ББК 84.3 калм. Н 298

Нармаев М. Б.

Н 298 Избранные произвеления в 2-хтомах, т. II На

калмыцком языке. — Элиста: Калмыцкое книжное издательство, 1987 г. — 510 с.

В лер.: 2 руб. 30 коп. 1003 экз.

Во второЛ том нзбрзнпых лрэнзвсдекий' М. Б. Нармаева. народного писателл КалмыцкоЛ АССР. лауреата лремни коысомола Кплыыккк нм. Э. Делнковэ. воици рсмэн «Река Маныч», шнроко из>

Калмыцкос книжное издатсльстэо. 1987

МАНЦ ҺОЛ

эклц

Манцин цаһан ташуднь Марлнь, марлнь доңһдна,

Мартый, мартый гихмь,

Улм хөөннь сангдна.

(Хуучна дуунас.)

Делкән шарһ нарн бултаһад һарч йовна. Эн нарна

толь ээҗ-теегән герлткж, хар сөөг көөһад, холд бара үзүләд ира. Нүднд түрүн харвгдсн баран — хойр мөртә

күн.

Өндр зо деегүр зергләд, эдн хатрсн аашна. Сеерин хар салькн сер-сер үләҗ, чееҗәр орҗ, далар ивтрж. һарна. Цегән көк аһар заядар киилгдәд, судцдар тарҗ гүүһәд, таңнан шар хальснас экләд, та-вгин шар хальснд күрч цогц гиигрүлнә.

Сувр-сувр гиж. хатрсн мөрдин эздүдгүңгр-гүңгр гисн

күүртә йовиа. Хаврин бальчг акад ирсн цаг, түүнлә урлдсн олн зүсн өвсн, чикнәснь татсн мет, шуугад өсж. йовна.

Мөртә улсин өмн бийд, өндр шар цоңх урһсн мет, үзгдәд һарад ирв. «Шарадан өндр цоңхнь, шанаһарн сугсинә»,— гиһәд хойр күүнә негнь экләд дуулв.

Дуулж йовсн күүнә мернь көл алдад, бүдрәд одв. Аминь татад, элкәрнь ташмгарн ораһад авв. Хату амта күрң күлг хааһан шүүрч телүләд, Дорасн бухад һарв. Өөрк күнь тәвл уга дахлдж, довтлв. Амрси мөрдин шүрүн хурдар хойр залу Шарадын өндр цоңх деер шар нарнла урлдад һарад ирв.

һарарн гердж. эдн энд-тендән харвв. Ар ташу дүүрәд, хош хөн сарсаһад идшлҗ йовна. Цаарапднь хәләхлә, ад-

рг-бусргуд үзгднә.

6

— һәрән хөн һарч йовна,— гиҗ күрң мөртә күн

келв.

—Хар сала көөһәд кедү хош хөн бәәнә?— гиж, өөрк күнь сурв. Өрүн дүүрәнд цеңнсн нәрхн дуиь баһ күүһинь медүлв.

—Хар сала көөһәд арвн хойр хош зогссн бәәнә,—

болҗ наадкнь хәрү өгв. Дууһарнь кирцхнь медәтә күн болх бәәдлтә.

— Ики тер үзгдҗәсн өндрин ца — Согин сала. Хар

һазрас һарсн мал тиигән ирҗ йовна.

Зүн ардагшан хәләхлә, зүрк авлм тег, өрүн маңһар-

ла урлдсн өндр хар машид өвклзҗ йовхнь тенд үзгдв. Тсрнь «Дармин т.иньгр» гиҗ кел^гддг колхозин буудян көрң һазр.

Тиигҗ харвад, залус өмәрән хәләв. Эднә нүднд... үзсән үзүлҗ-медүлҗ келх үг эс олҗ чадад, медәтәнь шүлгәр келҗ медүлхәр седв:

Манцин цаһан ташу Мануртад сәәхн дүңгәнә...

— Мануртад гисн үг мел дигтә ирлцҗәнә,—гиҗ нәрхн дуута күн дөңнв. ’

Эндәс хәләсн күүнд: альхн әдл тиньгр көк тег, эңдән суняҗ кевтнә: Зөвәр тиигҗ йовад, күүнә нүдн уснд күрч тогтнна. Өргндән цәәсн усн өмәрән урсад, ик холд татгдад, зо кемләд йовҗ одна. Эн >Манц һол.

Мсдәтәнь дуулв:

Манца гидг һолнь Мануртсн сәәхн һолла, Маниг һарһсн ээҗ-аавнь Мәәдрин хормад багттха...

— манц һол! Ээҗинм уург минь, олнанм теткл

мннь! Нүднәнм цецгә минь, нууринм девә минь! Чини м‘Н.д ксдү нульмсн асхрсн, кедү көлсн турглсн, кедү байр дслссн, кедү иньг амрсн... Түүг һанцхн чи эврән мед-

нлч, ннрҗ нүдм хандго, эңкр Манц һолм!

(9пдр деерәс хәләхлә, Манц ик цаһан татасн болҗ

ү 1ГДНЭ. Өөрдхлә, тиим биш: өрү-сөрү урсхулта, өргн цаһпн һол. Хаврин усн орчкхла, хойр дуунад делгрнә.

Альдас һарад ирсн Манцин һол болхв?

|\е:ннк) бәәҗ, кесг олн җил өмн, һазр деерк улс (•лптрмуд бәәҗ, татдг көлгнь уул мет болна.

мннь эн Шарадын цоңхин ар девсңд >Манц гидг гер-ц бннҗ. Хорта дән болад, Манцан залунь 'бәрәнд тусад

П.'П днн.

: һц<р залүһан хәәһәд, Манц делкә ниргүлнә. Уульх- \рг\ юмн күүкд күүнд уга. Тер бас учрта. Үүд-түүд кү-

7

ргдго цаһан өңгтә эмтә бәәж. Түүг түркчкхлә, ямаранчп

күн эдгҗ одх зөвтә болна.

Тер болад, уул мет темәһән татж. авад, орудын ус хаадг күрзән тәвҗ авад, гергн залуһан хәәһәд һарна.

«Герин ө©р дарсн болвзго»,— гиж санад, өөрхнәс эк-

ләд һазр сиичнә. М-алтсн һазртнь Шарадан һол тогтна, авад шивсн шавртнь эн цоңх болж тохрна.

Ики тер адрг-бусрг үзҗәнч? Түүг бас Манц гергн

малтсн юмн гидг.

Хар сала, Согин сала, Дармин һол — цуг тер гергнә

нульмсн өмәрән урсҗ гүүһәд, үзжәнч, тер өмнк кецд күрәд, хәрү цокҗ тогтнад, дорагшан-деегшән асхрҗ дел« грнә.

Хорта нульмснд һазр урсад, хотхр, сала болад, хөөннь һолд хүврнә. Энчн тиигж һарсн һол болҗ бәслә.

Залудан әрүн энкр Манц гергнә хорта нульмсн һазр урсхж һол кеснднь Манц нер өгсмн.

—Кедү җил түүнә хөен өнгрсн болхв, кедү җирһл әгрсн, төрсн болхв!—гиж, медәтәнь хәрү өгв.

—Сәәхн тууль!— гиж. баһнь келв.

—Тууль-туужинь медхшв. Зуг Манцла әдл дурпа евәлтә болхла, цань күүнд юмн керго,— Солж медәтәнь

хәрү өгв.

Баһнь шилтәд хәлэж. бэәһәд, өөрк күүһән тохаһари түлкәд кслв:

—Козлдур, хәләтн’ Икн тер емн үзгдсн юмбн?

—Альд, тер цәәсмий?

—А, Бокта. хоәмнь, ода күртл терүг у.еддговч?

—Уга.

—Бөктә уул гидуп терүгнчн.

—Кавказии уулый?

—Эльбрус. Жиирүләд хәләлч, зүн булңднь-—тср

цаста уул, өдгәһәр келхд Казбек.

— Иим холас үзгдхнй?— болҗ Бокта маһдлв.

—Дөрвн зу һар дууна бәәх. Үзгднә. Өрүн маиһар асхн маңһар хойрт үзгддмн.

—Шарад теднәс ендр болжахмб?

—Өндр маштгинь медхшв. Болв өрүн, асхи маиһар-

ла һазр тегшрҗ одна, юуничн учрннь бас мсдхшв. Манцин цаһан ташу уняртҗ сәәхн налав. Бокта дө-

рәһән ншклж босҗ зогсад. ташмгарн дайлад келв;

8

— Деегшәнднь Зунду, Әмтә нур, Яшлт, цааранднь

Ростовин һйзр, Манц, Гудл, Хар теңгс.

—Дорагшанднъ,— гвҗ. Козлдур дөңнв,— Колан хотхр, Цаст, Күм, Көк тенгс. Кедү әмтн Манц түшж, мануртсн теегинь олзлдг болх!

—Хойр тенгс зал-һсн Манц һол! Яшлт күртл керм йовна, мана Дорд Манид тиим юмн кезә учрхмб?

—Мел терчн, Бокта, хәамкь, үнн. Болв учрхмн! Минь

эн улан һатлһнас кермд сууҗ йовх-видн. Бичә инәһәд бә, удл уга учрх... Ирх тер цаг! Орсин цаһан хан Петр хойр теңгс залһлдулҗ, кермд йовдг һол Манцар кехәр седсн

юмн.

Ода, ода болхла, Петрин цаг биш, техникин цаг. Удхн уга, Кубань һолын.усн Маицур орж ирәд, гүүһәд, ЦаСТ1Н1 пуурмудт күрхмн.

Ода Күмәс ус татжах. Терск һолын усн Күмәр дәврҗ нрхлә, теегәр турглж гүүһәд, хар һазра канал дүүргх зөвтә. Тер цагт кермәр.-Яшкуль орж йовхвидн. Йткҗ

бәәхшийч?.. Тиигж. одахн Элстд болсн хургт пк ахлач ксллә.

— Итк?к бәәнәв, тер цаг ирх,— болж. Бокта келв.— Тинм канал биш космост күүтә ксрм тэвәд, хәрү буул-

һад авиавидн.

— Мана үг бат. келсн хөөн — күцх. Болв ода деерән Манц мал өскхд дөт, малын усна теткл болсн бәәнә. Манц түшсн улст мэлын зөөр олзта.

— Малын олзнь бәәнә,— болҗ Бокта келв.— Болв һазрин зөөр даву. Тосй болсн һазран таалж авад уга-

ВИД11.

—Олзта бәәнәвидп.

—Тсртн түрүн ишкдл...

Долвксн шарһ нарн деегшән һарч ирәд, гм.тн дслкә1к)Н ээв. Манцин нарнь чигн он.стан: ик, төгрг, халун.

Маидлсн нар хәләҗ оркад, Манциннь ташуһан һәә- \.|.ч, .хопр залу мөрән көндәв. Гүңгр-гүңгр гнһәд күүндә панж., ар зоог кемләд, селәнүр өөрдәд ирв. Өндр хар тол- Һ.-П1 :<үц бийәр һарч йовад, Козлдур зервк хәлән, толһа дгср бәасп бумблв үзәд келв:

- Чавдрин бумблв— часовой мет зогсна, Вокта сапв: «Әәмгин түрүи коммунист—авһ ахм

зүркпдм...» Колхшии конторин өөр ирж бууһад, хотн дотрк өндр

ип1|<'||| бумблв үзәд, ковүн санв: «Өнгрсп дәәнә баатр-

муд. ‘•»лпь иагии көрң учрасп үрдүд».

Уульлһн боли ннәди, цусн болп көлсн, үкл болн җирһл - - -»дү мст йовдлмуд семргдәд, залһлдад, негдәд,

9

нииләд Манц һол деер тогтсн өдгә цага җирһл. Эн жи-

рһлим үзтн, таньлдтн, байрлтн!..

I

Хаһлчксн хар һазр нүдни үзмҗд уттан сууж җиирв.

Одахн күртл эмнг тег: салькн үләхлә, цаһан өвсн дольгалҗ, цаараи-нааран нәәхлҗ, Манцин цаһан ташуһан маш сәәхн медүлдг бәәсмн. «Цаһан ташу» гиһәд ам алдад келчксн юмн биш —цаһан өвсәр элвг төләднь ик

кезәиәс нааран иигҗ келә болдг.

Урд цагт эн ташуд цаһан өвснәс нань урһх өвсн уга гиҗ сандг бәәҗ. Ода болхла, «Улан Манц» колхоз эмнг һазр хаһлад, тәрә тәрно. Хар буудя, цаһан буудя, ичмән, арва, кесг зү-сн тәрдг өвсн чигн урһдг болв. Эмнг тег өр дотрк алтнла әдл зөөрән эклҗ илдкв.

Болсн бийнь... хаһлсн һазринь хәләхлә, харвлһнд багтад хуурна. Наадк теегнь болхла — эн зах уга. Дүнцүләд авад хәләхлә, дуту-дунднь ил сәәхн үзгднэ.

Зөөрин булг гиҗ, өдгә цагт алтн буудяг келнә. түүнә хальмг нернь эрднь-иш. Тер учрта. Тәрмр өвсн — өвс өгнә, цаһац буудя — буудя болн солом, эрднь-ишин чинрнь элдү — ямаран чигн урһц өгнә: көк ноһа, көрңтә си-

лос, шар буудя, солом болн өвс.

Учр тиим болсар «улан Манц» артелин колхозникүд әмтнәс үлгүр авад, эн җил эклҗ алтн буудяһас ачинь үзхәр седҗ бәәнә.

Хаһлата һазр деегүр хойр күн сальк өрәд йовҗ йовна. Эдн өкәҗ һазр шинжлнә, шавр атхҗ авад, альхн деерән билҗлиә. Өөрдәд хәләхлә, ик баһ хойр насарн чигн, нурһ-туруһарн чигн. Медәтәнь — маштг, төгрг хар нүдтә, хар улан залу болҗ һарна. Баһнь — нәрхн күзүтә, ут шилвтә, зеегтә хар нүдтә, хо цаһан көвүн. Өмәрән хойр-һурв ишкәд йовҗ оркад, зогсад, һарарн дайллдад

эдн күр кев.

Шарһ нарн өөдләд, арһмҗ туршт һарчксн, әмт шинҗлсәр мандлв.

Зөвәр цоонгрулж, халулсн теегин нариг залус нам төртән эс авсар, хоорндан зүтклдәд зогсв.

Медәтәнь келв:

— Хәләхнчн, хаһлсн һазр цевр, өвсн-шуура уга. Цаг бачм, мөрн сарнь эн, дегц делгрсн көдлмш тер.

Баһнь эләдтән күцц келүлл уга, үг булалдж:

— Алтн буудя урһана гисн наадна юмн биш. Өсәд, өргҗәд, боожад иртлнь бичкн күүкд мет, эркәр хәләх кергтә. Эс гиж. тәрән өсж өгхн уга.

10

Тиигхлә, тер тәрәндән оньган өгх зөвтәвидн. Хәрнь тер, манһдур өрүн эклий.

Тиигәд, теегт хойр күн тер өрүн зүтклдж, бәәлә. Медәтәнь — колхозин ахлач Эрднин Козлдур. Эн кесг җилдән колхозин ахлач көдлсн, ик дадмг күн. Өөркнь — өрүлгнь урһад ирсн, өгтм хар шовуна һуужмул болсн

һасндан Бокта гидг агроном.

Бокта сурһулин медрлиг меднә, зуг көдлмшин дамшлтар тату. Тер учрар зөвән сәәнәр күргж. келҗ чадхш. Козлдур болхла — келснь кезәчн зөв.

Эн хойрин зүтклдә сонсхнь: сурһульч багш хойр зүткҗәх болж. медгднә. Багшин келсн чикнь чигн чик, хаҗһрнь чигн дав деер «чик» болж. тоолгддг.

Маңһдур өрунь тәрлһнә машид ирв, эрднь-иш тәрлһн эклв. Бокта бийнь һардж. көдлгв.

Ард-өмн, барун зүн уга культивац кеж. болмар, дөрвлҗ һарһҗ тәрх керг болжана. Эрднь-ишии экиг дөрвлҗлж. тәрнә гидг амр юмн биш, түргәр көдлж, болш уга, медрл кергтә. Өмннь тәрҗ үзәд уга трактористнрт зөвәр күнд болжана. Дөрвлҗ эс кесн болхла, тракториг эрстнь тәвҗ гүүлгәд, егсн даалһвриг давулад күцоҗ болхмн. Ода тиигж. болш уга: эрк биш дөрвлж, кеж. тәрх кергтә.

