НӰР ӰГ
Хальмг урн ӱгин Литератур— Аядр Октябрьск сОциадисТическ революцлӓ цацу наста. Ӓддр Октя-брин гердӓр ГеГӓрулгдсн
эн урн ӱгин литератур сӱрТӓ сӓӓХнӓр цецгрв. Эн мана .хаЛьмг лигератур МОИЪгьЛпн 60лн KopeiinH, Китдин бОлн Индийин культурда гӱн ӱндсӓрн залгълдата Хальмг Олн ӓмтнӓ кесг зун джилин куЛЬТуриг биидӓн ши-нъгӓсмн.
Эврӓн медрлтӓ нӱӱдг «ДӧрВн ӧӧрд» государсТЕ тОгтагч, Her цагт кӱчтӓ бсдн ик чинртӓ-чидЛтӓ Олн ӓ.МТнӓ ӱлдл-ӱрнь бОлгч ХалЬмтуд кесг Одн зун джилмӱдин туршарт хальмг бааър эпОс «ДжанърТ», кесГ Олн дуунд ӦОЛН келврт ордж дуултддг, Туудьд Ордж кедгдДГ мӧиЪкинД кишгтӓ, ОЛП дундан элвг бОЛн кӱртӓЛЬТӓ Орн-нутг кӱсЛдӓн кӱсдж ЙОвц.хасмн.
0лн ӓмТнӓ ду дуудач бОЛн йӧрӓл ТӓВӓч хаЛьмт Джанъгъчнр бОЛн йӧрӓдчнр кӱчр ик зОвлнъГТа—ТӱрӱТӓ зун джидмӱдиГ ивтднЬ гатлдж кӱсЛДӓн герӓсЛДж сандг иим сӓӓ.хн джиргьлгӓ opu—нуггин туск кӱслиг ЗВч гарсмн. Тиим Орн-нутгин тускар «ДжанЪгьрт» ИГДЖ иӱсл бслдж кеЛГднӓ:
«Ӱил уга мӧнЪкин Орта,
ӰрГЛДЖД ХӦрн тавн насни дӱрӓр бӓӓдг, Унл yra Хаврин кеВӓр,
Зун уга намрар, ДаарХ КИИТН уГагъар, ХаЛХ Халун уГЗГЪар, Сер-сер Гисн саЛЬКТа. Бӱр-бӱр xypTa, Бумбин срн бОЛна.
ТанъсГ бОГдин Тавн сай аЛВТНЬ ТаВН сара тазрт
Ӓрӓ баитмар бӱӱрлтсн бӓӓдГ. ӦЛ МанЪХн цагъан ууднЬ
Газр ТенЪГр ХОЙрин киисн 60лад,
Ӧрӱн rapx нарни кӧд дОр
МанЪХагъад бӓӓдГ гинӓ. Ӧргн шарТГ гидг даланЬ Ӧрӱ сӧрӱ хОЙр урсХуЛТа,
Ӧнггӓ бадмин герЛ гарад бӓӓдг тинӓ.
СалГсн нӓӓмн минъгъп ГОЛНЬ Дӧчн сай алвТиннЬ ӱӱдн бОлгьнднЬ Кӧрл уга мӧнЪК ДӦрвн цагт
Элсн сӓӓрм гОЛар ДжирджнЪНДЖ Гӱӱгъӓд,
УсЛвр тӱгӓдж ӧгдГ тинӓ».
Гурвн зун тӓвн Джил xoopan Эн сандж кӱсл п<едж Tiobch Орн—нугг Хӓӓгъӓд, нарн шинъх ӱзг ХӓдӓгъӓД, opc ГОсударсТВИн газр ТемцӓД хаЛьмг удс иӱӱдж тарсмн. Эдн Тедн ирчкӓд, аддр opc ОЛн ӓмТНЛӓ эврӓннь Хӱв—кишГӓн негдӱдӓд, opc ӓмгит эврӓннЬ ӱнн Харсач бслл ИТКЛТӓ нӧицл Гидж Тедн давга медсмн.
