Хуучн үгд худл уга (1)

Миңһн нег җилә алв өгч, Оруд нутг болтха», – гилә. «Дән болад бәәнәв гихлә,

Хар цоохр тугинь шуучн хавтхлҗ, Нәәмн түмн хар һалзн агтынь

Нанд күргҗ ир!» гисн зәрлгтә билә», – гив. Зүн бийән ахлҗ суусн Одн Цаһан гидг баатр, Бийән ораҗ бүслҗ суусн

Хар болд ханҗалыг суһ татад, «Үүнәс иим үг соңсхин ормд Худрнав!» – гиҗ келн босв.

Зан тәәҗ хан: «Маңһдур чи чигн Мини зарцд йовад,

Күүнд эдү дүңгә үг келхич! Хан күүнә элчлм эн.

Хәрнь, амн сән үгинь соңстн!» – гив. Одн Цаһан хәрү сууһад:

Җаңһрад Арслңгин Арг Улан Хоңһр Гидг баатр бәәнә гилү?

Нанд дорхнь ямр күчтә тер?» – гив. Һозасн сокньг, Арг Улан Хоңһрлам Бийән теңцүлдг Юн гидг күмбч?

Терчн бум хөөнд довтлсн Бумин улан чолун мет, Түмн хөөнд довтлгсн Түүкә улан чон;

Дегц бум җидин үзүр чичв гиҗ, Һанц көлән дәәвлдг уга болдг; Хәрүд цергин ард, Йовуд цергин өмн йовдг, Далн негн бум цергин Өңгвч болдг юмн.

Түүнлә бийән теңцүлдг Эргү юмч!» – гин, Һуян ташн, Һолһаһан хаһртл инәв. Барун талас

Күчтә Һунн Хар бодң келв: «Җаңһрин нутгт Күнд Һарта Савр гидг Баатр бәәнә гидг,

Нанд дорхнь ямаран залув тер?» – гив. Бульңһрин Догшн Хар Санл Барун талнь хәлән инәһәд келв: «Хәәмнь! Терчн Сарва баһ наснднь Сән болх гиҗ Сай өркәр авсн

21

Күрң Һалзн күлгтә Күмни начн Күнд Һарта Саврла Бийән теңцүлдг

Эргү чамд юн гихв!» – гив. Бас дарунь зүн талас Одн Харһа гидг баатр сурв:

«Җаңһрад Догшн Хар Санл гидг Баатр бәәнә, гилә.

Тер нанд дорхнь ямаран күмб?» – гив. «Ха-ха!» – гиҗ инән, – «Хәәнр минь! Мини келсәр болхла, Танд ик чидвр болх билә»:

«Үүнәсн һарад, хар цоохр тугитн Шуучад хавтхлад, Найн һолын экни шуура хазгсн Нәәмн җова адунастн

Нәәмн түмн хар һалзн агтыг авч һархла, Ардасм сай күцҗ мордхт; Түрүн салҗ ирситн Цокҗ уңһаһад һанзлһхла,

Бульңһрин Догшн Хар Санл гиҗ, Тер цагт медтн!» – гив.

Дегц түмн цаһан бодң Энд тендәснь үүмлдәд дәврсн бийнь

Гүзән Гүмбин өгсн хар болд ханҗалынь Суһ тач авад худрлдв; Үклдҗ бәәһәд, үкс гиһәд, Арвн дөрвн үүдиг татн һарад, Хар цоохр тугинь шуучҗ авад, Хавтхлад, Буурл Һалзнарн

Шар алтн тагтарнь дүүгҗ һарад, Найн һолын экнь шуура хазгсн Нәәмн җова адунаснь Нәәмн түмн хар һалзн адуһинь Нарн һарх үзгән темцүләд, Элдәд һарв.

Ке шар цоохр олнцгин захд Дуута долан миңһ дарад, Дун уга нәәмн миңһ дарад, Эңгин мөрн нег эргтл Эвтә сәәхн Буурл Дола нәәм эргәд, Нег юм салһл уга йовна.

