Хуучн үгд худл уга (1)

МИНИСТЕРСТВО НАУКИ И ВЫСШЕГО ОБРАЗОВАНИЯ РОССИЙСКОЙ ФЕДЕРАЦИИ ФЕДЕРАЛЬНОЕ ГОСУДАРСТВЕННОЕ БЮДЖЕТНОЕ ОБРАЗОВАТЕЛЬНОЕ УЧРЕЖДЕНИЕ ВЫСШЕГО ОБРАЗОВАНИЯ

«КАЛМЫЦКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ ИМЕНИ Б.Б. ГОРОДОВИКОВА» ПРАВИТЕЛЬСТВО РЕСПУБЛИКИ КАЛМЫКИЯ

ХУУЧН ҮГД ХУДЛ УГА

КЕЕРИН ХУРАӉҺУ МАТЕРИАЛ

Элст ● 2018

УДК 398(470.47)(062) ББК Ш23(2=643)-4я43 И 892

Печатается по решению редакционно-издательского совета ФГБОУ ВО «Калмыцкий государственный университет им. Б.Б. Городовикова»

И 892 Хуучнүгдхудлуга.Кееринхураӊһуматериал.Истиныдревнейсловесности. Коллекция экспедиционных материалов. [Текст] / сост., автор вступительной статьи на калм. яз. Е.Э. Хабунова. – Элиста: ЗАОр «НПП «Джангар», 2018. – 399 с.

ISBN 978-5-94587-805-1 – В надзаг.: ФГБОУ ВО «КалмГУ», МНЦ «Культурное наследие монгольских народов».

В книгу включены образцы калмыцкого устного народного творчества (эпос, сказки, легенды, предания, устные истории, песни, благопожелания и т.д.), описания традиционных обрядов и ритуалов, а также другие материалы, собранные на территории Республики Калмыкия во время комплексных экспедиций (2012-2017 гг.), организованных Калмыцким государственным университетом. Зафиксированный в полевых условиях материал отражает современное состояние калмыцкой устной традиции.

Тексты публикуются с учетом диалектной особенности респондентов и локальной специфики современного калмыцкого языка.

Книга нацелена на сохранение и дальнейшее развитие родного языка, фольклора, национальных традиций калмыков. Она адресована специалистам в области калмыцкой филологии, этнологии, истории и широкому кругу читателей, интересующихся традиционной культурой калмыков.

Изданиеподготовленоврамкахреализации«Программыстратегическогоразвития ФГБОУ ВО «Калмыцкий государственный университет им. Б.Б.Городовикова» как опорного регионального вуза.

Редакционная коллегия

Пюрбеев Г.Ц. (отв. редактор) Хабунова Е.Э. (руководитель проекта)

Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А., Коваева Б.М., Менкенова К.В.

Рецензенты

доктор филологических наук Мушаев В.Н. кандидат филологических наук Лиджиев М.А.

НҮР ҮГ

Хальмг Ик Сурһуль Хальмг Таӊһчдан, хамг олн улстан түшг болх күцл тәвҗ, кесг җилмүдин туршарт олн арһ хәәҗ, ик көдлмш кеҗ бәәнә. Тиим учрас һазр-усндан түшг болҗах Иксурһульиклгидгдааврта,күндтәчинр(опорно-региональн)зүүснбәәнә.Өдрболһнкүцәҗәх олн-зүсн көдлмшин йовудт иргчдән олн улст туслх юм алдҗ болшго гиҗ санад, «хөөткән сансн – цецн» гисн өвкнрин зааврар бидн хальмг амн зокъял, кезәӊк заӊшалын туск материал цуглулҗ авад, цааснд буулһад барлҗ бәәнәвидн.

Кесг зун җилин туршарт мана өвкнр, аав-ээҗнр чееҗдән хадһлад, алтн мөӊгнәс үнтә зөөр гиҗ санад, батлад, алдл уга йовсн домг, тууль, тууҗ, дун, йөрәл, магтал, үлгүрмүд нань чигн амн үүдәврмүдт өмн үйин дамшлт, заӊ-бәрц, сүзг, гүн ухан, иткл, цецн ухан товчлгдҗ үлдәгдсмн.«Медрлдалаһасгүн,эрдмууласөндр»гидг,тиимәсөвкнринбайнзөөригирхцагин үйнрт күргх кергтә, гиҗ санҗанав.

