Хуучн үгд худл уга (1)

Өвгн тер үгән усн дотр хәәнә, зөвәр цагт усн дотр һарарн бутхсна хөөн, мөрн тергтә йовҗ йовсн ах дү хойрин тергнь хамхрад, өвгнә өөр зогсна, тедн өвгнәс сурҗана:

– Та, аав, ю хәәҗәнәт, – гинә.

Өвгн уурлад, ә угаһар усан бутхаҗад сууна. Ах дү хойр келҗәнә:

–Аав, аав, эн уснтн, бутхаҗ бәәтлтн, йосн булмг болҗ оч, – гинә. Өвгн:

–Ээ, булмг, булмг, – гиһәд, хәрү һарад йовна. Гертән орҗ ирәд, өркдән бүдрәд, саак үгән мартна, эмгндән хәәкрнә:

–Одак хот чанҗ ас!

Эмгән эс медҗ өгхлә, цокна. Тиигҗ бәәхләнь, өөр бәәсн бер орҗ ирәд:

–Эмгн өвгн хойр ноолда бәәҗ, йосн булмг болҗ очит, – гинә.

–Ээ, булмг, булмг, – гиһәд өвгн байрлна. Эмгинь “булмг” гиһәд келх бәәсн, гиһәд, хәәсәр нег булмг чанҗ өгнә. Өвгн булмган цадтлан идчкәд, орн деер кевтәд, өңгрҗ одна.

(Келснь Лиджиева Альма Убушиевна, 1936 җ., Октябрьск район, Цаһан Нур. Коваева Б.М. архивәс).

БАДАМЧ ХААНА ТУСК ТУУЛЬ

Эн туулиг нанд наһц ээҗм келҗ ɵглə. Наһц ээҗм Һəрəн Баир. Зүңһара Бадмахна күн

билə.

Кезəнə Бадмч хан гиһəд бəəҗ. Һурвн кɵвүтə. Тегəд, Бадмч хаана нүднə харань муурад, дəкəд болхла, нег ɵдр саарл мɵрнь хулха авад, тегəд хан һурвн кɵвүнəннь сəн-мууһинь медхин тɵлə теднəн дуудад келҗəнə:

–Кемртаднминиүзəдугаһазркүрəдирхлəтн,тегəднанднүднорх,гинə.Дəкəдболхла, саарл мɵрм олҗ ɵгтн, – гинə.

Тегəд түрүн ɵдртнь хамгин ик кɵвүнь йовҗ одна. Йовад, йовад, хол һазр йовад, хəрҗ ирəд, эцкдəн келнə:

–Мигмр зеевə, мигмр зеевə, – гиһəд бəəдг һазрт күрəд ирүв, гинə.

–Терчн мини ɵрүн одад, үдлə ирдг һазр, – гинə.

Дарук ɵдртнь хойрдгч кɵвүнь йовад одна. Бас хол һазр эргəд ирхлəрн, келнə:

–Һазрин ɵвсн “Ом ма ни падме хум, ом ма ни падме хум» гиһəд бəəнə. Тегəд тер һазр үзəд ирүв, – гинə.

–Терчн бас мини ɵрүн одад, үдлә ирдг һазр.

Һурвдгч ɵдртнь хамгин бичкн кɵвүнь йовҗ одна. Тернь йова-йовҗ, нег ɵвгнлə харһна. Мендлəд, тегəд ɵвгнд келҗəнə:

–Ууттнбуднкезəбуула?(Тернь,«үсндтнбуурлкезəорла?»гиҗəхүгболҗадгч–түурв). Шаттн кезə хамхрла? (Тернь, «шүднтн кезə унла», – гиҗ медүлҗəх үг болҗана). Булгинтн усн кезə чиллə? – гиҗəнə. (Тернь нүднəнтн харан кезə муурла гиҗəх үг болҗадгчн). Тегəд кɵвүн эцкиннь тускар келəд, саарл мɵрн геедрснə тускар келнə. Тегəд ɵвгн келҗəнə:

–Не, чи ода хəрəд, гертəн нег дəəлң боорцг кеһəд авч ир. Дəкəд болхла, эцкиннь үсəр һурвнхурсхке.Кɵвүнхəрҗирəд,терɵвгнə[келсн]зааврар,негдəəлңшүүрмгкеһəд,хəрүирнə ɵвгндəн. Тегəд ɵвгн келҗ:

–Не, чи энүнəс хол биш нег ик нүкн бəəнə. Тигəрəн одад, нег нүкнəс мус һарч ирх. Мус һарч ирəд, аман аңһахла, бас нег хүрсхән хаяд ɵгчк. Дəкəд аман аңһахла, бас нег хүрсхән хаяд ɵгчк, – гиҗəнə.

Тегəд кɵвүн тер келсəрнь йовад, тер нүк олҗ авад, нүкндəн күрхлə, ик мус һарч ирнə. Мус һарч ирəд, аман аңһана. Кɵвүн нег хүрсхән хаяд ɵгнə. Бас аман анһахла, дəкəд нег хүрсх хаяд ɵгнə. Һурвдад аман аңһахлань, бас нег хүрсхән хаяд ɵгнə. «Эн юмб?» – гиҗ сурхлань, «Энтн экин үсəр кесн юмн», – гиҗəнə. – Нег экин үс эдлсн мадн ах-дү болҗанавидн, – гиҗəнə.

–Не, тиигхлə орад, тер мɵрнчн тенд бəəнə, ав, – гинə. Орад хəлəхнь, саарл мɵрнь ɵрүн зун шулм самлад, асхн тавн зун шулм самлад, арчад хаяд бәәнә. Тиигхлəнь, тер мɵрəн авад

71

һарна. Авад һархлань, ардаснь тер тавн зун шулм кɵɵлднə. Кɵɵлдəд, күцəд ирн гихлə, нег дəəлң шуурмган хаяд оркна. Шулм, тавн зун шулм тер шүүрмгнь чɵлмəд ард үлднə. Бас күцəд ирхлəнь, бас дəəлң боорцган хаяд ɵгнə. Тер шулмс боорцгинь чɵлмəд, тегəд ард үлднə.

Кɵвүн мɵрəн унҗ ирəд, гертəн ирнə. Тегəд эцкнь келҗəнə:

– Ода болхла, теңгр һазр хойрин шавшлһнд бəəх барг нохан цɵс авад ир, – гинə. Тегəд кɵвүн хəрү йовад һарна. Теңгр һазр хойрин шавшлһнд бəəх барг нохад күрəд, һал үдлə, һаң халунд ноха цəəлдəд, аман аңһаһад, цəвəн делгəд кевтсн цаглань дарҗаһад цɵсинь авад, хəрү хаалһданйовна.Тегəдхəрҗирəд,эцкдəнтерцɵсиньɵгəд,тегəдБадмчхаанднүдньорад,саарл мɵрнь олдад, тегəд сəн-сəəхн бəəдг болна.