1608 ДжиЛД ХЗЛЬмг ОЛн ӓмгн зврӓн сӓн дурар Ӓрӓсӓдӓ негдлӓ. Тер ниицдж—неГдлгън ӧӧдлдж тарХД ин чинртӓ боЛСМН. Эн ЙОВДЛ ХаЛЬМГ Олн ӓмТит ӱкӓд чиЛХӓснЬ Гетлтдж, кел-н ӓмтн ӧоЛдж ӧсдж-ӧргджЛгънднь нӧкд бОЛдж, аддр opc Олн ӓмТндӓ мал—герӓн бол.н куЛьтуран ӧӧрдӱддж ХамцХднь йир сӓн эв-аргь ӦГОН ӦОЛДГ. A11I 'СӱӱЛднЬ ЭН ЙОВДЛ, АЛДР ОкТЯбрЬС'К СОЦИЗЛИСТИчеси ревОЛюц диидснӓ Хӧӧн мана ХЗЛЬМГ улс кедн ӓмтн боЛДЖ ӦСХДНЬ иецӱ эркн чинриннь нидьчӓн ӱзӱдсмн, советск хаЛЬМГ танъгъчин мад гернь бслн кудьтуриЬ ӧӧДӓн га-рч ӧсДЖ-ӧргДЖХ- дНЬ баС ИК НӦКД ӦОЛСМН.
ХаЛЬМГ ОЛН ӓмгн opc ОЛН ӓмгндӓ иньг-амрт бӓӓдгън Таддан йиЛгьӱ сӓн Джиргъл, таЛДан сӓн Хӱв-кишиг Хӓӓдж негДДЖ НООЛДХ ноолДанД удм баТран ӦОЛДГ. 1617 джид xaana ЙОСна ӧмнӓс Иван БОЛОТНИКОВИН кстЛврӓр крестьянсин бОЛн ХазГудич кесн бОСЛгънД, 1671 джид бОярмудин бслн пОмещикӱдин ӧмнӓс сӧр-
дж СТепан Разина кӧтдврӓр кресТЬян удсин кесн бОСЛгънД,
1773—1775 джид ЕмеЛЬян ПуГачеВин кстлврӓр бОЛСЧ кресгЬянск дӓӓнд—цуг oh toota ХЗЛьмГуд бас Ордцсн бОЛдт.
Орсин газр харслгънд, эврӓннь шин Тӧрскӓн — Арӓсӓг тазадин дӓӓснӓс, кӱӱнӓ тазр буЛагъачнрас Харсдж, кесг олн бӓӓр бӓрдж ноолданд бОЛн йсвудт -нерИЬ туурсн opc цергдӓ хамдан ХЗЛЬМгуд орлцдж ЙОвсмн. 1709 джил' Псдтав балгъсна ӧӧр
шведск ӓӓрмиг дӓӓлдж хамх ЦОкхд орсин Хаана Негдгч ПеТрйн гарлврар гучн минъгън мӧртӓ Хальмг церг Орлцсмн. 1812 джил •Торскӓн харсдж НаподеОнла opc ӓмтн дӓӓЛДсн Дӓӓнд Гурпц хальмг полк церг орлцдж, нерӓн туурулсн бОЛдг.
Эн иигдж хамдан негддж ӧшӓтнЛӓ ИООЛдЛгьн хаЛЬмг ОЛН
амтиг орс олн ӓмтнлӓ ӱр-ниицнъгъӱ бӓӓХиг удм батпушж чанъгъаЛа. Орс олн ӓмтнлӓ Хамдан ЙОВДж, тӱӱнӓ суЛпхппим
ноолданд ДОнъг-нӧкД бол-Дж йовхла, |
зуг ти-КЛӓ Хадьмг *vir |
дан суЛДхщр авч чадхинь, орсин кОЛОнизаТОрмудин пЛ™ |
|
нас. эвра баячудасн болн нойдасн, |
зӓснъгӱдӓсн xarfnnРЛГЪ’ |
хинь эн иовдл лавта ил медӱлсмн. |
агЫ1ДЖ чад- |
4
Алдр opc ОЛн ӓмтнӓ, Тӱрӱн |
бОЛдж тӱӱнӓ баагр кӧдлмшч |
||
классин, Арӓсӓд бӓӓсн ц\т кеЛН ӓмтсин |
кецӱ |
догшн ӧшӓгн |
|
бслгч — Орсин xaana 1’юснла |
нООлддж |
диилсн |
диилвр — цуг |
кӱмн ӓ-мтнӓ тууджд oprn шин uar эклб. Аддр ОкТябръск СОЦиаЛистическ ревОЛюцин кӱчтӓ ик дӱӱрӓнь Хадьмг Теегин хамгин эджГО эрм цагьан кӧдӓсмӱдӓр бас кӱрв.