Тиим учрас уул хальмг келнд шиңгрсн өвкнрин амн үгин зөөриг цуглулҗ авад, хальмг келнә өргҗлһнд туслх, гиҗ санад, дегтр белдҗ һарḣх күсл зүүһәд, көдлмшән эклләвидн. Тер көдлмшин ашлвр «Хуучн үгд худл уга» гидг дегтр болҗана.

Ода деерән бидн Хальмг Таӊһчд хураҗ авсн материалыг нег дегтрт багтаһад, барас һарһҗанавидн.ХөөтҗилмүдтМоӊһлд,Китдтбәәхөөрдүндстнрәсбичҗавснматериалбастус тустнь барлҗ, хойр дегтр һарһх күслтәвидн.

Амн үгин материалыг хураҗ авад, видеокамерәс цааснд буулһад, цеврләд, дигләд, барт белдх көдлмшиг Хальмг Ик сурһулин багшнр, аспирантнр, оютнр кеҗ бәәнә. Эн көдлмш Хальмг Ик сурһулин төсвәр, Хальмг Таӊһчин Толһачин, Хальмг Таӊһчин Правительствин дөӊгәр күцәгдв.

Өөрд-хальмгудын урн келнә билг, цецн ухан мөӊкинд делгрҗ йовтха!

Салаев Б.К.,

Хальмг Ик сурһулин ректор, биолог номин доктор

3

ХАЛЬМГ АМН УЛМҖЛЛ: ӨДГӘ ЦАГИН БӘӘДЛ

Хальмг амн зокъял – өөрд хальмгин сойлын ул, оюни зөөрин өргл болҗ йовснь мөн. Түүкинутхаалһдучрҗйовснхамгйовдл,дөрвнзүснмалбәрҗ,терүгәрнтеҗәлкеҗйовснбәәц, өмнк өвкнрин байн дамшлт, аав-ээҗин авц-бәрц, сүзг-йор, заң-заӊшал, эрдм-билг – цуhар амн урн үгин үүдәврмүдт шиӊгрәд, кесг зун җилин эргцд хадhлгдад, ирх үйнрт күртәгдҗ йовсмн.

Амн үгин улмҗллар үүдәгдҗ йовсн байн зөөр ном-цааснд батлгддг болад, сүл цагтан кезәңк тууль-тууҗ соӊсдг хамг улс ода телевизор, Интернет, компьютер гидг тоотсар соньмсдг болв. Эн учрас амн үгин көгҗлтд сольлтс учрҗ йовна, терүнд зөвтә чигн, буру чигн йовдл учрҗана. Нег сәнь: зәрм амн үүдәврмүд цааснд буулһад барлад йовснас көлтә дегтрмүдт шиңгрәд, сойлын зөөрт немр болҗ йовна. Хол өвкнрин цецн зөөрин зәрм амн дурсхлмуд компьютерин, Интернетин арһар нарт делкән булӊ болһнд күрч йовна.

Зуг соньсмслтас давҗ, амн үгәр келсиг оньган өгч соӊсдг, амн арһар дасч, чееҗлҗ авдг заӊшал эвдрх деерән йовна. Умшҗ чаддг, сурһульта улс амн үүдәвриг келмрчәс биш, дегтрәс дасчавадкелдг,дуулдгарһтаболсмн.Тиигвл,амнзокъялынулмҗллынһоллгчзарчмнь–чикәр соӊсдг заӊшал – эвдрәд, әмд келнә арһ-чинән алдрад, һазр-нутг болһна улмҗллын өвәрцс билрәд бәәсн йовдл ода үзҗ болхмн.

Хальмг амн зокъялын төрл зүүлин тоод ордг олн үүдәврмүд, тер дотр «Җаӊһр» баатрлг дуулвр, тууль, домг, тууҗ, дун, йөрәл, магтал, тәрн, «Яс кемәлһн», «Далн хойр худл», оньс үг, һурвнтс, үлгүр, цецн үг, хая-хая соӊсггдг болад ирв. Терүн деерән «Җаӊһр» хәәлҗәх, ут ду дуулҗах, йөрәл тәвҗәх зәрм күмс урдк цагин өвкнрин улмҗллыг күцәӊһү кевәр йовулҗахн уга. Зәрм улс хальмг амн улмҗлл унтрҗ одв, гиҗ келнә. Наадкснь кезәңк улмҗлл чинрән алдчкҗ,гинә.Болвчн,кесәәхнуулхальмгкеләрнуха-седкләнмедүлҗйовхулсодачнолн.Аав- ээҗиннь келҗ йовсиг чееҗләд авад йовсн улс альд болвчн харһна. Эн йовдлыг ном шиҗллһнә арһар шалһхин төләд, кеерин судл кеҗ күцәх болҗ һарв. Цуглулсн материал дунд хальмг амн зокъялын олн амн үүдәврмүд бәәнә.