Тер дотр өгтм бәәдлтә нег трактористд күчр гидг бәрмтг болҗана. Тер «Беларусь» трактор деер брезентәр кесн чачр дор ик алг нүдәрн шилтҗ хәләһәд сууна, дүңнхд, дундын наста хар залу. Эн Кевә.

—Кевә, зогса, дөрвлҗн болҗахмн уга,— гиҗ Бокта хәәкрҗ келв.

—Иигҗ көдлхлә, зураһан эндр күцәҗ чадш уга болҗанав,— гиж. Кевә хәрүцәд, тракторан зогсав.

—Зуран төлә көдлҗәхшт, сәәнәр тәрх кергтә.

—Зура донта улс өгсн биш, зураһан күцәхәр седсн седкл яһад хаҗһр болҗахмб?! Зурань — зура, иигҗ көд-

лхлә, өрк-бүлон теткж чадн гиҗәхшив.

—Аанан саак оруһинь тоолад һарвт.

—Авхан тооллго яахмб? Коммунизм экләд тосхҗ

йовнавидн, ода деерән социализм гидг цагт бәәх улсвидн. Тиигхлә, күн — көдлсәрн, көлсәрн авч бәәдг биший? Тегәд чи намаг яһад бурушахар седиәч?

—А, яһлав, таниг бурушаҗахшив. Зуг дөрвлҗн һардгар тәртн, нань танас юм сурж.ахшив.

—Чини дөрвлж. кеһә бәәтл үд болҗ йовна, өдрин

даалһвр өрәлдәд чигн уга.

—Керлдәд суутл кесг цаг үрҗ одв. үкс гиһәд суңһуган чиклчксп болхнь кезәнә көндрж, одх билэт.

12

Бокта Кеәән тракториң ард чиргдҗ йовсн суңһугинь чикләд, һасинь цокҗ һазрт орулад, сунһугинь батлж. оркад келв:

— Көндртн, Кевә.

Кевә тракторан көндәв. Арһул үрвәд һарв. Цаг-цаг- тнь тәрәнә экн хайгдад, дөрвлжн һарад одв. Бокта ,ардаснь йовад, һазр хучлҗ экн альд унсинь хәләһәд, байрта хәәкрв: ,

— Кевә, иим,!-^- Барун.һариннь эркә үзүлв.

Наадк тәрәчнрин көдлмш бас хәләһәд, экләд чикәр көдлҗ йовхинь үзәд, эврән кецхәх гиҗ санад, мотоциклән унж авад, хойрдгч бригад орад, Дарм хәләһәд һарв.

Зөврр. новжйовад Кевә дәкн зогсв. Ард татгдсн суңһугиг тач авч ирәд, өмн биндән тәвҗ оркад, трактор деерән сууж авад гүүлгәд һарв. Тооси пүргәд повна, трактор улм гүдэд йовна.

Врнгадын хош талас төмр жиңнүлснь соцсгдв. Үдин хот болснг медад, тардг машиг суһлҗ хаяд, Кевә тракторарп хош хәләһәд һарв.

Удл уга иаадк чигн трактористнр ирлдцхәв. Нүр-һа- раи уһаһад, хотан уухар ут стол төгәлж. сууцхав. Ик тнмр ааһст махта шөл һарһад келһнлә, Козлдурин үүлн (•нц тә «Волса» машин күгдләд орад ирв.

Тракторнстнрлә хамдан сууһад, хала тәвүрт шөл кслгж. яиад, сори бәәҗ, ахлач .суржана:

—Кевүд, көдлмш юн болҗана?

—Дөрвлҗәр тәрнә гидгтн күчр күнд юмн бәәҗ,— гпж Ксво кслв.

—Мсл алдл уга хәләһэд йовх кергтә. Шилтәд йовх-

ли, нүдп ^рптрад нрнә.

- Күнд эс болсн болхла, таниг дасхад суухн уга би.мнидн, - гнж. ахлач хәрүцв.

Длгад уга болад тиигж, бәәх.

Днрнлжн һарх-угань кемҗәнә. Зуг мөңг олҗ чадшгонидп. тсрнь манд ил. Негл хавхнт мет мөлкх кергтә, түргәр йовулдг арһ уга. Тиигҗ, ахлач, күүкдән бидн те- а.'/К '1ЯЛХНЙ? Эврән санлч. Дәкәд, көдлмш догшн, көл- г,1р тату-тартг. Эн кевәр болхла, сардан тәрх кергтә.

- Тсгад ямаран селвг өгчәнәч?—болҗ Козлдур Ке- н.| тал халэи.

— үкс гих ксргтә,— Кевә өмнәснь хәләв,— шуудтнь •|.яи>д хәләхми.

— Көдлмщ догшн, көлгн кергтә, шурд гилгх кергтә. Дасад уга көдлмш, күнд. Бән-сун бәэҗ .дасадл бәәхугов,

13

мел нег өдрәр болж, оддг юмн уга,— иигҗ келәд, Козлдур ааһан стол деер тәвв.

— Мана ахлач меддг күн. Тана һардврт дасад бәәсн улсвидн, тантаһан негн болхла, кезә чигн диилвр ма-

на, — гиҗ Кевә дөгәв.

Дәкҗ күн ду һарсн уга. Келсиг Кевә сән гидгәр медв. Асхн серүн орхла, көвүд эклҗ көдлцхәв.

Кевән трактор дуулад һарсн кевтән зогсл уга асхн

күртл көдлв. Наадкснь экләд арһул үрвәд һарцхала. Дәкәд, Кевән шунлт үзәд, түүнәс үлгүр авч бас түр-

гн хаалһдан орцхав.

Маңһдур өрүнь Бокта бригадт хәрү ирв. «Үзмҗин доскд» цердәр кен кедү гектар тәрснь бичәтә бәәнә. Кевә зураһан зун арвн процент күцәҗ, наадкснь чигн зу күргәд оркҗ. Түрүн өдр, шин көдлмш. Кнрцҗ хәләһәд, алң болж зогсв.

һарч гүүлгәд, тәрҗ йовсн улс тал ирв. Кевән тракторла зерглҗ зогсад, һазр хучлад, тәрәнә эк хәәв. Дөрвлҗн гих юм үзәд өгнәв гивчн уга. Зәрм һазрт һурваддөрвәд буудя унҗ. Өцклдүр неҗәд-хошад буудя нег ормд хайтн гисиг чикнәннь хаңхд эс авч.

Хойр-һурвн һазрт хушлҗ үзәд, Бокта һаран дайлж, хәәкрв: ’*

— Кевә, зогса!

Кевә эс медсн болад, цааран һарч йовв. Бокта уурта,

мотоциклән унж авад гүүлгәд, өмн бийднь һарч зогсав. Хойр һаран өргәд, тракторин өмнәс йовв. Кевә тракторан согсаҗ оркад:

—Бокта, юн болад одва?

—Дөрвлҗн! Дөрвлҗнь али?

—Угай? Эн сунһглачн оралдн гиҗ болад бәәвидн,—

гиҗ келәд Кевә машинәсн буув.

—Хәрнь, сапа билов. Өцклдүр дегәд дала юм кегәд орксн биләт, алң болҗалав. Мини келсн үг юңгад эс күцәвт?— болҗ Бокта шүрүлкв.

—Яһла-в, дөрвлҗиг кеһә йовнавидн, ауг зәрмдән болҗ өгхш, дасад уга юмн.

—Дөрвлҗәр тәрҗ чадш уга болхла, бичә көдлтн!

—Чи намаг көдлмшәсм һарһҗанч?

—һарһҗанав!

—Хәәмнь, чамаг угаһар хөрн җилдән тракторт көдлҗ йовх күмб. Нанд ахлач заавр өглә.

—Ямаран заавр?!

—Түргәр көдл гилә, күнд .болхла, кесәрн кетн гилә.

—Козлдур тиим заавр өгхмн биш, та худл келҗә-

14

яәт. Өцклдүр эндр хойрт тәрситн тоод авш угав, мөңг бичш угав.

—Юн? Кесн көдлмш тоолш угавч? Бичә тоол, ахлач тоолх.

Эн үгән келн Кевә трактор деерән һарв.

—Бичә көндәти. Дөрвлҗәр эс тәрх болхла, би таниг көдлмшәсти һарһҗанав.

—Чи биш, чамас болхнь намаг һарһҗ чадад уга

юмн. Хооран һар, дәврүләд һарч одхв!

— Дәврүләд һартн!— иигҗ келәд, Бокта тракторин өмн һарч зогсв.

һацҗ одсн Кевә тракторан көндәһәд, Боктан өрчд авч оч шахад, арһнь тасрад хәәкрв:

—Хооран һар!

—Дәвр, дәврүләд һар!— болҗ цаадкнь һацлдв.

—Экән көкмр...— гиж. келәд, Кевә ормасн босҗ гүү-

һәд Боктаг хәврһәснь түлкв. Бокта өсрн бүдрәд, һазрт киисәд одв.

Кевә хәрү гүн, сууһад уга йовҗ тракторан йовулнав гихләрн, кецәлдәд, унад, орклж, хәәкрв.

Бокта үкс гүүһәд, трактористиг өргәд босххар седв. Кевә булһрсн һаран көндәж чадл уга, амндан орса-

рн көвүг му келж. хәәкрв. Дәкн келв:

— А, чи намаг алхар седҗ йовсн бәәҗч. Ода ирҗ медүв!

Кевәг өргәд, трактор деер суулһж. авад, бригад хәләһәд һарв.

II

Кевәг больницд күргҗ оркад, Бокта хәрү трактор авч ирв. «На<м гүрмтә юмн болҗ одв»,— гиҗ дотран эн

ухалв.— Айстан күүнлә керлднә гиһәд, әмд кү алчкн гивүв. Ода трактор өдрин дуусн зогсх. Булһрсн болхла, һәәһә, һарнь хуһрж одсн болхла, чилшго дашкан. Эндр өдр зогс, маңһдур... хаврин өдр җил теткдг.

Иигәд сууҗ болш уга болад, босад, Бокта тракториннь мотор тәвҗ көндәв.

—Шулуһар сууҗ ав,— болж. тедүкн зогсҗасн, тәрдг машин деер суудг Манца күүкнд эн келв.

Өөрнь ирҗ зогсад, күүкн хәрүцв:

—Тәрсн һазр хәрү тәрхмб?

—Хәрү тәрж ода олз уга.

—Тиигхлә болжана. Би хәрү эклхм гиҗ санҗалав. тер цагт өцклдүркиг бас тәрхм билә.

—Юңгад?

15

мел нег өдрәр болж. оддг юмн уга,— иигҗ келәд, Козлдур ааһан стол деер тәвв.

— Мана ахлач меддг күн. Тана һардврт дасад бәәсн улсвидн, тантаһан негн болхла, кезә чигн диилвр ма-

на, —гиҗ Кевә дөгәв.

Дәкҗ күн ду һарсн уга. Келсиг Кевә сән гидгәр медв. Асхн серүн орхла, көвүд эклҗ көдлцхәв.

Кевән трактор дуулад һарсн кевтән зогсл уга асхн күртл көдлв. Наадкснь экләд арһул урвәд һарцхала.

Дәкәд, Кевән шунлт үзәд, түүнәс үлгүр авч бас түргн хаалһдан орцхав.

Маңһдур өрүнь Бокта бригадт хәрү ирв. «Үзмҗин

доскд» цердәр кен кедү гектар тәрснь бичәтә бәәнә. Ке-

вә зураһан зун арвн процент күцәж,, наадкснь чигн зу күргәд оркҗ. түрүн өдр, шин көдлмш. Кирцж. хәләһәд, алн. болҗ зогсв.

һарч гүүлгәд, тәрҗ йовсн улс тал ирв. Кевән тракторла зерглҗ зогсад, һазр хучлад, тәрәнә эк хәәв. Дөрвлжн гих юм үзәд өгнәв гивчн уга. Зәрм һазрт һурваддөрвәд буудя унж.. Өцклдүр неҗәд-хошад буудя нег ормд хайтн гисиг чикнәннь хаихд эс авч.

Хойр-һурвн һазрт хушлҗ үзәд, Бокта һаран дайлж. хәәкрв: **

— Кевә, зогса!

Кевә эс медсн болад, цааран һарч йовв. Бокта уурта, мотоциклән унж. авад гүүлгәд, өмн бийднь һарч зогсав. Хойр һаран өргәд, тракторин өмнәс йовв. Кевә тракторан согсаҗ оркад:

—Бокта, юн болад одва?

—Дөрвлҗн! Дөрвлҗнь али?

—Угай? Эн суңһглачн оралдн гиҗ болад бәәвидн,—

гиҗ келәд Кевә машинәсн буув.

—Хәрнь, сана биләв. Өцклдүр дегәд дала юм кегәд орксн биләт, алн. болҗалав. Мини келсн үг юңгад эс күцәвт?— болж. Бокта шүрүлкв.

—Яһла-в, дөрвлҗиг кеһә йовнавидн, ауг зәрмдән болж. өгхш, дасад уга юмн.

—Дөрвлҗәр тәрж. чадш уга болхла, бичә көдлтн!

—Чи намаг көдлмшәсм һарһҗанч?

—һарһжанав!

—Хәәмнь, чамаг угаһар хөрн җилдән тракторт көдлж. йовх күмб. Нанд ахлач заавр өглә.

—Ямаран заавр?!

—Түргәр көдл гилә, күнд болхла, кесәрн кетн гилә.

—Козлдур тиим заавр өгхмн биш, та худл келҗә-

14

нәт. Өцклдүр эндр хойрт тәрситн тоод авш угав, мөн.г

бичш угав.

—Юн? Кесн көдлмш тоолш угавч? Бичә тоол, ахлач тоолх.

Эн үгән келн Кевә трактор деерән һарв.

—Бичә көндәтн. Дөрвлҗәр эс тәрх болхла, би та-

ниг көдлмшәстн һарһҗапав.

—Чи биш, чамас болхнь намаг һарһҗ чадад уга юмн. Хооран һар, дәврүләд һарч одхв!

—Дәврүләд һартн!—иигҗ келәд, Бокта тракторин

өмн һарч зогсв.

һацҗ одсн Кевә тракторан көндәһәд, Боктан өрчд авч оч шахад, арһнь тасрад хәәкрв:

—Хооран һар!

—Дәвр, дәврүләд һар!— болҗ цаадкнь һацлдв.

—Экән көкмр...— гиҗ келәд, Кевә ормасн босҗ гүүһәд Боктаг хәврһәснь тулкв. Бокта өсрн бүдрәд, һазрт киисәд одв.

Кевә хәрү гүн, сууһад уга йовҗ тракторан йовулнав гихләрн, кецәлдәд, унад, орклж. хәәкрв.

Бокта үкс гүүһәд, трактористиг өргәд босххар седв.

Кевә булһрсн һаран көндәж. чадл уга, амндан орсарн көвүг му келҗ хәәкрв. Дәкн келв:

— А, чи намаг алхар седҗ йовсн 'бәәҗч. Ода ирҗ медүв!

Кевәг өргәд, трактор деер суулһҗ авад, <бригад хәләһәд һарв.

II

Кевәг больницд күргҗ оркад, Бокта хәрү трактор авч ирв. «Нам гүрмтә юмн болж одв»,— гиҗ дотран эн

ухале.— Айстан күүнлә керлднә гиһәд, әмд кү алчкн гивүв. Ода трактор өдрин дуусн зогсх. Булһрсн болхла, һәәһә, һарнь хуһрҗ одсн болхла, чилшго дашкан. Эндр өдр зогс, маңһдур... хаврин өдр җил теткдг.

Иигәд сууҗ болш уга болад, босад, Бокта тракто* риннь мотор тәвҗ кендәв.

—Шулуһар сууҗ ав,— болж. тедүкн зогсҗасн, тәрдг машин деер суудг Манца күүкнд эн келв.

Өөрнь ирҗ зогсад, күукн хәрүцв:

—Тәрсн һазр хәрү тәрхмб?

—Хәрү тәрж ода олз уга.

—Тиигхлә болҗана. Би хәрү эклхм гиҗ санҗалав.

Тер цагт өцклдүркиг бас тәрхм билә.

— Юңгад?

15

— Өцклдүр бас хатрулад һарч ирләвидн, дөрвлҗн

гидг юм кесн угавидн.