(КелсньМукабеноваВикторияВладимировна1980җ.,Элст.БичҗавсньКоваеваБ.М.)

КƟГШН ОРС ЗАЛУ

Нег байн орс ɵвгн бəəҗ. Тегəд тер хойр ик цар зɵɵһəд, нег үкрəн ачад, ялч ɵвг дахулад йовна. Йовад йовҗ, нег үүлд ирəд, тер үкрəн алад, бүтүһəр ɵвчлəд:

– Дотрнь ɵвс чик.

Ɵвсчикхəр,арсндотрорснɵвгигтераминьбооһад,күлчкнə.Тегəддеерəснегикшовун нисч ирəд, тер арсинь авад, уулын ора деер күргнə. Ɵвгн арсн дотрас һарад хəлəхнь, уулын ора деер дала үксн күүнə ясн бəəнə. Дəкəд болхла, шур-сувсн дала бəəнə. Орс ɵвгн келҗəнə:

–Не, ɵвгн цаачн юн бəəнə?

–Үксн күүнə ясн бəəнə, шур-сувсн дала бəəнə.

–Не, тер шур-сувснасн хай нааран.

–Энчн буух юмн уга гиһəд, – келнə.

Ɵвгн шур-сувснаснь хайҗ ɵгнə. Орс ɵвгн тер хайсн шур-сувсинь цуглулад, цар тергндəн ачад, хəрəд йовҗ одна. Ɵвгн дотран санҗана:

–Ода яһдмб, – гиҗəһəд, кезəнə келсн нег үлгүр сананднь орна «Үкхлə, хагсу һазрт бичə үк, яһад болв чигн чиигтə һазрт үк», гинə. Тегəд, ода зальврад, деерəс усн тал унхла, болҗана,

–гиһəд, ɵвгн уул деерəс кɵлврəд унна. Кɵлврəд унад, əмд һарна. Тегəд ɵвгн гертəн хəрҗ ирнə. Хəрҗ ирəд, дəкн тер орс ɵвгнлə харһад келҗəнə:

–Би гем уга хəрҗ ирүв, – гиҗəнə. Тиигхлə, келҗəнə:

–Не, тиигхлə, хəрү одый, – гиһəд. Тегəд, бас нег үкр ачад йовад, тер үкрəн хəрү бүтүһəр алад, арснднь ɵвчҗ, чикхəр седхлəнь, тер ялч ɵвгн келҗəнə:

–Та цаадкинь чиктн гиһəд, тер орс ɵвгиг арсн дотринь орулна. Орулчкад, аминь бооһад, бас үлдəчкнə. Шовун бас нисч ирəд, тер арсинь уулын ора деер авч одад хайна. Орс түүнəснь һархлань, ɵвгн келҗəнə:

–Не, юн бəəнə?

–Үксн күүнə дала ясн бəəнə.

–Үксн күүнə яснтн – тана иигəд əмтиг меклəд, алсн улс тертн.

–Шур-сувсн бəəнə.

–Не, тер шур-сувснасн хайҗ ɵгтн, нааран.

–Энтн буух юмн уга, – гинə.

Тегəд тер орс ɵвгн шур-сувсинь дорагшан хайҗ, ялч ɵвгн терүгинь ачад хəрəд йовҗ

одна.

(КелсньМукабеноваВикторияВладимировна1980җ.,Элст.БичҗавсньКоваеваБ.М.)

72

ТУУҖС, ДОМГУД БОЛН АМН ҮГИН ТҮҮКС

КЕЗӘҢК ТУУҖС

АЛТА ТӘӘҖ ХААНА КӨВҮН

КезәнәАлтатәәҗхаанакөвүгмаңһдхулхаладавч.Теркөвүнкееһүрмаңһдкөвүдтәнаач йовад, нег мөрнә толһа кевтсиг үзәд келнә:

–Чамаг арнзлын толһа гиҗ яһҗ келхв, намаг Алта тәәҗ хаана көвүн гиҗ кен келхв. Тиигҗ келсиг маңһд хан медҗ авад, көвүг дуудҗ авад сурв:

–Чи арнзлыг медхвч?

Көвүн келнә:

–Медхв. Намд адуһан тууһад һарһҗ өгтн. Би арнзлыг олҗ өгнәв, – гив. Маңһд хан эврәннь улстан көвүнә өөр адуһан көөтн, гиҗ келв. Тегәд әмтн адуһан нег җимәр һарһулад бәәв. Көвүн хәләҗәһәд, нег тергнд татата мөриг. «Эн – арнзл», – гив.

Әмтн энүг: «Тенлго бә», – гив.

Көвүн юм келлго, хойр уут элс мөрндән һанзһлҗ авчкад, йовулад бәәв. Йовулад бәәҗ, мөрнәскөлснһарв.Тиигхлә,мөрнәкөлньшулудадирҗ.Әмтнхәләһәдбәәҗ,мөрнарнзлбәәснь меднә, зуг юм кеҗ чадсн уга, көвүн хойр уут элсән тәәрәд хайчкад, мөрн деерән һарад йовҗ оч. Гертнь болхла, Алта тәәҗ хан зәрлг болҗ:

–Мини көвүнә ирх цагнь болҗ йовна.

Тегәд Алта тәәҗ хан цуг улсиг цуглулад, зогсаһад келнә:

– Арнзлыг зогсадг арһ уга. Көвүг деерәснь шүүрч авх кергтә.

Әмтн зогсчкад, көвүг мөрн деерәснь шүүрч авсн юмнч. Тиигәд Алта тәәҗ хан көвүһән үлдәҗавч.Иимучрасавн«Күүнәкөвүнкөвүнболдго.Күүкншовун,шовунболдго»гидгүлгүр һарч.

(Келснь Коваев Эрдни Хараевич, 1915 җ., Октябрьск район, Хошеут, Багшин Шевнрә дɵрвд. Коваева Б.М. архивәс)

ГЕСР БОГД ХАН

Хальмг улст геср богд хан гисн буряд улсас невчк талдан, шоглад, шордһр шилвтә, шиирә гидг өвгнә гесн цордһр болсна учрас геср нерәддмн.

Хара бәәдго күн болҗана, мана түүрвәч. Мөрн ноха хойрт дурта. Миист дурго. Ноха, мөрн залу күүнд икәр туслдг.

Шордһршилвтәөвгн–түүнәэцкнь.Һарснарагесникбәәҗ,теручрасгесрбәәҗ.Бичкнәс авн чидл уга му болад, ээҗ-аавиннь өөр бәәһәд, баран болад йовла. Чиирг баатр болдгинь сандго бәәҗ. Нег дәкҗ хам хоша бәәдг көвүд наадад, цергә хувц өмсәд, зер-зев һартан бәрәд, эк-эцкдән келҗәнә:

–Нанд бас цергә хувц, зер-зев хулдҗ ас.

