41

·спектральное разрешение;

·ширина полосы сканирования;

·периодичность съемки.

Пространственное разрешение определяет максимально возможную точность выделения границ объектов — отдельных участков сельскохозяйственного назначения, а также точность отображения их площадей. Чем выше пространственное разрешение используемых снимков, тем более точные геометрические характеристики могут быть получены на основе их дешифрирования. Но в то же время тем более жесткие требования выдвигаются к точности геопривязки, вплоть до необходимости проведения ортокоррекции исходных данных. Так, ортотрансформация высокодетальных материалов космической съемки строго необходима для обеспечения кадастровых работ и картографических работ в крупных масштабах: от 1: 2000 до 1: 5000.

Требования к спектральному разрешению обусловлены использованием каналов в красном (0,6— 0,7 мкм) и ближнем инфракрасном (0,75—0,90 мкм) диапазонах спектра. Указанные диапазоны спектра дают возможность делать расчеты нормализованного относительного индекса растительности — NDVI (Normalized Difference Vegetation Index), который позволяет получать достоверную информацию о состоянии угодий и находящихся на них сельскохозяйственных культур. Использование результатов расчета NDVI в рамках мониторинговых задач также позволяет оценивать динамику изменения состояния культур, их темпы роста и периоды вегетации, а также определять потери в случае прохождения стихийных природных явлений. Ширина полосы сканирования, или размер сцены космического снимка, — параметр, влияющий на возможность получения единовременных спектрально совместимых покрытий на крупные территории. Поскольку в периоды посевных и уборочных работ, а также в течение вегетации сельскохозяйственных растений ситуация на полях меняется очень динамично, наличие подобных покрытий является обязательным условием достижения результата, то есть получения достоверных и сравнимых между собой данных на всю территорию исследований.

Периодичность съемки определяет возможную периодичность мониторинга и также является принципиально важным параметром для решения задач, связанных с контролем агротехнических работ, мониторингом состояния сельхоз культур, прогнозом урожайности, оценками ущерба.

Внастоящее время существует достаточно большое количество космических программ, съемочная аппаратура которых отвечает перечисленным выше требованиям. На условиях оперативного приема могут быть использованы данные спутников SPOT 4, SPOT 5, FORMOSAT-2, Landsat-5. В ближайшей перспективе предполагается оперативное получение данных широко охватных мониторинговых систем, что открывает принципиально новые возможности по обеспечению данными проектов мониторинга территориально больших регионов. Среди таких систем можно перечислить Deimos-1 (Испания), DMC-2 (Великобритания), Resourcesat-2 (Индия).

Для проведения анализа состояния земель в прошлом, например для целей оценки изменений землепользования, могут быть использованы архивные данные SPOT 2, SPOT 4, Landsat-4, Landsat-5, Landsat-7, IRS P6 AWiFS, ALOS, Terra ASTER и другие, подобные им по техническим характеристикам. Архивы данных содержат информацию более чем за 20 лет.

Вкачестве дополнительных материалов, в зависимости от специфики решаемой задачи, могут привлекаться различные данные, в том числе топографические основы соответствующих масштабов, существующие схемы землепользования и похозяйственного планирования, карты и результаты наземных обследований агрохимических и агрофизических характеристик почв, данные о севооборотах, сроках обработки почвы, агрометеорологические данные и многое другое. В большинстве случаев применение дополнительной информации обеспечивает высокую точность и достоверность получаемого результата.

Методики мониторинга сельхозугодий, очевидно, представляют интерес как для самих производителей и арендаторов земель сельскохозяйственного назначения, так и для региональных администраций и контролирующих органов федерального уровня.

Важная задача при организации системы мониторинга — обеспечить оперативное получение исходных данных. Сделать это позволяет формирование автоматизированных информационных систем (АИС), базирующихся на технологиях прямого приема спутниковых данных и на использовании геопорталов как системы распределенного доступа к получаемой информации. Упоминавшиеся технологии прямого приема спутниковых данных позволяют получать информацию

свысокой оперативностью, исключая зависимость от зарубежных производителей данных с добавленной стоимостью, а комбинация данных со сходными техническими характеристиками, получаемых с различных космических аппаратов, дает возможность существенно повысить периодичность мониторинга.

11

Использование аэрокосмических снимков различного пространственного разрешения позволяет решить полный комплекс задач мониторинга: от ведения кадастра земель сельскохозяйственного назначения, проведения их оценки, проверки и уточнения границ сельхозугодий, контроля целевого использования земель до распознавания сельхоз культур, оценка объема биомассы в виде вегетационного индекса, прогнозирования урожайности.

МЕТОДЫ ПРОСТРАНСТВЕННОГО АНАЛИЗА В ГЕОГРАФИЧЕСКИХ ИНФОРМАЦИОННЫХ СИСТЕМАХ

Валиева Э.И., под руководством к.г.н., доц. Дуйсебаевой К.Д.

Казахский национальный университет имени аль-Фараби

e-mail: elvira.valiyeva1997@gmail.com

Исторически сложилось, что потребность в использовании пространственного анализа возникла еще до появления геоинформационных систем (ГИС). Прежде, чем использование ГИС стало распространенным в областях географического исследования, пространственный анализ включал в себя следующие направления: во-первых, исследование объектов в пространстве и пространственновременных закономерностей, во-вторых, пространственный прогноз, который предлагает варианты развития ситуации.