ХальмгИксурһулиншишлӊтөсвәрХальмгкелн-бичгинболндордүзгшинҗллтиндеед сурһулинбагшнр,аспирантнр,оютнрХальмгТаӊһчину-өргнтегэргҗ,районболһндкүрч,олн күүнлә харһҗ, теднәс соньн материал бичҗ авсн болҗанавидн. Эн көдлмшиг бидн 2012 җилд экләд, 2017 җилд төгсәх күцл зүүләвидн. Болвчн, эндр өдр күртл алдсн, мартгдсн тоотс һарч ирәдбәәнә.Кееринтүүвркеҗйовхцагтанбиднзәрмулслахарһҗчадснугавидн.Болвчн,хурсн материалыг ода барт орулад, олнд күргх сана зүүһәд, ном шинҗллһнә хаалһд орулх күцл тәвҗ, дегтрт шиӊгәҗ һарһҗанавидн. Маднла харһад йовсн улсин hазр-һазрин хальмг келнә айлһиг эвдл уга дегтрт орулҗанавидн.

Дөрвлҗн хавсрлтд [] зәрм үгин цәәлһвр темдглгдсмн, үзүртә хавсрлтд <> цааснд видеокамерас эс буулһгдсн үгмүдин ормд тәвгдҗәнә, дуһу хавсрлтд ( ) немр, келмрчнрин нерусн, насн, уӊг-тохм нань чигн тоотс заагдҗана.

4

Хальмг Таӊһчд «Җаӊһр» баатрлг дуулвриг күндлҗ бәәх улс олн, зуг теднә хальмг келнь муболснучрасаңхнцагинкеләрүүдәгдснбаатрлгдуулвринаһулһтодрхаһарилдкҗмеддгарһнь татуболҗана.Тегәдчн,«Җаӊһрин»бөлгигкүццхәәлхчигн,күццсоӊсхчигнзаболдҗахмнуга. «Җаӊһрин» нег үчүкн тасрха ик нәр-нааднд, хүрм-хутярт, җаӊһрчин марһанд дуулгддг болв. Һурвад-тавад бөлг меддг җаӊһрчнр эврәннь билг-эрдмән кенд үзүлхән медҗәхн уга. Өдрин кемддуулгддгобаатрлг«Җаӊһриг»сөөдхурҗ,өрцәәтлҗаӊһрчигсоӊсдгбәәцсольгдад,дискд, флэшкд ивтрүлчксн «Җаӊһриг» дурта цагтан, машинд сууһад йовҗ йовад, өдрт көдлмшән кеҗ йовад, соӊсдг болҗ одв.

Баатрлг дуулвр (эпос) хадһлгдхин төлә хойр юмн кергтә: негнь – баатрлг дуулвриг чадмгар хәәлдг җаӊһрч, хойрдгчнь – баатрлг дуулврт дүрслгдҗәх тоотиг медҗ чаддг соӊсач бәәх зөвтә. Хальмгт ода «Җаӊһр» баатрлг дуулвр хәәлҗ бәәх 20 һар күн бәәнә. Эдн «Җаӊһриг» учр-утхинь медҗ, накуһинь һарһҗ дуулҗ чадҗана. Баатрлг дуулвриг эдн амн улмҗллын зарчм бәрҗ, ах үйин җаӊһрчас дасч, терүнә репертуар (бөлгүд) кевтинь чееҗлҗ эс авсн болвчн, эдн цуhар сән хальмг келтә, дегтрәс дасч авсн бөлгүдиг хальмгин нер туурсн Ээлән Овлан, Шавалин Даван җаӊһрчнрин айлhиг дуралһҗ дуулҗана. 1908-гч, 1940-гч, 1980-1990 җҗ. нертә җаӊһрчнрас магнитофонд бичҗ авсн дуулвр соӊсад, дегтрәс чееҗлҗ авсн бөлгүдән урдк җаӊһрчнрин айлһ дуралһад хәәлх арһ чадмһар олзлҗ чадхла, хальмг «Җаӊһр» баатрлг дуулвриг ирх үйнрт күргҗ, нарт делкән сойлд орулҗ болхмн. Тиигвл, җаӊһрчин эрдм-билгиг шин эв-арһар цааранднь делгрүлх кергтә.