–Акад юм келҗәхмч, гесән әрә дааһад йовснч, тер юмн чамд керго. Көвүн цергә эрдмәр дурн күрсн болад уга, уга гиҗ келҗ. Бәәсн малан хулдад, үлд, саадг сумн, дәәнә хувц: лувц, кө-хуйг, дуулх [авч]. Тенгән әрә дааһад, чаӊһрад йовна. Чидл ирәд бәәхләнь, мөрн кергтә гиҗ келхә, арһ уга болад, ор һанцхн көвүндән седклинь һундахм биш, экин сувс авад өгхлә, мөр хулдҗ авла. Мөр хулдҗ авсна [хɵɵн], мөр унад, дасад авна. Тиигә бәәҗ йосн баатр болҗ һарв.

Нег дәкҗ тер хотнур хаана элч ирҗ. Дән өөрдҗ йовна, эр киистә улс цергт мордх зөвтә. Маӊһд хан хальмгин һазрур дәәлхәр [ирҗ]. Һазр харсхар хальмг церг һарв. Хойр церг бәәр бәрлдснәөмнхамгинчидлтәбаатрмудноолддмнбилә.Маӊһдхаанацергәснегкүнһарв,догшн бәәдлтә. Цордһр гестә геср келҗәнә:

–Ах нойн баав, нанд бәәр бәрлдх зөв өгтн.

–Талдан цергә баатрмуд инәлдәд бәәцхәлә:

73

–Цордһр гестәч, тиим күчтә ик баатр, нег үләһәдчн чамаг дәәлх.

–Чидләркүнболдмнбиш,ухаһарболдм,дәәгчидләрдиилдмбиш,ухаһардиилдм,ээҗаавин заасн ухан нанд бәәнә, – гиҗ геср хәрү өгв. Келәд-кевшәд бәәхләнь, хан келҗәнә:

–Нә, үкк тонь негн.

Хәәрлҗәнә. Хан зөв өгсмн. Геср һарч ирәд, гесн цордһр геср алцӊ-алцӊ ишкәд, мөр унад, довтлад йовна. Маӊһд баатр түӊгиг үзәд, элкән хаттлнь инәлднә. Элкән хаттлнь инәлдәд келҗәнә:

– Я-а, дәрк, хальмгуд, энхми? Нань чик залус угай? Үӊгән тәвҗәнтий?

Ик хар үлдәрн чавчад, тер маӊһд баатр, геср богдин мөрн җора болад, җоралад йовҗ одна. Үлд терүг күрч чадсн уга. Көөлдә бәәҗ, көшәд ирәд, хәәкрҗәнә:

– Иимбвч? Туула зүрктә!

Тиигәд Гесрин ардас довтлад һарна. Ардас довтлад һархлань, Геср Богд ик уулын ора деер,толһанорадеерһарадзогсна.Саадганһарһҗавад,деегшәнхәләнә,деегшәнхәләһәбәәҗ, саадгарн төвләд, зогсад бәәнә. Маӊһд баатр дотран санҗана:

– Эн хальмг доӊта бәәҗий? Эврә бурхндан зальврҗану?

Деегшән хәләхәр седхлә, лувцлата күн арһ уга, деегшән хәләҗ болшго. Эннь лувцан сулад, һол махмудан цуцна. Күләҗәсн Геср генткн хаһад, харвад окна. Хоолынь мөөрсәд, ивт һарад одна, тер маӊһд баатрин толһань тасрад унҗ одна. Маӊһд баатрин толһань өсрәд унҗ одхлань, хальмг цергнь омг авад, ура давтад, дәврәд одна. Тиигәд маӊһд баатрмудыг дәәләд, маӊһд хааг кел бәрәд, Гесрин цордһр гесинь мартад, Геср баатр болҗ. Цордһр гестә, шордһр шилвтә ширән көвүн гиҗ му гиҗәсн күн – сән болҗ. Түүнә хөөн «Мууһас моӊһл һарна, сәәһәс сән севәсн һарна» гидг үлгүр һарч.

***

Дарук дү күүкнь келҗәнә:

–Амар ордг зер-земштә, сад-моддуд суулһад, амар орад бәәдг зер-земшнь хаҗуһарнь йовсн күүнә амнд орад, тиим ик дала урһмл урһахар, тиим моддуд сулһх биләв.

–Һүрвдгч дү күүкнь келҗәнә:

–Намаг, кемр хан авсн болхнь, би мөӊгн бөгцтә күүк, алтн чееҗтә көвү һарһх биләв – гиҗәнә. Тиигәд келхләнь, хан өсрәд, босад һарна, күүкдүдт бийән үзүләд келҗәнә:

–Бив! Би хан болдв! Та һурвиг эврәннь бәәшӊдән дуудҗанав!

Түӊгиг дуудҗ авч ирәд, күүкнднь келҗәнә:

– Мини хатн болтн.

Зөвгихләнь,эврәнньгергчүдәнэнкөөһәдһарһҗ.Эҗгоэрмцаһанкөдәдавчодад,теднән йирн йисн хар җолмд тедниг үлдəв. Тиигәд бәәһә бәәҗ, кесг бәәһә бәәҗ, генткн һазр көгдләд, дән орад, күрч ирнә. Дән орад күрч ирхлә, хан арһ уга, һазр-усан харсхм бишв. Церг толһалад, һарад йовна. Церг толһалад һарад йовхла, арднь баахн бер үлднә. Баахн бер үлдхлә, хан церг дахулад, дәәчнриг дарад, кесг сард бәәр-бәрлдәнд орлцад йовтлнь, арднь цаһан төр болна. Тер баахн бер сәәхн алтн чееҗтә көвү, мөӊгн бөгцтә күүк хойр һарһв.

Хаана түшмлмүд цуһар хаана нутгт ик байр кеһәд, байрлад одцхав, хаанд бичг бичсн болна. Хан ик хол йовсн болҗана. Тер бичгт: «Иигәд, тиигәд танас күүкн көвүн хойр һарв» – гидг зәӊг бичгдсн билә. Тер бичгинь элчәр илгәнә. Элчнь довтлад йовҗ одна. Довтлад йовҗ одхлань, түнгинь йирн йисн одак хатн соӊссн бәәҗ. Элчиг амдулад, нег бер харһв. Элчнь довтлад йовҗ одхлань, эҗго эрм цаһан көдәд, дәрк, нәәхләд, арвн тавна сар мет, тиим сәәхн бер һарч ирәд:

–Ах нойн баав! Мөрнәннь көлс невчк хагсаһад, мөрнәс бууһад, эн мини ундас эдлхм болвзат? – гиһәд, сәәхн дууһан дуулад аашна.

Тер муурсн элч санҗана:

–Эн ундас эдлхм бәәҗл.

Мөрнәс бууһад, тер ундас эдлнә. Ундас эдлхлә, нөр күрәд дарна. Тернь тиим урһмл, кү унтулдг өвс суһлад өгсн хот бәәҗл тер ода. Тиигәд тер түүндән толһань диинрәд унтҗ одна.