Копределению пространственного анализа можно подходить с разных сторон. В узком смысле данный термин определяется как набор процедур и методов анализа данных объектов, локализованных в пространстве. В более широком понимании, пространственный анализ определяется как подход, исследующий пространственные закономерности объектов, пространственно-временное развитие сложных пространственных систем.

В наши дни существует заблуждение, что любой статистический анализ можно отнести к пространственному анализу. Дело в том, что большинство статистических методов сосредотачиваются на данных, но игнорируют их местоположение, в результате чего не могут быть использованы в ГИС по ряду причин. Самая главная заключается в том, что значительная часть методов производит глобальную оценку данных, в результате чего появляется такое явление, как пространственная однородность. Пространственный анализ как раз должен учитывать возможные изменения процессов и явлений: из-за этой необходимости появилась новая группа методов, принимающая во внимание характер местоположения объектов, исследуя, таким образом, пространственную неоднородность.

Ксчастью, такой геоинформационный программный продукт, как ArcGIS, позволил произвести масштабное географическое исследование пространственных зависимостей и закономерностей. Для всестороннего изучения проблемы и выполнения целей и задач автором применялся в основном экспериментальный подход, а также прогностический метод с целью прогнозирования дальнейшей систематики объектов и их взаимной зависимости. Было использовано большое количество методов

итехник пространственного анализа, так называемых инструментов, для более качественного определения пространственных «запутанностей» и наилучших решений, в зависимости от поставленного вопроса. Эти методы включают: метод сетевого анализа, анализа близости (дистанции), метод наложения вектора, интерполяции, метод стоимостнойповерхности.

Нечастое упоминание о важности использования данного анализа в географических исследованиях и новизна данной области геоинформатики определяет актуальность данной работы, в ходе которой автором была предпринята попытка осуществления комплексного анализа территории европейского города Зальцбурга, Австрия.

Цель данной работы заключается в исследовании инструментов для осуществления пространственного анализа

Объектом исследования является пространственный анализ в программе ArcGIS и преимущества, которые он предоставляет.

Предмет исследования – методы, приемы и техники пространственного анализа.

Таким образом, основанный на ГИС пространственный анализ открывает новые подходы к пониманию пространственной неоднородности и пространственным зависимостям, которые могут сделать данный анализ намного более богатым источником информации, применимым ко многим областям повседневной жизни.

12

ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАННЫҢ КИЕЛІ ЖЕРЛЕР ГЕОГРАФИЯСЫ

Дидарұлы С., Егорина А.В. жетекшілігімен

С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті

e-mail: Symbat_didaruly@mail.ru

Әрбір халықтың, әрбір өркениеттің баршаға ортақ қасиетті жерлері болады, оны сол халықтың әрбір азаматы біледі. Бұл - рухани дәстүрдің басты негіздерінің бірі.

Н.Ә.Назарбаев Киелі жерлер географиясы – жер бетіндегі киелі деп саналатын аймақтарға жатқызылатын білім жүйесі. Әрбір мемлекеттің, әрбір халықтың киелі деп санайтын географиялық нысандары бар. Осы орайда, Шығыс Қазақстан облысында киелі деп саналатын жерлер өте көп. Қазақстанның киелі жерлер географиясы картасына облыстың бірқатар географиялық нысандары кірген. Мысалы, Шілікті, Берел қорымдары. Кейбір қасиетті жерлер картада жоқ. Сол себепті біз облыстың зерттелмеген, қасиетті деп саналатын жерлерін зерттеу нысаны ретінде алдық. Тізімге аймақтағы

бірқатар, тарихи, мәдени, астрономиялық, киелі жерлері кірді. Олар: Ақбауыр табиғи-тарихи ескерткіші, Ырғызбай әулие тарихи кешені, Аблайкит будда ғибадатқанасы,

Ақбауыр - Ұлан ауданының Бестерек елді мекеніндегі астрономиялық кешен.Бұл кешен - неолит дәуіріне жататын ғаламшарымыздағы ең көне ескерткіштердің бірі. Тауды айнала жүргенде үңгір қабырғасында қызыл күрең охрамен салынған суреттер бар. Олар б.з.б. 3-мыңжылдықтың басына жатады. Төбесі қуыс, іші конус тәріздес күркеге ұқсайтын үңгір, әсіресе, оның кіре берісіне қарсы суреттер салынған негізгі қабырғасы көп адам табынатын киелі орын болған. Оның алдындағы алаңда жылдың белгілі бір мерзімінде үлкен діни жиындар, құрбандық шалу, т.б. рәсімдер өткізілген. Тасқа салынған суреттер алуан түрлі. Олардың айналасында әр түрлі ирек сызықтар, нүктелер, үшбұрыштар, төртбұрыштар және адамдар, үш-төрт күрке бейнеленген.

Ырғызбай әулие тарихи кешені-Тарбағатай ауданы Ақсуат ауылының солтүстік-батысында орналасқан. Аңыз бойынша Ырғызбай Досханаұлы шөптермен түрлі дерттерді емдеп, сынықшы болған. 1956 жылы ұрпақтары мазар тұрғызған. Кейін басына түнеп, тілек тілеушілер саны артқан кезде қасына келушілерге арнап тас үй салыныпты. 2014 жылы Ырғызбай ата кесенесі кешен ретінде толығымен күрделі жөндеуден өтті. Қазіргі кезде әулие басына келетін туристтердің саны жыл сайын артуда.