Агт тооснасн үргн гүүһәд, Тоормасн җигшн гүүһәд, Ишкәд одсн һазрнь Ик зам хаалһ болад

Дел, сүүләснь биив, ятхин дун һарад, Деернь һарсн тооснь Оһтрһуд күрң цоонглад,

22

Тер маңһсин ориг Таг дарад йовна. Зан тәәҗ хан

Уулын чигә оһтр Шар Цоохран тохулад, Түмн бодңган сай күцгсн цергтәһән Дахулад мордв.

Өдриг өдр гил уга, Сөөг сө гил уга гүүлгәд, Долан долан Дөчн йисн хонгт гүүлгәд,

Һал үдин алднд дегц күцәд ирв. Одн Цаһан баатр Зан тәәҗ хаани

Зүн дөрәднь мөргн келв: «Тавгинтн шүүснд күртҗ, Көлстә ховцитн* өмсч йовлав; Эдү дүңгә үүлд Би түрүлҗ күрнәв! – гиһәд, Әәв балтан суһлад,

Заянь хурдн хоңһрарн Тасрад һарад ирв. Санл үзҗ таняд йовтл, Босн ишклн цокв.

Ар далднь шахн төдглгсн Далн хойр хар болд төдг Тас цокад, Хар махнднь әәв балт шигдәд,

Дөрвн хонгт Буурл Һалзн деернь Ухан уга йовулв.

Алс улван хормаһас шүүрәд авад. Хольвлн гисн бийнь, Эвтә сәәхн Буурлнь, Өвдгинь дахн эргҗ өгәд, Хольвдулл уга дөрвн хонгт Ухан ортл торһв.

Алтн җолаһан деегш авад, Алдр богдыннь сәкүснд зальврн, Әәв балтан авад эргҗ ирәд, Одн Цаһаниг цокад,

Хаңһа нәәмн сееринь мөлт цокад, Күдр хар хавсинь кү цокад, Таңһл билгинь тасрад, Тавн ухань тарад, Эргд хар нүдни җитх тасрад, Элвг сәәхн хоңһриннь Дел теврүләд окв;

Алвс улван хормаһаснь шүүрәд, Эмәлин бүүрг деер күм дарад, Дөш болсн сәәр деернь Дөрвн хар савринь Тәкл болһҗ күләд һанзһлв;

23

Хурдн хоңһрин эмәлинь Элкн дорнь орулад, Агт дотран авад, көөһәд һарв;

Эгц һорвн сара һазрт көөлдәд, Одн Харһа баатр күцәд ирв. Ардан хәлән:

«Өмннь цокулад Үкн эс гилүв?» – гиһәд, Эрглдҗ йовад,

Эвтә Буурлар [дәврүләд] цокҗ уңһаһад, Мөринь агт дундан орулад һарв.

Зан тәәҗ хан бийнь уурлад, Уулын чинән оһтр Шар Цоохрарн Дәврәд күцҗ ирәд, Буурлын найн нәәмн алд Бамбан сүүләснь шүүрәд авб. Сай күцгсн церг дундан авад,

«Үүниг бәртн!» – гиһәд, тәвәд окв. Санлын ардас Тавн миңһн җид дегц чичв. Буурлын омрунд

Бас тавн миңһн җид дегц чичв. Санл адг арань зууньрад, Арвн хойр сүрәнь Амн өөднь деврәд,

Алдр Җаңһриннь ура дуудад Хәәкрсн дуунд Буурл Һалзн

Доргшан түмн нәәмн миңһ Бухн цегләд, Деегшән түмн нәәмн миңһ Бухн цегләд оркснд,

Омрунднь бәәсн тавн миңһн җид Дегц хуһ татад һарв.