—Манца, Манца! Чи ода бичкн күүкн бишч, яһад хаҗһр кесиг хәләһәд суусмч?

—Авһ-ах тракторан гүүхәрнь йовулв, би түүг яһҗ зогсахмб?

—Келн-амн угайч? Келәд зогсах. А, чавас, комсо-

молд бәэх тоотач!

Манца толһаһан өкәлһәд, башрдҗ зогсв.

Төөлг болсн төгрг бичкн чнкнәснь авн өңгтә цаһан чирә күртлнь күрңтҗ улав. Заяни җөөлн хәләцтә хар нүдән өөдән өргәд; нәрхн ут күзүһән һоолҗ зогсв. Бокта хәврһәснь зервк хәләв, хәлән тогтн тусад зогсв: зург болҗ зогссн күүкнә бәәдл һәәхәд, көл-һарнь генткн унт-

рв. «Манцаг ода күртл бичкн гиһәд йрвдг: энтн нам гиҗгтә күүкн болж, одсн бәәҗ». Күүкн түүг меджадш, толһаһан сегсрҗ оркад, өмн кевтән болв. Өндр цаһаң маңна деернь, барун таласнь бичкн хар баг үсн салькнд делсҗ наадв, һо сәәхн хамрнь дару-дару кинлсиг дахҗ

көндрв, бичкн хойр урлнь бамб цецгә болҗ әрә дагҗннҗ чичрв. Шовһр цаһан өргәр эн чирә чилв. тальврсн төгрг ээминь, уйн нәрхн сүвәһинь, ут чаңһ квлинь — цуг баһ цогцинь шинҗлҗ оркад, Бокта өөрдҗ ирәд, барун һаран күүкнә ээм деер тәвәд, келв:

— Мини гем, Манца, би таднд тиим юм зааҗ өгсн уга биләв.

Тернь чигн үнн. Манца арвдгч класст сурчах, школд ордг күүкн. Үвләс нааран эднә класс агрономическ сурһуль даса. Дасмҗ авхар сурһульчнр ода тәрә тәрлһнд көдлҗәснь эн. Селәнә эдл-ахун сурһулиг Бокта бийнь һардҗ сурһла. Номин халхинь чнмәд өгсн болвчн, яһҗ көдлхинь мууһар зааҗ гидг тер.

Тиигҗ бийән гемшәһәд, Бокта трактор деер' һарч сууһад, һаран дайлв. трактор көндрәд һарв, тәрлһн эк-

лв. Зөвәр йовҗ оркад, тәрәчән ©өрэн дахулсн, яһҗ тәргдҗ йовхинь хәләиә: Гюста дөрвлҗнәр тәргдси болна.

Хойр-һурв тиигҗ хәләһәд, хойр-һурв эргҗ оркад, Бок-

та тракторан зогсаһад, амрч тәмк татв. «Эндр йигад көдлсв. Маңһдур яахмб? Көлгн эс кү-рчэх цагла, трак-

тор өдртән зогсна гидг юмб? Намаг энд көдләд суухла,

наадк трактормуднь яахмб?» — иигҗ ухалад зогсҗахла, Манца тәрдг машинә ардас бууҗ ирв.

—Кевә кезә ирхм болхв?— гиҗ күүкн сурв.

—һарнь хуһрсн болхла, кесгтон ирхн уга.

—Эн тракторт кен суухмб?

—Суудг сул күн уга. Зогсах кергтә. Би эврәннь көд-

лмшән хайчкад тракторист көдлж чадш угав.

—Збгсалго бәәдт арһ угав?

—Сул тракторист уга. Арһ юунда?

Бокта хәрү эргн, күүкнә нүд гердж. зогсв. Төвшүн хо-

йр нүдорн тесҗ хәләһәд, Манца хәрү өгв:

—Мана сурһульчнрт даалһҗ чадш угавт?

—Сурһульчнрт? Үг!

—Бидн жилин дуусн тракторин төр даснавидн, зуг йовулдгинь манд күн дасххш.

—Манца энчн үг!

—Та маниг меднәлмт.

— Тадниг кезәчн бичкнд тоэлад бәәнәвидн. Хәлән гихнь өсәд, бооҗад йовҗ одсн бәәжх Альков, чи трактор йовулж. үзлч, би тәрлһнә машинд суусв.

Манца дәкҗ бийән сурулсн уга. Трактор деер үкс оч суув. Манца ардан хәләһәд, дадмг тракторист мет һаран дайлж оркад, арһул көндәһәд һарв.

Зөвәр йовулҗ оркад, зогсаһад эдп яһҗ тәргдҗ йовхинь хәләв: сән болж һарв.

— Манца, чаддг бәәҗч. Тракторап новул!

Трактор бас дуулад һарв. Алтн буудян экн ард бийднь дөрвлжнәр тәргдҗ үлдв.

Эн хойр кесгтән зогсл уга гишң көдлв. Хая-хая зогссн цагтнь Б.окта яһж йовулх, яһҗ тәрхинь күүкнд зааҗ өгпә. Түрүн болж носта көдлмш даалһснднь ханад, Манца муурх-көшхән мартв.

—Бас акад юмн,— гиҗ бийдән келсн болв.

—Юн акад гинәч?-

—Дадмг тракторист Кевәи эс кеҗ чадсн дөрвлҗиг әрә гиж, машинд суусн Манца яһҗ кеҗәхмб?

—Терчн амр таальврта тууль. Кевә бийдән нәәләд, күүнә келсн үг сонсхш. Чи болхла,-.кү сонсад, күүнә кел-

сәр кеҗәнәч. Кевән чееҗнь бүтәд бәәнә, көлг көөһәд дасчксна учр. Чи арһул, төвшүнәр йовулнач. Дасад ирхләрн чи чигн түргәр йовулдг брлхч, зуг гектарин төлә көөлдхмн биш. -

— Чик. Гектарньч кергтә, чинртәһәр, сәәнәр кехнь, бас төр.

Агрегат бас көдләд һарв. Асхн күртл зогсл уга йовад, ора бригадт ирв.

—Мапца, муурвч?

—Уга, тиим түргәр муурдв.

Болв өмнән йовсн күүк хәләһәд, Бокта үзв: согту юмн кевтә нәәхләд,-сүвәһәрн уйдад йовиа.

17

—Манца, чи йоста гидг тракторист болвч. Зуг дасад уга күүнд өдрин дуусн көдлхнь хату.

—Сән. Тиигхлә, солян болх кү өгтн.

—Кенән чамд өгхв?

—Тиим күн бәәнә. Тәрәнә машинд Бавлдр көдлҗ йовна. Грактор бас сәәнәр меднә.

—Сән, би Бавлдрта күүндж. үзсв.

Наадк трактористнр бас шуугад ирҗ йовна. Тедн дотр йовсн өндр нәрхн хар көвү үзәд, Манца дуудв:

— Бавлдр!

Бавлдр ирәд, күүкиг хойр һараснь авч, нүдинь хәләж зогсв.

—Би эндр өдрин дуусн трактор йовулв!

—Үнәр?

—Үнәр. Кевә тракторас киисәд, һаран булһлчкв.

Грактортнь Бокта бидн хойр селҗ көдлвидн.

—Нам гиһит!

—Бавлдр! Чамаг нанла нег тракторт көдлтхә гиҗ

Бокта келв, зөвтәй?

—Зөвтә’ Кезә эклхмб?

—Манһдурас авн.

—Сән. Көдләд, дөрвлҗ яһҗ кедгинь үзүлхмн.

—Түрүн эклҗәх көдлмш, түрүн даалһвр. Нерән би-

чә һутай.

— Зөвтә!

Бавлдр Манцан һариг чаңһур атхҗ, байрта зогсв.

III

Шарадт көдлҗәх негдгч бригад эндр тәрлһнә зура эс күцәж. Учрнь — Кевән трактор өдртән зопсж. Түлкж. унһаһад, Кевәг Бокта төгәлә харһулҗ. Хуһрха һарта Кевә больницд кевтдг болна. Холын зәнг холвата гидг. Эн зәңг шуугад, колхозин ахлачд түргәр күрв.

«Эн көвүн нам давад одн гиҗәнә»,— гиж. санад, Коз-

лдур кабинет дотраһур йовдннв.

Козлдурии өмн икхарнүдтә хатмл цаһан көвүн зогссн болв. Кезә тер билә? Дәәнә көлд әмтн дәәвлҗ йовсн цаг билә. Козлдур тиигхд көлдән шавта, •мод түшсн хә-

рҗ ирлә. Сталинградт, ик цаһан гер аарглад бүслснд, Козлдур Боктан эцк Басңга һаснда хойр хамдан гүүҗ йовла. Өмн бийд товин сумн хаһрла. Фөр йовсн һаснда уга болҗ геедрсмн. тнигҗ залу цогцан һаснда Төрск-

нәннь телә өгсн мөн.

һасндан герт ирәд, улан зандн җомбаһинь ууҗаһад, эн туокиг келҗ өгсн өдр Боктаг залу болсинь Козлдур медсн юмн. һашута зәнг соңсҗ оркад, арв күрәд уга

18

мөөрсн болсн көвун, 'босад, бичкн хойр нудрман деегшән өргҗ оркад, залу кевәр андһарлҗ келсмн:

— Аавм залу бәәҗ! Аавлаһан әдл болхинь болх! һал падрсн хойр нүднәснь нег нульмсн дуссмн биш. түүнә хөөн дән чилтл колхозд көдлемн. Мөр чигн хә-

ләҗ йовв, терг туудгт чигн көдлв. Ямаранчн көдлмшиг бүдүн күүнәс болһамҗтаһар кедг билә.

Хөөннь школан чиләһәд, гүн сурһульд оч агроном нертә ирсн. Күүнә үгд орҗ дассн Бокта көвүн билә. Ода яһҗана гидгнь эн болхв?

Тйигҗ ухалад, Козлдур йовдңнв.

Үүдн тәәлрв, Бокта орҗ ирәд, солом махлаһан эрст бәәсн хадад өлгж, оркад, альчурарн көлсән арчад келв:

— Эндр күчтә гидг халун болв.

•Козлдур гилс гиж. хәләҗ оркад, стол деер бәәсн цаас

өгәд келв:

—Хәлә, агроном, альд йовхан. Бокта өгсн цаасинь хәләж. оркад:

—Сән юмн уга. Өцклдүр дундаһур йовлавидн, ода

әмтнә сүл бәрәд ирҗвидн.

—Сүүлд үлдхд чи сәәнәр дөң болҗ бәәнәч.

—Бий? Яһад?

—Яах билә, трактормуд зураһан күцәҗәхш, носн-

һосн гиһәд трактористнриг көдлгл уга бәәнәч!

— Козлдур, ю келҗәхмт? Дөрвлҗәр тәрхмн гиҗ авсн даалһвран яахмб?

—Дөрвлҗн угаһар әмтн тәрәд-урһаһад бәәнә. Кевәң һар яһад хуһлад хайчквч?

—Кевән һар би яһад хуһлх биләв? Киисәд бийнь һаран булһлчкв. Әмтн яһна-*кегнә эврән медг. Эн җил бидн эрднь-ишиг йоста кевәр тәрх зөвтәвидн.

—йосн бишәр тәртхә гиҗәхшив. Зуг зураһан күцәх кергтә. Ард үлдсн улсиг бас сән гидмн биш. Кевән трак-

тор өдрин дуусн зогссн. Маңһдур бас зогсх, үзәд өгнәв

гивчн, тиигән тәвдг тракторист уга.

—Яһад? Кевән трактор өдрин дууси көдлв.

—Кен йовулна?

—Би йовулв.

—Чи нег трактор деер суухла, цуг колхоз яахмб?

Үдин хөөн Манца көдлв.

—Кен?

—Тана Манца көдлв.

—Нуста күүкдт кен трактор өгсмб? Трактор хамх-

лад хайчкхла, кен даахмб? Тракторт орад үк>к одхла, яах'мб?

19

Тер сө Бокта кесгтән унтҗ чадсн уга. Үүнә уханд

кесг төр ца.-цааһаси орҗ зовав.

Акад юмн. Колхозд һурвн зун өрк-бүл бәәнә, көдлҗ чадхиь зурһаи зун күн, көдлдгнь өрәлнь. Гемтә-шалтг- тань, сохр-доһлңнь бәәх. Күүкд улс юңгад эс көдлдг болна? Дәәнә цагт арвад күрсн көвүд-күүкд, эмгд-өвгд,

күүкд улс, цуг көдлмш кедг бйлүс? Ода юңгад эс көдлҗ

чаддг болхмб?

Күүкд улсин эс көдлдгнь учрта. Үкр-бүрүһән, такаһалуһан хәләх, хө-хурһан услх, хәрүлх, күүкд-шуухднь бәәх, эзн-залудан хот-хоолынь кех, кир-нуһудынь уһах. Көеркст кезәнь цол болхмб?

Кесг ухан семҗн үүлн болҗ, ца-цааһасн татлдҗ, диинрсн толһад зовлң өгв. Зуг өрин өмн, өдрин дуусн көдлсн цогц эврә бийд медмҗән угаһар нөөрт авлгдв.

IV

Бокта хар дүңлә өсрәд серв. Цаг баһ болвчн, бий сергәд бәәҗ, үксн әдләр унтна гидг тер. Киитн усар нүрһаран уһаһад, бүкл шаазц үс нег кииһәр ууҗ оркад,

мотоциклән унад, гүүлгәд һарв.

Удл уга, өрүн өрлә, Шарадт, негдгч бригадт ирв. Трактористнр машиһән хәләҗ бәәцхәнә. Манца Бавлдр хойр бас машин талан ирцхәв.

—Ямаран хонвт?

—Сән!—гиҗ Манца хәрү өгв.

—Үкс гиҗ эклтн, серүһәр көдлх кергтә. Манца, бичә адһтн, нәәһинь олад көдлтн.

—Медгдҗ бәәнә!— болҗ күүкн агроном тал хәләв. Удл уга бригадын хош талас трактормуд цүврлдәд

һарв. Тедн заагт Манца күүкнә цаһан альчур тодрха сәәхн үзгдв.

Зөвәр тәрүлҗ оркад, Бокта гүүлгҗ ирв. Машинәсн бууһаД, ут көләрн алцр-алцр ишкәд, күүкнә тәрсн һазр тал ирәд, шовһр модар һазр хучлҗ, эк хәәҗ, тәрлһ шинҗлв. Эклцнь гем уга ,сән болҗ һарв.

Манцан тракториг дәкн зогсаһад, яһҗ көдЛхинь дав^ тҗ келәд, заавран өгв.

Хар 'бичә үз, чидлән нөөхн угавидн,— болҗ Манца келв.

— Чи бичә адһ, үрвәд көдл. Бавлдриг дасх,— гиҗ

келәд Бокта цааран һарв.

Наадк трактористнрин көдлмш бас хәләв. Зәрм һазртнь дөрвлҗн ‘сәәнәр һарч, зәрмдиь болҗ бәәхш, яһҗ тәрхинь зааҗ өгәд, өдрин дуусн агроном теднлә хамдан көдлв.

21

Тер асхн зәрмнь зураһан күцәв, болв ик зунь күцәҗ чадсн уга. Манца чигн даалһвран чиләҗ чадсн уга.

Шавдлда-гүвдлдә бәәҗ, зөвәр оратад, эрднь-ишән бригад тәрәд чиләв.

...Удл уга эрднь-иш бултаж һарад, тег көкрүлв. Кен яһж көдлснь ил 'болв. Тарәнә ик зууднь дөрвлҗн һарсмн уга: экләд дервлжн болж. сәәхн дерәлднә, дунднь талхм-там, аш сүүлднь, бас гем уга. Зуг Манцан тәрсн

һазрт эндән дөрвлҗн үзгдв. Өмн-ардаснь, зүн-барун та-

ласнь хәләвчн сәәхн дерәлдж, негл зел мет көк тәрән

үзгдв.

Эн цагла көдлмш гисн юмн үүмәд, давхцад ирв. Хө

кирһлһн, зуна һазр хаһллһн, өвс хадлһн — эндән күн кергтә болж. һарв.

Болв көдлмш кедү күнд болвчн, эрднь-иш хәләх звеносиг салуднь бәрхин тускиг Бокта зааж., селвгән өгв.

Одахн парвлянд евс хадлһна тускар күр болсн деер ахлач агроном хойр зөвәр. бәрлдәд авв.