74

Унтхлань, хавтхнь негҗәд, хавтхас бичгинь авад, авч ирәд, тер хатдудт үзүлнә. Хатдуд түнгинь умшад, тер бичгинь шуулад хайчкна, оӊдан бичг бичнә: «Таниг йовсн ард, Тана гергнәс, эр эм хойр нохан кичг һарла». Тиим бичг тер элчин өвртнь тәвнә. Элч сәәхн босад, ундан ууһад, байрта-бахта мөрән унад, довтлад йовҗ одна.

Довтлад йовад эн хаанур күрч ирнә. Хаанур күрч ирәд, эннь тер бичгинь хаанд өгнә. Хан бичг умшна: «Күүкн нохан кичг эр нохан кичг хойр һарв».

– Нә, нохан кичг, юн болвчн – мини үрн, намаг иртл күләтн, – гиҗ келнә.

Тербичгтәнхәрүһиньбичәдтәвнә.Элчньбасхолһазрасйовснкүнболадмуурна.Хаана гергчүднь өмнәснь <…> сәәхн күүкн харһв. Сәәхн күүкн унд ɵгәд унтулчкад, тер бичгинь дәкәд тер гергчүдтнь үзүлнә. Гергчүд тер бичгинь умшад, ормднь талдан бичг бичнә: «Нохан кичг күүкн көвүн хойриг уснд хайтн, уснд хаяд алчктн, гергинь теӊгр һазр хойрин шавшлһнд ик нүкнд хаяд, деерәснь чолу хаяд, дарад алтн».

Тиим бичг элч авад күрч ирнә. Тер бичг умшад санв: «Ода яахв, хаана закан хату болҗана». Өмн хәләҗ инәһәд, буру хәләҗ ууляд, эдн арḣ уга болад, хаана түшмлмүд көвүн күүкән аллго, алтн хәәрцгт тәвнә, алтн хәәрцгиг мөӊгн хәәрцгт, мөӊгн хәәрцгиг модн хәәрцгт тәвәд, һолд хайчкна. Беринь болхла, теӊгр һазр хойрин шавшлһнд бәәсн ик нүкнд хайна, зуг әмдәр хайна. Тер унад, тендән энләд, зовад бәәһәд бәәнә.

Модн хәәрцгнь усна дольганд цокгда бәәҗ, һолын амнд күрч ирнә. Һолын амнд һахуляр заһсбәрҗәхэмгнгөлмәртеҗәлкеҗәхөвгнхойрсууна.Гөлмәнхаядөвгнсууна,генткнгөлмднь юмн торсн болна, татна, өвгн эмгән дуудҗ:

–Дәрк,дәрк!Икзаһснторв,–гинә.Утзаһснторсньсанад,энхойргөлмәнтатад,тендик модн хәәрцг торсинь үзнә. Модн хәәрцгиг эдн цуһар цуцад, цуцн гихлә, дотрнь мөӊгн хәәрцг, мөӊгн хәәрцг цуцад – алтн хәәрцг, алтн хәәрцг тәәләд, о, дәрк, алтн шаһаһар наачах күүкн көвүн хойр: алтн чееҗтә көвүн, мөӊгн бөгцтә күүкн алтн шаһаһар наачана, гинә. Тер хойр бичкдүдиг үзәд, йир икәр байрлцхана, кесг җил күүкд уга бәәсн уульх-унҗх уга, заһсар теҗәл кеҗәх эмгн өвгн хойр йир икәр байрта билә. Тер көвүн күүкн хойриг авад, арчад, уһаһад, сәәхн хувцар хувцлад, күүкдән кеһәд, бәәһәд бәәнә.

Дән тогтнна. Геср Богд хан дәәсән дарад, хәрү нутгурн күрч ирнә. Хәрү нутгурн күрч ирәд, гер дотрнь: гергн уга, күүкднь уга. Ода яахв, уульҗ-уульҗ, хар җолмд кеер үлдәсн йирн йисн хатан хәрү авч ирәд, амрад, җирһәд бәәнә. Амрад, җирһәд бәәһәд, залу күн зовлӊдан даргддмн биш, дәкәд аӊḣучлад, шовушлад йовдг бәәҗ.

Нег дәкҗ кеер зогссн модна сүүдрт сууһа бәәҗ, тул кеһәд авна. Генткн күүкд улсин дун соӊсгдсн бәәдл һарна. Хойр талагшан хәләхлә – юмн уга, деегшән хәләхлә, деер хойр сәәхн күүкн сууна. Хоорндан шивр-шивр күүндәд бәәнә. Негнь келнә:

–Я-а, я-а, Геср Богд хан муӊхг, доӊта йовдл һарһна, күүкд күүнә уханд авлгдҗ ордг залуһас йовҗ үкхм бәәҗ.

–Тиим залу бәәхий? Кемб?

–Геср. Сәәхниньгән геесн,көвүн күүкәнгеесн, эврәйирн йиснхатна үлмәдорад,теднә уханд орҗ.

Тиигҗ кевәр күүндә бәәтл, генткн хаанд серл орад, чочад одна. Серл орад, чочад, очн гегән өнҗәд, одн кееһән көтлҗ авад, һарад йовна. Гүүһәд, күрч хәәкрнә:

–Күӊкән Заянч, юн болвчн, хамг юм меддг, дуудтн!

Гелӊгиг дуудхла, номан татад, хәләһәд келнә:

–Богд хан, Танас мөӊгн бөгцтә күүкн, алтн чееҗтә көвүн һарла. Невчк бурхан татад, хәләһәд, дәкәд келнә:

–Шарт гидг һолын амнд эмгн өвгн бәәх, тер күүкд олад бәәнә.

Хан мөрән унад, һарад йовна. Йовҗ йовад, һолын амнд эмгн өвгнә герт күрч ирнә, тенд сәәхн күүкн, көвүн хойр алтн шаһаһар наадна. Теднән теврҗ үмсәд, эмгн өвгн хойриг дуудад, цуһараһинь бәәшӊгүр авад күрч ирнә. Дәкәд Күӊкән Заянч медәд, теӊгр һазр хойрин ик нүкнд бәәдг гергән хан алдулад, авад күрч ирнә. Тиигә бәәҗ нутгтан ик гидг байр кеһәд, хорт йирн йисн хатдудыг дуудҗ авад келнә:

75

–Мини мөрнә сүл авнт, эс гиҗ найн алд арһмҗ авнт?

–Манад найн алд арһмҗ керг уга, тана мөрнә сүл авхвидн.

Мөрнәннь сүүлд бооһад, кеер һазр чирүләд [тәвчкнә]. Хан болхла эврә өрк-бүлтә амрчҗирһҗ бәәнә.

(Келснь Удаев Арвг Харланович 1952 җ., Ик Буурла район, Чолун Хамр. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э.)