Санлын ард далд шигдгсн Тавн миңһн җид Бас хуһ тусад алдрад одв. Эвтә сәәәхн Буурларн Агтан көөһәд һарв. Арднь «Күчтә хаани элч

Мөн кевтә болна!» – гиҗ, Хәлән шинҗләд үлдв. Һаң халун салькн ик болад, Амнд усн олдл уга, Буурл Һалзнь Керлкәднь өөкн уга болад,

Кемлкәднь чимгн уга болад, Дөрвн көлән цахлад, Беткин толһа өмкәд киисв. Бун киисәд,

24

Аршан хар нольмсан цацад, Дөрвн хар савринь теврн, Уульн келн бәәнә:

«Ара харһулх өвсн уга, Ам зәәлх усн уга һазрт, Аһу ик дәәсн дунд

Намаг һанц бийм хайдгчнь юмб? Цок һанц һатлһн, Цоклһн Цаһан уул хойрт Күргәд хайхнчн!

Икәр тәвхнь, Өдрә һазрлм! Баһар тәвхнь, Үдә һазрлм! – гиҗ, Уйдн, уульн келв.

Зурһан тө чикән хәәчләд, «Наар, деерм морд!» – гив. Мордад, өрүн нарнла һарад, Асхн нарнла Цоклһн Цаһан уулын белд ирәд,

Дөрвн көлән цахлад киисв. Уулын беләр Нәәмн түмн хар һалзн агтан Тальвад окв; Һанзһдан бәәсн

Одн Цаһаниг шивҗ окад, Буурлан үүрәд, Уулын ора деер һарад, Нүкнд Буурлан дүрәд,

Хәрү һарад дәәнлә халцв; Долан хонгт халцад окв. Күүкн цаһан мирдән Күзүнәсн авад, Маңна деерән тәвәд,

Нарн һарх үзгән хәләһәд, Аршан хар нольмсан цацн, Алдр нойн богдан дуудн уульв. «Байн Күңкән Алтн Чееҗнь Ода күртл юңгад эс әәлддг Юмб?» – гиҗ санн, бас уульв. Богд Җаңһрин өргәд Буйнт Күңкән Алтн Чееҗнь

Дуңһра күцгсн бодңгуд дунднь Дуудн соңсхн келн бәәнә: «Хәр һазрт һарсн Аля бирмтн һазрин захд ирәд,

Әм арһлҗ бәәнә», – гив. Тер үгиг соңсад, Амр сәәхн җирһл болҗ бәәсн Шаран зурһан миңһн Арвн хойр баатрнь

25

Хашр мөңгн үүднд Багтл уга һарад, Күлгүдән тохулв. Богд Җаңһрин

Бумблван Арнзл Зеердинь Бас тохв.

Баатр Бумбан шар цоохр туган авад, Өмн бийднь Бор Маңна мордв. Алдр Җаңһрнь Арнзл Зеердән көлглҗ һархла,

Арднь шаран зурһан миңһн Арвн хойр баатрнь дегц дахв. Элвг сәәхн хурдарнь һарад йовхла, Күүкн Күрң Һалзнта Күнд Һарта Савр

Күрңгин җолад күч күрч ядад, Көндлңнҗ ирәд, Җаңһрин зүн дөрәд мөргн «Цоклһна Цаһан уул күртл Урлда тәвхиг Хәәрн болтн», – гив.

«Зөв», – гив. Күрл мөңгн дөрә Көндрхин чигт

Күрң Һалзн күлг тасрха Тавн берә һазрт өмн һарв; Нәрхн улан тоосн Оһтрһуд хадад аашхинь Санл нойн үзв.

«Мөн эн Күнд Һарта Саврин

Күрңгин тоосн!» – гиҗ таняд, Келҗәнә:

«Эн дәәһән дарад хәрхләрн, Арзин сүүрд, «Цоклһна Цаһан уулд, Цок һанц һатлһнд Әм арһлҗ бәәсн бийичн

Би түрүлҗ күрч һанцар авлав!» – гиҗ, Нанд өлкәднү бишүв эн! – гиҗ санад, Буурлан һарһҗ авад, Дәәнд орв.

Тавн миңһн маңһсин толһаг Ташр-ташр цокад өсргәд йовв. Күнд Һарта Саврнь Күрң Һалзнарн дүүгәд күрәд ирв. «Санл минь, наарич!

