәд. сууиав.

т—. Дөң кергтә, дөң’ Нег оңһц йовҗ одв. Күләтн, удл уга ирх.

— Понтон, тагт яһомб?

.. гг Ода деерән ирәд уга.

болад .С.УУ-ВВИДК. Х.эдәһо б.әәтд, оңһц жйвэд орад.

315

баатр йовдл үзүлв. Эн көвүн лравительственн ачлһнд илгәгдв.

Хасг нутга үрн связист Амдрей Алимбетовнч Суюнтбаев мана түрүн онһцд сууһад, телефоһан Днепр һол

дотраһур татад, һатлсн улст дөң болад, телтр бәәсн улсла таслвр уга залһлда кев. Өмн болсн дәәнд Андрей Алдр дәәни хойрдгч девсңтин ордевәр ачлгдла. Ода бас

авхмн.

Октябрин хөрн тавн

Сүл өдрмүдт зөвәр диилвртә йовнавидн. 65 дуунад өмәрән йовад, һуч һар селә хортнас сулдхҗ. авувидн.

Болв дара-даранднь.

Дериеакан хөөн Куиеволовка гидг селәнә зүн емн бәә-

Владимир Беляевин рот орлцв. Эрстнь орн гихлә, ик һэру һарн гижәнә. Өмн зоод кесг товс, пулемет бәәнә. һалнь күчр нигт. Тер болад, селвлцәд, Михаил Лаптевнн взводыг өндр эргад, хәврһәснь дәвртхә гиһәд тәвүвиди.

Наадк хойр взводарл эндәс, эрстнь халдад, уралж босад, окопднь өөрдәд ирнә. Зуг сумв нигт болад, залусиг ковтүләд бәәв. Лаптевин взводас зәнг уга. Окопурнь мөлклдәд, дәврхд өөрдж. йовхла, генткн өндрин орл деерәс «ура!» гнсн сонсгдв. Немшнр ормалдад, хәрү хәләлдәд, зер-зевән хайлдад, әмон авч зулцхав. Толһаи ора деер Лаптевин взвод хаддад, -шаалдад, һар бәрл-

дҗ йовна.

Беляев салдсмуда.н босхад, «ура!» гиһәд хәәкрнә. Зулсн немшнр, күцгдәд ирхләрн, муурсп чон кевтә, хәрү эргҗ дәврлднә, һар бәрлдәд, авлдан тоодш болад одиа. Владвмир Беляев бийнь һурвн кү хаж. алад, гүүж йовсн хортпд гранат хаяд, кесгинь таслад хаяд оркна.

Лаптсвнн взвод эддриг авад, хортыг көәһәд;-һарһҗ новна. Урмдад одсн улс толһэһас һарч зулсн хортна ^ардас орлдж., мууднь күрхәр седлдв. Минь эн цагла, Ммхаилин омн йовсн нег немш хәрү эргн, командириг бәрлдулад пишн хажана. Михаил дәәвлҗэһәд, өрчон бәрәд кгнгсәд бәәв.

Беляевин рот өндриг авв, наади ротмуднь түүг олэ-

лад, Куцеволовка селәнд орад ирцхәв.

тер өдртән зүн ард бәәсн ик өндр эрг деер-гОмею һазра комсомолец Михаил Лалтевиг оршавувидн^Модн.. суврһ товәд, нер'усинь бичад үлдәввидн.

317

Цааранднь йовад,. Колюигино гвдг селә сулдхад, Квадратная роща гидг темдгтә һазр авч зогсвидн.

Лиховка селән тал өөрдәд ирхлә, хортн хәрү дәвржә-

нә. Зевәр олн танк тәвәд, товар халдад, мин хайлдад, бүдүн күзү үзүлхәр. седв. Болз мана омг щантлна гидг күчр болад бәәв. .

Селәнә өөр бәәсн 113,7 гидг темдгтә өөдм басл манд гүрм өгв. Хойр едрин дуусн үүнд ик гидг дәәллдән болв. Зәрмдән манахс дәврәд орад одна, өндрт күрх бәәдл һарад ирхлә, хортн деерәс дәврәд, хәрү’көөһәд һар-

һчкна. •.

Эн^-дәәнд Михаил „Серовин батальон залу-зөрмгән үзүлв. Өңдр хар комбат әмн &мн һарчксн, әмтән дуудад, хәәкрәд гүүһәд йовна. Хаһад бәәсн бийңь, болҗ өгл-уга, окопурнь дәврәд орад ирцхәнә. -һар, бәрлдәнә, халдана ә соңсгдхш, зуг әнкрллһн, җидәр шаалһн, буу^ һин хундгар цоклдлһн. Хорт.н тесҗ эс чадад, арһта-әм-. днь һарч зулв. Ардаснь сумар көөлдҗ манахс хав.

Эн дәәнд алдр нерәи минометч-икүд һарһв. ; Минометчик гвардин сержант Кауна Джум-аталиев, хортн хәрү дәврәд, ма-нахсиг муурулад ирсн цагла,.төв гидгәр хаһад, бүкл-взвод -немш. алж-тараҗ хайв. Түүг олзлад, манахс дәврҗ орад, өндр авснь эн. Өндрин хөөн Лихов-

хоща улс бас И1кәр’ бәрҗ&сн бәәҗ. Лих-овк авад оркхла,

барун, зүн хошас шурд гилдәд одцхав.

-Петровка, Владимировка, хөр һар селә сулдхад, арт

сулдхгдв. ■ Немшнр зулдг деерән һарчкв. Хурдндаң ррчкж, күр--

кләд-яргад бәәдг авъясан м-артҗ йовх бәәдлтд, ;> Әәһәд гүүсн у.чрнь тер болҗана. Арһнь.1тасрад, мал-

көөдгнь' бас. уурч. Күүнә мал бищ, эврән^ь улан . әмән

Днепр деер маниг бәрәд, үвлзхәр бәәсн бәәдлтә. Эс.гиж, эн.мал үлдәхн уг.а билә. Яһвчн зөвәр санамр бәәҗ.

Хойр һалып хоорнд орсн нүл уга малд ик һару һарчана. Мөрд ..сүүлән делскәд, цааран-иааран гүүһә бәәҗ, су^нд харһад тарҗацхана. Үкр-мал бас. Эн бәәдл үзхнь

күүкд улс, хойр көвү.н,-;нег залу.

318 .

—Мал таржахиг үзҗәнт?—болжанав. ..

—Үзҗәнә. Ода яах-в, дәәнә көл,— болж медәтә гер-

гн хәрү өгв.

—Өмннь колхоз үүндбәәлү?

—Бәәлә.

~Эндрәс авн колхоатн бүрдҗәнә гиҗ сантн. Мана

доклад кеҗәнә. һучн мөрн, тәвн үкр цуглулҗ хашалад авчкцхаҗ. «Ядхдан, нег колхоз бүрдәвүв»,— гиж дотран икәр байрлув;

Октябрин хөрн йисн

Днепрәс улм холҗад, ба-рун корәднь бәәдг Украинә әрүн һазр сулдхад йовнавидң. НовогПетровка, Ганновка. Эн һазра улс маниг әвртә гидгәр тосна. Әмтн һарч.зу- лҗ-оольҗ бәәхмн уга. Дән өндрмүд деер болна, өндринь авчкхла, өөрк селәдәснь хортн һарад зулна.

Селәһәр церг цувад орад ирнә. Бәәсн улснь цугтан

тан күрәд белгән эдлнәвидн. Хот-хол икәр манд таасгд-

на. - Днепр һатлсн ик байр болад, әмт ачллһнд илгәгдв.

Эврә полкасн би зурһан күүнд Советск Союзин Герой нер өгтхә гиҗ цаас бичүв.

тер баатр нер •сурснвидн иим улс: Епифан Нагаев — комвзвод, Владимир Беляев — комрот, Михаил Серов —

комбат, Михаил Лаптев— комвзвод, үксн бийднь, Василий Сысоев — комрот, Василий Сим-бирцев — разнедчик. Кесг улс орден, медаляр а-члтха гиж цаасн тәвгдв.

31»

Моябрин тавн

Цол болҗ. өгл уга, кесгәс нааран бичәд угав. Цааранднь йовад, Боково, Добролюбовка, Дробянка гидг

сслэд сулдхвидн.

Йовсн кевтән йова-<Йовҗ, Шевчснко гидг района центр Долинюкая станц тядг һазрт өрлэ орж. ирүвидн. Хортна церг харһсн ута. Долинская гидг ик станц бәәҗ. Эндас тәмр хаалһ һурвн үзг тал йовна: Николаево, Кривой Рог болн Знаменак. пурвн хаалһин аг болсн станц аеад, хортна хаалһинь таслх зөвтә болжанавидн.