БӨӨҺИН ТУСКАР

Чонахн төрлә күн би. Тегәд мана Чонахн төрл, эн революцин цагт, түүнәс әврлго ɵмн, тиим бө, удhн гидг юм иткдго. Тиим улс бәәҗ төрләрн. Тегәд тер төрлд нег ялч мал хәләдг көвүн келҗәдгч:

–Ээ, намаг юмн эргҗәнә, – гиҗәнә.

–Яhлав, үзгдлго од, – гилдәд, цугтан наад бәрәд, одакан түлкәд, шууглад тиигнә.

–Йир хәләҗәһит, би таднд итклхүв, шуд, – гиҗәнә.

Үкр геедрҗ оч, хәәлдәд, олҗ чадлго бәәнә, гиҗәнә.

–Би белг бәрсә, – гиhәд, hарад йовҗ одв. Тер haрчкад, одак бийнь юм меддг бө болхар бәәхш. Яһад гихлә, тер одак иткдго тɵрлмүд дотр бәәнә. Орҗ ирәд келҗәнә:

–Медгдҗәнә, үкр олдхмн, – гиҗәнә.

–Яhҗ, альдас медвч?

–Мини нөкд келҗәнә, – гиҗәнә. – Деер шар-хар хулснд цоохр деесәр күләтә кевтнә,

–гиҗ келҗәнә.

–Одад, үзәд ирлч, – гиҗәнә одак шулмнь.

Тиигхлә, одак иткдго улс, үкр кергтә, hарад, довтлад одхла, цоохр үкр, хар цоохр деесәр көлнь боодhата кевтнә. Үкрән тәвәд, авад, күрч ирнә. Саакан, икәр тиигҗ шүтҗ, зәңг hарhҗахш. Саак ялч кевәрн, үүрмүдләрн үүрләд, йовад йовна. Тиигҗәхлә, хотна ах толhач өнчин төрлмүднь мал авад, Аhш балhс, Әәдрх орад, хулддг цаг бәәҗ. Хулдчкад, гертән ирәд, алтан тоолхла, негнь дутҗадгч. Тегәд, келҗәнә:

–Маднд, нанас хулхалх ачнр биш, ачнрас бултулҗ нег алт идх өвгн биш, – гиҗәнә. Акад юмн, одакд одад, белг бәрүлхмн. Одак бɵ күүндән ирәд, белг бәрүлхлә:

–Белг бәрнәв, – гиhәд, һарад, шулмларн күүндчкәд, ирчкәд келҗәнә:

–Олдхмн, – гиҗәнә.

–Яhҗ олдна?

–Дахад йовтн.

Тиигәд, дахад йовҗ йовад, хонад, хот уусн hазрт ирҗ. Ирчкәд:

–Тер шарлҗна дора бәәнә, – гиҗ одак бө келҗәнә. Ташмгин ишәр сәкхлә, шар алтн бәәҗ. Одак нɵкд, бөөhин нөкд шулм олчкдг. Тиигәд бәәсн бийнь, одакарн бө келго, одак юм иткдго төрлә улс, тиигәд бәәҗ. Тегәд, түңгиг иигдг бәәҗ, одак хɵр hарсн бүдүн залуг үүрмүднь бөк-ноолданд диилчкхлә, тер келҗәнә:

–Эй,чинамагбичәдиил,чинамагдиилснәхөөн,энмелчиниардйовдг,намагхайчкад, йовдг болва, – гиҗ, одак шулман келҗәнә. Декәд, тер бө олҗ өгч.

–Нег ик үмтә бәәнә, – гинә. – Мини нɵкд келнә, – гиҗәнә. – Йир ик юмн, гинә. Олн күн йовхмҗ, чидлтә улс кергтә, цар тергәр оч авхмн.

Тегәд, цар терг зүүҗ авад долан-нәәмн залу одна.

–Нааран йовтн, – гиhәд, дахулад йовҗ, тер нохан шеерңгин уңгд бәәдгчн, – гиҗәнә. Түңгнь сәкәд хәләхлә, одак точил гидг юмн бәәнә. Hаль чолун, тегәд болд төмрлә харhулхла, hал hарад бәәдг. Одак шулмд гилвкәд, күчтә юмн чидл уга, ɵргҗ болшго. Тегәд, одсн дала әмт хәргүләд авч ирсн. Тиигҗ олҗ ɵгч. Тер бийнь, бɵ кеснго. Манахд, тиигҗ келдг бөөhин тускар.

(КелсньБоктаевБорисВасильевич,1927җ.Көтчнрәрайон,Сарпа,хошуд.Бичҗавснь Хабунова Е.Э., Коваева Б.М.)

76

ҺАЛДАН НОРБО

Ода цагт, дегтрт Дондук-Омбо гиҗ келгднә. Тер мана хошуд өвгн болхла «Дунд Номин хан» гиһәд бичҗ. Тер мини соңхсвр кесн өвг шилтәд соңслав.

«Кезәнә бәәҗ» гиҗ келдго. Даң бәәсн юмн гиҗ келдг билә. Тегәд Дунд Номин хан гиҗ бәәснюмн.Тегәд,ҺалданНорбогидгкөвүтәбәәҗ,терньодацагиндегтртхарhнанернь.Һалдан Норбо гидг көвүтә бәәҗәһәд, герин күүкд күн сәәhән хәәхлә, белвсн үлдхләрн, Кабардин гидг hазрас Дҗан гидг юм буулhна. Тернь ода дегтрт харhна. Тер хальмг өвгнд болхла нернго – Уулын Серкш гиҗәнә. Уулын Серкшиг авч ирәд буулһхла, арвн зурḣата-арвн долата Һалдан НорбогидгкөвүнДондукОмбанкөвүнболҗахгов.Теркөвүгхальмгуд«сахлтабаав»гидгбәәҗ (тер дегтрт эн уга). Нәәмтәднь урһсн сахл, арвн хойртаднь гиҗг деерәһүр сойлһдад һарсмн. Тиим сәәхн күн бәәҗ гиҗәнә.

Тегәд түңгиг одак хатн ирчкәд, Дунд Номин хан үкхлә, ормднь эн суух гиhәд муудхад, бийәсн hарсн көвүдәр хан кех. Тегәд, муудхад, ховлад-ховлад бәәҗ, залуhан мекләд, түүрмд орулчкна. Цаhан хаанд өгчкҗ. Җил болад, хойр җил болхла, хальмгин hазрар малын ширг гидг гем ирәд, hаң халун болад, өвсн урһлго, хальмгуд икәр түрҗ. Тииклә, тегәд (сахнда эс экллү би тасрха) көвүн соңсчкад, бичг бичҗ. Эмәл даах зун негн мɵрн үлдәд, маля даах зун негн әдл көвүн үлдсн болхла, хальмгичн хальмг кевтән һарһад өкхгов. Серкшиг һурв дәврхлә, «О, көөркм, ухан орҗ. Түрҗәнә хан. Таңһч йосан алдад, әмтн харһнҗах. Одал ухан орҗ, «Тәвчктн», – гиҗ цаас тәвхлә, Цаһан хан сулдхад, тәвчкҗ.