Хальмг җаӊһрчнр «Җаӊһриг» чееҗлҗ дасхларн, урдк үйин җаӊһрчин бөлг эвдл уга, үгинь чигн, айсинь чигн сольл уга дуулдг бәәсмн. Өдгә цагин хальмг җаӊһрчнр эн дурм болм дүӊгәр хадһлҗана: дегтрт шиӊгрсн бөлгүдиг эдн тер кевәрнь, үгинь сольл уга чееҗлҗ авчана. Иим учрас эн җаӊhрчнр дуулҗах «Җаӊһрас» бидн дегтртән неҗәд бөлгүд орулҗанавидн.

Өдгә цагт тархагдҗах амн үүдәврмүдин тоод олна дуд зааҗ болхмн. Урд цагт дуулгдҗ йовсн зүсн-зүүл дуд кевтән хадhлгдҗ уга. Ода дуулгдҗах дууд заагт «Һалдма», «Шоно баатр», «Мазн баатр», «Цастын цаhан уул», «Дербент гидг балһсн», нань чигн эрт цагин дуд, кезәнк баатрлгдудсоӊсгдҗахмнуга.Өдгәцагтдуулгдҗахдуудынтоод«Сайгсәәхнсаарл»,«Самбрин һурвн толһаднь», «Дөрвн өнцгтә Сүмр уул», «Алта деернь һархнь», «Хар келн тоһрун» «Хаврин һурвн сарднь», «Сөм хамрта парнцс», «Манц гидг һолнь» гидг ут дуд йовна, болвчн хуучн дуд меддг дуучнр сүл цагт ховр болҗ одв. Сөӊ бәрҗ, ут ду дуулдг заӊшал мартгдад уга. Байрин нәәрт, хүрм-хутярт хальмгуд кен ахан күндләд, сөӊ өргәд, ду дуулҗана. Баһчуд нурһлҗ «Актюбин һолын усн», «Ээҗин дун» гидг татлһта дөлән уйӊһ дуд, домбрт келдг ахр дуд таасч дуулдг болв.

Домбрт келдг дуд – өвәрц шинҗтә дуд. Эн дун тосхлтарн монһлын хәрлцәтә дууна татлһтаамнүүдәвр.Дуугхойркүнбиилҗәһәд,селәд-селәддомбрчинөмнирәд,домбринчикнд дууна нег бадг дуулчкад, зааград һархла, наадкнь терүнә ормд ирәд, дууг цааранднь дуулна. Эн дууг «домбрт келдг дун» гиҗ нерәдснь цәәлһвртә. Дууна айснь ахр, амр, кезәнк хальмг ут дууна айста ирлцүлҗ болшго.

Домбрт келдг дун учр-утхарн бас өвәрц. Дууна аһулһд зовлӊта, гейүртә йовдлын тускар келгднә. Дуунас дәәнд одад, әмнәсн хаһцсн дәәчин тускар, хойр иньг-амрг ханьцҗ эс чадсна тускар, күүнә һазрт түрү-зүдү үзснә тускар медҗ болхмн. Нег өвәрц йовдл учрм цацу, терүнә тускар домбрт келдг дун һарч ирдг бәәсмн. Урд цагт домбрт келдг дууг цөөкн күн хурад, цәчигәһән эдләд, бичкн нәр кеһәд, уудьвран һарһад дуулдг бәәҗ. Ода эн дуудыг альд болвчн соӊсҗ болхмн, зуг урднь дуулгдҗ йовсн олн дуудас кесгнь мартгдад ирҗ. Ода дуулгдҗах дуд заагт нурһлҗ 1940-1960-гч җилмүдт үүдәгдсн «Матуша Санҗ», «Аакин күүкн Котуш», «Әәт майор», «Сиврин туск дун», «Түмдә Тәәхә», «Цернә Буля», нань чигн дуд дуулгдҗана.

Өдгә цагт оршҗах амн үүдәврмүдин тоод олн зүсн йөрәл йовна. Эн амн зокъялыг ик бичкн уга келдг болв. Йөрәл тәвдг саам олн: йөрәлиг хүрм-нәәрт, хол хаалһд, хальмгин сән өдрмүдин байрт, һазр ус тәклһнд, һал тәәлһнд, Цаhан Сарла, Зулла, Үр Сарла олн зүсн йөрәл тәвгднә. Ке сәәхн, у-өргн йөрәл тәвдг йөрәлчнр хальмгт одачн олн бәәнә, теднә дунд медәтнр чигн, идр наста улс, баһчуд чигн йовна. Күүнә әмдрлд учрдг хамг керг-үүлиг йөрәләр эклдг

5

заӊшал мартгдад уга. Йөрәлин ид-сидт иткдг заӊшал одачн алдрад уга, өдгә цагин әмдрлд учрҗах шин йовдлмуд бас йөрәләр батлгдна, зуг йөрәл тәвлһнә дүрмд шинрлтс зааҗ болхмн.