Ү-хәәһән һарһий, Цаадк хөөнчн хар одна болһнач?» Хойр иньг баатр

Күлгүдәсн бууһад, теврлдәд уульлдв.

26

Тиигҗ бәәтл, Шаран зурһан миңһн

Арвн хойр бийәр шәргҗ ирәд, Сай күцгсн цергиг дәврәд орв. Эгц долан долан Дөчн йисн хонгт бәәр болад, Түмн цаһан бодңгинь Тус-тустнь күләд окв.

Алдр нойн Җаңһр Арман тач авад,

Сай күцгсн церг дундан йовсн Зан тәәҗ хаана бийүр дәврәд, Армдад, шаран зурһан миңһн Арвн хойр дундан авад ирв.

Күнд Һарта Саврнь Күрңгәрн ирәд, Барун халхднь

Бамбан улан тамһан дарад, Миңһн нег җилә алван өгх болһад, Җаңһрин көлд һурв мөргүләд, Андһаринь авб.

«Үүнәсн хәрәд, Үчүкн төвин хаана көвүг

Эркән биш тәв!» – гиһәд закв. Элвг шаран зурһан миңһн Арвн хойр бийәрн Шәргҗ мордад, Бумбан оран темцәд, Өдриг өдр гил уга, Сөөг сө гил уга йовад,

Өндр шар цоохр бәәшңгин Хашр мөңгн үүднд ирҗ буув. Алр нойн Җаңһрнь Арвн хойр сәәһәр дөңнүлҗ, Алтн бәәшң дундан Дөчн дөрвн көлтә Дүүвр мөңгн ширә деер

Дүүрн һарх арвн тавни сар мет Мандлн суув.

Эмнг гүүдин үсн, Элвг арзин сүүр болад, Өмнкәсн үлү,

Хөөтнәсн үлү ик җирһлтә болад суув.

(«Җаӊһр» хәәлснь Нандышев Дорджи Бадмаевич, 1957 җ., Көтчнрә район, Көтчнр. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э.)

ӘӘХ ДОГШН МАҢНА ХААГ ДОРАЦУЛСН БӨЛГ

Шаран зурһан миңһн Арвн хойр баатр Алдр богд эзн Җаңһрин

27

Өндр шар цоохр бәәшңд Долан дуңһра күцәд, Арзин сүүрд суугсн цагт Нарни үдин ар бийәс Нәрхн зеерд мөртә Нәрн Улан гидг баатр Алтн баран шар цоохр Тугин өөр ирҗ буув; Болдын сәәһәр боһчад, Төмрин сәәһәр төдглҗ, Шуһл мөңгн цолвриг Суңһад, гүн алхлад, Хашр мөңгн үүдиг татад, Тавн миңһн хоңхинь Җиңнүләд орад ирв; Алтн торлг бәәшңд Элвг долан дуңһран Барун бийднь, дунднь Ирҗ суув; Дүүвр хар арзаснь

Машин улан хальң болтлан уув; Богд Җаңһр Ома цаһан үмснь Үрүдс гиҗ халад,

Шаран зурһан миңһн Арвн хойр бийәрн

Булалдҗ күүндҗ бәәсн цагла, Барун талас Нәрн Улан баатр босҗ ирәд,

Нәгр алтн ширән өмн бийәһүр Наар-цаар хойр йовҗ бәәһәд: «Алдр богд Җаңһр, Тани зергд келгч мини,

Мана Арг Манзин Буурлта Әәх Догшн Маңна хаани зәрлг билә: «Әәл дундан уннав би, Амр гихинь соңсув.

Арнзл Зеердән өгтхә», гилә; «Аһ Шавдл хатн – Хан күүнә күүкн гихиг соңсув, Аһиннь һарт ус келгнәв, Өгтхә», гилә.

«Мааҗмин шар дольганас дүңгһр, Мандлн һарх нарн мет Орчлңгин Сәәхн Миңъян, гинә, Хәрәс гиич ирхлә, Эркн сән сөңчән кенәв, Өгтхә», гилә.