Тегәд, ирчкәд, баатрмудан цуглулҗ авад, йовад, дәәләд, көөҗ авч ирәд, кесг дәкҗ серкшиг дәәләд, эврәннь эцкин төрнь һар деернь батлҗ өгч, – гиҗәнә. Тиигҗ ахрар тер өвгн чиләҗәнә эн тууҗиг.

Тегәд,одакҗегиһәдбатрадавчкснцагт,дәкәдхәрүмуудхна.Одацаг,ханкөгшрҗйовна, ормднь суух Дҗанас һарсн көвүд өсч одад, арвн тав күрчксмн. Һалдм ормд хɵр күрчксн баатр, муутхлин ик бәәхләрн, йир мууһар, ода таднд баһчудт келхд, әвр мууһар муудхад оркна хаанд. Тииклә, юмн болҗахш, хәрү цаас бичәд йовулчкҗ түүрмд.

Тегәд, одак дегтрт йовна, хойрдад түүрмд орхларн, Оренбург областьд, альд, гинә, тиим-тиимәр үкч Һалдм Норбо, бичәтә бәәҗ, җил күртл. Мана өвгнә келнд болхла, хойрдад бәрәд авч одхла, серкшд алтн гиһәд, эк алх кергтә. Сүмрт авч ирәд, чирәд алхар седхлә, серкш баатрмуд цугтан алшговидн, гиҗәнә.

–Бидн әмд бәәҗ, бийәрн әдл иим сәәхн залуг алҗ чадшговидн. Үнәнтн гемнь – баһ, манд болхнь. Бидн бийәләрн әдл кү алшго гихлә, тегәд тедн күүндвр кеһәд, уулд бәәсн улс, уулын орад күрдг моддыг авч ирәд, җөөлкн моддыг авч ирәд, деернь күн суудг юм кеһәд, көлһарнь күләд, тәвәд йовулчкла.

Одак тәвн-җирн метр өөдән һарад йовҗ одхла, харһнад үкч одх. Хот бичә өгүлтн, гиҗ тәвәд йовулчксн. Арһ уга, одак баатрмуд хаанас әәһәд, харсҗ авч чадҗахш. Тегәд, дола хонад, арв хонад күцәввч. Үкчий аль угай? – гиһәд.

–Го, сууна, үкчәхш, – гиҗәнә.

–Не, яһад үкл уга бәәнә, геттн, – гиҗәнә.

Гетхлә, нег хальмг гелң, Һалдан Норбон нәәҗ, бас баатр болхгов. Гелң хувцта одад, саадгин сумнд тәвчкәд хахла, хаҗуһарнь һархла, амарн шүүрч авад, идәд, тегәд теҗәл кеһәд, үклго бәәһәд бәәҗ. Түңгинь медчкәд, гелңгиг бәрәд авчкҗ. Гелңгиг бәрәд, түүрмд суулһчкхла, күн хот өгч чадснго, гиҗәнә. Тиигхлә, тегәд харһнад, үкх деерән кɵндлң бу хар махлаг толһаһарн ɵɵдән шивәд, амарн хавлҗ авад, идәд, түңгәрн гесндән теҗәл кеһәд, тернь чилхлә, тиигәд сәәһән хәәҗ, гиҗ мини соңссн ɵвгн келҗ чиләҗәнә. Тиим-тиим һазрт, тиим гемәр үкч гиһәд.Түүрмдордгуднь,мелхарһадбәәнә,тер«сахлтбаав»гиҗнегамнүгдегтртуга.Мелсүл дегтрт бичәтә бәәнә, Джаниг хальмгуд худхлдад ирхлә, Москва тал Цаһан хан дуудад авчана. Көвүтәһинь дуудҗ авад, хойр көвүтәһинь одад, домбрч суулхгов, Кремльд авч одх.

– Нә, һазран хайҗ йовшгов, – гиҗәдгч. – Йовҗ чадшгов, би оңһцд сууҗ чадшгов, – гиҗ экнь келхгов. Тиикхлә келҗәнә:

77

–Су,кишгоноха.Сахлтбаавигтүүрмдэсйовулснболхла,иимюмүзшгобиләч,–гиһәд, түлкәд суулһад, бийснь сууҗ авад, йовҗ одсн, тенд йовад, нернь соляд, тегәд орс нер авад, тер кенә, Дондук Омбин тохм орс болад хуурсн гиһәд, эн тууҗд чигн харһдг, тер дегтрт бәәснлә чигн харһна. Зуг тер дотрк һолднь одак немәд чигн, келҗәдго биш, гиҗ тер саадгар хот ɵгдг кергәр дегтрт уга. Тиим тууҗ, Һалдм Норбин тууҗнь тер болҗана.

(КелсньБоктаевБорисВасильевич,1927җ.Көтчнрәрайон,Сарпа,хошуд.Бичҗавснь Хабунова Е.Э., Коваева Б.М.)

АВЛ ХАН, ЦЕЦН ХАН

Авл хан, Цецн хан гидг хойр хан хошуд бәәҗ хоюрн. Тегәд, зүтклдәд, хоюрн хоорндан ноолдн гихлә, Цецн хаана Һалдма гидг көвүн Авлын хаана Цаһан хойр тергн хоорнд орчкад, шатр наадсн юмнч. Эн зүткәһән кен диилнә, тер хан авч болг. Ода һазрин малын идг гиҗ болҗ ноолдсмн. Тер шатр наадар, тегәд шатрар дүрцлдәд (дамҗад) дәәлдлго һарсн.

Дәәлдҗ Авл хаанд тер дәәнд дала юмн үзгдшго бәәҗ, гиҗәнә. Яһад гихлә? Цецн хаана Һалдма гидгнь, теңгр йозурта күн бәәҗ. Дәкәд, дегтрт бичәтә йовна, Чакна Бадм өвгн тууҗдан келдг билә. Цецн хаана Һалдма, Хурмсн Теңгрин өрүни зүүдн болҗ төрҗ.

Хурмсн Теңгр гидг бурхн өрүн өрлә үрглхлә, Һалдма болҗ зүүднь үзгдсмн. Һучн хойр җилд әмд Һалдма Хальмг Таңһчдан церглсн баатр. Хурмсн Теңгр гидг бурхн һазр эргәд, әмтнд тус болад, юм заяһад йовҗ йовад, цуурхларн, өрүн унтхла, үрглхләнь, Һалдма гидг баатр болҗ зүүднднь орад, Хурмсн Теңгрин өрүни зүүднднь ḣучн ḣурвн җилд Цецн хаана Һалдма баатр болҗ дә дәәләд, даң сән юмн. Наадк баатрмуд алх, дәәлх, булах, көөх болхла, Һалдма ḣучн һурвн җилдән даң цевр гихгов, дәәлдән, ноолдан күртлән мел цугтан мел цевр болад йовдгнь Хурмсн Теңгрин зүүднднь баатр болҗ орсн юмнчн.