Аблайкит хибадатханасыҰлан ауданы, Бозанбай ауылдық округында орналасқан, XVII ғасырдың мәдени архитектуралық ескерткіші. Аблайкит – 1654-1656 жылдары қалмақ тайшысы Аблайдың бұйрығымен салынған лама ғибадатханасы. Ғибадатханада үш ғимараттың қалдықтары сақталған. Ең үлкені дұға қылатын қамал, қалғаны жиналыс өткізу орны және асхана. Қамалдың қабырғаларында суреттер, ою-өрнектер салынған.

Ащыбасы – Күршім ауданы, Қаратоғай ауылында орналасқан табиғи рекреациялық кешені. Ащыбасында емдік қасиеті бар тұзды батпақтарға ерте кезден бастап адамдар емделген. Қазіргі таңда бұл кешенге жергілікті халық қана емес, көрші мемлекеттерден де туристтер келуде.

Қорытындылай келе, Шығыс Қазақстан киелі жерлерге бай өңір. Аймақтағы белгісіз киелі жерлер әлі толығымен кешенді зерттеуді қажет етеді.

ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ТУРИСТІК-РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ ӘЛЕУЕТІН БАҒАЛАУ

Егізбай А.С.,

PhD Сарсенова.И.Б жетекшілігіме

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті

e-mail: abzalclimb@gmail.com

Әлемдік туризмнің қарқынды дамуына байланысты Қазақстанның жекелеген аймақтарына деген сұраныс өсуде. Еліміздің жеке өңірлері туризмнің қалыптасып тұрақты дамуына мүмкіндік беретін туристік-рекреациялық ресурстармен қамтамасыз етуші болып табылса, екінші жағынан туризм

13

арқылы әлеуметтік-экономикалық мәселелерін шешу өңірдің экономикасының өркендеуіне алғышарт жасай алатындай мүмкіндіктері бар мультипликативті нәтижеге ие болуымен ерекшеленеді. Соған қарамастан, туризмді тұрақты дамыту тетіктері біртұтас ашық жүйе ретінде қарастырылмағандықтан, осы саланың дамуын қамтамасыз ететін барлық түйінде мәселелер әлі де шешуін тапқан жоқ.

Шығыс Қазақстан облысының бар туристік әлеуетін бірегей ету экологиялық, мәдени-танымдық, жағажай, тау-шаңғы және іскерлік туризмді дамыту болып табылады, ол ұзақ мерзімді келешекте қазақстандық және халықаралық нарықтарда бәсекеге қабілетті кешенді туристік өнімді қамтамасыз ететіне күмән жоқ. Мұндай өнімді жасау негізінде қолайлы климаттық жағдай, су, бальнеологиялық ресурстарының болуы, бай ландшафтты-рекреациялық әлеует, сонымен қатар өзіндік тарихи-мәдени мұра, халықаралық маңызы бар бірегей мұражайлық кешендердің болуы жатыр. Жұмыста туристікрекреациялық ресурстарын сипаттағанда осы дәлелденді.

Шығыс Қазақстан облысының үлкен аумағы, тамаша ландшафты, әр түрлі климаттық аймақтары, баға жетпес мәдени-тарихи ескерткіштері арқасында теңдесі жоқ туристік әлеуеті бар екені айқындалып, географиялық және геосаяси жағдайының ыңғайлы орналасуы (Еуразия орталығы), Қытаймен, Ресеймен, Монғолиямен шекаралық ынтымақтастығы туризмді дамытуда күшті жақтары болып табылатыны белгілі.

Жалпы Шығыс Қазақстан облысындағы белсенді туризм саласын дамытудың көптеген мүмкіншіліктері бар екеніне жоғарыда көптеген дәлелдемелер жазылып өтті. Бұл аймақтың қаншалықты осы саланы дамытуда табиғи ресурстарының жеткілікті, климаттық жағдайларының қолайлы болғанымен, оның ұйымдастырылуы мен дамытылуының қолға алынуында әлі мәселелер жетерлік.

Шығыс Қазақстан облысының белсенді туризмді дамытуда бірегей туристік әлеуеті бар екені жұмыста өте жақсы сипатталынып талқыға түсті. Облыс экологиялық, емдік-сауықтыру, этникалық, ғылыми және танымдық туризм түрлерін дамытумен қатар, белсенді туризм түрлерін, альпинизм, таулы өзендермен жүзу, шаңғы туризмін, аң және балық аулаушылықты дамытуға тырысып отыр.

Өңірдің инфрақұрылымдық кешені жеткілікті дамыған, бірақ сонымен қатар мемлекеттік-жеке меншік әріптестік арқылы шешуді қажет ететін нақты мәселелері бар, себебі қомақты қаражат қажет. Мысалы, облыстың солтүстік-батыс өңірлері тұрғындарының оңтүстік-шығыс бөлігі және облыс орталығымен ең қысқа жол арқылы тұрақты байланыс орнату мақсатында Бұқтырма су қоймасы арқылы көпір салу, қалада көлік ағыны жүктемесін азайту және қаладағы экологиялық жағдайды жақсарту мақсатында облыс орталығында бірнеше көпір және жол өткелдерін салу, тұрғындарға қолайлы тіршілік ету ортасын құру үшін Өскемен қаласының өнеркәсіптік аймағынан тұрғындарды қаланың сол жақ жағалауына көшіру, өңірдің көліктік мүмкіндіктерін ұтымды пайдалану мақсатында өзен параходының жұмыс істеуін қайта жандандыру, шалғай өңірлерге жетуді қамтамасыз ету және сол жерлерде жаңа өндірістерді дамытуға жағдай жасау үшін өңірдің шығыс аумақтарында көлік айналымын құру мақсатында Зырян-Майқапшағай-Аягөз теміржол желісін салу қажеттігі.