Селәнд кесг нем=ш хонсн бәәҗ. Зәрминь бәрҗ авувнди. Тедниг бәрхд бәәрн улс дөң-нөкд болцхав. Тер дотр хойр баахн күүкн, нег залу. Эдн немшнр альд бәәхинь зааж өгәд йовцхав, кавүд одад бәрәд авцхав.

Бәрх бәәдл медәд, нөг немш һарч зулв. Ардаспь күү-

-кд көөлдәд һарцхав. Хортн хәрү эргәд, өмн йовюн Оля күүкиг бәрүлжәһәд гишң хав, һарнь чичрәд тусж чадсн уга. Арднь гүүҗ йовсн көвүн автаматар хаһад, көлә- р.нь шавтаһад бәрв.

•Маниг Долинскд ирюиг немш медл уга бәәҗ кевтә. Барун бийәс нег гиигн машин гүүлгәд орад ирв. Уульнцд орҗ ирчкәд, медәд хәрү эргхәр седв. Товин ам эргүлод, автоматан авад, көвүд амдлдв. Арһ уга, машиһән зогсаһад, немшнр һаран өргәд һарч ирцхәв. Хойр офицер, нег шофер. Полкин мәңгнә толһач бәәҗ. Района

банкас мәңг авхар ирҗ йовснь эн болҗ һарв. Тиигәд һурвн машин бәргдв. Хойрнь медәд, зөвәр тедүкнәс хәрү эргүләд, зулад йовҗ одв. Партизан улсла үүнд түрүн болж. харһвидн. Тедн маид бас дөң болцхав.

Ман деөгур дорд үзгәс ннсж, йовсн кесг самолетмуд давж, һарв. Эврә һазр гиҗ медәд, ик дораһур нисцхәв. Мана кавүд бууһан авад халдв. Хәлән гихлә, нег машкнь шатад, утан һарад, болв ннсәд давҗ одв. Хойрдгч машннь хол биш бууҗ ирв. Хойр летчикинь бәрҗ авад, самолетынь чирҗ авч ирүвмдн. Мана «кукурузниклә» әдл итальянск машин.

Калашников гидг партизана тускар кесг сәәхн тууҗ келцхәнә. Немш хувц өмсчкәд, кесг дала керг <күцәҗ.

Дпепропетровск балһснд нег иим йовдл һарһҗ. Нсмш часть дәәнә складас ирҗ хувц-хунр авхмн бәәж. Машитә немшнр ирәд, цаасан үзүләд, бүкл машин хувц-хунр авад йовҗ одн-а. Удл уга, бас нет машитә улс ирәд, ху- вц-хунр авхар седнә.

— Минь ода авад йовҗ одлт!—болҗ цаадкснь алмаңҗ.

320

— Кеп, бидн мел тин ирж йовсм бидн эп,— гилднә. Цаасинь авад дүнцүлхлә, хувц-хупр авад Гювж одсп

улснп цаасна тииз әрвл уга нәрхн болж һарч.

Тнигәд, һал цаһам өдрәр Калашни1ков немигнриг ме-

кл/к. Бас нег комендатур бәәсп герин подвалд кесг мии бәаҗ. һал цаһан өдрәр ирәд, бийстнь үзүлҗәһәд, бүкл машин мин авад йовҗ оддг болна.

Эдү дүцгә эвтә, зөрггә, немш нәрн келтә, әвртә күн

болад, Калашниковин нериг әмтн амнасн авхш. Суткдан бәәһәд орксн цатла, дивизәс генткн заквр

ирж.әнә. Хәрү һартха гиҗ.

Ода эннь ямара-н төртә юм-б? һурвн тал һардг төмр хаалһ деер бәәх станц, района центр хаяд хәрү цухртха

гнсн юн болҗахмб?

Алң болад бәәввидн. Арһ уга, закврасгдавдг чидл манд уга. Хәрү һа-рх болад белдвидн.

Әмтнд келж бәәхмн угавидн. Өцклдүр тер улсин ке-

сл тослһ санад оркхнь — уульх дурн күрнә. Ода маниг ксн гиҗ тедн санх-мб? Хорү нем-шт хайчкад, һарад зулхмб? Ахад гидг төрв!

Асхн бүрүл дахад көндрлдвидн. Зәрмнь уульн-щуг- шад үлдцхәв, көөркс. Зәрмнь мана ардас дахлдв. Оля ахтань мапас үлдшго болж. һарцхав.

Партнзан улснь, әмтнд үзгдснь хамгнь маниг дахцхав, зәрмнь бууһан ээмдж. авад, хәрү партизай талан «Чёрный лес» темцәд һзрцхав.

Бндн бас цуггтан мөртә, тергтә,"машнтә. Бичкн баг

— тавн күн полуторк машинд сууж һарвидн. Шоферм бнди немшт кел бәргдсн, мана сулдхсн салдс.

Хәрглдәд, сөөнь өрәллә нег нәрхн һол деер ирүвидн. Әмтн гисн юмн дала, һанцхн бидн биш, нань чнгн кесг улс нүүж. йовх бәәдлтә.

һатлһ күләһәд суулавидн, увтж. очвидн. Серәд, хәләп гихлә, күн уга, һанцхн маңа машин кеер зогсҗана.

Өөрән сүркләд унтҗ кевтсн шофернг тохаһарн чичәд ссрүлҗәнәв. Машин деер суусн улсан бас серүлҗәнәв.

— Үкс гих билә,— гиҗ шофертан келҗәнәв.

Гүүлгә йовтл өр шарлад ирв. Ик эрг деер Мышеловка гидг селән бәәнә. Өөрдҗ ирәд, өөдм давшхар сёдхлә, машинә күчн күрчәхш. Кесг дәкҗ бәәгүлҗ-шуугулҗ, эс

болҗ өгхлә, шофер келҗәиә:

— Подшипникүднь шатҗ оч, йовҗ чадш уга. Машиһән хайчкад, һарад өгвидн. Гермүдт өөрдәд кү-

рәд ирхлә, нег ик обоз селәнәс һарад хоорлж, йовна. Ирәд күүндхлә, мана дивизин пег полкин тыл болж. һарчана.

321

Тедниг дахад, ар ташуд күрч йовхла, генткн күн хәәкрәд оркв: «Танкс!»

Барун бийгшән хәлән гихлә, тавн «тнгр» тарвалдад

һарад аашна. Күчр, муульта юмб! Ядхдан пег ПТР бәәси болхнь яһна, халдад үкхм бәәҗ! Танкд хайдг нёг гранат бәәхнь я-һна! Кевтҗ үлдәд, негнәннь амнд күрвчн һундл уга била. Иигәд айстан үкно г.идг’ һашута юмб^

һашута!

Эн уха ухала бәәтл, мөртә хамгнь довтллдад, хаалһас хаждеһәд, зүн бийгшән һарад одцхав. Тергд бас хаҗилдәд, мердән цаклдад, зулҗ йовцхана. Бндн йовһн йовсн, ард үлдәд ирүвидн. Өөгүрм бидн тергд һарч йов-

на. Өөрк улстан келҗәнәв:

— Яһад болвчн, тергдлә оралдж үзтн!

■Манахс гүүлдәд, терг дахж, хатрлдв. Манла йовсн санинструктор күүкиг түлкәд, өөгүр һарч новсн тергн деер һарһув. Эврән дахҗ гүүвүв. Күүкнд һаран өтәд„ тергн деер һарад ирүв.

Манахс тег дүүрәд, тарвалдад одҗ. Талкс нег зогсҗ. товар хаһад, толһа дсегүр тарж.ннулад күнд пулеметар хаһад йовна.

Өөрхн йовспь мана һара цааси гнсн бәәдлтә, холд хаһад, хольжҗ йовонднь күрх саната йовна.

Нег тергн деер — бидн дөрвн күн йовнавидн. Мөрдэн шавдадл йовнавидн. Зүн бинд, ик хол биш бас нег хойр мөр татсн тергтә улс йовла. Танкин товин еумн мөрн тергн хойрин хоорнд тусад, талхм-таң кеһәд хайчкв.

Мана мөрд арһта кшс бәәж, дундаһурнь орад, дөтәләд һарад ирүвидн. Ардан хәлән гихнь нүдпәс нульмсн асхрад бәәв: кверкс, манахс эопслдад, һаран өрглдж. йовна, танкс аогсад, деерән суулһҗ авад, дәкнәс һарад йовна.

Тедниг тиигад зуурлда новтл хойр-һурвн тсргн ут салан эк эргәд, цаад бийднь һарад одв. Тедно ардас бидн бас салан эк эрглдж йовнавиди.

Салан »к эргәд оркхла, санан невчк төвкнв. Алдрад

одсинь медәд, ардасм бидн немшнр хойр-һурв хачкад» бәргдсн улсинь цуглулад һарцхав.

Тиигә-мигә йовж асхн Петровк гидг селәнд ирүвидн. Мана хоша улс болж һарв. Мана полк зүн бийднь, ик хол биш, Недайвода гидг сёләнд зогсҗ.