Хурмсн Теңгр орчлң эргәд, кишг заяҗ йовад, муурад үрглхлә, зүүднднь Һалдма гидг баатр болҗ орсн тернь. Цецн Хаанд төрсмн. Цецн-хаана Һалдма гидгтн – Хурмсн Теңгрин өрүни зүүднь, гиҗ мана хотна өвгн келдг билә. Цецн хан, Авл хан – хошуда хойр хан.

Би тиигәд таднла харһсн, хошуд уңган магтад, хойр хаана тускар келәд авчкв.

(КелсньБоктаевБорисВасильевич,1927җ.Көтчнрәрайон,Сарпа,хошуд.Бичҗавснь Хабунова Е.Э., Коваева Б.М.)

ЗОДВ ДАВА

Бааза-багш гиһәд йовҗ. Геше Ванг Янг гиһәд йовҗ. Шин мөрд, мел цугтан үнн кецү сәәхн, дегтрт бичәд чигн һарһҗ болҗана, йоста гидг зврәннь келн улсин алдр үрн тедн болҗ һарчана.

Тегәд, теднлә зерглүләд мана хошуда әңгәс, Бааза-багшас ик көвүн чигн болад бәәх, хөөнь чигн болад бәәх, нег сән билгтә манҗиг хурлас шүүһәд Зууһин Алтн деевр орулхмн гиһәд, Тɵвд орулҗ. Хɵрн җилд сурһуль сурад, дәкәд хойр җил сурх бәәҗ. Хɵрн җилдән сурад, хойр җил үлдсн цагт Төвдин хаана көвүнд харһцан гем ирҗ. Тегәд, Төвд орн-нутгин эмчнр цугтан цуглрад, хурган кеһәд келҗәнә. Энтн, одаксиг орҗ хург кехлә, одак мана хошуда көвүн бәәҗ чадлго, эднә одаксин медрләс хувацхар ишкә герин терм ирвц хойрт орад, бултчкҗ, дотрнь эцк – хан суух, гемтә көвүн бәәх, одак сурһуль сурчах манҗиг өөртхлшго болхгов.

Мана күн ишкә герин ирвц заагт орад чиңнҗ. Чиңнхлә, цугтан чик келҗәдгч, экнә шар хәлснд шар толһата цаһан өтн бәәнә, үнгиг цоолад авчкм гиҗәдгч. Цоолчкад, авн гихлә, экиг татхла, экнә хәлсн шуурад, үкч одх. Энднь эцк – хан суух, түүнәс әәһәд хәрү бөглхәр седҗ. «Ода деерән хаачкмн», – гихлә:

– Багш, би нег ам үг келнәв, – [гиҗ] манҗ хошуда босч ирҗ.

Тииклә, хан зөв өкхгов, одак көвүһән эдгәхәрүкчәх күн. [Гелңгүд] өңгәлт уга болв, хәрү хааҗана. Тер ах багшд зааһад келҗ:

78

–Өөрк кевтсн арһсна цогт үмс бәрдг чимкүриг улалһҗаһад, Тана өҗгнгт бәрхлә, Та ардан шүүрлгон бәәшголмт? Тииклә, зүүнә үзр улалһҗаһад, өтнә ард биид хатхтн, тер ардан шүүрсн цагт өтиг татад авчктн, – гиҗ хошуда [манҗ] келнә.

Одаксчн доран зүүг улалһҗаһад хатххла, өтн ардан шүүрхлә, толһан экнь арстаһан <…>, өтиг пинцетар татад, авад хайчкна. Тɵвдин хан келҗәнә:

–Йоста гидг эмч, сәәнәр сурһтн, һазраднь бүтн [цаасинь] өгәд йовултн. Теңкән угаһар шамнад, йовх деерән кел, ачлнав, – гиҗәнә.

Тииклә, мана көвүн хәрү сурһульдан саак кевтән йовад бәәхгов. Эн үлү үзлһн юмн альд болвчн, кезәнә чигн бәәсн, ода чигн бәәх, дәкәд бәәх дүнго юмн уга кевтә.

Тегәд, магтад:

–Дегдлҗ одвч, уханчн дегдлҗ, медрлтә эмч, долан үйдән эмч һарх, цааранднь чини үйд эмч гиҗ үзгдшго. Хәр, – гиһәд, сумкинь өгәд, көөһәд хәрүлҗәнә.

Хәрхдеерән,көвүһәнэдгәлгснханбәәһәбәәтл,көөҗһарһхасбиш, түүнәсдавҗсааҗлдг арһ уга. Тегәд хаалһин мөңгинь өгәд йовулна. Тегәд хойр көвүн одсн бәәҗ. Хойр көвүн йовҗ йовна. Йовад, байрта юм үзәд, әмтнд туслад, зовлң үзәд, муурад, тиигәд йовҗ, хальмгин һазртан ирҗ.

Хальмг һазрт ирхлә, нег утан һарад бәәдгч, ирхлә, шин унтрад уга һал, зуух. Зуух дотр һалунтрадуга.Тегәд,ирәдшинҗлҗәнә.ОдакЗодвдаДалугидгнертәкүнбәәҗ,одакхальмгин манҗ шинҗлҗәһәд келҗәнә:

–Акад юмн, энчн шин нүүҗ. Ода яһад нүүсн болхмб? Иим өвстә-уста һазрас, – гиһәд одак ном умшад, хәләһәд домнҗатл, хаҗудк нөкднь гүүҗ ирҗ.

–Тендмааньдевсәдбәәнә,күнсәәһәнхәәсн,үкснкүүһәноршачкад,нүүҗодснбәәдлтә,

–гиҗәнә.

–Нә, йовий, – гиһәд, өөрнь одад, хәләһәд, номан умшад, одак сурһульта, тер халхин сурһульта күн, хәләҗәһәд, доран келҗәнә нөкдтән:

–Шулун күрз хә, хамхрха күрз болвчн, авч ирәд малт, әмд күн бәәнә,– гиҗәнә. Малтад һарḣхла, саата күүкд күн. Тегәд келҗәнә хаҗудкдан:

–Энчн баатр көвүн бәәнә, һолнь атхчкҗ, эн үкчәхш, тер тәвҗәхш. Тегәд, үкч оч болад, оршачкад, йовҗ оч, һал түл.

Арһстүүһәд,авчирәд,түләд,түүндтөмрулалһдгюмнолгдшголм,әркнердгбәәснәмтн. Әрк халхг гидг кирпич әдл болҗ одсн шаврмуд, олар цуглулҗ авч ирәд, улалһна. Һал түлчкәд, һол деер одак болсн шавриг тәвәд халулчкна. Тегәд одак үкч гисн бергнә һол деернь халун шавртәвәд,авад,талданигтәвәд,нөкдньболад,ормньсоляд,халулад,авадсоляд,тиигәдбәәтл, генткн күүкд күн сергҗ оч. Одак, һарнь шатад, халад ирхлә, тәвчкҗ һолынь. Һолта зүркәр күн әмд бәәдг юмнч. Һолнь сулдхла, гемәр үксн биш, эрүл дотр киитә, дарата бәәвчн, әмтә. Тегәд, босад, әмдрәд көвүн һарна, одак нутг деер.