ПРОБЛЕМЫ АТМОСФЕРНОГО СОСТОЯНИЯ ГОРОДА УСТЬ-КАМЕНОГОРСК И ПЕРСПЕКТИВЫ ИХ РЕШЕНИЙ

Жакыпбек А.М., под руководством и.о. профессора Аскаровой М. А.

Казахский национальный университет имени аль-Фараби

E-mail: bzikasd@gmail.com

Усть-Каменогорск - один из крупных городов Казахстана. Общая площадь, занимаемая городом, составляет 543,15 км². Общая численность жителей по состоянию на начало 2017 года составляла 339,9 тыс. человек. Главной проблемой города является загрязнение воздушного бассейна. В условиях слабой вентиляции города (средний процент штиля 48%), с большим количеством транспортных средств и стационарных источников актуальность загрязнения атмосферного воздуха в Усть-Каменогорске не вызывает сомнения. В Усть-Каменогорске выбросы вредных веществ, напрямую влияющих на здоровье населения, осуществляют около 400 крупных и средних предприятий промышленного комплекса. И таких выбросов в атмосферу в среднем в год получается почти 750 тысяч тонн. 89% образуют следующие три вещества: сернистый ангидрид, окись углерода 13,2 и окислы азота, которые занимают первые три места в десятке преобладающих по объёмам выбросов веществ. На состояние приземного слоя воздушного бассейна существенное влияние

14

оказывает и автотранспорт, на долю которого приходится 30% от общего количества выбросов. Основной причиной высокого содержания вредных веществ в выхлопных газах автомобильного транспорта является низкое качество транспортного топлива и отсутствие фильтров по очистке выхлопных газов, а также ухудшение технического состояния подвижного состава автохозяйств и увеличение парков автомобилей в городе. В 2017 году филиалом РГП «Казгидромет» по ВКО было зарегистрировано 84 дня с неблагоприятными метеоусловиями, что на 26 дней больше, чем в прошлом, а также низкая облачность и скорость ветра до 1 м/с способствовали накапливанию загрязняющих веществ в приземистом слое атмосферы города. Уровень загрязнения атмосферы отнесен к высокому уровню, ИЗА5 равен 9.0.

Загрязнение атмосферы очень сильно влияет на здоровье населения. Усть-Каменогорск занимает одно из первых мест среди городов Казахстана по различным заболеваниям. По данным экспертов, показатели заболеваемости у жителей Усть-Каменогорска выше, чем у их соседей по региону: эндокринные и онкологические болезни - на 26%, органов дыхания - на 24%, кожными - на 5%. По данным за период с января по апрель этого года, больше всего людей умерло от болезней органов дыхания, на втором месте - болезни системы кровообращения, третье место среди причин смерти занимают новообразования.

По поручению акима города Усть-Каменогорска Тумабаева К.М. создана и осуществляет свою работу рабочая группа по решению экологических проблем в городе. Основная задача рабочей группы - определение приоритетов и разработка природоохранных мероприятий по улучшению экологической обстановки в городе. С целью оперативной и плодотворной работы рабочая группа была разделена на подгруппы по 4 направлениям:

1.Снижение вредных веществ в атмосферном воздухе.

2.Снижение влияния воздействия окружающей среды на здоровье населения и экологической просвещение.

3.Снижение воздействия крупных, средних промышленных предприятий и индивидуальных предпринимателей на окружающую среду.

4.Проблемы благоустройства, санитарного состояние, озеленения и ТБО.

ЭКОНОМИЧЕСКИЙ МЕХАНИЗМ СТИМУЛИРОВАНИЯ РАЦИОНАЛЬНОГО ПРИРОДОПОЛЬЗОВАНИЯ И ОХРАНЫ ПРИРОДЫ

Жакупова А.С., под руководством к.г.н., доц. Дуйсебаевой К.Д.

Казахский национальный университет имени аль-Фараби

e-mail: jakupovaas@gmail.com

С каждым годом интерес к проблемам экологической безопасности окружающей среды возрастает, и это не случайно, ведь на данный момент возникает вопрос не об эволюции, росте, процветании, а о выживании людей в окружающей среде, которой они сами и вредят. Говоря об экологической безопасности, можно сказать, что это такое состояние окружающей среды, при котором гарантируется предупреждение ухудшения экологической обстановки и возникновения опасности для здоровья людей. Это осуществляется путем установления комплекса обязательных норм, правил, требований по охране окружающей природной среды. К тому же, природоохранная деятельность требует больших средств. Для пресечения, исправления и контроля над сложившейся ситуацией и существует экономический механизм по защите окружающей природной среды. Основная задача экономического механизма заключается в том, чтобы обеспечить достижение целей экологической политики государства с помощью экономических мер. К сожалению, действие этого механизма в Республике Казахстан является недостаточно эффективным, в отличие от ряда зарубежных государств. Для этого необходимо решить проблему повышения его эффективности, т.е.

улучшение механизма применения и использования эколого-правовых норм.