Хонад, манһдуртнь йовхар шиидвидн. Хот-хол ууһад сууҗатл, арв һар көвүд орҗ ирцхәв.-Одак обозин улс болҗ һарцхав. Арвн долан күн арһлад һарч ирснь эн болв. Немш танкс болхас биш, йовһн церг уга бәәҗ.

Бәргдсн улсинь нег гсрт авч ирәд суулһад, баахн пемш

322

көвүһәр манулж. Өдрин дуусн хот-хол уга, ундасад үкчәх күн болж һарчана. Эзн гергм орҗ ирхлә: «Матка, млеко, яйко|» — болж салдс келжәдгж. Көвүд дораһур күүкд күүнд чирмод оркна. Гергп медәд, үс-өндг, өдмг

салдст а-вч ирҗ &гнә. Немш салдс үүдп хоорнд сууһад, бууһан һартан түшүлҗ оркад, хотан иднә. Мана көвүд

хоорндаи докья өглдәд, өөрхн бәәснь шүүрәд бууднь кү-

рнә. Бослдад, салдснн көл-һаринь күләд, амнднь кенчр

чнкәд, орн деер хаяд, зулад һарч ирсн, хөвнь чиләд уга арвн долан залу болж һарв.

Ода Иигулец гидг һолын ар амнд зогсҗанавидн. Долинскәс хәрү цухрлһна учрнь хөөннь цәәлһгдв. Кривой

Рог Знамекск хойр тал мана церг йовҗ йовсн, теднә хоорнд йовсн мана частьмуд дегәд тасрад йовҗ одсн бәәҗвидн.

теднкг таслҗ-бүслж авх санаһар, мана ардаһур не-

мш церг Знаменск талас Кривой Рог орулад 400 танк талын церт илгәж.. Теднлә харһҗ йовсн бидн тер болҗ һарчана.

.. Тиигәд, бас нег үклас һарув. Кезә чигн цатт хөвәсн

цөкрхмн биш. Цагнь ирод угань тер болҗана.

Манахс одачн • аралдад бәәцхәнә.. Долинская, эркн биш хәрү эргәд ирхвидн. Чамаһан ма-ртхн угавидн!— гилдҗ эдн андһар тәвцхәв.

-«Гвардейское. знамя» газетд мини хойр-һурвн очерк һарв; «Дочь Родины», «Потомки великих учителей» нань чиги. ...

Ноябрин арвн хойр

Цасн оржана. Өөрхпәс эклх •партайн хург болв.

Ноябрин арвн дөрвн

Дала дән уга. Хаядпъ бидн дәврәд, хая тедн өндр

брлһ .булалдад. суунавидн.

Эидр «катюша» зеткринь өгв. Цаг-нь ирхлә, цасн дсер түүмр шатна гидг эн! «Катюшаг» түрүн болҗ 1941 җилнн декабрь сард Москван эргнд үзләв. Катюша, Катюша гиһәд келн болад бәәдг, юн-күүһинь бидн меддго, Нег-.асхн дәврллһн болҗ йовхла, гүүж. ирәд «катюша» хав. Дәрк, дәрк! Зевәр олн сумар хана. Сумнь мел дару-дарунь, нигт кевәр унад, һал һарад бәапә. Тнйгәд тең-гр-»һазр көдлгҗ оркад, гүүһад йовҗ одв.

М.аңһдуртнь хәлән гихлә, деерән хучата автомашип

болж һарв. Хортн бәрәд авчкх гиҗ әәһәд, хасн ормдан

үлдлго, гүүһәд орман сольчкдг зөвтә юмн бәәж.. Өдртнь харулта, кү өөрдхдго. Парсар бүркәтә машин,

зга

нань юмн үэгдхш. Тенд көдлдг улснь командирмуд — эңгин цергч уга.

Ода болхла... Ода болхла, «катюша» бүкл батарей

— батарей болһнарн зогсад, хортна әмнд күрчәнә. Өмнк кевәр һарч зулдган уурч. Командд— офицермүд чигн бәәнә, энгип цергчнр чигн.

һанцхн эн «катюшан» бийнь, мана чндл өссиг үзүл-

җәнә.

Ноябрин хөрн хойр

Өцклдүр көндрәд, талдан һазрт ирүвидн. Өмн бәәсн улсиг өндр деер сольвидн. Эдн кеогтән дәврлдәд, эс болҗ. Ода маниг тәвҗәнә. Өндр авх болҗ һарчана. Үүг авхла, цааранднь шувтрад одм.

Мапа гвардия авх! Гвардин эс чадх төр уга!

Иигәд келх бас ончта. Гвардь нертә улсин омгнь ондан. Сумн болһнд эдн мөргәд йовхш. Күн болһн омгта, зөргтә, өнр чееҗтә болж, һарна.

16 часла эклвидн. Артподготовк кечкәд, ардаснь манахс шуугад орв.

Ноябрин хөрн һурвн

Өөдм маиа! Цаарандпь дәврәд Ново-Ивановка гидг селә сулдхвидн. Өөр-хажуһа улс бас ү-кс гилдәд, эндоп дәврәд орцхав.

Ноябрин хөрн тавн

Красный гидг күүтр сулдхвидп. Өцклдүр асхн ссләнә наад б-ийд бәәсн хойр траншейинь авад, күүтрт күрәд, гермүдинь давад, цаад бийднь һарад зогславидн.

һазр малтад, траншей кеҗ авад, батртха гиҗ заавр өггдсмн. Болв тер заавр күн күцәсмн уга. Манахс окопд биш, гермүдт ирәд, хот-хоолан кеҗ ууһад, дулан герт унтцхаҗ. Өрүн өмн хортна һурвн танк, һуч һар цергчнр ә угаһар орҗ ирәд, мава товсиг хаҗ хамхлад, бийсинь селәнос көөһәд һарһчкҗ.

Өрүн өрлә, әмсхлдсн полкин КП (командн пункт) гүүҗ ирцхәв. Бидн деегшән Красный хутор авсар зәңг-

лчксн. Ухам һарч одв! Яһад?!

Цугтнь цуглулҗ авад, хәрү һарвмдн. Селәнә ард бәәсн окопд ик зунь торч. Цуглулҗ авад келҗәнәв:

Эндр-ин бийднь, селәг хәрү авх — мана эркн тер.

Эс авсн цагт ротын, батальона командирмүд трибуналд тусхмн.

— Авхвидн!—болж хәәкрлдҗәнә.

324

— Сән, авч чадх болхла, бәәсән һарһтн, бийән үзүлтн.

Комбатынь нег захд һарһад, эврән наадк захд һарад, көндәҗ авад һарвидн. Окопасн босад, хойрдгч окоп тал еөрдәд ирүвидн. Немшнр өмнән хаһад, маниг зөвәр һарутулҗана. Манахс һазрт кевтҗ одсн, босҗ бәәхш. Бо-

схх кергтә, эс гиж, тиньгр һазрт кевтх улсиг кудад хай-

чкн гижәнә.

Өөр кевтсн Рыбниковин отделеньд мөлкәд ирҗәнәв.

— Георпий, эврәхстән кел, ода босхми.

Мөлкҗ одад, сержант кө-вүдт келв. Теднь толһаһан геклдв.

—Белп,— болҗана.

—Эңкр Төрскнә төлә!—болад босжанав.

Рыбников үкс гиһәд босв, түүг дахад наадк дәәчнр бас. Бүкл отделень босад, хаһа бәәтл өмнәснь дәврәд орв. Тедниг дахад наадк отделенә ^әәчнр ба«с босад «ура!> гиҗ хәакрәд гүүлдв. Хортн сүрдәд һарч зулв, Ардаснь көөлдәд, гүүсн к&втән Красный хуторт орад ирүвидн. һурвн танкин негинь гранатар шатаввидн. Хойрнь хәрү һарад, өмн зо деер одад, хая-хая хаһ-ад зогсв.

Омглсн кевтнь омглулад, салдсмудыг цааранднь йовулад, емн зо авад цаадк девсңднь харул тәвәд зогсвидн. Иим бас нег йовдл харһв, Хоома улсин йовдл деерәс, кесгиннь цус асхвидн. Хөөн-хөөннь медҗ йовх кергтә!

Хортн хальшрҗ бәәхш. Өдртпь хойр дәкҗ хәрү дәврв, цскад, хооранднь һарһчквидн. Асхн болад ирсн цагла, тавн танкан өмнән бәрсн, ардаснь церг дах-сн һарад аашна. Өмн бәәсн мана дәәнә харул халдад, хәрү цухрж. йовна.

Танкс хаһад, зогсад, үрвәд йовад йовна. Ирм.г деер татад авч нрсн мапа товс халдв, нег танюинь шатачкв. Наадхснь шурһад йов-цхана. Мана дәәнә харул бәәси һазр давад ирхләнь, хәлән гихнь, нег танк деернь күүяә баран үэгдв.