Урд цагт йөрәлиг медәтә, келндән билгтә күн эклҗ тәвдг бәәсмн. Йөрәлчиг хүрм-нәәрт дуудулад, деегшлүләд, элдв сәәхн йөрәлинь цуhар соӊсад, ундинь өгәд, йөрәлчин зааврар заӊүүлән күцәһәд, аштнь ачинь хәрүләд йовулдг бәәсмн. Эн йосиг хальмг хотн болһнд, өрк-бүл болһнд дигтә-даратаһар күцәҗ бәәхн уга. Эрк биш эр киистә күн түрүн йөрәл тәвдг йосн бас эвдрҗ одсн бәәнә, ода йилһл уга, насарн ах күүһәр, эс гиҗ сән хальмг келтә күүһәр йөрәл тәвүлчкнә.Зәрмдәнйөрәлинүгдәнорсүгорулад,болснбүтсәрйөрәлинтатлһтаүгкелҗәхсаам бас харһна.

Йөрәлин һол учр-утхнь ниит ормст шиңгрсмн. Йөрәл болһнд ирлцдг ниит ормс (формул) бәәдг: үлгүрнь, «кинь акҗ, көлнь шоратҗ» гидг ниит орм күн төрхлә тәвдг йөрәлд ордг, «эднь элҗ, эзнь мөнкрҗ» – өмскүл өмскллһнә йөрәлд ордг, «көнҗләр дүүрӊ көвүдтә, көшгәр дүүрӊ күүкдтә» гидг йөрәлин үг шин берд нерәддг. Эн ниит ормсиг йөрәлин седвлә ирлцүлҗ, зокъямҗла залһҗ олзх йоста юмн. Эн дүрм эвдхлә, йөрәл үүдәҗ болхш. Өдгә цагт йөрәл тәвҗәх күн болһн тер ниит ормсин дигинь олҗ, даршлтинь таарулҗ келхәр зүткҗәхш. Йөрәлин аһулһла эс ирлцҗәх, седвәрн онц ниит ормиг үгин даршлһыг дахулад келчкдг йовдл басхарһҗана.Үлгүрнь,сүлҗилмүдт«цаһанхаалһарйовҗ,алтнҗолаһанэргүлҗ»гидгхаалһин йөрәлд ордг ниит орм ямаранчн йөрәлд харһад бәәҗәнә. Ниит ормд шиңгрсн цецн ухаг, гүн цәәлһвриг төртән авл уга йөрәлд орулҗ келҗәхиг эн үлгүр герчлҗәнә. Тиим йөрәл тәвҗәх улс кесг зун җилин туршарт болвсрлгдҗ йовсн ниит ормд товчлгдсн гүн ухаг төртән авч бәәхн уга. Тер бийнь хальмгуд йөрәлин үгд иткдг йосан гееһәд уга, неҗәд-хошад йөрәл чееҗлҗ авхар седҗ бәәхиг үзҗ болхмн.

Кемәлһн – өөрд хальмгин амн үгин үүдәлтин нег өвәрц зокъял. «Кемәх» гисн цәәлһҗ келх, урн үгин урлг шинҗәр чимҗ, дүрслҗ келх гисн учрта үг болҗана. «Яс кемәлһнд» хөөнә хөөтнурһнаяснкемәлгднә.Хөөнәхөрндөрвдгчнурһнахөөтбийдурһсн,хөврцггидгяснадеед бийд бүрдгсн ар хар ясна аран болһна шинҗинь нәрн кевәр шинҗлҗ, нәәһинь олҗ, недринь нигтрүлҗ келсн магталмудас «Яс кемәлһн» тогтна.

«Яс кемәлһн» ик эрт үүдсн амн зокъял гиҗ келҗ болх. Мана өвкнр аӊ-шову аӊнҗ, терүгәрн теҗәл кеҗ йовсн цагин герч болҗах, бөөһин шаҗнд шүтҗ, һазр-усна сәкүснд нәәлҗ, һазр усан тәкҗ йовсиг зааҗах тоотс «Яс кемәлһнд» тодрха батлгдҗ.