Задачами экономического механизма охраны окружающей природной среды являются: -планирование и финансирование природоохранительных мероприятий; -установление лимитов и нормативов платы за использование природных ресурсов, выбросов и

сбросов загрязняющих веществ в окружающую природную среду и размещение отходов; -возмещение в установленном порядке вреда, причиненного окружающей природной среде и

здоровью человека и другое.

15

Из всего перечисленного в Экологическом кодексе Республики Казахстан от 9 января 2007 года в главе 10 «Механизмы экономического регулирования охраны окружающей среды и природопользования» указаны только финансирование мероприятий по охране окружающей среды и экономическое стимулирование охраны окружающей среды.

Для решения этой проблемы автор предлагает использовать положительный опыт зарубежных государств по данному вопросу.

Таким образом, вопрос об экономико-правовом механизме природопользования и охраны окружающей среды имеет большое практическое и теоретическое значение. Выше изложенное свидетельствует о том, что тема исследования достаточно актуальна в научном плане и содержит высокий потенциал последующего практического применения.

Предметом исследования является экономический механизм природопользования и охраны окружающей среды.

Цель исследования - изучение вопросов, связанных с экономико-правовым механизмом природопользования и охраны окружающей среды.

Методологическую основу исследования составляют исторический, сравнительный, функциональный, конкретно-социологический, и другие методы. Использовались также общенаучные приемы познания, как анализ и синтез, индукция и дедукция, методы теоретического моделирования и научного прогнозирования и др.

ТӨРТТІК КЕЗЕҢ ТҮЗІЛІМДЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ГЕНЕТИКАЛЫҚ ТҰРҒЫДАН ЖІКТЕУ

Жақсылық.А.Ғ., Құсайынов С. А. жетекшілігімен

әл-Фараби ат. Қазақ Ұлттық университеті

e-mail: aneka-1234@mail.ru

Төрттік кезең түзілімдері (шөгінділері) жер қыртысының ең жас түзілімдеріне жатады. Бұлар ең соңғы, яғни жаңа геологиялық кезенде (шамамен 2-2,5 млн жылдар арасында) қалыптасқан.Төрттік кезең түзілімдері көбіне борпылдақ келеді. Төрттік кезең түзілімдері - жер бетінде құнарлы топырақтар пайда болуының негізгі көзі.

Төрттік кезең түзілімдер жіктемесі туралы бірнеше пікірлер бар.Соның ішінде ең кең тарағаны орыс ғалымы А.П.Павловтың жіктемесі болып табылады. Орыс ғалымы А.П.Павловтың айтуы бойынша, генетикалық тип деген ұғым - белгілі геологиялық агенттің әсерінен пайда болған түзілімдер жиынтығы. Ал геологиялық агент деп белгілі бір экзогендік геологиялық процесті атайды.Бұл процесс өзіне сәйкесті түзілімдердің генетикалық түрлерінің пайда болуының себепкері болады.

Жер бетінде негізінен төрттік кезең түзілімдері кең тараған. Тақырыпта қарастырылатыны - Қазақстан аумағында ең көп тараған төрттік кезең түзілімдері, яғни: пролювиилік, аллювийлік, мұздыққа байланысты және техногендік түзілімдер жатады.

Пролювийлік түзілімдер - маусымдық жауын-шашын мен еріген қар суларының әрекеттері нәтижесінде туындаған уақытша ағын сулар арқылы тасымалданып, таулы өңірдің етектерінде ысырынды конус түрінде жинақталған тау - жыныс сынықтарынан тұратын борпылдақ таужыныстар.

Аллювийлік түзілімдер тұрақты ағын суларымен шайыла отырып, өзен аңғарында түзілетін шөгінді таужыныстары.

Аллювийлік түзілімдердің өздеріне тән негізгі белгілері:

1) таужыныс түйірлерінің өзен түбімен домалана тасымалдануы, үйкеле және қажала қозғалуы салдарынан олардың жұмырланыпдөңгелектенуі;

2)аллювийлік материалдың, яғни таужыныс түйірлердің өздерінің мөлшеріне қарайіріктелуі;

3)аллювийлік түзілімдердің су ағысының арна бойымен бір бағытта ағуына байланысты қиғаш қабатталуы;

4)аллювийлік түзілімдердің жер бетіндегі өзен аңғары бойымен ұзыннан ұзақ едәуір қашықтыққа дейін созылуы.

Мұздық түзілімдері немесе гляциялық түзілімдер - мұз және мұздық сулары әрекетінен қалыптасқан таужыныстар сынықтарының үйінділері.Мұздық түзілімдері негізінен морена түзілімдерінен құралады.

16

Эолдық түзілімдер - желдің ұшыруы, тасымалдауы және аккумуляциялық әрекетіне байланысты пайда болған түзілімдер. Олар желдің ұшыруынан және желдің есуінен жинақталған түзілімдер.Эолдық түзілімдердің тағы бір айқын диагностикалық белгісі – олардың құрамында жел күшімен қозғалған құм ұнтақтарының қақталуы салдарынан пайда болған көпбұрышты түйірлердің көп болуы.

Адам әрекетінің нәтижесінде пайда болған түзілімдерді техногендік немесе антропогендік түзілімдер деп атайды.

Сонымен, біздің планетамыздың төрттік түзілімдер жамылғысы адамзаттың бағзы заманнан бері мекендеген орны, адамға дем, рух, күш-қуат беретін қасиетті топырағы және алтын бесігі. Сондықтан бұл қастерлі қабатты толығымен ынта қойып жан-жақты зерттеп зерделеуді талапетеді.