Көвүд түүг сонжлад келжәцхәнэ:

—Танк деер күн зогсҗ йовна.

—Немш биш,— болж, күүндлдв. Немш болхла, олн

болх билә, суух билә. Эннь зогсад йовнз.

Та-нк мана окопд өөрдәд ирв, «таш-п-иш» халдан болв. Автоматчикүд, танксин ард бийән хальчлҗ йов.на. Болв мана пулемет күрдг болад, зәрмнь киисәд, һазрт ксвтәд ирв. Зөвәр өөрдәд ирсн цагла, мана товс танкгпп өмн шивә һал тавв. Сумн нигтәр өөр-өөр унлдж, эң- д.ш һазрт хаһрлдад тоосн өрггдв.

325

Будн талрад ирхлә, танкс нег ормдан зогсад, цаа-

ран-нааран йовад халдҗ бәәһэд, хәрү иухрв.

Бүрүл болв. Әмтун тоолад,. диг-дараһннь авад, бәәсн һазртан траншейән гүүдүлҗ, бүүрән батлх болвидн.

Окопин өмнәс нег күн гүүһэд аашна.

— Кем-б? Зогс, ханав,— болҗ харулчнр хәәкрлдв.

Дарунь күн һэрәдәд окопд орҗ ирв. Хәләхла, Рыбников болҗ һарв.

—Альдас ирвч?

—Немшәс. Нег танк бәрәд авчкув.

—Тавк гисн?

—Иоста «тигр». һалнь одачн шата бәәнә, моторнь

көдлә.

Әмтн инолдв.

—Иткжәхшийт?

—Уга. Тиигхло, намаг дахтл.

—Үнәр кслҗанч?—болжанав.

—Худл хүн келәд суух билә. йоста «тигр».

Нег отделень өгад тәвүвидн. Ик удан болсн уга, шууглдад хәрҗ ирцхәв. Хойр-һурвн полевой сумк, хот-хол авч ирәд, мана өмн тәвҗәнә.

— Үнн бәәж.,— болҗацхана. Танкнн дотрк шамнь одачн шата бәәдгҗ. Танк дотр үксн лейтенант кевтж, нань күн уга.

Юн болсинь Ры-бников келҗ өгв. Дәәңә харулд бәәһәд, халда бәәж, хооран һархан мартад, окопд үлдж.

Окоп деегүр танк һарад одхлань, үкс гүн танк деер һа-

рч зогсҗ.

—Түүнәс ю хәәвч?— боллдҗ көвүд ипәлдв.

—Көлән амраһад, танк деер зогсад, таднд өөрдс

гиләв.

Әмтн элкән авч инәлдв.

Танк деер йова йовтл, өмәрән йовдган уурад машид хәрү һарцхана. «Хаалһ салв»,— гиҗ. санад, көвүн һәрәдҗ бууһад, эврәхс талан һархар санна. Буухар седҗәтл, люк тәәлгдно. Бууһан төвләд авчкна. Люк тәәлрәд,- күүнә толһа һарад ирлә. Төвлҗоһэд, хаһад орксн, күн «суг»

тнһәд орад йовҗ. одна. Тавк генткн цааран-нааран матьхлзад гүүһә йовҗ нег нк хотхр-нү-кнд орад ирнә. Моторнь хәәкрәд-дуулад бәәнә, болв һарч чаджахмн уга.

Мана салдс дәкәд люк секгдхинь хәрүләд сууҗ. Секгдҗәхш. Тегэд деерәснь цокна. Күн ду һархш. Тер бо-

лад, хәрҗ ирснь эн болжана.

Танкин тускар дёегшән зәңглвидн. Тер сөөднь мана

танхистнр ирҗ «тигриг» татад, һар-һҗ авцхаж. Геортий Рыбннксвин б^рсн «тигр» болж. һарв.

326

Георгий Кириллович Рыбниковин тускар цөн үгкелх кергтә. Бийнь Полтавск танһчас. Мана частьд ирәд удан болад уга. Тер бийнь давсн дәәнд бийәи сәәнәр үзүлв. Ода сержант, отделен» «омаидир. һурвдгч дёвснгин

«Туурмҗ» гидг орденәр ачлгдв.

Мнни связной Федя Гуртовой шавтад йовж. одв.

Декабрин һунн

һурвн өдр нег ормдан оуунавидн. Дала эи-тер гих

зәиг уга. Тюрин, Дедюкин гемнәд санчастьд кевтж. одв. Федя Юдинцев шавтад госпитальд орж. одв.

Федя, Федя! Мана комсорг. Сәп көвүн, зәрмдән дегәд халуч. Мини үг икәр сонсдг күн. Хая-хаяд әрүн седкя деерәс күүнднәвидн.

Нег дәкж. Понамаревд келҗәснь сонслав.

— Чи айстан бичә халурхад бә. Д»әч күн бийән бәрх

кергтә. Би бас емн цатт шатад бәәдг биләв. Ода бийән бәрәд, төрән төвшүнәр хаһлдг болув. Намаг мана ах улс бас сурһна.

Тиим көвүн билә. Одахн правительственн ачлһнд тәвүвидн.

Декабрин арвн хойр

Одахн әәрмин политотделд одув. Уульнцар йовж йовхлам ,ардасм нет күн нерим келәд, хәәкрәд йовна. Хәлән гнхнь өмнәсм маасхлзж. инәсн, лейтенант аашна. Үзн таньв, Казаченко!

А за нею Казаченко

Всдс коня паповать!

1941 Ж.ИЛИН намр Орджоникидзе балһснд, дәәнә училишд'иигж. дуулдт биләвидн. Хөөннь станция Уманская гидгт формировк болсн. Хөөннь Северо-Западн фронт.

Казаченко разведчик билә. Тенд шавтад йовҗ одла.

Хойр ж<ил болад, эрүл-менд, хәрү харһҗасм бидн эн! Теврлдәд үмслдвидн. Нег-негән хәләһәд, зогслдад

бәәввидн. Келх үг чигн олдҗ өгхш, чирәһән хәләлдәд сууввидн. Зөвәр тиигәд, чирә харһад, таарад күүндвидн.

Ярославд шаван эдгэһәд, минометн училищ чиләһәд, сталййградск дәәнд орҗ. төрскән харсгч дәәнә хойрдгч девсн гидг орден өрчдән зуүҗ. Энд, Әәрмин штабд ода

көдлдг болҗ һарв.

Таньдг-үздгән амлвидн. Готолев^—лейтенант нертә, Ярославск учил1ищдән багш болад үлдҗ. Ах-дү бәрл-

дәд, бичг бичх боллдад салвидн.

«Гвардейское знамя» газетд мини бичсн «Солдатская слава» «Братья Луканины» гидг хойр очерк һарв. <Сол-

327

датская слава»—Георгий Рыбниковин туск. «Братья Лужанины» — Яков Дмитрий х-ойрин туокар. Эдн мана артполкин көвүд. Хоюрникр. Кень Яков, алькнь Дмит- рий—йилһҗ болхш.

Калужск областип улс. Дәәнә өмн Березни-ков гидг балһснд тосхачнр йовҗ. Хоюрн хойр үр күүк авч, нег өдр нор кеҗ. Ода хоюрн цергт ирснь эн болҗана. Нсгнь командир орудия, хойрдгчнь — наводчик. Нег расчетд.

Днепр һол һатлхд, зарә зөрмг үүлдвр үзүлск улс. Эврәннь товар арвн һурвн танк шатасмн.

Хойраднь Советск Союзин Герсй нер зүүлһтхә гиҗ тәвсмн.

Днеприн хөөн х-оюрн шавтла. Нег товин сумнд хоюрн харһҗ, хойраннь толһад шав ,күрч.

Күмн еврм! Нег сәкүсго улс болхий?

Әәрмин политотделд нег залула харһж таньлдув. Майор Махмуд Султанов. Кмргиз-хальмг. Резервд бәәнә. Хальмгар меднэ. Улан Илишкинит таньна. Өмн ца-

гт Пржевальск хальмгудт багш йовсн бәәҗ. Нег асхн җе гитлән дууллдж авувидн. Бидн яһвч полкас ирсн, хот-хоолта. Идә-чнгаһон бичкәр эдлад, җирһҗ авувидн.

«Бумбрҗаниг» дуулҗ авувидп.

Күн сергсн болад бәәв. Кесг цагт хальмг кү үзәд уга, хальмг келәр дуулад уга болад, икл сенр . болҗ һарв. .

Үүрлх болҗ амлвидн. Фруизед, СНК-д үүнәах Тур4 ды-Ходжа Искаков гидг күн көдлжәдгҗ. Турды-Ходжа

мана Әәдрхнд б^одг соепартшкол чиләсн бәоҗ. Хайгннь бичж авув.

1944 җилин январин иег шин

Шин 1944 жил э-клҗәиә. Эн җил ик диилвр урһаж, эврә һазрасн хортыг көөҗ һарһҗ, элдү дүүри җирһлто

болтха!