Эрднь-ишин тәрәг асрж, хәлэх нәәмн звено колхозд бәәнә. Зууһад—зун һару гектар тәрә звено болһнд даал-

һад, тәрә тәрснәс авсн урһцинь цуглулад автлнь тедн хәләдгәр кехиг агроном Бокта сурв.

— Нәәмн трактор ав-чкхла, нань юн үлдхмб, өвс юу-

һар хадхмб,— болҗ Козлдур босв. Колхоз хөрн һурвн «Беларусь» тракторта. Дөрвнь хамхрха, нәәминь эрдньишин тәрәнд үлдәхлә, өвснд арвн негнь.үлдн гиҗәнә. Арвн йисйнь тәвхлә, хойр холван икәр өвс хадж. болхмн...

Эн тоотыг келәд Козлдур агрономиг шахв.

— Эрднь-иш һарх-угань,— гиҗ ахлач үгән утдхв,— медгдәд уга, ямаран силос болдгинь чигн күн медхш. Өвсн эн һар деер бәәх зөөр. Кедүг хаднач, тедүнь чини.’

Кезә нег оч болх силос хәләһәд суутл, өвсн шарлад, шатад уга болҗ оди гиҗәнә.

— Медх бәәһә бәәж. эс болх үг келнәт,— болҗ Бокта эклв,— эрднь-иш һархнь лавта. Мана хоша «Молм» совхоз ниднә гектар болһнае зууһад центнер силос белдж. авв, Теднәһәс мана һазр юуһар дутув? Дуту биш, йилһәс уга, әдл һазр. Нам ода хәләлт, эрднь-ишин тәрән эндән һарчксн бәәнә. Зуг цааранднь тәрәһән асрҗ хәләх кергтә, эс гиж. һарсн урһц хатад, шат?}< одх, терүг хам-

хул бөгләд хайчкх. Хаһлсн һазрт хамхул күчтәһәр дөгж. һарна.

— Ода деерән тәрән цевр. Тиигтл-иигтл тракторму-

дан цугтнь өвснә хадлһнд тә.вхмн, техникиг күмн кевтә1һәр олзлх кергтә.

Тиим учрта үг келәд, Козлдур эргүлж. хәләһәд, өөрән

22

суусн улсас зөвшәл сүрв. Боктаг дахдг күн һарч бәәхмн уга. Цугтан гишң ахлачан дөңнҗәиә: хураҗ дассн өвсун хадад авчкх саната бәәцхәнә.

— Хәрнь, мини келсн үгм тер. Тәрән хамхулар дүү-

рч одсн цагт мегшәд гүүхт. Тер цагт, Козлдур, нанд би-

чә өөлтн.

Эн үгән келәд, нүдн деернь унҗ ирсн хар үсиг барун һарарн илҗ, өөдән һарһад, Бокта мейәркҗ зогсв.

— Тиим юмн бәәдмн биш,— гиҗ Козлдур хәрүцв,— чи агроном күнч, чи тәрәһән хәләҗә. Хамхул урһад, культивац кех цагнь болад ирхлә, келҗә, трактормуд чамд һарһад өгәд оркнавиди.

— Хамхул урһҗ одсн цагла хәләц кеһәд олз уга,— •болҗ Бокта өмнәснь келв.— Ода тәрәг самлад, дарунь культивац кех кергтә. Тиигсн цагт хамхулын экн түргәр

һарх, түүг нилх деернь әминь таслх учр. Тер көдлмш эрк -биш ода кедмн. Хойр дола хончкхла, оратҗ одх. Трактор эс өгхләтн эн көдлмшиг һарарн кехв?

. — Цөн хонгт одачн торч болх,— гиҗ Козлдур эврә

деерән зогсв.

— Шишлң эрднь-ишин тәрәнд һарһсн трактормудыг өвснд йовулсн хөөк, һурв хюнад хәрү тедниг авч ирнә гидг хатяр,— болҗ Бокта эврәһәрн зогсв.

Тер саамд Боктанар әмтн эс болла. Хөөннь түүнә дигтә келсәр һарв.

Трактормуд Макарин ардк зо оч хадв. Хамхулын экн түргәр һарад, тәрән заагт пигтрҗ көкрв. Эдн һазрин чиигиг сорад, эрднь-ишиг хатаһад ирв. Бокта кесг дәкж. ахлачла эн тускар керлдв: эвләд чигн, эвдрлдәд чигн келв, болж. өгсн уга.

Нег дәкҗ Козлдур ирҗ тәрә хәләһәд, күчән авчкси керсң хамхул хойр нилх эрднь-ишиг | бахлурдад авчксинь үзәд, нам чиңнәд, тәрмр өвснә үкҗэх дууһинь СОН.С- сн болв. Иигҗ болш угаһинь медәд, ахлач тер асхн эр- днь-иш гиһәд һарһсн звеносиг өвснәс эркн биш хәрүлтхә гиҗ заавр өгв.

Маңһдуртнь партин райкомип инструктор Эмбә ирҗ тәрә хәләв. Тер бас учрта. «Улан Манц» колхоз райкомд хәләгдх саамнь ирҗ. Тегәд чигн өмнәснь шинҗлҗ

йовхнь эн.

Эңдән урһсн көк керсн., хар хамхул үзҗ оркад, районас ирсн Эмбә залу сурв:

—Козлдур, энтн намртан тәрхәр үлдәсн һазрв?

—Уга, эрднь-иш тәргдлә. Хәләц тату болҗ гидг эн,

гем мана. Эндр трактормуд орулҗ хамхулынь түүҗ уга

кехвидн.

23

1 — урһц һарна гидг маһд.

—Өвсн-усн гиһәд вевчк удад орквидн, эндрәс авн өдр сө уга көдлгнәв.

—үкс гих кергтә, тәрәнтн үрж одн гиҗәнә.

Эмбә һартк цаасндан ю-бис ;бичж. авад, хәрү «Волга» машин деер сууж авад һарв.

Партин райкомин бюро яһҗ болдгинь ахлач меднә. Тегәд чигн асхн Боктаг дуудулҗ авад, Козлдур бүүринь ясҗ келв:

—Бокта, эрднь-иш эклҗ тәрҗәнәвидн, эк-захнь нанд нам медгдҗ өгхш. Чи сурһульта-эрдмтә күнч, медрлән ясад, болх бюро деер мана тооца өг.

—Ахлач бәәһә бәәтл, би яһж. тооца өгхв. Та дадмг

күнт, эвинь олж, келхт.

— Гем уга, Эмбәтә күүндчкләв, чамаг баахн коммунист, агроном гиһәд, неричн таньлдулхар седҗәнәв, чамд түрүлҗ үг өгх. Хәрнь белдҗ ав. Йилһәс уга бндн

хоюрн хамдан геминь даахвидн.

.Ээрә бәәҗ, арат эвтән орулад авчкв. Бокта тооцаһан белдв. Козлдурин кабинетәс кесгтән һал һарснь үзгдв.

Бюрод «Улан Манц» колхозин һардачнриг түрүн бо-

лҗ С0Н.СВ.

—Козлдур, танд үг өгчәнәв,— болҗ райкомин сегләтр келҗәнә.

—Бокта, мана ах агроном белдлә, агрономд үг өг-

тн,— гиж. ахлач хәру өгв,

.— Бокта ахлач биш, яһад тер тооца өгчәхмб? Та колхозин ахлачт, та эклтн, Козлдур.

— Тәрәңә халх агрономин көдлмш. Тиигхлә, би яһад тер тускт һатлад бәәх биләв. Боктад үг өгхиг эржәнәв,— гиһәд Козлдур араглв.

Болв рай-комин сегләтр колхозин ахлачиг шахад тооцаһинь авв. Дадмг Козлдур кесгтән дальтрв. Хаврин тәрәнә то-дигиг арвн минутдан келв. Түүнә хөөннь малын төлин, хөөнә кирһәнә туск төр цәәлһв. Дәкәд өвс хадлһна чинринь, кезә, яһҗ хадхла, сән болдгинь кесгтан ит.күлҗ келв.

—Ахлач, та ямаран төрәр үг делҗәхән медҗәнтугайт? — гиж, Эмбә орлцв.

—Медә бәәнәв, төртән күрч йовнав,— болҗ Козлдур чирәһән улан альчурар арчв.

—Өрәл частан келҗәнәт, одач күүндх төртән күрәд

угат. Үкс гитн, нань чигн бачм төр бәәнә,— болж сегләтр келв.

— А, дәрк. Мел адһаһад һарналт. Эрднь-ишин тускар нег цөн үг келхәр седләв.

24

— Цең үг? Эрднь-ишин тускар таниг бидн шишлң

соңсҗ бәәнәвидн. Та цөн үг келхәр седнәт,— болҗ, сегләтр гемнв.

— Гем уга, сәәнәр эрднь-ишән тәрвидн, цаглань,— болҗ Козлдур үгән утдхв.— Өвспә хадлһн һарад, көдл-

мш давхца болад, тәрәм бидн невчк хамхулта. Өцклдүр

долан трактор орулад, культивац келгҗәнәвидн. Дарунь хамхулынь түүһәд, тәрәһән цеврләд авчкхвидн.

Дөрлдәнд өгсн даалһвран гидм болхла, түүгән эрк биш күцәҗ, давулхар седҗ бәәнәвидн.

Козлдур халад, цааранднь көдү силос кех, тер малын хотын чинрнь ямараһинь бас кесгтән келв.

Сегләтр ахлачин үгиг соңсҗ бәәһәд, инәмсәд, толһа-

һан зәәләд, өмнән кевтсн цаас хәләһәд келв:

— Үгән өгх болхла, амрад однат. Тәрәнтн яһад хамхулар дүүрч одсмб? Райкома'с оч хәләсн күн бичҗәнә «хамхул дотр эрдиь-ишнь даргдад үзгддгән уурч оч».

Тер үнний?

— Мел тиим күчр бишл,— гиҗ Козлдур хәрү өгв,— бичк хамхулта, болв, дарунь цеврләд авч орквидн. Дәкәд нам, бийтн өдр сө уга өвснә хадлһнд йовнав. Эрдньишиг шишлн хәләтхә пиһәд агроном ‘Боктад даалһсн

юмн.

Бокта дотран алң болҗ суув. Хавра шин партин кандидатд орсн, бюрод далаһар ирҗ үзәд уга күн. Дәкәд Козлдурин келсн үгд бас һундв.

Козлдур үгән чиләһәд, көлсәң арчад суув. Дарунь Эмбә „нструктор босҗ келв.

— Өнгәр үрсн көлсн,— гиж, эн келв,— һазрт хаЙчксн мөңгн. Миңһн гектар һазр хаһлад, тәрәд, кесг дала буу-

дя хаяд, кедү мөнтн һарсн б.олх! Ода мел өңгәр хайсн

болҗ һарчана. Хар хамхулас нань юмн урһсмн уга. Нилх көк эрднь-иш әрә булталдсн бәәнә, түүнд үкс гиҗ дөн эс болхла, тәрән үрәд хуурчана. «Кецин усн һууһан темцх, кесн гем эзән темцх» зөвтә юмн. Ахлачин гем ик, Козлдур засгла харһх зөвтә. Зуг болвчн, колхозин ахлачин көдлмшәс ик күнд юмн уга: х© кирһән, өвс хадлһн, кесг талын дала көдлмш бәәнә. һанцхарн алькинь күцҗ кехв тер? Чадш уга. Ахлачд дарукснь дөң-некд болх зөвтә юмн.

Эрднь-ишин тәрән өвсәр дүүрся тускт болхла, агро-

ном Боктаг би гемнҗ бәәнәв. Агрономиг Козлдур шишлн тәрә хәләтхә гиһәд һарһсн 'болдг. Тер бийнь эврәннь эркн көдлмшән эн агроном кеҗ чадсн уга. Агроном гсмтә, Бокта застин догшнла харһх зөвтә.

Эмбә бас кесг эвинь хәәҗ келв, Бокта алмацҗ, бос-

25

хв-бәәхв гисн ухата суув. Сегләтр Бокта тзл шилтҗ хәләһәд:

— Агроном, ю келнәт?

Бокта босад, бюрод суусн улсиг эргүлж. хәләһәд,

хоолан ясад эклв:

—Нанд келдг дала үг уга. Эмбән келсн чик: үкс гиж, хамхул-керсн хамгиг уга эс кехлә, эрднь-иш һарш

уга.

—Ода күртл культивац кел уга яһад бәәһәд бәә-

смт?— болж, сегләтр сурв.

—Чидл күрч өгл уга бәәв.

—Эрднь-ишин звенос яһсмб? Эркн, шишлн, тәрән деернь бәртн гиж заавр өглүс бидн. Тер заавр юнгад эс

күцәвт?

—Трактормудан өвснә хадлһнд тәвләвидн.

—Юнгад? Тер трактормуд талдан көдлмшт бичә тә-

втн гисн заавр яһла?

Келдг үг уга болад Бокта гилмәж. зогсв. Ахлачин өгсн зааврин тускар келхинь, Козлдуриг эдн бәрҗ авад идчкм. «Ода яахв?» — гиж санад, агроном геминь би

деерән авв.

Цааранднь босж, келсн улс Боктаг ик гидгәр гемшәҗ келв. Болв Козлдуриг чигн кесгнь келж. авв. Аш сүүлднь, хойраднь шоодвр өгхм гиҗәнә, Козлдур босад кел- ж.әнә:

— Өвс хуралһна тускар болсн болхинь би ду һархн уга биләв. Тәрәнә тускар шишлң күн бәәнә. Хәрнь түүг медтн, нанд тер засгтн дегәд күнд болсн болҗ медгднә, Бокта ормаж суув. «Козлдуртн күн иткҗ болш уга

юмн бәәж.»,— гих ухан көвүнд орв.

Кесгтән шуугҗ күүндәд, хойраднь шоодвр өгәд, арвн

хонга болзг атхулад тәвв.

һундад, гер күртлән Бокта нег чигн үг келл уга йовв. Козлдур юмн эс болсн бәәдләр, ишкрн-дуулад йовв.

Арвн хонгин дунд тәрәһән хамхулас цеврлҗ авх~ ах төр болв. Өрүн өрлә ахлач агроном хоюрн бригадт ирцхәв. Долан трактор дегц орв. Эк зах угаһар тәрсн тәрәнд трактормуд йовулна гидг хату болҗана: эрдньиш тәәргднә, өвсн-хамхулнь үлдәд йовна.

Бокта Козлдурт һарарн зааһад келҗәнә:

— Үзҗәнт? Хорта өвснә өрәлнь үлдҗәнә. Эн дөрвлҗәр эс тәрснә учр. Ода әмт һарһҗ һарар тер өвсинь үм-

тәлһх кергтә.

— Тиим дала юм һарар яһҗ түүхмб?— гиҗ Козлдур

усхв.

— Тана дурн. Яһнат-кегнәт эврән медтн. Тана гем

26

би дааһад сууш угав. Наартн, тиигән одый,— болад агроном ахлачиг дахулад һарв.

Манца Бавлдр хойрин трактор тал эдн ирв. Ән хүв тәрәнд дөрвлҗн йоста гидгәр һарснь үзгдв. Хойр өдртән эдн барун бийәс зүн би тал йовҗ культивац кеҗ. Эндрәс авн ардас-өмәрән йовҗана. Трактор давад һар-

сн һазрнь харлад, хамхулнь хадргдад унҗ одсн, шарлҗ кевтнә. Дәкәд нег кирсләд йовад оркхлаг тәрән цеврдҗ одх бәәдлтә. Хойр таласнь хадрад орксн һазртнь бәәсн эрднь-иш ил үзгдәд, өрггдәд — өөдән һарсн болад бәәҗ.

— Ахлач, үзвт?— гиж. агроном заавүүнә төлә дөрвлҗәр тәрдг зөвтә юмн. Эврән эс үзҗәнт? Дөрвлҗнь төв болхла, альдаснь чигн орад трактор көдлж. чадхмн.

Тер цагт эрднь-ишиг эргҗ урһсн керг уга өвсиг альдаснь болвчн күрәд авч болхмн. Дөрвлҗн уга болхла, машиһәр керг уга өвснлә ноолдвр кеж. болш уга.

Козлдур тер тускиг эврән сәәхн медв. Зуг әәтрүләд сурв:'

—Тер көвүдин тарәг яахм гинәч?

—Әмт йовулж. һарар көдлмш келгүлхәс нань арһ

уга.

—Кесг күн кергтә. Тиим олп улс альдас авхв?