СОПРЯЖЕНИЕ ЕАЭС И ЭПШП: ВЫЗОВЫ И ПЕРСПЕКТИВЫ

Жекежанова А.Т., под руководством д.г.н., проф. Ш.М. Надырова,

Казахский Национальный университет имени аль-Фараби

e-mail: d.aziza11@mail.ru

ЕАЭС — наиболее глубокий интеграционный проект, существующий сейчас в центральной Евразии. Членами союза являются Россия, Казахстан, Кыргызстан, а также Белоруссия и Армения. Учредительными документами предусматривается развитие ЕАЭС как пространства свободного движения товаров, капитала, услуг и рабочей силы, появление скоординированной политики в различных отраслях, гармонизация технических регламентов и различных стандартов.

Вотличие от ЕАЭС, ЭПШП — открытый проект, для участия в котором не надо соответствовать каким-либо формальным критериям, подписывать какие-либо документы и даже физически находиться в Евразии. Из-за совершенно различного институционального оформления ЕАЭС и ЭПШП имеют большой потенциал сотрудничества. Основная возможность — это реализация инфраструктурных и промышленных проектов Китаем в странах-членах ЕАЭС с соблюдением единых правил союза в тех сферах, которые им регулируются. Все страны Центральной Азии крайне заинтересованы в китайских инвестициях, учитывая рост торговых и инвестиционных связей с КНР. Членство в ЕАЭС развитию этих связей не противоречит.

Врамках визита председателя КНР в РФ Си Цзиньпина было подписано заявление о сопряжении ЕАЭС и ЭПШП. Между тем Казахстан заявил о намерении координировать с Экономическим поясом национальный план развития инфраструктуры "Нурлы Жол". Аналогичные соглашения были достигнуты с Беларусью, Кыргызстаном и Таджикистаном.

Тем самым, Россия и Китай указывают на глобальное значение взаимодействия стран-участниц Евразийского экономического союза и Китайской Народной Республики. Сотрудничество по проектам Евразийского экономического союза и Экономического пояса Шелкового пути является важным вкладом в развитие экономической глобализации и политической многополярности.

ҚАЗАҚСТАННЫҢ СЫРТҚЫ КӨШІ – ҚОНЫНА ТАЛДАУ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ

Жолдасбай Г.Б., Кеңеспаева Л.Б жетекшілігімен

әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті

e-mail : zholdasbay.guldana@mail.ru

Кең ауқымды көші-қон, белсенді даму және оның кеңеюі адамзаттың қалыптасуы мен дамуының ажырамас атрибуты болып табылады. ХХ ғасырдағы көлік және байланыс жүйелерінің қарқынды дамуымен соңғы онжылдықтағы жаһанданудың үрдістері, көші-қон ағындарының ауқымы күрт өсті.Бірқатар саяси факторлар , экономикалық факторлар Қазақстан халқының көші-қон процесіне белсенді ықпалдасуына себеп болды. Тек ел ішінде ғана емес, ТМД аумағында да , сонымен қатар әлемдік көші-қонда өзгерістер алып келді. ТМД-ның басқа елдерімен салыстырғанда, посткеңестік

17

кезеңде Қазақстан этносаралық қарым-қатынастардың тұрақтылығын сақтау, этносаралық жанжалдардың болмауымен сипатталады.

Қазақстанғасыртқы көші-қонға қатысты келушілердің негізгі ағымы Өзбекстан, Тәжікстан, Қырғызстан және Қытай арасында бөлінеді. Сонымен бірге, 2016 жылы Қазақстан Республикасы Үкіметі жұмыс істейтін шетелдік жұмыс күшінің саны Қазақстанның экономикалық белсенді тұрғындарының 6,8% адам болды. Сыртқы көші-қонның теңгерімі 2016 жылы тек 630649 адам болғанын ескерсек, Қазақстанға заңсыз еңбек көші-қоны 800 мыңнан асады.Сыртқы мигранттарды бір жақтан немесе Қазақстанның басқа өңірлеріне алушылардың жоғарғы көрсеткіштері - бұл Алматы, Астана, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл, Алматы, Атырау, Маңғыстау және Шығыс Қазақстан облыстары.Заңды көші-қонның басым бөлігі оралмандар.

Сурет 1. Қазақстан Республикасының көші-қон жағдайы 2010-2016 жылдар аралығы.

Экономикалық, демографиялық қауіпсіздік және әлеуметтік саланың орнықты дамуы тұрғысынан алғанда, кез келген мемлекетке маңызды болып табылатын сыртқы көші-қонның ауқымы ғана емес, сонымен бірге басты көрсеткіш - көшіп-қонудың балансы немесе эмиграция мен иммиграция арасындағы айырмашылық.

Сыртқы көші-қонның елеулі үрдісі 1991-1995 жылдардағы айқын үлгі бар.1995-1999 жылдардағы күрт өсуі, эмиграция мен иммиграцияның біртіндеп төмендеуі. Осы жылдар ішінде эмиграция ауқымы айтарлықтай (1992-2002 жж.). Сонымен қатар, көші-қон ағынының көп бөлігі алыс және жақын шет елдердің оралмандарының оралуы болды. Имигранттарға қарағанда эммигранттардың күрт артуы әлеуметтік-экономикалық (экономикалық құлдырау, халықтың тұрмыс деңгейі), саяси жағдайдың нашарлауын және кез келген елдің ұлттық қауіпсіздігіне қауіп төндіретінін көрсетеді. 2012 жылдан бастап эмигранттардың саны артып, 2016 жылға дейін көші-қон теріс сальдо – 48478 адам болды.

