32

2-кесте

Абайда:

Әуезовте:

1

2

Аспаса ақыл қайраттан,

Ұлжанның күз уақытында Зере мен

Тереңге бармас, үстірттер.

балаларға әзірлеп отыратын ағы осы.

Қартыңның ойы шар тартқан.

Оспан әдейі сол араға тығылып тұр.

Әдеті жеңіп күңгірттер.

Абай қыспаққа ала берсе, сол

шелектің бір септігін көрмек. Тіпті

«Жүректе қайрат болмаса»

болмаса шелекті құлатып, Абайдың

өзін де шатаққа ұрындырмақ.

1

2

Өзінен қайраты артық ағаға содан

басқа мұның істер дәрмені жоқ.

Оспанның шатақ іздеп тұрғанын

таныған Абай, енді оны сүйреген

жоқ.

«Жолда» І т. 71-б.

Демеңдер өнбес іске жұбаналық,

Аздан соң, кешкі шайдан асқа

Ақыл тапсаң, мал тапсаң,

шейінгі мезгілде Абай кейбір оқып

қуаналық.

шыққан кітаптарын үй ішіне әдемі

«Бір дәурен кемді күнге –

әңгіме ғып, айтып беріп отыратын

бозбалалық»

әдет тапты. Бұған әжесі себеп болды.

Зере Абайдың кітапқа берген

ықыласын байқап бір күні кешке:

Қарағым, осының ақыл, ішкен

менен жегенге мәз боп, мойны басы

былқылдап, ақылдан да, өнерден де

кенде боп жүрген бай баласы аз ба?

«Шытырманда» І т. 104-б.

Жүректе қайрат болмаса,

...Жаңағыдай бұл дүние мен ол

Ұйықтаған ойды кім түртпек?

дүниенің берекесін бір-ақ берген

қазіретке Құнанбай сол жиыннан

қайтар шағында бір ат, бір түйе

беріп, үйіне апартып салған. Абай өз

әкесінің өзге атқамінер атаулыдан

мықты, қайратты екенін сезді.

«Жолда» І т. 77-б.

Осыны оқып, ойлай бер, болсаң

Күндізгі әкелер, әлгі Шөже, жаңағы

зерек

Бөжейлер... Бір Қарқаралы

Еңбекті сат, ар сатып неге керек?

қаласының алақандай аясының

Үш-ақ нәрсе адамның қасиеті:

ішінде болғанмен, осы адамдар арасы

Ыстық қайрат, нұрлы ақыл,

соншалық кереқар... Бір жерде күш,

жылы жүрек.

бір жерде өнер, бір жерде мінез...

Бәрі бір орынға жиылып,

ынтымақпен бір арадан табылса не

етер еді?...

Бұл ой Абайға ең алғаш келген ой еді

де және тіпті өз ойы сияқты көрінді.

Анығында: «ақыл, қайрат», ақыл

мен бақыт, байлық», дегендердің

өзара дауы, таласы деген «парсы,

түрік» тіліндегі кітаптардан

былтырлар бір оқыған нақыл

әңгімесі бар-ды.

«Жолда» І т. 89-б.

1

2

Аласы аз қара көзі айналайын

Жүрегі лүпілдеп соғып, өңі сұрланып,

Жүрекке ыстық тиіп салған

әлсіз қолын, шарасыз халде, құла

сайын

бестінің жалына сылқ түсірді.

Үлбіреген ақ етті, ашық жүзді

Ат үсті жүріс, шырқап айтқан дауыс

Тісі әдемі көріп пе ең қыздың

және құрбы қыздары – Бөжей

жайын

қыздарына жаны ашуы бар, баршасы

Тоғжанның қазіргі жүзін бір түрлі

мағыналы нұрға малғандай.

Ақмаңдай, аппақ жұмыр мойнына,

қолаң жібек шашына бетінің

үлбіреген қызылы соншалық

жарасып тұр.

«Бел-белесте» І т. 145-б.