«Санлын Буурл Һалзн күлгиг Эвтә гиҗ соңсув, Адуни манад кергтә,

28

Өгтхә» гилә; Арслңгин Арг Улан Хоңһриг

Әркин сүүрд шаарһл гихинь соңсув, Түгәрнь чигн аху кехшв, Хәрин ик һазрт Зардг зарцан кенәв, Өгтхә», гилә.

«Эн тавн юмиг Эс өгдг юмн болхла,

Эсрң үр сарин нәәмн шин өдрәс Давулдг юмн болхла, Арвн һорвн бум цергәр оч, Бумб дала гидг Далаһичн ширгәһәд, Бурхн шаҗнасчн

Хаһцулнав гилә», – гиҗ келв. Шаран зурһан миңһн Арвн хойр бий Келтә күмн Ду һарл уга бәәв.

Эзн богд Җаңһр зәрлг болв: «Өгхлә яһна гилт, Өгл уга бәәхлә, Яһна гилт» – гиҗ,

Күңкән Алтн Чееҗәс сурв. Хәрү келн бәәнә:

«Йир болну, угай гиҗәнәв, Эцк хаантн хөртәдән, Хар мөрни долатад,

Арг Манзин Буурл үрә цагт, Әәх Догшн Маңна хан долата цагт Догшн ик бәәр бәрлгдсн билә. Эцкинтн Хар мөрн Әрә совшлһта һарла.

Үзң алдр хаана бийнь Һорвн зун шавта Әрә һарсн билә. Арг Манзин Буурлнь Әрә тавлһта,

Догшн Маңна хан бийнь Үзң алдрт дорхнь арһта һарла; Тана эцктн танд дорхнь Хойр холван үлү армч билә. Тер бийнь Әм арһлҗ, Әрә һарла.

Та ода чадну, угайт гиҗ Саннав», – гинә.

Арг Улан Хоңһрнь келн бәәнә Зүн бийәс:

«Алдр богд Җаңһр,

29

Сурулсинь өгий гисн үг билтәл?» – гив. Хәр һазрт оч, Арһсн, түләнә күн болҗ заргдхин ормд, Әгр хар булгин көвәд

Ааһ цусан асхлцнав! – гив. «Сурулсн үгин хәрү өгтн, Эрт хәрнәв»,– гиҗәнә.

Нәрн Улан баатр. Эзн нойн богд Җаңһр: «Сурулсинь өгнәв,

Шавдл хатнд зөв келтхә; Миңъян, Буурл Һалзн, Арнзл Зеерд – Эн һорвн юмиг йовулнав; Күчтә маңһс Хоңһриг Йовулҗ болш уга,

Эврән бийснь ирәд автха», – [гинә]. Нәрн Улан баатр мордад һарв. Эзн богд Җаңһр Хоңһрт цухл аңхрад:

«Мини зөв гисиг Чи юңгад буру гинәч? Арвн хойр бодң,

Үүг бәрәд күлҗ өгтн!» – гив. Арвн негнь андһаран өгәд, «Күлнәв бидн», – гив.

Арвн хойрдгч Санл: «Би өгшв!

Шавин амар кедгсн Шалдг арвн хойр бидн

Әм негдҗ, андһаран авлцлав бидн, Арвн хойр күн Хоңһриг бәрәд авад ирхүв бидн, Муурад ирхләрн,

Хоңһр мадниг дуудн уульх, Тиигхлә, тер андһар авлцсан санад, Өөрән бәәсн арвн негн бодңгиг Эн шар бәәшңгин Ора деегүр шивхүв.

Үүнән дарҗ чадш угав!» гиҗәнә. Тиигхлә арвн негн бодңнь:

«Бидн чигн чадш угавидн» – гиһәд, Тарад босв.

Хоңһриг Санл дахулад, «Орһдулд түрүлҗ һар! – гив. Оцл Көк Һалзнан тохад, Мордад йовад одв.

Һорвн дола хонсн хөөн Орчлңгин Сәәхн Миңъян Алтн Шарһан унад, Арнзл Зеерд, Буурл Һалзн Хойриг көтлҗ авад һарв;

30