Қазақстанныңкөші –қон үрдістеріне көптеген факторлар әсер етеді: экономикалық-әлеуметтік, саяси, этникалық, экологиялық және басқалар. Республиканың дамуының әр кезеңінде халықтың көші-қон қозғалысы өз ерекшеліктері мен тенденцияларына ие.

АЛТАЙ ТАУЫНЫҢ ОҢТҮСТІК-БАТЫС БӨЛІГІНІҢ СЕЙСМОТЕКТОНИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ ЖЕР БЕДЕРІНДЕГІ КӨРІНІСІ

Зауран М., Құсайынов С. А. жетекшілігімен

әл-Фараби ат. Қазақ Ұлттық университеті

e-mail: meruertzauran1@gmail.com

Алтай тау жүйесі - Азия құрлығының орта тұсындағы таулы өлке. Ұзындығы батыстан шығысқа қарай 2000 км-ге созылып жатыр. Алтай солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай Батыс Сібір ойпатынан Гоби шөліне дейін жан-жаққа таралған. Оңтүстіктегі табиғи шекарасы Қара Ертіс өзені мен Зайсан көлі, ал батыс бөлігі Сарыарқадан Қалба жотасы арқылы бөлінеді. Алтай таулары 4 мемелекеттің шекараласқан территорияларында орналасқан.

18

1931 жылы 11 тамызда Қытайдың Синьцзян өлкесінде Алтай тауының оңтүстік-шығыс бөлігінде бірнеше тектоникалық жарылымдардың қилысқан тұсында қарқындылығы рихтер шкаласы бойынша 11 балға жеткен жойқын жер сілкінісі болды. Осы жарылымдар айқын солтүстік-батыс бағытта 200 км-ге жуық созылған. Ол палеозей дәуіріндегі қатпарлы қабаттарын кесіп өткен, кайнезойдың эоцен дәуірінен бергі оң жаққа ығысуының қозғалыс амплитудасы 12км-ден асқан, төрттік кезеңде жаңарылған. Зерттеулердің тұжырымдамалары бойынша бұл тектоникалық жарылымға жалғасқан блоктар көбінісе горизонталь бағыттағы ығыспамен қатар, созылым бойымен вертикаль бағыттағы қарама-қарсы ауысуымен сипатталады. Мұндай дислокацияны топсалы ығысу (шарнирные сбрососовиг) деп аталады. Осындай белсенді тектоникалық жарылым бойымен жойқын жер сілкіністері жиі болып тұрады. Ең соңғысы Фуюнь жер сілкінісі, кейін бұл зілзала құбылысты Қытай ғалымдары әр тұрғыдан зерттеп, көптеген мәліметтер алған. Солардың қатарында сейсмогендік жарылымның әр түрлі ғарыштық және әуефотосуреттер, топографиялық картадағы орналасу сұлбасы қамтылған. Бұл сұлбаның құндылығы жер сілкіну кезіндегі дислокациялардың сипаты (лықсыма, қаусырма, ығыспалар) және олардың қозғалу мөлшері, сейсмогендік опырылмалар, жылжымалар жаңадан пайда болған қайнар бұлақтар көрсетілген. Бұған қосымша жер сілкінісі ошағының арақашықтығына қатысты беткейлік құбылыстарының яғни опырылымды, жылжымалы құбылыстар мен тас құламалардың таралу сұлбасы берілген. Сонымен қатар, мұнда Орталық Азия аумағының сейсмикалық-құрылымдық карта-сұлбасы жасалған. Бұл сызбада Орта Азия аумағындағы соның ішінде Қазақстанның оңтүстік-шығыс зонасы қамтылған. Ал біздің елімізде осыған ұқсас жер сілкіністер (Кетмень және Верный алапат жер сілкіністерін) егжей-тегжейлі, яғни жан-жақты талдау беріп қарастырған мәліметтер жоқтың қасы. Сондықтан да Алтай таулының оңтүстік-батысындағы неотектоникалық қозғалыстарды зерттеудің мәні зор.

ВОЗДЕЙСТВИЕ ЭКОЛОГО–ЭКОНОМИЧЕСКИЕ ФАКТОРОВ НА ПРИРОДНУЮ СРЕДУ БАССЕЙНА ОЗЕРА АЛАКОЛЬ

Кадылбеков М.К.., под руководством к.г.н., доцента Уварова В. Н.

Казахский национальный университет имени аль-Фараби

E-mail: madiar_kadilbekov@inbox.ru

Плотность населения – один из важных факторов воздействия человеческого общества на природную среду. Воздействие населенных пунктов на природную среду усиливается за счет возрастания концентрации различных отраслей хозяйства. Степень направленности изменений и преобразования ландшафтов зависит от величины населенных пунктов и концентрации в них отраслей промышленности.

Населенные пункты, расположенные на территории бассейна озера Алаколь относятся к разряду городов и сел районного подчинения и имеют преимущественно сельскохозяйственную специализацию. Поэтому природно– хозяйственные системы населенных пунктов бассейна озера Алаколь можно отнести к категории не сильно измененных.