—Ухалх кергтә. Та хавра бичкн күүкд тракторт бичә тәв гиж, нанд хәәкрҗәләт. Ода үзҗәнт, Манца Бав-

лдр хойрас сәәнәр тәрснь уга. Көвүд-күүкдин көлнь дөрәд күрәд, һарнь һанзһд күрнә гидг эн.

— Баһчуд өсәд-босад ирцхәв.

Тер асхн ахлач парвля цу-глулж тәрәнә тускар күр кев. Дөрвн-тавн өдр талын көдлмшинь зогсаһад, әмтиг эрднь-ишин тәрәнд тәвх шиидвр һарһв.

түүнә хөөн бас хойр-һурв дәкж, цуглрҗ, хоран күргҗәх өвс түүцхәв. Болв кесг дала хамхул цугтаһинь түүҗ,

тәрә цеврлҗ чадсн уга. тәрән дотр ’ эрднь-ишин унгд сууһад, көкрлдсн хамхулмуд бавилдҗ өслдв.

Көдлмшт ирсн улс эркн биш ирҗ, Манцан звенон тәрә һәәадг болв. Күн бултж. одм өндр шимтә көк эрдньиш модн әдл урһҗ. Тер учрта. һазртнь хамхул-зегсн уга, туүнә шим-шүүснә, бәәсн уснь һанцхн эрднь-ишт олзлгдна. Тиигхлә тәрән өсл уга яах билә?!

V

Тәрәнд көдлх дамшлтан чиләһәд, бүкл сардан шүүврән өгәд, көвүд-күүкд сурһулян чиләцхәв. Арвдгч класс

арвн хойр күн чиләҗ һарв. Эндр эднәс байрта улс һазр деер уга! Аттестатан һартан авсн, бичкн күүкд нернәс

27.

гетләд, бүдүн улсин тоод орсн, өөрхнинь үзсн, хөөткинь

угтхсн әмтн болҗ һарв.

Тер төләд асхнь ик нәр болв. Школын оркестр кесг сәәхн айс энсүлҗ цокв. Бавлдр сүл асхн эн оркестр

һардв. Хар костюмта, цаһаи киилгтә, кеерәд орксн көвүн бүдүн күүнә бәәдл һарад бәәҗ. Бавлдр һарарн дайлад, айс цокулв. Сар-нарн мандлсн улан чирәтә көвүд-

күүкд һардачиннь һар хәләҗ, айсинь алдл уга, дахҗ. байрта сәәхн бииллдв.

Школын секәтә терзәр нисҗ һарад, «Над сопками

Бавлдр барун бийәгшән зервк хәләҗ оркад, Манцаг үзв. Чолун цаһан бахн түшәд, җөөлн хойр нүднь некҗ сурсн, гейүрсн күүкнә өмнәс марзаҗ инәһәд, нүдән чирмв. Манца хурһарн дакъя өгч би талан дуудв. Бавлдр нүдәрн хәәҗ оркад, бүрә бүшкүр тачасн күрң бүшмүдто күүк нүдәрн дуудв. Тернь айсан татн йовҗ босад, һардачин өөр ирҗ зогсв. «Чи һард»,— гиж. чикнднь келәд, хооран цухрв. Күүкн Бавлдрин ормд зогсад, еңсг айсан татулв.

Үкс-үкс йшкәд, Бавлдр күүкн тал өөрдв. Манца өмнәснь һаран сарсалһж. делсҗ ирв. Эн хойр һар-һаран бәрлдәд, эвтә биилҗәсн улс заагт орв. Теегин салькн бо-

лж, медгднә: нисснь чигн, дошснь чигн медгдхш, негл көләрн әрә полд күрсн болад бәәнә. Хойр һарарн деләд орксн цагтнь харцх шовуна живр болҗ медгднә. Эргәддуһрад оркхла, эрвәкә мет гиигн болна. Көвүн-күүкн хойр нег кииһәр киилсн, яһсн-кепсән мартсн, улаон байрта чирәтә улмтҗ биидән диилгдв.

Нәр гүдәд ирв. Биилх, дуулх, шүлг умшх, багш улсларн бас нег күүндх. Тиигә бәәтл сөөнь өрәл болв. Нәәрән төгскәд, һар-һарасн бәрлдсп көвүд-күүкд тег орад һарв. Селәнә ардк хар толһа деер өрүн һарх нар угтх улс. Өр цәәтл теегәр йовҗ, аһар киилҗ, ирх җирһл тосх болна.

Теегин ә-чимән угаг эвдәд, теднә эгц һарсн, енсг сәәхн дун талваж. гүүв. Бичкн хурһд хаалһ-зуух көөҗ наадшн, эди бас тарад һарч гүүлдәд, дә^н хәрү цуглрлдад йовна.

Толһан сүүд хурж, зотсцхав. Хойр әңгрж. авад цаһан модн донда наадцхав. Үр сард хагзлсн үкрин ноосар кесн цаһан дондаг емәрән хайж оркад хәәлднә. Олж. авснь һарад зулна, наадкснь көөлдәд •бәрҗ, булаҗ авхар седцхәнә. Олсн күн, арһ тасрхла, эврәннь әңгин улст

28

дондаһанөгнә. Кен түрүлж. бә тал донда авч ирнә, тер әңгнь шүүдә.

Байрта-бахта, наадсн-инәсп цугтан йовцхана. Асхн

цолң өкәһәд, өрүн цолң һарад ирв. Модн дондаһан нааддгац уурад, хошад-һурвадар тарлдад, хөөтк-урдкан күүндцхәв.

Хойр баран эрвлзәд хооран һарад одв. Баһ насн, эн.- кр ухан, нань юн күүнд кергтә?

Бавлдр барун һарарн Манцан ээмиг өрчдән шахад, нүдинь өөрхнд үзж, санаһарн зовсн келв:

—Манца минь, чирәч цәәһәд бәәҗ, муурад бәәвч-

яһвч.

—Муурсн угав, зуг көлм өвдәд бәәв.

Көвүн тедүкн һарч зогсад, күүкиг һәәхҗ байрлв. Төгрг сарин герл тусж. Манцан цогц илдкв: цаһан торһн биизнь өвдг цокж. һанхна, көвкр хар үснь күзүнд күрч саглрна. Үр күүкән күндләд, көвүн пиджакан тәәләд, делгәд, күүкиг суухинь сурв.

— Әрлһ, бәг,— гиж. ичҗ-эмәҗ Манца шимлдв. Дәкж. үг келх цаг өгл уга, Бавлдр күүкиг өргҗ авад,

бичкн күүкн мет авч ирж суулһв. Өөрнь ирҗ верглҗ

сууһад, өвснә бүчр таслж. авад, шүдәрн хазҗ, ә-дун уга болв. Сөөһин теегин дүүрәнд дарцад цоксн хойр зүркнә ә. довтлсн арнзлын көлин ә болж соңсгдв. Саналдад-

шуукрад оркснь салькн боссн болҗ медгдв.

—Бавлдр, чи йовх болад шиидчквч?— болҗ Манца

сурв.

—Эркн биш йовжанав, шидрәс цаасан илгәхв. Хойр үүрин хәләц харһв. Доладгч классас авн эн хо-

йр эклж. үүрллә. Өмнк-хөөткән эдн тоолдго билә. Хамдан сурһулян дасад, кинод одад, бииллдәд, дууллдад — кезәдчн холвата юмс кевтә йовнхадмн. Эгч дү хойрчн иим ни бәәхнь ховр. Ода сурһулян чиләһәд һарчах, хаалһ салхв-иегдхв?

Хавра хург болла. Тер хург деер арвдгч класс чиләҗәх көвүд-күүкд эврәннь колхоздан үлдәд, көдлх бо? лҗ амн үгән өглә. Зуг һанцхн Бавлдр теднә үгд багтсн уга — сурһулян «тавнд» сурч йовх күн болад, түүгән олзлад, цааранднь сурһулян сурх санаһан медүлв. Ор

һамцарн, әмтнәс онцрад, Очра Бавлдр Москвад оч Ломоносовин нертә университетд дасхар седҗәнә.

Эн учр деерәс авн көвүн күүкн хойрин хоорнд кесг

күр болсмн.

— Чамаг йовж одхла, би яһж. бәәхмб?—болҗ Ман-

ца шилтж. хәләв.

— Хамдан йовий, яһад болвчн шүүврән өгхвидн.

29

— Шүүврән өгч болх. Зуг әмтн цугтан үлджәхлә, теднэс тасрад, әмтнд келүләд, нохад хуцулад йовна гид-

гчн бас хату.

— Әмтнә яһсн-кегснь манд ямаран керг, бидн бичкн

бишлм.

— Эврәннь сә хәәҗәнч? Олна, колхозин төрнь яахмб? Хавра, тәрәнд сэәнәр көдлв гиһәд манд мөрә өгвш. Маниг эс оч көдлсн болхла, Кевән тракторт кен көдлх бәәсмб? Үзҗәнч, бидн колхозд керттә улс болҗанавидн.

— Хөөткән тоолсн цецн гидг. Колхозд маңһдур сурһульта улс бас кергтә болх. Эндр чи тракторист болад көдлҗәнәч, сән. Маңһдур манд инженермүд, эмчнр, багшнр кергтә. Сурһуль эс сурхла, тедниг альдас авхмч? Эн тускан бас ухалх кергтә.

— Сурһуль сурч йовх баһчуд манд дала, тедн удл уга ирх.

—Манла әдл тракторла оралдад суусн болхла, тедн

сурһуль дасҗ чадх билү? Уга, чадхн уга билә.

Хоюрн ә тасрв, Бавлдр үүрән күзүдәд, эвләд келв:

—Манца минь, эн күүрән әрлһ. Альд йоввч, эн на-

сндан чамаһан мартхн угав.

— Мартхн угав гинәч,— гиж Манца үүриннь үс һарарн самлв,— намаг хайчкад, биичнь сурһульд йовҗа-

нач.

— Чамаһан кезә чигн мартш угав. Өрәл җилд тенд, өрәлднь энд бәәхв. Икәр бичә үрүдәд бә.

Көвүн күүкиг би талан шахад, чичрсн улан урласнь

үмсәд авб.

— Тиигәд келхд амр,—гиҗ шугшҗ ууляд, Манца келв,— өрәл жил күләнә гидг... келхд амр... эврән тооллч. Өрәл җил —зурһан сар, зурһан сар —зун найн өдр. Өдрт хөрн дөрвн час, част җирн минут, минутд жирн әмсхл. Кедү әмсхл тер болх? Ирхич күләһәд суутл зүркн хаһрж, одхмн.

—Арвн тавн сай, тавн зун тәвн хойр миңһн әмсхл. Зүркн хаһрад чигн бәәхмн!

—үнәрий?

—Эврән тоол, мел дигтә тиим.

—Дәкәд нег эсв келсв.

—Кел, тоолсв.

—Соңс. Колхозин арвн тавн күүкн сад тал оч альм

түүҗ. Күүкн болһн долан суулһта бәәж., суулһ болһнд лрвн дөрвәд альмн орҗ. Кедү аль-мн болси?

Бавлдр түдл уга хәрүһинь өгв:

—Миңһн дөрвн зун далн альмн.

—Чик, сәәнәр тоолдг дасҗч.

30

— Тоод иим дурта кү колхозд тракторист бәрәд сууж. болхий? Эврән санлч,— гиж. келәд, Бавлдр инәв.

Манца хәрү өгси уга, зуг гүүнәр тач саналдв.

Герл һазрт унад, өр цәәһәд ирв. Манца толһаһан өндәлһәд, улаһад һарч йовсн нар үзәд:

— Хәлә, нарн һарч йовна, үкс гий!

Түргәр босад, үүрмүд ик тблһа тал гүулдв. Энд-тен-

дәс наадк көвүд-күүкд бас адһснь үзгдв.

Арвн хойр күн ©ндр хар толһа деер һарч зогсад, һар-һараюн бәрлдсн, нег дууһар келцхәв:

— Орчлнгин шарһ нарнд, ээҗ болсн теегтән, элдү ах Чавдр танд, амн үгән өгчәнәвидн: эн йовх насндан эңкр иньгүд болҗ, кен-негнәс хар уга, олн-әмтнә төлә, улан әмән чигн хармнл уга йовсвидн!

толһа деерән бәәсн теегин цецгәһәр гүрсн гүрмрән

авад, арвн хойр күн төгәлҗ зогсад, тал дунднь бәәсн суврһна девсңд тәвлдв. Шилтәд хәләсн күүнд, суврһн деер иим үгмүд умшгдна: «Манҗин Чавдр, әәмгин негдгч коммунист».

Җирһл эклҗәх баһчуд, әәмгин түрүн коммунистин цогц деер андһаран өгсн ик сонҗлта юмн. Манжин Чавдр мөңкинд әмд. Эн арвн хойрин седклд Чавдрин седкл-

ухан төрәд, цааранднь һарад йовжана.

VI

Удл уга тәрә хуралһн эклв. Манцан звено гектар болһнас зун тәвәд центнер силос өгв, наадкснь җирәд-дала-

дас давсн уга.

Болв колхоз эн җил зевәр ик силос кеж. авв. Силосиг һазр малтад, түүнд дарв.

Эрднь-иш хуралһна хөөн удси уга, Бавлдр Москва

орад сурһульд йовҗ одв. Манца өмнк кевтән бригадтан көдлв. Зуг күүкнд ода күчр күнд болв: өдрин дуусн һанцхарн машинләрн оралдна.

Өдр болһн гишң Москваһас бичг авдг. Бавлдр шүүврән өгәд, сурһульд орҗ. Герән, үүрән санад, генәрт» бичг бичдг болв,

Намрин нег өдр Манцан трактор эвдрв. Түүг ясхар күүкн тракторан колхозин мастерскоюр авч ирв.

Гертән ирәд, бийән ахулҗ авад, кесгәс нааран ууһад уга ээҗиннь чансн улан зандн җомбаһан ууһад, чиндһн цаһан простынь делгсн орндг деерән кевтҗ оркад, күүкн келв:

— А, дәрк, иигж. нег амрдг юмн бәәҗ.

Баһ күүнә амрлһн түргн. тер асхна бийднь Манца клубд одад, нәр-нааднд орлцв.

зг

Олн көвүдин дунд Бокта бас үзгдв. Өрүн өрлә босад, өдрин дуусн теегт, кеер көдләд нрсн бийнь, цуцрл уга, асхнднь нәр-нааднд эн бас ирж, орна.

Боктаг клубд ирж йовхла, дигтә вальс татад чиләв. Дарунь хальмгар бииллдән болв. Бригадын то-диг кедг Шуурһч көвүц ишкмндг биилв. Өрүлг мет иисәд, өскә зууза хойринь селвҗ харһулад, өмн-арднь цокад өврмҗ болад бәәв. Дарунь чичрдг цокснь соңсгдв. Манцад би өггдв. Хойр ээмнь һариннь хурһд күртл хальгж. чичрв. Көләрн семрн тавшад, цуг цогцан чнчрүлв. Толһан үснәс авн тавгии шар хальсн күртл чичрв. Заңһҗ һарарн деләд, заратрад безгрәд, бәәһәд 'бәәв. Хойр халхнь альмн болҗ уласн, хойр хар нүднь бүрисн, альд-альд бәәхән мартҗ, дурта биидән авлгдҗ, дөлиҗ нисәд, делҗ гүүһәд, тогтн тусн, торлзҗ эргәд, бас чичрәд, нәәхләд бәәв.

Бокта үзҗ, бахтж. зогсв. Күн бслсара иигҗ сәәхн биилҗәсиг эн үзәд уга билә. Манца сәәнәр биилдгинь эн меднә. Болв иигҗ биид авл-гдҗ, бәәсән һарһҗ, әмт мартҗ, биидән унтад оддг кү үзәд уга. Альх ташлдҗ әмтн ниргв.

Күүкнд генткн серл орсн мет, тотхи зогсад, гер дотрк улс хәләһәд, ичи эмәһәд, һазр хәләһәд, бииһән төгскв. Баһчуд кесгтән шуугж, ниргв.

Орксстр «польк» гидг бииһнн айс татв. ШуурһчМанцаг сурад, көтләд биилхәр һарв. Дошад, эргәд-дуһрад,

көлнь һазрт эс күрсн болж., Манца эрдмән үзүлв. Бокта һәәхҗ зогсв. «Көдләд, кесгәс нааран нәр-нааднд орл уга бәәсн, санад үкчэсн болна билтәл»,— гиҗ көвүн ухалв.