Кезәнә күүкнд зәӊг орулҗ ирсн күүг эс гиҗ хүрм толһалҗ ирсн залуг шалһҗ, олн зүсн марһа кедг бәәсмн. Тер тоод нәрн шинҗ кемәлһдг нурһна шинҗ хойр ордг бәәсмн. Тегәдчн кемәлһн–икзууданхүрмболснцаглакелдгүг.Өдгәцагт«хөрндөрвнәхөөтбийдурһсн,хөврцг яснаөмнбийдурһснархарясиг»концертд,келмрчнринмарһанд,сурһульсурчахкөвүд-күүкд, баһчуд кемәдг болв.

Яс кемәдг хуучн заӊшал мартгдад угаг мана бичҗ авсн материал батлҗана.

Хальмг күн үгиннь цөөһәр, утхиннь нигтәр келхдән дурта болдг. Тер учрар чигн ахрар товчлад,гүнухан-тоолвртаһаркелчкснүголнбәәнә.Урдкцагинзаӊшалын,заӊ-үүлингүнучр- утхинь медүлҗәх, недринь илдкҗ цәәлһҗәх материал бас эн дегтрт орсн бәәнә.

Заӊ-үүл күцәхләрн, мана урдкс орчлӊгин, йиртмҗин бәәдлд ик оньг тусхадг бәәсиг эн материалас үзҗ болхмн. Зул, Цаһан Сар, Үр Сар, Мәәдрин эргц, һал тәәдг сар, нань чигн чинртә өдрмүдт ямаран керг, заӊ-үүл күцәгддгиг, Бурхндан шүтх, сүзгч седклән бузрдл уга йовхин төләд ямр үүл күцәдг, ямр учрта үг келгддг бәәсиг темдглҗәх материалд бидн шишлӊ оньг тусхаҗ йовувидн.

Өдр бүрин кемҗәнд гер дотран ю күцәх, юунас цеерлх, ирсн гиичән яһҗ тосч авх, яһҗ хаалһднь орулх, нань чигн күүнә әмдрлд туста тоот бичҗ авад барлҗанавидн. Өөрд-хальмг улс кезәдчигнэврәнньөвәрцзаӊшаларннартделкәнкелн-улсасйилһрҗйовсмн.Заӊшалболҗахнь

– күүнә әмдрл, эдл-аху, ниигмин хәрлцән, үндсни сойл, шаҗн, эрт цагин үзл туст тогтсн медән, олна санан седклд хадhлгдад, үйәс үйд дамҗн улмҗлгдад, йоснд хүврәд, эвдрл уга, шишлӊ дүрмәр күцәгддг үүл гиҗ келх кергтә.

6

Товчлхла, өдгә цагт хальмгуд амн зокъял чинрән гееһәд уга, «Җаӊһр» баатрлг дуулвр хәәлҗәх, кезәнк ду дуулҗах, аӊхн цагин заӊ-үүл күцәҗ йөрәл тәвҗәх улс одачн олн. Хальмг Таӊһчд үндсни сойл тасрад уга, цааранднь көгҗҗ йовна, зуг хуучн амн үүдәврмүд өдгә цагин бәәдллә ирлцүлгдҗ олзлгдҗана.

Урдксин оюни сойлын, амн үгин зөөрин, өвкнрин цецн ухана герч болҗах тоотсиг цуглулҗ авад, дегтр һарһх кергтә гисн шиидвр һарһад, мөӊгәр демнәд, сүв-селвгәрн хувалцсн Хальмг Ик Сурһулин һардач Бадма Катинович Салаевд ханлтан өргҗәнәвидн.

Кееринтүүвринкөдлмштдөӊболснхамгулст:ХальмгТаӊһчинһардачнрт,хальмгкелнә багшнрт, райодын, селәдин ахлачнрт – цугтаднь әрүн цаһан седкләрн йөрәлән тальвҗанавидн. Аав-ээҗәсн әмдднь магнитофонд бичҗ авад, гертән хадһлҗасн материалан экспедицин кемд маднд белглсн улст күндлгч седклән медүлҗәнәвидн. Тиим материалас зуг зәрмнь ода деерән эн дегтрт орҗана.

Эндегтртолнкүүнәнердзаагдснбәәнә.Эднәскесгньодачнэрүл-менд,амр-тавтайовна. Цугтаднь үнн цаһан седкләрн ханлт өргҗ бәәнәвидн, зәрмнь сәәһән хәәһәд, төрлән төрәд йовҗ одсн бәәнә, эднә санлд сөгдҗ бәәнәвидн.