Бидн бийән белдәд суунавидн. Мана зүн бийдк улс, Кривой Рог тал дәврәД, авч эс чадҗ гих зәңг бәәнә.

СССР-ин Деед Советин Указ ирж. Декабрип 12-т

һарч. Мана дивнзин арв һар улст Советск Союэин Ге-

рой гидг баатр нер зүүлһҗ, теди дунд мана полкин 6 күн: Епифан Иванович Нагаев, Василий Романович Сысоев, Владимир Максимович Беляев, Михаил Яковлевич Лаптев, Миханл Александрович Серов, Василий.Никитович СимЗирцгв.

Е. Нагаев — Сталинградын, Бел-городын, Днепр һат-

лһна герой, мана кег тсомсрта дэ-эч.

328

үүлдвр үзүлсн баатр. Тер дәәнд бийнь хорсн. Куцево-

ловка селәнә ардк ик эрг деер үүна цо-гц оршагдсмн.

Гвардии капитан М. Серов — ко-мбат. Үүнә батальон

Днепр һатлһнд нерэн һарһад, хөөннь Лиховка, Полин-

«кел» бәрж авч нрсн хүн.

Декабрин 25-д болн 27-д мана газетд «Бсевой путь» гидг Е. Нагаевин тускар бичгдсн мини очерк һарсмн.

Январнн хөрн дөрвн

Капитан нер нанд зүүлһж. Эн тускар хойрдгч Ухраинск фронтын январин 9-д һарсн приказ ирв. Приказд комфронт әәрмин генерал Конев, член Военного Совета генерал-лейтенант Сусайков, начштаб генерал-полков- ник Захаров һаран тәвцхәҗ.

Дәкәд нег приказ. Тернь мана 37-ч оәрмин команда- р.м генерал-лейтенант Шарохив 1944 жилин январин 16'Д һарһсн. Эн приказар болхла,намаг Красная Звез-

да гидг орденәр ачлж.

Февралин нег шин

Мацһдур дәврлдән болхмп. Ик белдвр болжана. Сө,

һурвн часла намаг дивизин штабур дуудулж. Ямаран бачм керг харһад одв гихв?

Күрч ирүв. Комдив, Начпо, начштаб һурвн цә ууҗ сууж. Намаг бас суулһад, цә кеҗ өгв.

Начпо гвардии полковнпк Скворцов келҗәнә:

—Танд ик гндгәр хаиҗанавндн. Таниг деегшон дуудулжана.

—Деегшән гнсп?—гиһәд ормаһад одув.

—Дәәч офицер, таннг өөдән квдлмшт авхар эс сед-

/кәхнь. Деед Советин арвдтч сессин шиидврәс иштә ке-

.ц| улсин формировань һарчахиг та меднәт,—болад нач-

пггаб дөцив.

Комдив начштабд нанд орден өгтхә гиҗ зака ®гв. (Красная Звезда орден авад ута биләв-).

Ордснә цаасинь кеһәд авч ирв, Евардии полковник

Скнорцов орден нанд бәрүлж. өгәд, теврж үмсәд келв:

329

— Аль һазрт йоввч, эн кевәрн члк-чилтр көдлтн. Әәрмин штабд йовулҗана. Цаасан авад, штабас һа-

рч ирүв. Элкп урсад бәәв. Өрк-бүл болсн полкасн салҗах, ах-дү болсн иньгүдәсн салжах. Яһна гидгнь энв, яһна гидгнъ!

До-кәд бас ухан орҗана. Мапа армейск газетин улс намат тач авхар кесгәс нааран седлдә. Теднә уршг эс болхинь? Тиигән һарһҗ бәәхий? Манахс медл-го бәәшго,

медсн хөөн яһҗ эс келв. «Таниг дуудулҗана»,— болв

нань юм күн келҗ өгсн уга.

Ар зо деер.бәәсн Гбмелевская гидг станцд ирүв. Бүкл вагонд һанцарн суунав, Эн цаас бичҗәнәв.

Өрүнә нааран йовҗ йовхла, дәврлдән эклв. Түрүләд, товин дун ниргәд бәәв. Эндәс хәләхлә, хортн деер хаһ-

рсн сумн һал болҗ цакләд, дала һазра шавр' сөцгләд, өөдән өргж хү хутхҗ дәәвлв.

Түүнә хевннь ә-чимән тасрад одв, одал мапахс ура-

лан дәврж. йовну-яһну.

Әмн болсн үүрмүдм, өмәрән дәврәд ортн, сансн ухан-

тн күцҗ, кишго хортыт көөҗ, .әрүн ик дцилвртә, алтн

җолаһан харү эр.гүлҗ ирх .болцхатң!

Февралин дөрвн

Днепропетровск

Әәрмин штабар орад һарув. Цаасим авч умшад, майор келжәнә:

—О, таннг фронт дуудулҗана,— болв:

—Фропт?

—Э, фронт. Цаасан авад Днепропетровск орхмт.

Днепропетровскд ирәд, фронтын штабинь хәәһәд ирүв. Бас нег майор келҗәнә:

—О, таниг Москва дуудулҗана.

—Москва?

—Э, Москва.

Эн бэлад зогсув. Акад юмб?

ФРОНТАС ХОЛЬҖЛҺН

Февралин нәәмн

Москв а

Өцклдүр асхн нәәмн часла Моаквад ирүв. Хоих.һазр

олҗ чадад, вокзалд ирәд, бас.негкапитанта пианино дор орҗ унтвидн. Вокзалд салдсмуд дүүри, көл тәвдг һазр уга.

330

Өрүн серәд хәләхлә, мана биш талдан хувцта улс

болж һарв. Картузмннь өмн бийдкнь ик ендр. Хувцнь күунә болдг болв-чн, бийснь йосн орсар хоорндан күүн-

днә. Акад улсви?

Нег лейтенант манас хол биш кевтж. Сурвидн. Польск цергт оржах улсвидн гиҗ эп келв. Поляк тохмта уле хурсн, Польск цергт йовжах төртә болж. һарв.

Газет хулдж, авад умшвиди. Байр, ик байр! Украинск һурвдгч фронтын дәәчнр хортна фронтыг күүчәд, Апостолово, Нижний Днепропетровск балһсд сулдхад, немш долан дивизь уга кеҗ хамхчад, тавинь Н-икополь

балһсна эргнд бүсләд авч-кси бэәдгж.

Мана мөрн гүүҗәнә! Одахн негдгч болн хойрдгч Украинск фронтс хойр таласнь хавсрад, Звенигородск алднд йисн пехотн, нег танковый дивизь бүсләд авчксн бәәнә. Эндр радиоһар келсәр болхла, бүслврт бәәсн немш церг чилж. йовх бәәдлтә.

Шинҗләд бәәхнь, өөрхнәс манахс государотвенн ме-

җәд күрч одх бәәдлтә. Негдгч Украинск фронт Луцк болн Ровно балһсд сулдхж. Эндәс тустнь хәләхлә, орннутгин меҗә күртл 50—€0 дууна үлдсн бәәдлтә.

Яһад дуудулснь одачн медгдхш. Резервин начальникин приемнд суунав. Бийнь уга, күләҗәнәв. Одал ирәд эс келҗ өгхий?

Болв дотр бийм «җиг-жиг» тиһэд бәәнә. Фронтас

хольжулад оркхла, яахмб? Хәрү эс одхла, басл ик һундл! Хату-мөтү цачтнь орлцад, эндан дәврәд орж Йовх, гүдәтә цагла энд сууна гидг нанд мкл һундл болхмн.

Фронтд дассн күүнд — тер һазрт эврә жирһлд таал-

та, бәәрн һазр болҗ медгднә. Тенд әмтн оңстан. Негнегндән ах-дү, ни-негн, кен-негән күндлнә, кен-негән өргнә. Эңкр үүрмүд болж. цуһар һарцхана. Хар ухан, му седкл гиҗ йир уга.

Дакәд өсәд-босад, кү кесн полмм, дивизьм, кен тедн-

лә дүңцх?

Энд, тылд бәәсн улсин зәрмнь аальта болх бәәдл һарад бәәнә. Өцклдүр асхн фронтас ирсн хойр капитан вокз-алын комендантд ирүвидн, Хюнх һазр зааҗ өгх гиҗ

йовлавидн, орҗ ирхлә, нег ах лейтенант креслд сууна. Нам босҗ чигн бәәхмн уга. Манла нам ду һарх сана һарсн уга. Унтх гер сурхла, тиигән одтн гиһәд һарарн заңһчкв. Резервмн хайг сурхла: «Маңһдур, манһдур»,— гиһәд бас һаран завдв. Хорм буслад боәв. Бийән хөрәд

зопсавув.

Рсзервил начальник полковник орад ирв. Цаасим

331

авч умшад, бәәх гер, хот уух цаас өгв. Дав деерән ре~ зервд бәәх болҗ һарчанав.