1918 джил Хальмгт тӱрӱн сОвеТмӱд тОГтла. ЦагъачудЛа,
ревОЛюцин ӧмнӓс сӧрдж |
нООЛддг бандмудла эврӓннь |
гарддсн |
|
СОВегин йОсан Харсдж, НООЛДХ |
нООлданд кӱч—кӦЛсӓрн бӓӓдг |
||
удс цуГЛуддж авХин ценТрмӱднЬ эн сОветмӱд бслдж гарсмн. |
|||
Кӱч—кӧлсчнрин алдр |
кӦТЛврч бОЛн багш В. И. Ленинӓ |
||
«Хадьмг аХнр-дӱӱнрт»—гидж |
нерӓдсн ТууджЛгч ӱ.Гмӱднь цуг |
||
хадьмг тееГӓр чанъгь дӱӱрӓн бОЛдж тарсмн. |
|
||
«Хальмг аХН'р-дӱӱнр! |
Цагъачудин бандмудас тана |
газриТн |
|
сулдХКмн. Эн тана тазритн сулдХкин тӧдӓ кӧддмшч-крестьянск
праВИТеЛЬСТВ бОЛн тӱӱнӓ Улан |
Ӓӓрмнь |
нООЛдджацХана. БОЛВ |
эн суЛДхвр шулугъар болн цусн |
багъ |
асХрдТтагъар кӱцӓХин |
эркд, хадьмГ ӓмтн кевтӓн, меЛ нег кӱн кевтӓгьӓр, хаана генерадмудин, цагъачудин ӧмнӓс сӧрдж бОсад, Деникиниг тӱргӓр имрдж уга кеХд Улан Ӓӓрмд нӧкд бОЛХ кергтӓ.
Хальмг ахнр-дӱӱнр! Тана ОЛН ӓмтнӓ хӱв-кишгнЬ тана биисинТн гартгн бӓӓнӓ. Улан Ӓӓрмин зерглӓнд цугьар ОрцХатн! Цагъачудин, Хазтудин, Деникинӓ бандмудин ӧмнӓс сӧрдж цугъар бОсцХЗТн! ЭврӓннЬ СОветин ЙОсан ХарсдГънд цугъар 6oc-
цХагн!»— тидж 1919 джидин июль сарц В. И. Ленин кедсмн.
В. И. Ленинӓ ДууДЛгъна хӓрӱднь цуГ ХадьмГ тееГӓ.р парТП-
занск отрядмуд, улан мӧрн цергӓ сОтЬнс тОгтаГДсмт.
Негдгч мӧрн цертин .хаЛьмг ПОЛК, тӱӱнӓ дарунъ ХОЙрдгч мӧрн цергин ХальмГ пОЛК бӱрдӓгдсмн. Тер пОлксин дӓӓчнр тӱрӱн бОЛдж ХЗЛЬМГ кедӓр «Удан Хальмг» — ГидГ Газет бӱрдӓдж гаргъсн 6ОЛДГ. Шин кишгтӓ джиргъЛ тОГтаХин тӧлӓ НООЛдсн
Хадун нООЛдана зальин гӱдӱд хальмг ревОЛюциОнн поэзий (шӱлГӱд) Тӧрдж тарсмн. Тер ДЖидмӱДТ Тӱрӱн Хадьмг мӧртӓ цергӱдин пОЛиткОмиссарнЬ псэт бсдн ду таргьач X. Б. КанукОВин бичсн дуудиГ Одачн мана ОЛн ӓмтн дууЛна. Одн ӓмтнӓ дуц бОЛдж ТОХрсн, эн дуудин зӓрсмнЬ мана эн алЬманаХД барЛГДДжана.