Эн дегтриг бидн Хальмг Таңһчин хамг баһчудт нерәдҗ, эднә әмдрлд урдксин оюни зөөр туслхиг дурдҗ барлҗанавидн. Дутсиг, алдрсиг хөөннь немәд, кеерин хамг материалыг орс келнд орчулх көдлмшиг цааранднь күцәх санатавидн.

Дегтриг ясад, үнләд, барт белдлһнә кергт тусан күргсн нертә номт, филолог номин доктор Г.Ц.Пюрбеевд үнн цаһан седкләсн ханлт өргҗәнәвидн.

Уул хальмг келнд чимҗ үлдәсн өвкнрин амн үгин зөөриг тавн җилдән селәдәр йовҗ хураҗ авсн Хальмг келн-бичгин болн дорд үзг шинҗллтин деед сурһульд көдлҗ йовсн, одачн көдлҗәх багшнрт: Гедеева Д.Б., Лиджиев М.А., Лиджиева Л.А., Коваева Б.М., Кулешова Д.О., МенкеноваК.В.,УбушиеваБ.Э.,ЦеденоваС.Н.,ЭдлееваК.А.,ЭльбиковаБ.В.эднд,видеокамерт хавлгдсн материалыг цааснд буулһлһна көдлмшт орлцсн улст: Гедеева Д.Б., Лиджиев М.А., Лиджиева Л.А., Коваева Б.М., Манджиева И.С., Менкенова К.В., Салыкова В.В., Убушиева Б.Э., Шурунгова Б.А. – эднд ханлтан өргҗ, кезәд чигн хальмг келән күндлҗ, делгрүлҗ йовхиг дурдҗ йөрәҗәнәв. Багшнран дахад, кеерин материал хураҗ йовсн шевнрән: Бамао Дайцзи (Бееҗин, Китд), Босхомджиев М.В., Горохова Т.С. (Якутск балhсн), Джалсанов О.В., Мушаев Э.В., Надбитов Ц.А., Шорваев Ф.С., Цебекова Н.Н. – эдниг өвкнрин оюни зөөриг насни турш хадһлх зүткмҗтә йовхиг йөрәҗәнәв.

Олн әмтнә хаалһ өргн болдг, тиим учрас оларн хурҗ, ухаһан негдүлҗ, өвкнрин цецн ухаг ирх үйнрт күргҗ болх!

Хабунова Е.Э.,

Хальмг Ик сурһулин профессор, филолог номин доктор

7

ХАЛЬМГ «ҖАҢҺР» БААТРЛГ ДУУЛВР

ОРШЛ

Эрднин экн цагт һаргсн, Эн олн бурхдын шаҗн делгрх цагт һаргсн, Тәк Зула хаани үлдл, Таңсг Бумб хаани ач, Үзң алдр хаани көвүн Үйин өнчн Җаңһр билә.

Эркн хө мөстәдән Догшн маңһст нутган дәәлүлҗ, Өнчн бийәр үлдсн; Һун оргч насндан,

Арвн [һурвн] бәәрин ам эвдҗ, [Арнзл Зеердиннь үрә цагт, Көл өргҗ мордгсн, Һурвн ик бәәрин ам эвдгсн,]

Һульҗң ик маңһс хааг номдан орулсн, Дөн оргч насндан, Дөрвн ик бәәрин ам эвдҗ,

Дөрдн ик шар маңһс хааг номдан орулсн, Эркн тавн наста цагтан, Тәкин тавн шулм хааг Кел бәрҗл, номдан орулҗл.

Тер тавн наста цагтан, Бөк Мөңгн Шигшрһд бәргдҗл, Олзлгдгсн болдг мөн.

Зурһа оргч настадан Зурһан бәәрин ам эвдҗл, Зун җидин үзүр хуһлҗл, Зург болсн бәәшӊдән

Күңкән Алтн Чееҗиг орулҗл, Әңгин олн баатрмудтан Баруни ахлач болһсн мөн.

Долатадан дордын долан ориг дорацулҗ, Дуута Җаңһр нерән дуудулгсн.