Бассейн Алаколь–Сасыккольской системы озер богат земельными угодьями для развития сельского хозяйства, в т.ч. орошаемого земледелия.

В результате распашки земель уничтожается естественная растительность. В условиях поливного земледелия наблюдаются изменения в режиме и химизме грунтовых вод. С целью увеличения урожайности в почву вносятся вещества в виде удобрений, пестициды и др. Химическая мелиорация представляет собой очень сильный тип воздействия, существенно изменяющий круговорот и баланс биофильных элементов в ландшафтах.

На территории бассейна озера Алаколь влияние сенокошения, выпаса скота с проявлением процессов засорения, смены доминатов растительности, иссушения и засоления почв отмечено в пойменных лугах. Значительные нарушения для экосистем песчаных массивов связаны с их привлекательностью для круглогодичного выпаса скота и разнообразия кормовых видов. Существуют риски снижения проективного покрытия растительности, снижения уровня флористического разнообразия, засорения, снижения сезонной продуктивности, эрозии почв, эолового преобразования рельефа.

Промышленность строительных материалов оказывает прямое воздействие на литогенную основу ландшафтов в процессе разработки и добычи в карьерах естественных строительных материалов. В

19

результате этого воздействия сильно изменяется рельеф ландшафтов, возникают производные территориальные комплексы в виде карьеров, каменеломен, различных ям, канав, выемок, что сопровождается уничтожением естественной растительности, почв, изменения биотопов.

Влияние транспортных магистралей на природу ландшафтов проявляется весьма разнообразно. Железнодорожные магистрали, автомобильные дороги, трассы газо– и нефтепроводов сильно изменяют и преобразуют природные компоненты ландшафтов. Особенно значительному воздействию подвергается рельеф, в результате чего возникают различные категории антропогенных природных территориальных комплексов в виде насыпей, выемок и пр. Близ железных и шоссейных дорог, особенно при пересечении песчаных массивов, нередко активизируется придорожная эрозия и дефляция.

Согласно проведенному анализу карты оценки антропогенной нарушенности ландшафтов бассейна озера Алаколь 20,6 и 21,1% от общей площади территории занимают ландшафты с очень низкой и низкой степенью антропогенной нарушенности. К этой группе местности относятся территории, которые практически не используются в хозяйстве, т.к. являются заповедными или покрыты в большей степени лесами.

Остальные ландшафты разделились на две группы: 18,3% – местности со средней антропогенной нарушенностью и 3,3% – с высокой. Для территории со средней антропогенной нагрузкой характерно использование их в качестве кормовых угодий. Высокая степень нагрузки и, соответственно, большая антропогенная преобразованность ландшафтов характерна для наиболее распаханных земель и измененных в результате относительно высокой плотности постоянного населения.

Таким образом, можно сделать вывод, что в настоящее время для территории бассейна озера Алаколь характерна средняя освоенность ландшафтов и сокращение земель с малоизмененной природой, что будет способствовать при дальнейшем освоении нарушению экологического равновесия.

АЛМАТЫ ОБЛЫСЫ ІЛЕ АУДАНЫНЫҢ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫН ДАМЫТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Калыева А.Р., г.ғ.к., доц. Акашова А.С. жетекшілігімен

Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университет

e-mail: akbota_dream@mail.ru

Іле ауданы Алматы облысының оңтүстік-батысында орналасқан. Оңтүстік-шығысында Балқаш ауданымен, батысында Қарасай мен Жамбыл аудандарымен, оңтүстікшығысында Алматы қаласының жерлерімен және шығыста Талғар ауданымен шектеседі. Аудан 1928 жылы құрылған. 1997 жылы ауданға таратылған Күрті ауданы, Ақши, Күрті ауылдарымен қосылды. Аудан аумағы 7,8 мың км2. Аудан 11 ауылдық және кенттік округтерден құрылған, 32 елді мекен орналасқан, оның ішінде - 4 кент, 28 – ауыл.

Ауданның халық саны - 187500 адам. 49 ұлт өкілдері тұрады, оның ішінде қазақтар – 58,3 %, орыстар – 27,3 %, ұйғырлар – 1,6 %, немістер – 1,2 %, күрдтер- 2,8 %, украиндықтар – 1,2 % және басқа ұлт өкілдері 7,6 % .

Ауданда 4 темір жол бекеттері орналасқан. Аудан орталығы – Өтеген батыр кенті Алматы қаласынан 3 километр ара қашықта орналасқан.

Бұл жұмыстың негізгі мақсаты ауданның ауыл шаруашылығының дамуының негізгі көрсеткіштерін анықтау болып табылады.

Аудан шаруашылықтары аудан орталығы мен Алматы қаласына республикалық және облыстық маңыздағы жолдар арқылы қатынайды.

Ауданның 80 % жерлері шөл және шөл дала аумақтарда, Сартауқұм құмдары мен Қараой үстіртінде орналасқан. Қараой үстірті егін шаруашылығында, ал Сартауқұм құмдары - қыстық және көктем-күздік мал жайылымдары ретінде қолданылады.

Аумақтың климаты құрғақ және қатаң континенталды. Аязсыз кезеннің орташа ұзақтығы 150-170 күн. Ауданда суармалы егін шаруашылығы дамыған. Дәнді және майлы дақылдар, картоп, қант қызылшасы мен көкөністер егіледі. Сонымен қатар қой шаруашылығы мен ет, сүт өндіру шаруашылығы да дамыған.

20