Февралин йисн

Хойрдгч, һурвдгч Украинск фронтмуд .Диенрин зүн көвә хортнас цеврләд, Никополь ридг балһс сулдхҗ. Эн

диилвр темдглсн салют болв. Түрүн салют үзҗәсм эн. Кесг товин ә күрҗңнәд бәәнә, деер Москван аһарт кесг олн зүсн ракст шивгдҗ, һал хур болҗ, Москван тең-

гр'илдкәд, бууж унтрна. Басл сәәхн.

Эндр йоста күүнә бәәдл һарув. Штабас һарад йовҗ

йовхлам нег капнтан харһҗана.

— Та шин ирвт?—болв.

— Шин.

— Альдас?

ирж автн.-

— Намий?

Капитан йовҗ одв. Ардаснь хәләһәд үлдүв. Нам седклднь ханув. Санань зовсн бэәдлтә. Ухата күүнә санань зовлго бәәшго. Хурт орад, нарнд шатад, хардаһад, цәәж. одсн кирзов һос өмссн, дерләд. уитн гиҗ, деерк арснь илҗрҗ одсн бор салдс махлата, ооколк-сумнд харһад, энд-тенднь салврҗ одсп бөр өрмгтә. Иим бәәдлтәв. Көөрк, көөрк! Эн, өөрк улс негл гнлс-далс гилдәд бәәцхәнә. Эдн дотр онцрад, үэгдод бәәдгнь эн болҗана.

Кагтитана әрүн седклднь ханув, Тенд, фронтд, кенд кеерх дурн билә, болс-бүтсәрнь тохчкад, йовҗ< оддг. Энд тиигҗ болшго, күүнә бәәдл һарх керг. Тегәд читн көөнхөөннь эн капитанд ханлт өргүв.

Үдин хотан адһҗ ууһад, складт ирҗәнәв. Капитан ндңаг үзәд, маасхлзҗ ннәһәд келҗәнә;

—Капитан, хувц-хунр авдг дегтртн бәәнү? һарһад егчәнәв. Хэләҗ оркад, энчн келҗәнә:

—Та пам хувц авад уга кевтәмт!

Фронтд кен түүг бичҗ бәэлә! Дахулад 'һарв.

— Шүүҗәһәд шинель парадн, эңгин деер өмсдг хувц, һос, бүс, махла күртл цугтнь автн,— болҗапа.

Турүләд шинсль өмсҗ үзҗәнәв. Хувцн дала, нүдн

эрәтрәд,. алькинь чигн шүүҗ болхш. Капитан эврән шүү-

һәд нег англинск эдәр уйсн шинель авад өгчәнә. Түү-

332

гинь өмсәд оркув. Дигтә болжана. Цааранднь һос, боокс һос шүүҗ авад, портупейтә өргн улан бүс, парадн шар погон, бас кесг хувц авад хәрҗ ирүв.

ШиИ хувциг иевр пурһнд өмсх. Баньд одад, сән гидгәр бийән уһа'җ авад, общежитьдәп ирәд, шин хувцан өмсҗәнәв.' Нимгн цаһан киилг шалвр хойр деер дулан бор шалвр киилг хойр өмсәд, көлән шин цаһан бөс цуглаһар цуглад, көк цемгн галифе деер ноһан эрәтә шеемг римнастерк өмсәд, өргн улан бүсән бүсләд, боокс хар һосан емсәд, босад һарад ирүв.

Ик нүр үздг коридорт бәәсн, ирәд хәләҗәнәв. Талдйн күн! Зөвәр нурһта-турута, хувцндан зоксн, нәрхн хар

Февралин хөрн дөрвн

Новосибирскд ирүв. Москван резервин начальник нег дәкж. дуудулж. авад, пакет өгәд келҗәнә:

—Новосибирск орхмт.

—Новосибирск?:

—Э, Новосибирск.

—Тенд ю кехмб?

—Цаараиднь цер-глхмт.

Эн болад ирҗ йовнав. Энд кесг таньдг улс харһв. Бас резервд.

Августын арвн долан

Резервд бәәлдә бәәнәвйдн. Эн сарин арвн һурвнд округин штабур дуудулҗ. Нег лейтенант келҗәнә:

— Таннг сурһуль суртха гиҗ шиидсн бәәнә.

— Ямаран сурһуль? "

—Баһ лейтенантнр белддг курс.

—Та нам дөөглхәр седҗэнт? Намат кенйнь меддвт? Бийтн дәәнә хойр училищ чиләһәд, полевой академь төгсәһәд һарч ирсн күмб.

Халурхад, кесг болх-болшго үг келгдҗ одв. Лейте-

нант хәрү өгсн уга, кадрин отделин начальник полковнкк Сидоровин кабинетүр орҗ одв. Зөвәр бәәһәд, һарч ирәд, намаг тингән ортха гиҗәнә.

Орж. ирәд, мендләд, дердәһәд зогсад бәәпәв.

—Суутн, суутн,— болж. полковник келҗәнә. Сууҗахшив, келсинь зогсад чиннхәр седҗәнәв.

—Лейтенант танд алдг келчкҗ.- Түүгәр аца бичә ке-

тн. Та кесг дәәнд орсн, дала ачллһта ирсн офицерт. Тегәд таниг невчкн сурһуль суртха гиҗ санҗанавидн,— болв. Чиңнәд зогсад бәәпәв.

— Комлолк белддг курст таниг тәвҗәнәвидн. Хәрнь өөләд-һундад бичә бәәтн.

Дотран 'санҗанав: болдг уг. Фронтд эс одх болсн хөөн, ядхдан -нам сурһуль сурснь чигн олз. Зөвтә үгднь багтад, һарув. СКУОП —• сибнракие .курсы уоовершенствоваиия офицеров пехоты гидг сурһуль болҗ һарв.

Цаасан авад курст күрч ирхлә, дәкәд -кесг җанжаг харһҗана. Медкомиссьт орулҗана. Мини шарх үзчкәд,

эмчнр залаһан таслад бәәнә, Иим шавта кун цертт церглҗ чадшго гих шиидвр һарһҗана. Дәврлдҗәнәв. Эн шархтаһан Сталинградт, Белгородт, бүкл Украин эргәд һарч ирсн күмб. Шалтг-шарвч болҗ харшан күргсн уга. Ода яһад намаг өөнәт? Иигәд келәд, ээрәд сура бәәтл„ комиссин член улоин зүркн ж,өөлрж.әнә. Эврән медтхә гиҗанә, чадх-чидх болхла, сурһульд сурад чиги бәәтх» болҗ.

Иигәд КУОП-Н сурһульч гидг нсртә йовхм эп.

Августын хөрн тавн

Сурһульдан шилтәд суунав. Хойр таньдг күн мана курст бас ирв. .Манджиев У-буш Лиджиевич гидг гвардии ка-питан. Мини әмн-үр, саак Северо-Западнд хамдаи йовсн Увш Ржев балһсна өөр дәәнд орад, дәкн шававад ирж йовснь эн болҗана.

Наадкнь Иван Нимгирович Манджиков гидг залу.. Ах лейтенаит. Ө.мннь мана хальмг педтехиикумд дасҗ. йовси кевүн.

Сентябрнн арвн негн

һанцарн суунав. Штабд дежурный болҗ баәнэв. Эргид күн уга, һаицхарн. Кесг ухан толһад орад, чееҗ бүтәлһнә.

Үүрмүдм ода альд йовнат? Епифан Нагаев, Николай Шардаков, Алексей Озорнин, Митрофан Маслов, альд йовнат, ямаран бзәнәт?!

Газетәр хәлоһәд бәәхнь Румынь тал, эс гиҗ Болгар тал йовх болҗ һарна.

Басл хөв уга күн бәэҗв! Хату-мөтү һуран жилд йовад, хойр дәкҗ улан цусан асхад, кесг дәкҗ үклии нүдинь үзәд, әмд-менд һарч ирәд, ода эвра< оран харсад авсн, элду диилвртә йовх цагт, фронтас ик хол сууна гидг! Басл хөв уга күн бәәҗв!

Сентябрин хөрн долан

Урҗ өдр зунар сурһуль сурдг лагерәс хәрж ирүвидн...

Ода үвлә герт ирсн, сарул, дулан. Йоста сәи классмуд.

334

бәәнә, унтх-хонх гер, хот уудг гермүд. Бәәҗ болхмн. Сурһуль дасхд аль-нсг хамгнь цугтан белн.

Зуг пет татунь — цаасн, бичдг цаасн ховр.

Октябрин йисн

Сибирск Дәәнә округин «Краюноармейская звезда» гидг газетд экләд бичҗ бәәнәв. Сентябрин х&рн зурһанд «выставка боевой техники» гидг репюртаж һарв.- «Герои форсирования Днепра» гидг статья бичәд йовулчкув.