Эн тоотыг санад, эргүлҗ көвүн шинҗлв: баахн бичкн цогц эрвлзәд бәонә, эвтә хойр көлнь ээдрл уга тавшна, нүдәрн өркин зах хәләно, иамчлж, цецгәрсн чирәнь ончта сәәхн дүңгәнә.

«Я-а, йир иигҗ биилдг улс дала болхугов»,— гих ухаһар Бокта нүдән дальтрулв. Болв түүнә ухаһар болҗ өгл уга, хойр нүднь хәрү Манцаи ке>л, һар һәәхҗ, байрт авлгдв.

Хэөннь вальс татхла, Бокта әмтнәс түрүлж, одад, Манцан һар сурж, сарсаж. өмннь гокв. Күүкн инәһәд, Шуурһчур зервк хәләж. оркад, эвтәһәр һаран Боктан ээм деер тәвәд, толһаһан барун ээм талан әрә кецәлһәд, белн

болҗ зогсв.

Экләд эдн һарв, эрвәкә болҗ нислдв. Бас биидән авлгдад, айс алдл уга дахад, хоюрн ниилҗ, холвата бо> лҗ хамг делкә мартв.

32

Кедү цагт биилсән кень чигн мартв. Зуг бииһип айс тегсхлә, Бокта күүкнә һар бәрсн, байрта инәж. зогсв.

Оркестр марш татв. Манцан һаринь тәвж өгл уга, Бок-

та дахлцад үүд темцв.

һаза һарчкад, уласн чирәһинь хәләж оркад, Бокта

келв:

— Чамла чадхн угав гиҗ әәҗәләв, болад чигн бәәхмж.

—Чи сәәнәр биилнәч.

—Чи йоста артист әдлч. Тер дотр чичрдг бииләд ор-

кхларн, унтад унҗ однач.

— Кееһәр биилдг улс дала, тедниг үзәд уга болад

кслҗ бәәнәч.

— Кесг биич үзләв. Ке, һольшгарнь болхла, чамла

әдлцдгнь уга.

«Үимб-худлв» — гих ухата Манца көвүнә пүд шир-

Т/К хәлов.

«Тингж гилвксн нүдн худл келх учр уга. Болв дегәд дөгәж бәәиоч»,— гих уха күүкн тоолв.

Бийән мартад, Бокта күүкнә һарнг шүүсн дустл гиищ чаңһур атхад, өмнәс үләсн салькнд көлстә маңнаһан егод, адһсн, өөрк күүкән чирсн, эклц-чилгч уга делгү

сөөһүр булхад орв.

Күүкн цаһан мөңгн болж. жиңнсн инәдән соңсхж, тглж. зогсад, келв:

—Бокта, эрднь-ишин тәрлһнд оч йовхм-яахмч?

—10и, нам альд йовханчн мартад хуурчв.

_ Күргп болх көвүнәсн авчатн! Күүк кетлә йовж. талын ухапд авлгдад хуурсн бәәдлтә.

—Гем мини, тәвҗ өгич! Мини гемд чи гемтәч.

—Гемд гемтә гисн акад юмб терчн?

—Ухан-седклим авлад авчквч.

—Пө, мууха түргн юмб терчн. Яһсн гөңги ухан-сед-

күмбч?

— 1>н үпән келҗәнәв, чи нанар наад бәрх санатач.

Эс пткж. боәхлә, хәлә!

Эп үгон келн, Бокта күүкнә өмн һарч зогсад, өөдән нргҗ авад, хойр халхаснь селҗ үмсәд, хәрү һазрт буу-

Л||Н

. .. |>акта, адрҗ бәәхмч?— гиж, уурта бәәдлтәһәр Мппна ксләд, бнйәсн салһад цухрв. Болв тер дунь уур-

•г;1 болж кмвүнд медгдсн уга. Дарунь. арһул мнәһәд, күүкн келв:

33

— Чамаг би яһад эс медх биләв? Ик бичкнәсч :авн медңәв. Кесгәс нааран хамдан көдләлмн. Сохр бищ, үзә бәәнәв'.

Күүкн хәрү өгсн уга. Кевүнә кесгәс нааран келхәр белдсн угмүднь тарад, толһань диинрәд^ ду һардган

УУРР.

КбШхозин конторин һаза бәәсн скамеик деер эдн ирҗ

суув. Бокта күүкнә һаринь атхад, көсгтән дун уга сууҗ

оркад, генткн сана авсн кевтә сурв: Чйни трактор манһдур һархм-утав?

—Уга, юн болв?

—үвлзнгүдүр өвс зөөлһн хашңгар йовж йовна.

—Би кедгән кечкләв. Зураһан күцәһәд угань көдлг. Манца, ю келҗәхмч? Кех-күцәх көдлмш бәәхлә,

ямаран зура бәәдмб?

—Бәәдмн.

—Мел мана ахлачин авцар келвч.

—Келш уга яһсмб? Мана ахл.ач әмтнәс юуһарн та-

тув?

—Хәләлч, ямаран! Эцкән харсҗ бә.әхинь!

—Эцк гиж харсҗ бәәхшв, ахлач гиҗ харсжанав.

—Ахлач чигн болтха. Ахлач болад юн дала ик ач

күцәсмб?

■— Бокта, арһулд! Бийч нег җил көдлчкәд, хөрн ж.и- лд көдләд, җирһлиннь ик зууг өгчксн кү дорацулхар

яһад цамлзад бәәнәч?

—һучн җил чигн көдлсн болтха, һута юм һарһад бәәхләнь кезә болвчн, кенд болвчн, нам чамд, энкр күүкнәннь чирәд хелхдән әәхн угав.

—А-а, дәрк! Аав юн алдг һарһад ор-ксмб? Өмннь тату-тартг йовсн колхознь ода өөдән һарву? һарв. Өсәд-

боссн учрар орунь дала болву? Болв. Ниднә труд-өдр-

тән арвн неҗәд өгвү? Өгв. Колхозиңнь олн дотран тоом-

срта, нутгтан, таңһчдан нернь һарсн күн. Зуг һанцхн ча-

мд яһад эС таасгдна?

Бокта мусг-мусг инәһәд, махмуднь киитрәд, келн- а-ман бүлүдәд, цүүгә утдхв:

Келсичнь соңсув. Сән. Чи намаг бас соңс. Бн чамд Козлдурин күүкн гиҗ келхәр бәәхшв, комсомолк гиһәд келҗ бәәнәв. Колхозин орунь ик, чикәр келвч. -Болв

кенд тер ору кергтәв! Ик дала оруһас мана орн-нутгт олз бәәнү? Уга, олз уга.

—Яһад?

—Тиигәд! Орсн оруг колхозникүд хоорндан хуваһад

авчкна. Орн-нутгт, олн-әмтнд ору-олз уга болҗана.

— Колхозин йоснь тиим юмн.

34

— Болв дала оруһас олнд хальдвр кеҗ болш угай? Дегәд сәәхн болх. Эврәи санлчн. Мана байн колхозд клуб бәәнү? Уга, хуучн сарад одачн нәәрән кенәвидн. Мана школ хәләлч, нурад унн гиҗәнә. Юңгад шинәс эс тоохдг болхмб? Мөңгн уга, дала оруһас олна тосхлтд мөңгн' күртхш. Чини эцк, мана ахлач, колхозникүдтәи олоинь цугинь түгәһәд егчкнә. Тиим күүг күндллго яах билә?! Альхн деерән бәрәд бәәҗ болхмн.

■— Колхозникүд байҗҗ одхтиһәд әәҗәнч?

—Ик гидгәр әәҗәнәв.

Хә, йир яһҗ тиим юмн бәәв. Нег күн, хойр күн-

адг-ядхдан арвн күн байҗх, бүкл колхоз улс байҗад оддг юмн бәәхий?

— Хәәмнь, Манца, чи одачн бичкн күүкн бәәҗч, би чамаг медх күн болһад үг келәд суунав. Эврән санлч. Колхозшь күч олзлад, даЛа ору->орулҗ авад, олнд шиңгәл уга, хоорндан хуваһад>авчкад бәәхлә, байҗл уга яахмб? Санад ух-аллч. Дәкәд болхла;- иим төр хәләһәд шинҗллч. Дәәнә-цагт мана колхозд залу улс үлдсн уга билә. Күүкд улс,-бидн, бичкн көвүд-күүкд көдл-әд, әмт-

нәс дутл уга йовдг.-биләвидн. Үнний?

-Үнн. Мана бааҗа чигп кӨдлҗ йовда.

.—: Ода бааҗачн яһад эс көдлҗәхмб, көгшрҗ одсмб? -т-: Бааҗад көдләд. ямаран кергтә .юмб, герин эзнь; дәкәд би экләд көдлҗәнәв. Бааҗаг бидн теткҗ чадш

угав?

— Хәләһич! Иоста кезәңк күүнәһәр келвч. Баажатн танд хот-хоолытн белдәд, кир-нуһудытн- уһаһад суух

күмб?-Бааҗатн танд, баажа биш — йоста батрак! ’ Бокта!

—г’ Сонс! Тернь баһ, танигасрад сууснь. Тана тәвй һалу кен хәләхмб.,- т.авн• үкритн кен саахмб? Ташр деернь

хойр. һахад хот белдх. Нам хөөднь һәәд одг.'Колхозин хоөчнр хәләһәд, услад-цаслад, цагнь ирхлә, хөн болһнас тавад.-зурһад кпло ноос, ;;ошад хурһ авч ирҗ өгх. Баа-

җа-бааҗа гинәч. Көдлмш күнд-гиигнинк.чи сурҗ үзлч?: Уга, чи сурад угач. һанцхн танад. тиим даламал-тер бләнү? Уга, һанцхн: танахн; биш. .Кесгнь,'эңдән келхд,

.||>һта-чидлтәнь шу -тусад байҗҗ одсн -бәэнә.- Үлгүрнь; Кснәг авлч. Хавра|-хойр.,һ;аха базрт• хулдла, ода. хойриг, бордҗана, өдртән хойр суулһ үс.өгдг улан үкртә. Тер үсон. эврән. ууну? Яһад. тингх билә! Муульта Булһн үүрч лнпд,-.ра-йонд оч--өдр:болһн• хулдна.

Өмн. цагт бдлхла, Кевән Булһн колхозин нертә саа--

.41.4 /җЛӘЛМ;. ОДЗ/. юнгад. эс көдлҗәхмб? Олна көдлмшт ҺГ.1.» 1КОДЛХВ тер, эврә көдлмшән өдр-сөөһин бийднь кү-

35г

цәҗ чадл уга даргдад үкҗәнә. Тиигәд күүкд улс өрк-бү- лин мухла болҗ һарцхав. Түүг чи меджәпч?

— Мадҗ бәәхшв,— гиж Манца толһаһан зәәлв,— мана аав, Кевә болвчн мал-терән әмтнәс хулхалҗ авсн уга. Эврәннь көлсәр хурасн зөөр. Чи Кевәһәр үлгүр авч келвч. Кевә һаха бордна гиҗ гемшәҗәнәч. Кевә жил болһн дала буудя көлсндән авна. Тер буудяһан бийнь барҗ идж чадш уга. һазрт өңгәр хайчкхмб? Хаяд керг уга. Учр тиим болад, һаха бордад хулджана. Кенд тер

һару һарһҗ бәәнә? һахан махн базрт хулдгдна. Орннутгт тер нөкд болҗахший? ҮС хулдна гиж Кевәг дәкн

гемшәхәр седнәч. Тер үсиг кен авна, района улс, олнәмтн.

—Мөңгнь кенд одна?

—Әмтнд өңгәр эврәннь үкрин үс өгтхә гисн юмн уга.

—Өңгәр чигн бичә өгтхә, йосн үнәрнь ядхдан хулд-

тха. Йосн үнинь эргүләд тоолад авхла, өңгәр гишң болҗ һарна. Литр үсн һурвн деншгәс давш уга, тедн баһднь һучн деншгт хулдна. Арв дәкж икәр авчана. Чини эцк, Кевә эдн күүнә юм хулхалж авв гиҗ келҗәхшв. Болв немр деер немр кехәр үклдәд бәәснд һундҗанав.

Хойр һаха хулдв, болх. Уга, мел эрк биш, дәкәд хойриг бордх кергтә. Юңгад? Мөңгн, мөңгн кергтә! Кезәңк ар- смч-мекч, баячуд улсас тедн ямаран йилһәстә болҗана?

— Мана колхозникүдиг чи арсмч улсла дүңцүләд ирвч. Колхозникүд цугтан сәәнәр бәәцхәнә. Тедн цугтан

арсмч, аля-мекч болҗахмб?

— Колхозникүд цугтан аромч-мекч гиҗ би келҗәхшв. Үлгүрлхд, намаг авлч — нег үкрәс нань юмн уга. Эс гиҗ Церниг, һанцхн үкринь олн күүкднь көксн бәәнә. Колхозникүд дотр йоста пролетарск кевәр чигн бәәдг улс бәәнә. Үлгүрнь, колхозин ах тооч Кован Каруг авад хәләлч. Ахлачла әдләр гишң көлс олна, өрк-бүлд һурвулн көдлнә, орунь дала. тер бийнь гериннь һаза шарвадх шар ноха чигн уга. Цәәһин үс танаһас хулдҗ авна, мах-

шөлән базрас, лавкас авна. Чи Карунд оч үзлч?

—Уга, оч үзәд угав.

—Нег одад хәләлч. йоста өдгә цагаһар бәәнә, «ки-

шгнь» — гер дотрнь. Библиотекнь мана колхозин библиотекәс ик. Асхнд һурвулн сууһад, дурта дегтрән умшцхана. Карун Китләг тана бааҗала дүңцүлҗ болш уга: цевр-цер хувцта, гертән бәәхләрн һартан кезәч дегтр бәрсн бәәнә. Мана кесгнь мөнгән хоршулад сууцхана. Әрвләд, таалта хот-хооланч ууцхахш, өмсх-зүүхәрн чигн ховр. Эртинә Каруг пнанино хулдҗ авхла, ямаран кесг күр болв? Ода гергнь цокдг дасҗана. Карунхн чигн да-

36

ла олз олна. Зуг тер олзан бийстән шингәнә. Арсм *кеҗ бичкн чолуһар ик чолу цокх санан тедид уга. Теднә ху- вц-хунр үзйч? Костюм болһнь хошад-һурвад зууһа. Тиим

костюм танахс өмснү?

—Өмснә. Манмг мел хоосн гиҗ сандвч, яһдвч?

—Хоосн гиҗ санжахшив. Болв хувцарн болхла, Ко-

ван Карула танд әдлцдг арһ уга.

Мандлсн сар хәләҗ, оркад, Бокта ишкрәд, босн йовҗ келв:

—Келҗ-келҗ, эн цуг мана бәәдлд чини эцк гемтә.

—Мини эцк яах бәәсмб?

—Кехнь дала. Түүгән үзә, медә бәәнә. Зуг юм кеш

уга, кезәңкәр бәәснь амр, дассн, меддг төр. Дәкәд нег үлгүр үзүлий. Мана колхозин хөөчнр сардаи хойр зу ол-

на, совхозин хөөчнр — нег зу. Яһад тиим болҗахмб? Бидн цугтан коммунизмүр зүткҗ йовнавидн. Әдл көдлмшт негнь баһар, наадкнь икәр яһад авчахмб?

— Коммунизмүр принкн һарч йовнавидн,— гиж. Манца бәргдж. инәв,— ода деерән соцнализмииәр бәәнәви-

дн: көдлсн көлсәрн авх зөвтәвидн.

— Сән, көдлсн көлсәрн. Көдлмш — негн, олдгнь — хойр!

—һанцхн мана аавин төрий тер? Альд болвчн тиигҗ кенә.

—һанцхн чини аавин төр биш, колхозин төр. Ода

цага -колхоз өмн цагинлә әдл биш, өнр-өрги. Тегәд чигн түүгинь темдглсн шин йосн кергтә, артелин уставд сольвр кегдх зөвтә. Болв һанцхн мана колхозд чигн ю-бис кеҗ болхмн. Орсн оруг цугинь гишң хуваһад авч оркнавидн. Адг-ядхдан, өрәлинь олна фондд орулхла, кедү

мөңгн? Тер мөңгәр клуб, школ, малын хаша-хаац кехлә, кедү кегдх?

—Олна эврән кех керг. һанцхн аав түүг яахмб?