Кӱч-'кӦЛсӓр|Н бӓӓГч ОЛн ӓмтиг тӱрӱ-зӱдӱгъӓс бОЛИ .келм ӓмтнӓ ДаджрЛГЪнас сулдХЛГЬн Олн ӓмТН ЭВрӓннЬ эрдм-бидгӓн иддӱЛдж
ӱзӱХЛДНЬ бОЛН цаа1ранднЬ ӧнрТӰлдж ӧскХднЬ Дада ик эв-аргъ ore. СсвеТин ЙОсн tottch джидмӱди-н эрГцд Хадъмг урн ӱГин ЛИТераТур Her ӱлӱ ИК кӱцЛтгӓ бОЛв. Эн цагин эртцд кесг ОЛн темдггӓ сӓн писателЬмӱд — псэтнр, п-рОзаиис, драматургс гарч ӧсцХӓв. Ма1нджи1Н Ни-мгрин бОЛН БаснЪгъа БааТрин, КОЛян Сан- джи-н бОлн Сӓн — БеЛГин Хасрин, Сусен Аксена ӦОЛН Кӧгдтин ДаВан, Леджнӓ Цернӓ бсдн Инджин ЛиДжин, Нарман MopxaДжин бОЛн КӧкТӓн Эддӓн, Эрнджӓнӓ Канстантинӓ бОЛН Дср-
5
джин БаснЪгин, на-ньчн улсин ,бичсиг мана умшачнр сӓӓнӓр меддж дурдцхана.
Мана op'H—нуТГТ кӱцӓтдсн СОЦиадизмин аддр Туудждгч диилврмӱд, ик срн — нуГтГин хамг йссан гарган авч эзн бОлсн ссветск кӱн, совет-ок одн-ӓмТиг коммунизмин ХааЛГъар кӦТЛГЧ. тууртсн КоммунИ'СТИческ партин гардгч чинр — эн Хамг toot хадьмг пОЗТмӱдт бОЛН прОзаикст шин удм шин шӱдгӱд, пОэмс, рассказмуД бичХднь дӧнъ бОЛдж кӱч ӧГнӓ. Немецк-фашистск булагъачнрин ӧмнӓс сӧрДж СОВетск ОЛ-н ӓмгн тӧрскӓн Харслгъна Аддр ии дӓӓнд орлцснднЬ нерӓддж «Маниг бичӓ мартгн, ӓмд
удс» —гидг нертӓ |
гюэм |
КӧглТин |
Дава |
бичсмн. Тер |
пОэмин |
эркн баатрмуднЬ: |
Cobctck |
Ӓӓрмин |
дӓӓч, |
багъ насТа |
манЪГьд |
ПОЭТ МураТОВ Темир; 1910 джид ПеТербуртск университет дуссн
Пражск универсиТегин прсфессОр KocTac Густайнис; юмнас ӓӓДгс opc саЛДс — партизан Андрей. Эн псзмд фашисТнрин ӧмнӓс сӧрдж ИООЛдЛгъна бОЛн интернациОнаЛьн туск учр-ЙОБДЛ ик ивтркӓгьӓр кедгддж.
Поэзинчн, npo3WH4H Хздхар КОЛян Сандж боЛН Сӓн — Бедгин Хаср сӓӓнӓр кӱцЛТтӓгьӓр бичцХӓнӓ. Эдн ХОюрнчн ХЗЛЬмг фольклОр (тууЛЬС, ӱлгӱрмӱд) бОЛн Хадьмг ОЛн ӓмтнӓ амн ӱГИН кел кецӱ сӓӓнӓр медцХӓнӓ. ӒЛьманахнн эн НОмертнЬ эднӓ бичснӓс зӓрмнЬ барлгдджана.
Эрнджӓнӓ К.. Нарман М., Сусен А., Кӧктӓн Э., ИнДжин Л., Дррджин Б. бичлгьн—биЛгӱдтнЬ магъД yra иӱцлмӱд бӓӓцХӓнӓ.
Сӱд цатТ шин шӱдгӱд бслн прОзмуд бичдж эдн шундж кӧдлджӓцхӓнӓ.
Мана бичӓчнрин—шӱЛГЧнрин зертЛӓнд шинӓс ӧӧДӓн ӧсдж
ИОВХ, багъ наста Бадакан АЛексей, ХснЬна Ми.\аиЛ, Байдын Санджара, Санъгъджин Бӧся бОЛн нанЬчн удс Ордж бӓӓцХӓнӓ.
СССР—ин ОЛН ӓмТСин ниицнъгъӱ ины — амртар бӓӓДГ бӱдд Ссветск хальмГ танЪгьч ӧсдж батрджана. Умшачнрин Оныт огчӓХ ХалЬмг урн ӱгин алЬманаХ Аддр ОкТябрЬСК СОциадисти-
чеок ревОЛюцин 40-тч ӧӧнд нерӓдсн Халъмг ссветск писательмӱдин бичлгън—биЛГиннЬ тООцан бОЛДжаиа.