Октябрин арвн тавн

Түрүн цасн унв. Эндр балһснд ик митинг болв. Летчик Александр Покрышкин һурвдгч Алтн Одан авч. Эи

һазра, бәәри күн болсар, гиичд ирҗ. Тер учрар митинг болв. Бидн бас.орлцад, һарч ирүвидн.

Октябрин хөрн

Ик байр’ Эндр Маслов Митрофанас бичг авув. Сен-

тябрин 18-д бичсп бәәҗ. Болгария гидг орн-нутг сулдхҗ йовцхадгж. Яков Рудькота хсиорн редакцдан -көд« ләж. Савкин редакторнь талдан көдлмшт һарч. «Суворовский курган» лидг шүлгән илгәж.

Гертнь генүләд ха-йчкҗ. Хәрд һарч одҗ. Тиигх гиҗ Митрофан бийнь келә билә. «Нег дәкҗ, генткн шугшад уульв>,— гиҗ нег келҗәлә. «Я'һвч?» — гихлә хәрү өгсн уга бәәж. «Тиим улс удан күләж чаддмн бнш»,— гиж, һундҗала.

Нә, гем уга, мана Масловд, әмд-меид ирхлә, ямаран чигн күү-кн ирх, нурһ дарҗаһад, гергн болх күүк авх.

1945 җилин январин арвн хойр

1945 җил эклчкв. Өнтрсн җил элдү байрта болв, хорТЫТ эврә орн-нутгас көөҗ һарһсн. Эн жил түүнәс диилвртә болҗ, фашистнриг хамх цокж балвлҗ, Берлин балһсн деерпь Диилврин Улан Туг делсх болтха!

Январин һуннд «Красноармейская з.вездад» «Сын народа» гидг мини очерк барлгдв. Майор Федор Федорович Пивненкон тускар блчгдлә.

Нанд ода кесг сән үүрмүд бәәнә. Теднә зәрминнь нер бичҗ авх кергтә. Калитан нертә улс.

Кроха Константин Викторович Леднев Николай Ефимович Орехов Иван Васильевич Романенко Терентий Степанович Орлов Владимир Офицсров Николай Михайлович

335

Майор нертә улс:

Сайгадинов М. X. Козлов П. Ф.

Уманов В.

Костя Кроха авиацас нрсн, летчик улсин хувцта.

— Та летчик күн, пехотас ю хәәсмт?— гиҗ үүгмүд

наад бәрнә.

— Летчик улс заагт әвртә гидг пехотинец, пе.- гын дотр әврә летчик болдув,— тиж хәрү өгдмн.

Аэродромд көдлдг батальона командир йовҗ, ода хувцан ке гиһәд, тәәлж. ©гл уга бәәснь эн.

Терентий Романенко сурһуль тату, эврә хар ухаһар йовх күн. Ода эн курст зөвәр гүн ном егчәнә. Тер : күүнд дегәд күнд болад зоваҗана. Болв медсн 6

—Үр Романенко, эн темәртн би бүкл өрәл частан келүв. Ахрар келхд, иим. — Келҗ өгдмн.

Түүнә хөөн мана күн келдмн:

—Ода медгджәнә!

Майор Козлов Дальний Восток талас мрсн, икл мектә күн. Күүнә пачкас папирос тәмк һарһҗ авчкад, кслдг үгнь: «Тана зөвшәләр!» «Авчкад, хөөннь ямаран зөвшәл сурнач!» — болҗ үүрмүд инәлддмн.

Капитан Орехов аля хәәдг, елдң күн. Балһс орхларн,

ямаран берод бәәоинь соңсҗант?»

Тиигзд күн болһн бас эврә авъяста болдмн.

Февралин һунн

Кесг би’’г би-чҗ тәвв. Нуглаев Левд болн Титеев Шард, Митрофан Масловд, Новожилюв Александрт, Аксен Сусеевд, Кугультинов Давад.

Куцеволовск селысоветин ахлач, Советск Союзин, Герой Михаил Лаптевд бумблв тавтхә гиһәд, Эн туокар «Омокая правда» газетд бас бичг бичүв. Советск Союзин Герой М. Я. Лаптев — Омск танһчин бәәрн күн била. Әмд йовхла, өвртә темән үэгднә гидг. Увлә ш-ин парт-

шиидгдв.— Манджиев Убуш, Манджиков Иван болн би. Йиснә — һурвнь!

Одахн окружной суңһврин партхург болв. Ивап Манджиков бидн хойр бас делегатд шиидгдвидн. Намаг

ззв

>рснн газетин редколлегд орулчкв. Бидн заседаньд сууҗаһад, соньн ухан соңсгдхла, гүүҗ һарад, газетдән би-

чәд,зурад һарһчкдувидн.

Мини селгән болад, заседаньд суунав. Әмтн үгән келлдәдбәәнә, күи далаһар соңсҗ бәәхш, хоорндан күүн-

дәд, одуугад бәәцхәнә.

Хургин ахлач зарлҗана:

-здхАх лейтеңант Манджиковд үг өгчәнәв.

Мана күн босад трибун тал йовҗ йовна. Бийнь маштг, нәрхн, шар көвүн. Дәәиә үзл уга.

«Эн юн ксргтә үг келх билә»,—тисн бәәдләр, әмтн оньгаи өгч соисл уга, шууглдад бәәв.

1.ч.**%ана Иван трибунд һарад, хоолан ясад эклв. Келәд Әмтп ормалдад, күүрән таслад, оньган өгәд, чиң- ••■Л5олв. Келә бәәтл әмтн улм та/гчтрад, бүкл залд ә- чимәп тасрад, үг келҗәсн күн тал хәләлдәд орҗ одц-

хав.

Мана күн заг уга сәәхнәр келҗәнә. Өзкнрлн келсн үг, Ленинә, Сталинә келсн зааермуд, БелинокиЙин, Чернысгеокийин цсгән ухан, цугтньчееҗәр асхад хаяд бәәпә.

Әмтнд тер үг әвртә гидгәр таасгдв. Бийнь үзл уга болв чигн, дотрк идән күчтә бәәҗ. Үгдән улм улмтад, дунь ца-цааһан ценнәд, хоолыннь цер һарһад бәәв.

Би олмһа кслтә үүртән ханад ик байрта суунав. Эн сүүрт Митрофан Масловин фронтд кесн түрүн лекц саигдв. Тиигхд бас обмоткта салдс һарч ирәд лекц кехлә,

офицермүд тертән авл-го бәәлә. Келә-кело бәәтл тас шухнлдәд орж одцхала.

Ода бас тедү мет йовдл һарв. Мергп келтә пидг басл ик олз!

Февралин тавн шин

Одахн ик нәәрт орад ирүвидн. Мана сурһуляс тавн офицер—'фронтовикүд округин шта-бур илгәтхә гиҗ. Тавн капитан товв, тер дотр би бас йовнав. Одал юн болна гиһәд, адһад йовнавидн. «Команднрмүд фронтд кергтә болад, йовулхар бәәхий?» — гих ухан бас орҗ йовна.

Штабд маниг Советск Союзин Герой ма-йор тосҗ авад келжонә:

— Хувцан сәәнәр емсәд, тавн часла «Красный фа-

кел» гидг театр тал күрәд иртн.

Юи күн? Түүгинь сурж бәәхшвидн. Бәәсән өмсәд,

кеерлдәд, орден-медальмудан зүүһәд, цаглань театр

тал ирүвидм.

Дәрк аәлдг, орад ирхлә, тавн-зурһан күүкд-берәд

337

м-аниг сүуһәсм бидн авад, көтләд, нег өрәд авч ирв. Те- нД'ӨДрә-тальлдсн округин майор сууна.

цергин нерп деерәс, бәрүлҗ өгх зөвтәвидн.

Әмтн хурхии өмн, кенд яһҗ туган бәрүлж, өгхән бич-

кнәр дасҗ авувидн. Бидн, дәәнә зурһан зүн талас һарч ирх, тедн — фабрикин.зурһан барун талас, дунд,зогсад, бәрүлҗ.әгх. Түүнә хөөн мана майор үг келх. Эн болҗ

һарчана.

Теңкән уга, баахн күүкд-берәд маниг көтләд йовад бәәцхәнә. Фронтас ирсн улс, яһнат?!

Улан ту-ган бәрүлҗ өгәд, кесг үгән келлдәд, концерт хэдәһәд чилхлә, ма-ниг күн болһнңг һурвад күүкд неҗәд машинд суулһҗ авад һарв.

■ -Зөвәр йовж. оркад, нег герт авч ирв. Ик-нк столмуд, дүүрң хот-хол тәвҗ.

Фабрикин дирөктор — генерал маниг дуудад өөрән суулһҗана. Күн болһна өөр хошад күүкд дахсн. Сансн саңан эврән күцҗ одад бәәнә. Мана төр :—зооглад суух учр. К&х, авх, ирх — цугтнь күүкд эврән меднә.