—Ахлач күн һардх зөвтә. Хәлә, цаачн өр цәәж йов-

на, би нам альд суухан мартад, айстан чамд доклад келәд суужв.

Бокта инәһәд, күүкиг тач босхв. Маица Боктан чирәг шин үзсн метәр, уданар хәләж оркад:

—Чини «докладыт» сәәнәр чиңцв. Кесг соньн уха орулвч. Эн тоот нам санандм уга бнлә.

—Сүл күртл тесәд соңсад суусндч ханҗанав.

Эн хойр үрвәд һарв. Зуг теднә хоорндан гүңгр-гүң- гр гиҗ күүндсн үг манд сонсгдсн уга.

37

деер болһчксн тавн-зурһан зүсн хот бәәнә. 'Аавдн ндх махнь шарата. Чансн боднцг, жулан цә, карҗңнсн шар боорцг... кезәнь, кезә тиим дала хот кеһәд орксмб?

Өрүн болһн иигҗ көдлдг болхв. Өмннь Манда оньган өгдго билә, ода шин нүднь ээгдсн болв. ’ .

Манца эн болҗ өврәд, экдән д®н болх уха санв. Нүрһаран үкс уһаһад, стол белдәд, ааһ-сав авч ирбд тәвәд, бел’кев. Адһсн Кооку орж. ирәд, алң -болҗ зогсв.

—Ода-чн эрт, кевт, амр.

—Би чамд нөкд болхар седләв.

—А, нам гиһич.— Кооку нег әмсхлин дунд стул деер суув. Хойр ик улан нудрман өвдг деерән - тәвәд, генткн үргләд одв.

—Бааҗа, нөөрч күрчәнү? Кевтәд амр!

Кооку үкс босад, инәһәд-келв:

— А, хәәмнь, амрдг цол альд бәәнә. Чи хот-хоолан бслдҗә. Би үкрән ижлднь күргчкпәв.

тер кевтән хаша тал одад, кокҗәсн туһлынь уйчкад,

дууен көдлх, асхн дәкәд арвн хойр күртл көдлх. Кезәнь

амрдг болхв? Үүг үзл уга ода күртл яһад бәәсмб?». Хәрү ирәд, Кооку хот-хоолан һарһж. тәвв. Козлдур

Манца хойр хотан ууһад, бослдад, һар-аман уһаҗ оркад, һарлдад йовж одв. Стол деер дала киртә сав үлдв' Аанан саак Кооку экләд уһаһад, арчад һарв. Дарунь дел- гдг-хучдган сажх, ор-дерән ясх, герән ахулх саамнь ирв.

Үд күртл көлән дардг цол болсн уга. Манцаг үдин хотд ирхлә, Кооку такй-шовудтан экләд үдин хотынь өгчәҗ. Хот уудг хорад орҗ ирәд, үдин хот белпиг үзәд, күүкп гүүнәр саналдҗ зогсв'

Кооку орҗ ирәд, стол деер хотан тәвв. Эцкнь үдлә прсн уга. Хоюрн сууһад хотан уув. Экнь эрт чиләһәд, күүккдән келв:

— Эн ааһ-саван дәкәд уһанав, цол уга. Үкрән оч саа'х кергтә.

Тиигҗ келәд, Кооку босхар седв. Манца ээмәснь дарж суулһв:

-- Боодг орж үкрән саахмч?

—Үдлә цааран-нааран үкрмүд көөһәд бәәхм биш.

Дорнь сааснь амр.

—Тер үснә төлә бүкл хойр дуунад йовхмч?

—Хол гиһәд үкриннь үс үрәхв?

—Бааҗа, колхозд көдлдг цагтан, герән яһад бәрәд

баадг биләт?

Тингхд эдү мет мал-гер уга биләвидн.

&

—Агроном бәәсн күн — ода герән эргси гергн...

—Ода яахв, Манца, цагин эргц.

Экиннь нүднь гилвкәд, чнрәнь улаһад, бнГшь баһрад. сәәхрсн болад одв.

—Көдлмшән юнгад хайвт?

—Бий?

—Та...

—Гер дотрк көдлмш кен кехмб? Колхозд көдлх

биш, эврән дандад үкҗ бәәнәв. Эс үзҗэнч?

—■ Уга, би үзҗәхшив. Кезәчн көдлмш келгәтә, .дан-

дҗах болҗ медгдхшт.

— Медш угат. Өрүнднь боснат—цугтан белн, өдртнь ирнәт — дәкәд белн, асхн ирнәт—бас белн. Намаг

кезәнь, яһҗ көдлдгиг кен медхв? Күн медш уга, зуг

һанцхн харнһу сө, халун өдр меддмн. Цугинь хайчкад,

колхозд оч көдлснь нанд иам деер билә.

—Хай!

—Хай? Келхәс амр юмн уга. Тадн яахмт? Мал-гер

яахмб?

—Бпдн эврән бәәһәд бәәхвидн.

—Орат/К. одв-яһв. Эн ярмаһас гетлнә гидгнь нанд ода күчр. Көдлдг цагт ямаран амр билә! Үкрән сааһад

һарһчкад, чамаг детсадт күргчкәд, көдлмштән йовҗ оддг. Асхн ирәд, күүкән авад хәрҗ ирәд, хот-хсолан кеһәд уучкад, амрад ксвтдг. Ода? Өрүнчн адл, асхнчн әдл, одрнчн, сөнч медгдхш, кезә чигн кех керг олдна. Кезә эн

баргдхм болххб?

—Кен таниг мухла кеһәд оркомб?

—Кеи кех билә, эврән эн ярмаһан зүүләв, эцкч дөң болла. Үкр һунжн хойр билә, хөөннь хойр үкр болв. Хөн хурһн учрв, така-ноха бас. Ииго-тиигә бәәтл, нам кезә-

яза тедниг өссинь эврән медсп угав, дала мал болж. одв. Эврә һарари ©скәд-босхад авчкад, ода яһж. хайхв? Харм, күүкм, харм. Я-а, нам чамла бура бәәж, айстан сууһад суужв. Үкрәп оч саанав.

Эн үгән келәд, Кооку суулһан тохадан өлгәд, һарад одв. Манца күүкн һанцхарн үлдҗ, өрк-бүлиннь бәәдл

сонҗлж суув.

Удл уга эцкнь үдлә хотдан ирв. Хот-хоолынь тәвҗ өгәд, өөрнь оч сууһад, күүкн сурв:

—Аав, мана бааж.а колхозд юн-гад эс көдлдв?

—Юн?

—Колхозд баажа юнгад эс көдлдв гинәв.

—Баажаһичн колхозд көдлхлә, манд кен хот кехмб?

—Өмн цагт, бааҗаг агроном йовтл, кен кедг бәә-

смб?

40

—Тер цагт эврән кедг биләвидн.

—Ода 'бас эврән кетн.

_ Хот-хоолан бригадас чигн уучкад бәәхвидн.

—Герәр дүүрң мал, һалу-шову кен хәләхмб?

—Мал-шовуһитн бааҗа яһад хәләҗәхмб? Бааҗа

тана ялчв?

—Юн гинә? Чн ю келҗәхән медҗәнч, күүкн?

—-Меджәнәв. Бааҗаһарн ялч кечкәд суунавидн.

—А, нам гиһит. Ялч юн күүһинь меддвч? Ялч кү чи

үзәд угач. Ялч гисн—жүунд заргддг күн. Чини бааж.а- чн эврән бий-иннь, чини, мини төлә көдлжәнә. Эврәннь төлә көлс һарһсн күн ялч болдмн биш.

—Аав, эн дала малар ю кехмт?

—Күн үлү үзм юн дала мал бәәнә?

—Үкрмүд, һаха-шовун, хөн-яман.

—Уставас даву юмн нандчн уга. Туһлта, бүрүтә

хойр үкр, шин туһлсн һунҗн, тавн-арвн хөн, нань юп бәәнә? лойр һахаһинь даруһас хулдхвидн, така-шовуна тускар болхла, кедү-яду бәртхо гиж колхозин уставд келгдсн юмн уга.

— Иигә-тиигә 6уәҗ байҗад әрлж, одхм бишвт?

—■ Колхозникүд байжхла, сән болад бәәхгов, күү-

ки! Чн юн гидг үг эклж. бәәхмч?- Иим уха кен чамд орулв?

—Күн панд уха орулсн уга, эврәпм нүдн экләд ээгдж. бәәнә.

—Эс болх уха ухалад, толһаһан бнчә эргүләд бә.

Колхоздустав бәәнү? Бәәнә. Мана һара цаасн энчн биш. Мана ларть, орн-нутг түүг меднү? Меднә. Тиигхлә манд толһаһан эргүләд ямаран кергв. Цагнь ирхлә, яахкеехинь деерәс зааһад егх. Мана төр—ирсп заавриг

сәәнәр күцәлһн.

—Күүнә келсәр кезәчн бәәхмб?

—Заавр өгх улсас ик юмн уга. Болв зааврт заавр бәәх. Олн зөвтә гихлә, болад бәәснь тер.

—Нам тиим гиһит!

Манца толһаһан саҗҗ, барун нүдп деср саглрад унҗ ирсн үсән деегшән кеҗ оркад, һарч одв. Козлдур дор ормдан кесгтән суув, «Одак күүкн ю кслчкв? — гиҗ эн

ухалв. — Юн гисп утхта үг болв. Мал ик гинә. Тсгәд яһ-

снь сән болхв?».

Эн ухан асхн күртл ахлачин толһаһас һарч өгсн уга.

Ора хәрж. нрәд, хот ул уга, орндап кевтәд, кесгтән шуукрад бәәв. Кооку көдлмшоп кеҗ дуусад, орҗ ирәд, орна

ирмәг деер сууһад:

— Козлдур, унтҗ одвч?

41

төр сергә.сн уга. Кооку өдр болһн келхипь күләв, зуг

Козлдургкөдлмштән авлгдадв, аль талдан учрарв, күүн-

дх териг мартад хуурв.

Хөөннь пег асхи Манца көдлмшәси эрт ирәд, хот-хо- олан уучкад, амрад гсрин һаза суув. Экнь саран өөр үкр сааҗ йовла. Күүкн түнд оньган өгч бәәсн.уга. Гевткн айстан нег хәләһәд оркхла, акад юмн бблж медгдв. Эн үкр саахар суув. Зуг һаран өргҗ, үкрин көкнд күрч чадсн уга. Эмкәһән зууһад, хәрү өргҗ үзвг Үкрин көкнд күрч йовад, зогсад, һарнь унв. Бәәсән һарһад, дәкн һа-

ран өргв. Көкнд күргҗ эс чадад, усн-цасн болһж. арһул уульв.

—Бааҗа, баажа яһвч?—болҗ күүкн өөрдв.

—һаран өргж. чаддган уурув,— гиж. нульмсан асхрулн бәәҗ. келв.

—һарч яһомб?

—Кес-гәс нааран шаркла. Ода нам өндәлһж. болдган

УУРВ-

—Бааҗа, би саанав.

—Я-а, хәәмнь, чи ю кеж. чадх биләч.

одх.

Мнни кишгм һартм, зәәлхмн биш. Эн дала. малар үксән кеж. хадһлнат! Мал-мал гиһәд, өдр-сө үкн-тасри йбва йовж., гем-шалтг авад тарн гиҗәнәт.

—‘Ода яһна’ч, хәәмнь. Мал-гер уга бас бәәҗ.болшго

энчн.

—Ода иигәд, үкәд су.ухм бишт, йбвад эң һаран эм-

нүлтв.

—А, хәәмнь, намаг кен эмнлһнд йовулх-мб?

—Кен эмнүлх билә, эврән йовад һартанцур бәрү-

лтн.

—Эцкдчнь одахн келүв. Залаһан таслад баәнә. Түүнә чигн зөв: тадн көдлнәт, мана мал-гериг кен хәләхмб?

—Мал-гер тушг болҗана гиһит.

—Мал-гер.

‘— Мал-гер гиһә бәәҗ, гемтәд хуурхла яахмт?. Тиигҗ кешәд, күүкн уурта герт орҗ одв. Тер сөнь өр

цәәтл күүкн нүдән харһулсн уга. Өмй цага бәәдл үүнә

43

уханд орв. Баһднь эк-эцк хонрнь шин кино болһнд оддг. Ода болхла, кинод биш, эврәннь гертәс һарч хоша-ха-

жуһин гермүдт орна гидгнь чигн уга.

Хоюрн кеерәд орксн, хая-хаяднь Элст, Әәдрхн гиһәд чигн йовҗ одцхадг. Сән өдрин өмн асхн бийән уһаһад, хувцан селвәд, аль хәәлдәд һарад оддг билә. 7ернь али? Ода болхла, ээм деерән тохсан салврад унтлнь тәәллдән

уга.

Кеерәд орксн цагтан ээҗ бичкн берин бәәдл һарад одна: өҢ|Гтә-зүстә, нурһта-турута герпн. Зуг ода көдлмштән даргдад, күүнә бәәдл һардган уурв.

Талдан чигн кеог ухан орҗ, күүкиг түүрчүлв. Эркн биш ээжән эн нүкнәс тач авч, әмтнлә әдл кехәр Манца бийдән шиидв.

Өрүнднь босад, һаза һархла, эщкнь мод көрәдж.әҗ. Өөрнь оч сууһад, ут бахныг күүкн дарҗ өгв. Көрәдгдәд унсн түләи-1модыг хәләҗ оркад, Козлдур нурһан өндәлһәд келв:

— Күүкм, серчквч.

Манца босҗ ирэд, эцкән теврәд, халхаснь үмсв. Шин эклсн улам боодл савнгин үнр ханкнад, хаврин салькн үләсн болв. Дәкәд, һараснь авад, Манца келв:

—Аав, өцклдүр ээҗ үкрән сааҗ чадсн уга.

—Яһсмб?

—һарнь шаата, уул-өгчм болад хавдж. оч.

—Э, нанд бас келҗ бәәлә. Мартад оркҗв.

—Эмнлһнд новулх кергтә.

—Эмнүлх кергтә. Эврә эмчнрт юнгад эс үзүлдв,

сән эмчнр манд бәәнәлм.

— Эврә эмчнрәс болш уга, цур кергтә. Курортд йову-

лхми.

—Курортд йовулна гидг амр юмн биш, дәкәд, чи

көдлнәч, би көдлнәв, герәр дүүрң -мал кен асрхмб?

—Гергән мал-гер хәләлһхәр авомт?

—Юн гидг үгв энч? Әмнд әәмш-гтә гем бнш, икәр бичә әәһәд бә. Мини бийм хойр өвдг шарклад авч одн гинә. Иләд-дала бәәтл уурч одна. һар зуур юмн терчн,

уурч одх.

—Тегәд бааҗаг эмнлһнд йовулш угавт?

—Иовулад чигн оркҗ болх. Зуг путевк кергтә, цаг,

цаг кергтә.

—Цаг күләһәд кевттл, күн һар уга үлдн гиҗәнә.

—Мел тиим түргәр үрәд одхий?

—та бааҗаг эмнүлш угаһар бәәнәт. Сән. Тиигхлә

бидн, әмд улс, арһан хәәх зөвтәвидн.

Күүкн эргәд, гер талан йовҗ одв. Өрүн цә деер күн

44

—Ик докладной бичәд парткомд өгчәнәв. Юн гиҗ

меднәч?

—Ямаран докладнбйв терч?

—Колхозникүдин бийд бәрдг мал-герин 'тускар.

Мал-гер дегәд ик болад, байҗад, зәрмнь көдлмш кеҗ өгдгән уурчана. Иигҗ бәәҗ болш уга.

— Чик юм кеҗәнәч,— гиҗ генткн күүкн деңнв,—. мел чик, мигж. бәәҗ болш уга.

—Үнәрий? Чи чик гиҗәнчи?—'гиҗ көвүн иткл уга

бәәв.

—Чик гих биш, чамта хамдан йовад, альд болвчн эн туокиг келнәв.

—Сән. Дөңнх күн үлү бәәҗ му болхмн уга.

—Эн төриг эврән хаһлҗ чадад укҗәнәв.

Күүкнә халхнь уласн, кинь давхцсн, халҗ келв. Эв-

рә өрк-бүлин бәәдл, элвг-дала мал-герин тускар цуг-тнь

нул уга цәәлһҗ өгв.

— Тиим болҗана,— >гиҗ Манца үгән утдхв,— чи колхозин шалтг үзҗәнәч, би эврә өрк-бүлин эрмдг медҗәнәв. Тиигхлә нег-негндән дөң болх зөвтәвдн. Ода маниг яһтха гинәч?