Арнзл Зеердиннь хурдн цагт, Алтн бәәрин шар-цоохр армнь хурц цагт, [Эврә бийиннь баһ-дүүвр цагтан,] Түвин дөрвн хаани күүк[д] һoлад,

Төвшүн дөчн йисн нойни күүк[д] һолад, Нарн һарх үд хойран хоорнд бәәдг Ном Төгс хаани күүк залгсн болдг. Күлгүдин хурдн хамгиг цуглулгсн, Арслңгудын чиирг хамгиг цуглулгсн, Дөрвн талан Дөчн хаани нутг номдан орулсн,

Үкл уга мөңкин орта, Үрглҗд хөрн тавн насна дүрәр бәәдг, Үвл уга хаврин кевәр,

8

Зун уга намраһар бәәдг, Халх халун угаһар, Даарх киитн yгaһap, Сер-сер гисн салькта, Бүр-бүр гисн хурта Бумбин орн болна. Таңсг богдын Тавн сай алвтнь Тавн сара һазртнь

Әрә багтмар бүүрлгсн бәәдг. Өл Маңхн Цаһан уулнь Һазр теңгр хойрин киисн болад, Өрүн һарх шар нарни көл дор Маңхаһад бәәдг, гинә.

Өргн Шартг гидг далань Өрү-сөрү хойр урсхултал,

Өңгтә бадмин герл һарад бәәдг, гинә. Эзн Җаңһр эврән бийнь уудг Киитн хар Домб гидг һолнь Үвл зун уга урсхулта, Үрглҗ һадр эргән балвлн Бульглсн бәәдг.

Шатр болсн бумблвнь эврән босгсн, Шаран дөрвн төрән һap деерән авгсн, Шар нарн доркан эзлгсн, Эзн нойн Җаӊһр гих нерән

Ик хол һазртнь тархагсн бәәдг мөн. Эркн Бумбин Цаһан өргә дотран, Шаран зурһан миңһн Арвн хойр баатрнь Сууһад күүндгсн үгнь эн:

–Эзн нойн Җаңһртан Эн нарн дор уга Бәәшң бәрүлий! – гисн, Дөрвн тивиннь

Дөчн хойр xaaһан цуглулҗ ирәд,

–Ямр дүңгә һазрт бәрий? – гиҗ зөвчлҗ күүндгсн.

–Нарн һархин ар бий тал,

Һәрвд ик шилин омрун тал, Арта арвн хойр далан цутхлңд, Бумб дала гидг далан көвәд, Өл Маңхн Цаһан уулын Барун өргн дор, Талван цаһан ташуд,

Тавн зун һалвр зандн уласни сүүдр Дахулый, – гиҗ күүндсн болна. Дөрвн тивин дөчн хойр хань Зурһан миңһн арвн хойр Урчудан дахулҗ ирәд, Сарин сәәһинь секәд, Өдрин сәәһинь ончлад,

9

Шурар девсүр тәвәд, Сувсар термләд, Өмн бийинь Өл буһин сояһар Шахн термлгсн, Ар бийинь

Арслңгин соя һарһн Шахн термлгсн бәәнә. Ирсн йирн йисн җилә юмиг Тууҗҗ келдг,

Ирәд уга йирн йисн җилә юмиг Тааҗ келдг Байн Күңкән Алтн Чееҗнь һарад,

Күңкнҗ бәәһәд келҗәнә:

– Оһтрһуд күргәд бәрхлә, Ик дурн болх.

Эзн нойн Җаңһрт Сән болх уга,

Оһтрһуһас һуру дутуһар Бәртн! – гиҗ бәәнә. Шарин зурһан миңһн Арвн хойр урчуднь Шагтан күрәд ээрлдәд, Тал дундаһурнь татурдад, Тавн ик шана һарһад, Һарх талк бийинь Һаҗг шиләр өңглгсн, Орх талк бийинь Усн шиләр өңглгсн. Дотад дөрвн өнцгинь

Догшн болдар товчлгсн, Дуута Җаңһрин арвн давхр, Йисн өңг алтн Торлг бәәшң Дөрвн талан

Дөчн йисн җилә хортн, дәәсиг Дарн, талван дүңгәһәд бәәв. Дугту дотран бәәхләрн, Долвң сарин герлтә, Дугтуһасн һархларн, Долан нарни герлтә Алтн баран шар цоохр тугиг Өмн бийднь хатхгсн бәәдг. Тер бөкнән эзлсн Эзн нойн Җаңһрнь Дөчн дөрвн көлтә

Дүңгһр сәәхн ширә деерән Дүүрӊ һарх арвн тавни сар мет Мандлад суудг.

Харадан җивр сахлан иләд, Эңгин олн бодӊгудтан

10