• Амрар келхд, әвртә гидгәр таварлҗ авувидн. Тиим хүрм-гиич күн болсңас нааран үзәд уга биләв. Ю саннат, сансн тоотнь цуһар бәонә. Халун хот — халунь бәәнә. Киитн-жөрглң — тиимнь буәнә. Әрк, махн, алькнь чи-

гн тегш. Эн дәәнә көлд, иим хот-х-ол альдас олсн болхви? Шишлн һарһҗ өгсн эс болхнь!

Тиим нег нәәрт орув.

Мартын нег шин

. Курсан чиләввидн. Өм-ннь хойр пехотн училищд орад, төгскл уга һарад, дәәнд новад, иолиткөдлмшт тәвгдәд, гвардейск лолкин командкрин дарук болҗ йовад, нааран ирсн күн биләв. Ода строевой командир гих нер зүүһәд һарчанав. Белоцерковскин дәәнә-йовһн училищин тактикин багш болҗ йовҗанав.

Иван Манджиков Манджиев Убуш хоДр бас дәәнә училитд батальона ах адыотант гидг көдлмшт йовҗацхапа. А-мрар келхд, тернь батальона штабнн начальник гисн зүүтә юмн.

:Эн болад Сибирск КУОП — чнләһәд, тарлдад һарцхаввидн.

Дәәнд өөрднә гидг дегәд хол болх бәәдлто. Текин-

338

<шр тсңгрт күрсн ца-гт, темәнә сүл һазрт күрсн цагт гиҗ, көгшдүд келдг. Тедү мет юмн эсл болҗ йовну.

Мартын арвн тавн

Мана церг һазадын ордуд сулдхад йовад йовна. «Гит-

.тер капут!» пидгтән өөрдҗ йовх бәәдлтә. Эдү мет цагтнь фронтас и-к хол суусм эн! Томскд ирәд, ш-нн көдлмштән орад авчкув. Сивр—Сиврән үзүлҗәнә. Нарта, -сән «дрмүд болҗана. Эндр генткн цасн орад, шуурһи шуурад, идән-будан болад одв. Шуурһн шуукрад, геглзәд

бәәнә. Салькн жиннәд уульна.

Иигҗ бәэнә гидг күчр күнд төр. Чееж уутьрад, хавчгдад бәәнә. Таньдг улс ховр, дала көдлмш чигн уга, кех-күцәх баһ. Дегәд уудьврта болҗана. Умшн гнхлә, дегтр уга, бичн гихлә, җилв күрчәхш.

Зәрмдән саннав: ю кеж. иигҗ бәәх күмч? Аля кех дурн чнгн күрнә: әрк уух, көзр наадх, аляһас ик юмп

бәәнү?

Зогс үр, зогс! Бас нег ним йовдл эс харһлу?

1935 ж.ил, баахн багш бәәһәд, сурһуль сурхар седхлә, района ахлачнр тәвсн уга билә. Тегәд бас иим бәәдлтә суулав. Җирһл чилв гиж. ухалад, аля кеһәд, әркд. орад, .көзрт сөөһән үрәдг биләв.

Минь эн цагла мана комссхмольцнр района комсомольск конференцд одла. Хоҗан Цаһан пидг саальч күүкн бас делегат бнлә. Түүнә туакар би ду һарһсн. Мана комсомольцнр тер дууһан дуулад, морә авад ирлә. Совхозин комсомолын сегләтр Манҗин Дорҗ нанд нег дегтр авч ирҗ өтлә. «Ка<к закалялась сталь* Н. Островсккй.

Тер дегтригг өдр сө гил уга умшад, чиләҗ оркад, эврә җирһлин тускар ухаллав. Павка Корчатин — ямаран овртә’ Эрүл цагтан үкн-тасрн көдләд, йовҗ-йовж, гемтәд, көл-һарнь тәкрәд, нүднь сохрсн бийнь — көдләд^ әмтнд ту-сан күргә бәәнә. Залу гидг залу!

Иигәд дүңцүлхлә, мини ж*ирһл ямаран? Эрүл-дорул,.

көлтә-һарта, тегәд юунднь зовжахмб? Сурһульд эс тәвснд болтха. Көгшмч? Хөөннь, цагнь ирхлә, йовҗ чадш угавч?

Эдү мет кесг ухаи орла. Тер өдрәс авн аля һарһдган хаяд, көдлмштән шилтләв. Тиитҗ. нег Николай Островский җнрһлим харсҗ авла, кү келә.

Ода кен намаг харсҗ авхмб? Михаил Лермонтов. Лермонтовин негл дегтр кезәчн мини сумкд бәәдмн. Кесг фронт эргәд ирсн, одачн су.мкдм дүрәтә. Дегәд кецү уудьврта болад орксн цагт дегтрән һарһҗ авад, умш-

зэ>

нав. «Беглец», «Мцыри» — эдниг умшад оркхла, күүнә седкл төвкнәд, бий тәвгднә.

Эдү мет жирһл болад бәәвлә!

Мартын хврн долан

Сивр—Сиврән үзүлә. Цасн орад, шуурһн шуурчана.

Харңһу, хойр ишкмд юмн үзгдхш.

Сивр гидг эн. Иим цагла Әәдрхнәс Сталйкград орад керм йовдг билә. Мана һазрт, Ар Кавказд болхла, косткэмта йовх баәсн. Үүнд нүдн сохр шуурһн. Шуугадҗиигәд бәәнә.

Георгий Герасимовичтә хоюрн суунавидн. һаза шуу-

Хоюрн нөг өрәд бәәдвидн.

Көдлмшт төр уга, э«рә хаалһарн новна. Взводмудын

командирмүд’ взводМуйан' авч'йрҗ егнә. Теднинь хойр йаст би Сурһнав. Нөгнь йовҗ одна, наадкнь ирнә. Тйигзд өдртән 4—6 част квдлгднә.

Клаост сурһхла’, күнд юмн биш. Келҗ, зааҗ ©гәд, картд темдгләд, приказ бичлһн. Эннь мана һара цаасн. ‘ Зәрмдән кеерә-гшән һарнавидн. Тенд —күнд. Ик ца-

Сй, догшн салькн. һурвн-дөрвн частан зотсад оркхла,

салькн өрәр орад, өрчәр һарч одн гиһәд, күүг көрәһәд-

көшәһәд хайчкна.

Болв чидлән әрвлж бәәхшив. Фронтд яһҗ кегддг болна, тиим аъъястаһар дасхнав.

Одахн окружной газетәс нег лейтенант ирж өдрин

дуусн мини кесн сурһульд брлцв. Даруиь газетд ик статья һарч ирв. «Взвод атакует огневую точку» гидг нер- т'ә. Мана взвод дассиг цугтнь бичҗ. Дәәнә дасмҗан әмтид огчәнә гиһәд магтад-бууляд оркҗ.

1945 җилин май сарин йисн вдр

7 час өрүп

Днилвр’ Бидн диилҗвидн! Дән ч>илҗ! Немш фаши-

стнр һар өргзд хуурч.

Гёнткн Георги-й үүд цокад орҗ 1ирв.< «Ура!» «Дән төгсҗ!»—болад, бийим теврәд үмсв.

—Яһҗ меднт?

—Радиоһар келҗәнә.

Радио чиңнвидн. Левитан дәкн-дакн дән чилснәтус-

кар давтад, умшад бәәнә.

Үкс хувцан өмсәд, часть талап һарад гүүввидн.

340

Майнн йисн. 13 час • I . » ‘

Том-ск балһсна центральн талвң деер ик митйнг бола. «Дән чи.чвЬ гиж, кек-ян уга, таньдг-үздг уга цугтан теврлдҗ үмслдәд, хәәкрлдәд, дууллдад бәәв. Олн-әмтн дәәнәулю үзхләрн, бәрҗ ааад, теврәд-үмсәд, байрта шуугад бәәнә.

■Өрүнә маниг митингт оч йовхла, мана нег взводын ■вёр кегшн'эмгн дахад гүүв. Комвзвод, баахн-көвүг загсаҗ авад, кирслҗ оркад, үмсәд уульв. ■

хурсн' олн-әйтн тараһад авад йовҗ одв. Кен-йн уга, һар-

командлҗах күн, бийнь ирҗ һардв.

«Усиленный батальон прорывает оборону противника» гидт учень болв. Түүнд мана курсантнр орлцв. Би пег ротынь һардҗ орув.

Әм-тн эрдмән сәәпәр үзүл1снднь, командующ манд ха-

1!ЛТ ©РГВ.

«Красноарменская звездад» эн тускар бичсн мини статья бүкл нег халх эзлҗ барлгдв.

Июлин арвн долан

Өмн тәвсп бичгәс хәрү ирсн уга. Эндр дәкн бичәд

Кировоградск областин Куцсволовск сельсоветд бичг Пнчүв. Лаптсв Мишад бумб тәвтхә гиҗ эрҗосм эн.

34Г