–Нә,йов,энтергнәормарйовад,зәңглминитускар,кел. Иимхуурггелңкүнгиһәдкел, ик сурһульта, медрлтә [гиḣәд]. Бичә суртн, әәх юмн уга, тана хотна ахлачинь авч ир, зүрктә залусинь авч ир.

Тедниг дахулад авч ирхлә:

–Мөний?

–Мөн.

–Бертн эрүлий?

–Эрүл.

–Көвүн һарсн бәәнү?

–Бәәнә.

–Тадн әмд берән медлго булчкҗт. Тегәд, эн баатр көвүнә хөвәр би Төвдәс йовһар ирҗ йовҗ, би маань үзәд, ном татад хәләхлә, әмд күн болҗ һархла, тегәд малтулад, һарһҗ авлав. Ода хәрү нутгтан ирҗ бууҗ чадҗанат, сән җирһләр җирһтн, баатр көвүн гиһәд, тиигҗ эдгәҗ өгнә.

79

Тегәд, одакиг эдгәһәд өгхлә, ода тенкән уга, шуд һазртнь, Хошуда һазрт носилкар бишң авч ирәд, өгнә. Тегәд, тер Зодв Даватн гиһәд эмч бәәҗ, кесг җилдән кү эмнәд, хурлд ах – эмч болад суусн – Зодв гидг нертә.

(КелсньБоктаевБорисВасильевич,1927җ.Көтчнрәрайон,Сарпа,хошуд.Бичҗавснь Хабунова Е.Э., Коваева Б.М.)

ХАЛЬМГИН БӨК

Кезәнәһә хальмгин толһач орсин толһач хойр хоорндан зүткәд, дә боскхар седҗ. Тегәд нег ик селвгч үгтә күн ирәд, хойр хаана хоорнд орад келҗ:

–Ода иигҗ цус аскхин ормд эн марһаһар тадн, орс улс, ик бөк улс бәәнә гиләлт, бөк күүһән авч иртн, бидн хальмгуд бөк күүһән авч ирнәвидн. Тиигәд ноолдулад, кен диилснь марһаһан авх. Дәкәд танахн чашкар дәәлддгчн, мана хальмгуд болхла, маляһар цокна. Тегәд, иим дөрлдә кехмн, – гиҗәнә.

Нә, дөрлдә кех болҗ одна. Дөрлдә кех болчкад, орсмуднь хәрҗ одна. Боксер гидг юман белднә. Хальмгуднь энд ирчкәд, шинҗч нойн гиҗ бәәҗ, шинҗлдгчн. Хальмг Таңһч эргәд, бөк кү хәг, – гиҗәнә.

Бөк күүг хәәхәс өмн, орсин хаанларн күүндтн, тер орсин бөкиг түрүләд, хәләх зөвтә. Одад, орсихн үзүлнә. Зун хɵрн кило татдг ик боксер үзәд, шинҗләд хәләчкәд ирәд, Хальмгин һазран эргәд хәләхлә, бөк улс дала. Баатр, түүнлә чаддг күн олгдсн уга, тегәд, хоосар хәрҗ йовад Бадм гидг байн күүнә хотнд таньл бәәҗ. Ирәд хончкад, хальмг әркән ууҗаһад келҗәнә:

–Би ода иим кергәр йовҗ йовлав, бөк кү хәәҗ йовлав. Олдсн уга. Бөк улс бәәнә, зуг орсла чадх күнго.

–Мана ялч бәәнә, – гиҗәнә. – Арвн долата көвүн, дегәд ик бөк күн, гиҗәнә. Нег көгшн эктә, саалин үкртә, түӊгәрн, үсәрнь теҗәл кеһәд, экән асрад бәәнә. Йоста гидг баатр гидг эн.

Тегәд герин эзн Бадмиг дахулҗ һарч одна, шинҗлҗ. Нойн җолм герин иргәр хойр көл һарад күрч ирҗ, одак баатр көвүнә. Тегәд одак киртә хойр көлиг сууһад шинҗлҗәнә. Цуг шүрүсн мөн, бөк күүнә. Тиигәд, гертнь орад, экәснь сурна:

–Тана көвүг би авад йовнав, бөк ноолдх. Диилхлә, дала марһа авч ирх, байҗҗ одх. Көвүнтн күчтә баатр бәәҗ, – гиҗәнә.

–Го, болшго, би теҗәл кеҗәсн, намаг асрҗасн һанцхн көвүн, эн танд өгәд тәвчкәд, би

яахв?

Хавтхасн һарһад, даладл алт эмгнд өмнүднь асхад өгчкҗ. Одак лавта медҗәнә, ода орс баатриг диилхнь. Тенднь, улм ик [белг] авхнь медгдҗәнә. Одак шинҗч нойон. Тегәд, көвүг авч ирәд, дасхна. Бөк ноолддг дасххар седәд сурҗана:

–Чи бөквч?

–Уй, би – бөкв, зуг күүнлә ноолдҗ чадшгов.

–Уй, кел, ямаран юм цокҗ үзлч, аль юм татад таслсн юмн угай?

–Ой, мартчкҗв! – гиҗәнә. Нидн намр нүүҗ йовтл, ачата торм темән бальчгт хальтрад, тегәд Өвдг худгт унҗ одва. Темән үзгдәд бәәхлә, күзүнәснь деес боочкад, хойр һунн царар татхла, деесн тасрад бәәлә. Тегәд би ирчкәд, худгин нег өнцгт ишкҗәhәд, толhаhаснь авад татхла, haрч ирҗ йовад, хәрү орҗ одад бәәхлә, чаңhар татад оксн, өргтә килнц хураhaд, тиигәд торм үкҗ одла, – гиҗ.

Тегәд авч ирәд, ода зааҗ өгчксн болхгов:

–Чамаг цокх, кедү цоквчн, унхларн босад йов, – гиҗәнә.

–Ноолдҗ үзәдго, ю чигн медшго, яhҗ цокхан медшго юмн, тегәд хойр кɵличн авч ирәд секхлә, негнь нәрхн хар, негнь – темән әдл ик орс. Наад бәрҗ үзтн намаг, – гиҗәнә.

–Үүнлә ю кеҗ ноолдхв, – келҗәнә.

–Ноолдад хәлә, – гиҗәнә. – Одак хальмг көвүн диилчкәд кел, – гиҗәнә. Тииклә, орс гүүҗ ирәд, одак сурhульта, яhҗ цокхан меддг күн цокад уңhaчкна. Дәкәд босч ирхләнь, дәкәд цокад, дәкәд цокад һаран ɵвдхлә, кɵләрн цокад, улан һалз кеһәд хайчкхгов. Даң босч одад бәәҗ. Хальмгин хан одак нойнас сурҗана:

80