Джимбин Бембӓ.
ХАЛЬМГ МӦРТӒ ЦЕРГЧРИН ДУН
Зертдӓд дОВтЛХЛарн зеертсӓс сӱртӓ, Зедлӓд срХларн загьлмас дурта
ЗаХан негнЬ —баатр мет, Заду бОЛвас — зӧртин кеТ-
ЗӧвТӓ ӱӱл зӱркнӓс дста, ЗӱТГСН дӓӓсн зурмсас зуТа.
ЭджГОрулГсн тазрмудтнЬ, ЭЛкинь йӱӱЛГъий, Харгьсн тазрмудтнь хавсинь кӱӱлий.
ХсВдг седилсинЬ эдсар ХанЪгъай, Xooch чееджсинЬ ХОргьлджар цутхип.
Ирсн Хаадгъинь илм тасдий, Хӓрх ХаадгъинЬ Хӓӓдж бӧГлий.
Хар цусарнЬ Газран услй, ХамГ ӓмТнӓннЬ ӧшӓагъӓн авй.
ТАВН УУЛИН БЕЛДНЬ
ТаВн уудин беЛДнь Tobhh сумн асХрна, Tobhh сумн асХрХЛа Тартн гидж закВа.
Xofip уудин беЛДнь ХОргЪЛджн сумн асХрна,
ХОргъдджн сумн асХрХЛа XopTa дӓӓсӓн Дарий.
Кӧк уудин беЛДНЬ
Кӧдг, бийӓн амрана, Кӧдг, бийӓн амраДж Кӧӧсн Дӓӓсӓн Дарй.
Нарн ХаргЪа намчнЬ Нарни терЛД манддна, Нарн ДОрк Орчднъднь Насни Туршар Джиргъий.
10
АРНЗЛ КӰЛГӰДӒН ТОХИЙ
Арнзл кӱЛГӱдӓн тОХий, эй, тсхий. Атакд дӓврӓд срий!
Э... ӒМТнӓ ӧшӓт кӱӱчДЖ, АмуднЪ джиргълӓн деЛГрӱдий!
Чашкан Гидвкӱлӓд срий, эй, Орий, Чилӓдж ӧӧшӓтӓн дарий!
Э... IlIopTa буугъан зӧрӱЛий,
Шатшсн дӓӓсӓн кӱДий!
ОмГТа урагъан Хӓӓкрий, зй, Хӓӓкрий. Ӧшӓтнӓ ӧмнӓс бОСий!
Э... Кӱмни дӓӓсӓн дардж
Кӱмн ӓмТӓн ТӦВкнӱЛий!
Кӧгсӓд ирсн ӧшӓтниГ, эй, ӧшӓтнриг. Кӧрстӓ газрас ӓрлгъий!
Э... КишГО андн xopTnr
КӱзӱгЪИНЬ МОШКЛДЖ хугьЛИЙ!
АрнзЛ кӱЛГӱдӓн ТОХий, эй, тОХий. Ӓрӱн кертӓн Харсий!
Э... Улан Церт кӱчгӓ Ӱнн зӧвӓн bbx!
11
АШТАБ ПОЛК
AxpxH сӱӱЛТӓ 6op мӧрӓрн
Аштаб пОЛКан темцдӓв, Э...
Аштаб ПОЛкан темцХЛӓрн
АшднЬ менД ирия.
Картуз-маХЛагъан ӱмсӓД мОрддаВ, КаВадерин сургъуЛӓн сурдаВ, Э...
Ка'Валерин сургьуЛян
шундж сураД
Ксммуна парТьдан бичГддӓВ.
БуЛгьн гиДг бадгъснднь,
Буугъин сургуЛян сурдаВ, Э...
Буугъин сургьуЛян шундж сураД
БОЛьшевистск партьцан бичгдЛӓв.
ХаЛЬмг неГДГЧ пОЛкднъ ХсмуТникОВ Гидг КОмандир, Э...# ХОмутникОв гидг кОманДирнь, Хадьмг цергчнрӓн ДаХуЛЛа.
Хальмг негДгч ПОЛК Хамг ХОртан Дарцж, Э...
Хӓӓртӓ СОветӓн батЛДЖ Хӓрдж теегӱрн иряӓ.
12