Бий талан эргҗ хәләсн күүкнә нүд үзәд, ик төрин захас хойр һарарн атхад авснд тоолад, Бокта зөвәр уха туиһаҗ суув.

—Не, ямаран селвг өгнәт, залу ах?

—Би болхинь... Уга, тиигҗ болш уга.

—Яһҗ, медүләд келтн.

—Сонс. Иигх биләв: эцкдән медүлл уга мал-герәсн зәрминь хулдад, һарсн мөңгнәснь авад, экән эмнлһнд

йовул.

—Тиигҗ болхий?

—Дегәд сәәхн болх. Негдвәр болхла, экән эмнүлҗ авхч. Хойрдхла, экән мухлаһас мөлтлхч, һурвдхла! Э, һурвдхла, Манца, әмтнд, олн колхозникүдт хаалһ зааҗ

өгхмч.

—Кемҗәнә, тиим төр би хаһлҗ чадхий?

—Чадхч, Манца!

Тер асхнас а-вн күүкн эн төрин тускар зогсл уга уха-

45

лв. Гертән бәәвчн, көдлмштән йоввчн, ода-к уханас һархш. Эн хоорнд акнь гемтәд, орнасн босдган уурв.

Дәкәд нег эцкләрн күүндхәр седҗәхлә, ахлачиг Элстүр дуудулад авч одв. тендәснь цааран Ростовд болон ик хуртт таңһчин нерн деерәс йовулҗ.

Эцкән йовсн аехн, арһ тасрад, экләрн күүкн күр кев. Күүкнә келсиг соңсҗ оркад, эк кеогтән хәрү өгсн уга. Аш сүүлднь, келв:

—Эн хойр һарарн цуглулад, өскәд^босхад авсн юмн,

харм. Дәкәд аавчнь ирәд ю келхнь медгдж. бәәхш.

—Терүгинь би эврән даанав. Зуг мал хулдх зөв-

шәл өгтн.

—Эн мал-гер нанд деерлкәд ирв. Болв аавасн сурхмн билә. Залуһасн зөвшәл угаһар тиим төр таслҗ үзәд

угав.

— Нег дәкҗ таслад медтн.

Эн болад, эк күүкн хойр өдр болһн күүнддг болв. Манца сансан күцәхәр бәәсән һарһв. Аш сүүлднь, Кооку нег мөслҗ келв:

— Хулд, курортд одх мөңг ол.

Манца байрлад, ээҗиннь халхас үмсж. тогльв. Маңһдуртнь күүкн район орв. Асхлад хойр маши көө-

сн ирв. Зөвшәл өгсн деернь күүкн үкс гихәр седҗәнә. Хард-ярд гилдәд бәәнә. Такан бәәгсн дун, дәкәд һахан чишксн ә 0ОҢСГДВ. Түүнәхөөн ә-чимән уга болад одв. Кооку орнасн босҗ бәәхш, зуг эн хамгиг цугтнь соцсад, әмнь огдлад, амар һарч одн гисн бәәнә. Болв ара-

һан зууһад, гедргән кевтнә.

Удсн уга хонр машин Козлдурин хашаһас цүврәд һа-

рч йовснь соңсгдв. Эн дун гемтэ кү өндәлһв. Гергн босад, бор цоохр халатан ээм деерән хаяд арһул үрвж йовад, терзәр хәләв. Хашан үүдн задһа кевтнә, хойр саран үүдн хоюрн тәәләтә. Зуг өндр бахпас уята улан һалзи үкр мөөрв. Хоосрад одсн хаша дотркан үзәд, улагчна үрн хо һунҗан, тарад, һазр бүркҗ таалулҗ седкл амрадг така-шовудан, тошхр цаһан һах-асан санад, Кооку

ода ирж бир тәвҗ ууляд, терз түшҗ гейүрв. «Эс һаром

сәи болҗ,— гиҗ эн дотран санв,— һарад, үзсн болхинь бийән бәрҗ чадхн уга биләв».

Кооку хәрү ирж., сүлдр-сүмсн болж. орн деерән унв. Бүлән нульмсн эврән асхрҗ, көвкр цаһан дериг усп-цас кев. Экрәд уульн бәәҗ, өндәһәд, орна ирмәг деер сууҗ,

хувцнаннь ханцар нульмсан арчн бәәж., җирлһн болад

гүүсн җирһлән экнәснь авн сүл күртлнь үзҗ халҗң-нв...

Кезәнә болхий тер? Яһад кезәнэ болх билә, цуг бийнь хөрн жил болвш. Наадн-инәдта м&рхн хар көвүн емпә-

46

һур эрвлзәд йовад бәәдг. Бичкн күүкн түүг керглҗәсчий? Ңозлдур тиигхд. техңикумин һурвдгч курбт сурча-

си, Корку шин эклҗ орсң. 'Деегүр хәләц^ә',' ах'курё^' кө*- нүд ша'лһад хаяд 'бәәдг Цаг. Зуг дөрвдгч курот ор^чкад, <>рад-һарад бәәдү деегүр Козлдур көвүн Кооку күҮкйг гепткн үзсн болв. Түрүн асхн гертнь күргчкәд,'бурнтгта темәп мет, дахҗ һульдрв. Кооку ю келнә, цугтан'сана-

11(1иц бпчг нрдг. Колхозин а.гроном Козлдур Коохуг зуил лмрлһнд дуудв. Хойрдгч курсан чиләчкәд, дамшлһнд һирсн Кооку күүкп Дивп балһснас Манц көөһёд Һарв. Хпйр күрц аҗрһ татсн тачапкта Козлдур тоокирсн бо-

лд!

Мапццц Цаһап ташуг эклҗ хаһлсн—‘Коз'лдур агро- н(>м. Түрүп һарси алтп шар буудя хураһад, хдйр баһ лгроиом шуплдв. Удл уга намр болв, сурһулъ‘Дан' одх, цаг |Ч1[»дп, Козлдур Коокуг тергн дёерән суулһж авад/'аҗр1н’ин үки гүүхәрпь йовулад, сельсоветин герүр авч"йрв. Ггр-бүл болсп цаасан кеһәд, һаран тәвәд, гёртәң гергән лкч црҗ буулһн.

Наһ. гепн паси. Хоюрн һар-һарасн бәрлдж, бркйд,

<>др с<-» уга хамдаи повдг. Нег өдр оалхла — җйл болж

мгдгддг. Хоома седкл уга хойр йньг салҗ эс чһдв. Тер ж.ил;н1 Кооку өцгрүлв. Хөөик.җил хөн-хурһн болв. Дарук жил хәрү сурһульдан одхар седҗ бәәтл, дән эклснь

.•I.». Ямарап гидг мсдрл бәәси болхв?‘Болв медс^чидсәрн Д.1И чплтл доцгорц йовсн. Хөөннь залус цергәс ирхлә, оийдон мсдмҗан угаһар күүкд улс герә көдлмштән хә-

|'Ү орсми.

Козлдуриг колхозин ахлач тәвхлә, Ңооку кёдлмшәсн ||.чрлд, гсртән бәәдг болв. 'Тер җиләс. авн. экдв: такан 1ң у/кмүл оскх, һахан кичг бордх... Инәһәд-наадад 'йбв-

IIКоллдур чнги дәәнә хөөн рндан болв.

»ир;) гср гнж ухалдгаң уурв. Гер-бүл,, гергн-күүкән

иц|| оч хулддг. Тенд үннь хойр холван ик. Колхоз^. дала

1н11|»та. Идгт хө тәвүләд, талын колхоэмудас өнгәр Һа- \пг авч, ферм кеҗ өскв.

47

— Сән бәәнәвидн, аав, сән.

Герт орҗ ирәд, хувцан өлгчкәд, ик өрәд орв,. Хот уудг стол деер дала хот-хол бәәнә, өрәл шил әрк тәвәтә. Кооку кезәчн иигҗ залуһан тосдг билә. Нүр-һаран уһаһад, столын ард оч сууһад, Козлдур унтдг өрән үүднүр хәл^в,

—Кооку, юн альвлад бәәнәч. Чамд ямаран белг авч ирсиг медж,әнч?— болҗ. Козлдур келв.

Хәрү күн өгсн уга. Манца өөрнь ирж. сууһад:

—Ээҗ гертән уга. Басңга тал, ахиннь тал ааль хәәж

одла.

—Ааль хәәҗ одла гмсн?

—Э, ааль хәәҗ одв. Дәкәд һарнь икәр хавдад, бае түүгән үзүлх санаһар.

—Нанд юңгад эс сонсхвт, медсн болхинь дәврәд һарх биләв.

—Иовдсн машин харһад, өцклдүр шин йовла.

—Өмннь нанд юм эс келҗәлә.

—Яһад, бааҗа танд өмннь келлә. Зуг түүг та чик-

нэннь хаңхд чигн авсн угат.

Козлдур әркин бөгләг цокҗ һарһад, биидән кеҗ

ууһад, махан идвә. Хотан ууһад, тәмкән тач авад, һаза

һарв. Юм кесн болад Манца чигн дахад һарв. Козлдур

алң болв. Такан сэран үүдм татата, зуг хаша дотр шовун гих юмн үзгдхш. Улм алң болад, саран үүд көләрн түлкж. шарҗңнулчкад, дотрнь хәләв, нег чигн иговун уга.

— Манца, мана шовуд яһсмб?

Манца өкәһәд, һазрас шавр өргсн болад, хәрү егл уга сурвринь давулв. Адһад залу һахан саран үүд татв, бас хоосн. Бөгдиҗ гүүһәд, наадк үүдсинь татв, хоосн.

— Манца! Мана мал яһом-б?— гиҗ келәд, бәәси бийнь чичрәд, толһань диинрәд, хойр һаран сарсалһҗ, ю Ч'игн кехән эс медж, нәәхлҗ Козлдур хаша дотран зогсв. «Цагнь ирв. Негл келәд хуурлһта»,— гиҗ санад, Манца өөрдҗ ирәд, эцкиннь чирә цгилтж. хәләһәд:

—Аав, манад дәкж. мал уга!

—Кен, юн? Мана мал яһла?

—Базрт авч одад хулдчкув.

—Кен, чи хулдвч?

—Би.

—Хәрнь йир, та хойр шимлдә биләт. Коокун ааль!

Күнд болжана, һарм өвдҗәнә гиһә бнлә. Малым хулдчкад әрлвү?

— Аав, баажад гем уга. Би эврон медәд хулдув. Яһ- нач-кегнәч, алнч-булнч дурпчн.

Козлдур арһул нүдән өртәд, күүкән хәләҗ оркад, хар

күкләснь атхҗ авад, бийүрн тач өердхәд:

49

— Мини үг угаһар, мини мал-гер яһад таравч?

м\ - Күүкнә,.күңлиг ,цааран-нааран, тач нәәхлүләд, ,күнд һарйрн барун цохарнь. өгн түлкҗ рркад, зүрңәң бәрҗ,

тольнь удн нгкаф деер унҗ мандлв. Эргүләд хәләхлә, Коокун орн уга. Түүнә ормд-ик хар яршр. зогсҗана. Ши- ■нҗлә бәәтл—дңанино: болҗ' һарв. «Ода эннь < альдас иромб?» — гмх уха ухалад кевтв.

; Дәкәдшинҗләд хәләхнь ;өрә эсго оңдарсн бәәдл һарад бәәнә. «Акад юмн, дәкәд юуһан кесн бол^мби эднч?> — гиж санад эндгтендәң: хәләв. Генткн ү.үңә нүдн тустнь пол деер делгәт.ә. щар-цоохр кевсүзгдвл Үстә,

йоста шар цоохр кевс!

Иигәд, кесгтәп алн болад кевтв. .Манца серәд, брсдд, гердотраһур йовдинв.-Түүг сонсад, дуудхар седчкәд, өцклдүркиг санад,. Ковлдур.бийән хөрҗ зогсав. Ңүр-һаран уһачкад, күүкн бийнь ирв: .

—Аав, ямаран бэәнәч?

:Козлдур ду эс һарв. Күүкн өөрнь ирҗ кевс-деер суу-

һад, эцкинь һар авад:

— Аав, бичә уурлад бә. Дәкәд, хөөннь цугтнь келҗ вгяәв.— Ахлач күүкнүрн зөвәр удан хәлав;

-гг:М»нца- өмнәснь хәләһәд, тагчг зогсв. Болв Козлдур

гүрүлж нүдән эргулв. «Эн юн гидг юмб?» болҗ хәләцә-

рн;кевс тал заав.

т— Аав, бнчә икәр уурл. Малын мөңгәр хулдж, авв. Нег чигн арслн үлдәсн угав. . . .

• ..Кюзлдур ду һарл уга хәрү. хандҗ кевтв. Тер кевтән долан хонгтан гемтәд, гертәсн һарсн уга. Иньг-амрг,

өөрин, хоша улс чнгн ирлддг болв.

Нег дәкҗ Кевә ирв. Хой.р 'үр хоорндан таарч күүндв.

—Манца, нуста күүкн, ю медх билә тер, Коокун ааль,— гиж Кевә дахулв.

—түүгннь эврән медә бәәнәв,— болҗ ахлач сана-

лдв.

— Коокуг аль орс-ннь чамд келвү?

— Басңга тал гиичд одла гилә.

; :•— Баснга тал! Малыч хулдчкад, Әәдрхн орад курор-

һар үнд бас орлцҗ. новну?

50'

— .Тиим юмн болҗана.

-^--Хәләлч, тедниг! Бәәсҗәлч, эрсн-'сурсн эврән орҗ. ирх. тер цагтнь яахан эврән меджәнәв.

—Козлдур, чи икәр бичә зовад бә. Чамаг кен болвч

күндлнә, мал-терәсн хувацх. Авич, би нег һа.хаһар белг. өгчәнәв! Дв, тохм ке.

—Көвә, ханжанав! Күүнә мал нанд керг уга, эврә-

һән эс-эдлҗ чадсн күн күүнәһәс олз үздмн биш. Не.колхоз ямаран бәәнә?

— Ямаран гихв. Чини дарукч, Б-окта цугтььнь эргү-

ләд авчана. Чамаг йовсна ард түндчнь мел көл-һар урһад одв. Дораһур әмт белдәд, чамаг муурулх сананас нань ухан уга кевтә. Одахн газетд, чи умшад уга болхуговч? Чамаг алад хайчксн бәә-нә.

—Кен?

—Нань ке-н болхв? Бокта. Мана колхозин тускар кесг худл бичҗ, чини тускар болхла, келдг үт уга.

Козлдур хучаһан авч хаяд, үкс босад, хувцан өмов;

—Козлдур, яһиат, арһулдтн, амртн, кевттн,— болҗ

Кевә хөрсн бәадл һарһв.

Манца гүүһәд орҗ ирв.

— Аав, яһнат! Эмч таииг бичә бостха гнлә!

Күүкиг түлкҗ бийәсн зааглад, хувцан өмсәд, хәрү өгл уга Козлдур һарад йовж. одв.

Зөвәр удан болад хәрҗ ирв. Цаас бичдг столын өөр

ирж сууһад, нег хәләон талан квсгтан ширтж. хәләв. Эн өдрмүдт хот-хоолд читн, әрк-чигәнд чигн урлан күргхш. Нег суусн оркдан, тавн-зурһан частан чигн сууна.

Эн цөн хонгин дунд Козлдур кагшрәд, йосн өвгнә

бәәдл һарв. Толһань зер-буурлтад, маңнаһинь һурвн хурнясп керчәд, хойр халхиннь арон сулдад, дорагшан

унжад ирв.

Э-н хамгиг үзсн Манцан эл-инь урсад, зүркнь шарклад бәәнә. Бол® арһ уга, эклон хөөн, чиләх кергтә.

Бас нег асхн эврәннь ормдан ирәд, нугдиһәд Суухлань, күүлнь ардаснь ирәд, буурл толһаһинь иләд келв:

— Аав, баажа орсн цаһан цаон мет цевр. Гем мини, дурарн болтн.

— Кенә геминь эврән меднәв. Коокуг курортд кен күргв?

—Танд кен келв?

—Чамас нань келдг күн уга болһвч? Козлдуриг күн-

длдг улс одачн дала.

— Тиигхд би танд дими келчкләв. Бааҗа курортд

бнйән эмнүлхәр йовж. одла. Зуг тендәсн нааран ирш уга. Танас салхар нег мөслчкж.

51