Соныға малды жайып, күзетіңдер,

Қазір міне, осы ауыл Ботақанда

Ұйқы өлтірмес, қайрат қыл, бұз

отырған Байсалға Құнанбай

қамалды!

жарлығын апарған Қаратай мен

«Қыс»

жорға Жұмабай. Соларға Байсал

әуелі жай ғана жөн айтты... Сол

сәлемін Құнанбайға әкелгенде, ол

ашу шақырып, кәріне мініп, Қаратай

мен Жұмабайды сол түнде қайта

жіберіп: «Сөзді қойып, көшсін»

деген бұйрық жолдапты.

Байсал мұны естігенде қатты

бұзылып, қарсы қайрат көрсетіп:

– Жөнімді айтып ем, жібермеді ғой,

– деді.

«Өрде» І т. 190-б.

Ұйықтап жатқан жүректі ән

Тоғжан алғашқы бір аузына тыңдай

оятар,

ғана ерді де, тоқтап қалды. Сөз бұл

Үннің тәтті оралған мәні оятар.

өңірдің айтып жүрген белгілі өлеңі

емес. Мәнін, шынын жалғыз Тоғжан

өзі ұқты. Нұрлы қара көздерін төмен

салып, үнсіз мүлгіп тыңдады. Абай

жалғыз өзі төрт ауыз өлеңді, сыры

терең «Аққайың» әнімен айтып

барды да, баяу ғана тоқтады.

Жүрегі барлық бүркеулі шынын да,

ыстық жалын сырын да осы әнге,

осы арадағы өз сөзіне салған.

«Өрде» І т. 213-б.

1

2

Шырқап, қалқып, сорғалап,

Осы күндердің өзінде де Абайдың

тамылжиды,

көңілінен Тоғжан ұмытылған жоқ.

Жүрек тербеп, оятар баста миды

Қайта, мынандай шешен, ашық,

Бұл дүниенің ләззаты бәрі сонда,

атақты Қуандықпен тайталасқандай

Ойсыз құлақ ала алмас ондай

боп, көз алдына шын сүйгені елестей

сыйды.

береді.

Абайға ол әкелген ғашықтық, ол

«Көңіл құсы құйқылжыр

ұсынған жүрек, ол берген нәзік

шартарапқа»

ләззат бұл дүниеде қайта оралып

келместей.

«Қияда» І т. 248-б.

Қайрат пен ақыл жол табар

Рас, Қуандық Абайдың теңі.

Қашқанға да қуғанға,

Тәрбиесімен, өнерімен ақыл

Әділет шапқат кімде бар,

парасатымен де өзгеше жан. Сөз жоқ.

Сол жарасар туғанға.

Әлі күнге өз өмірінде кездескен

әйелдердің ішінде Абайдың өнерлі,

«Әсемпаз болма әрнеге»

сұлу, қайратты қыз көргені осы.

«Қияда» І т. 248-б.

Аласы аз қара көзі айнадайын,

...Ал енді бұл не сиқыр, Абай-ау!

Жүрекке ыстық тиіп салған

Шырт ұйқыда жатып, сен қалай

сайын.

сездің? Тегі бір көріпкелің бар ма,

жаным-ау? Түс демеймін, бұл

«Білектей арқасында өрген

сәуегейлік қой бір. Әлде тіпті екеуміз

бұрым»

де бірігіп ұйқыдан шатасып тұрмыз

ба? – деп Ербол өзі де, шалық шалған

кісідей бола бастады.

«АйнымағанТоғжан» дегенненбері,

Абайосығанасөзді, қайта-қайтакүбір-

лепайтыптұр. Жүрегіаттайтулайды.

«Қияда» І т. 307-б.

Жүрегі елжіреп,

Екеуінің сүйіскен жылдары ұзақ.

Буындар босанып,

Бірақ көріскен қызығы, кездескен

Рахатпен әлсіреп,

рақат шақтары тіпті аз екен. Тоғжан

Көзіне жас алып.

сол үшін өкінгенін қатты күйіп

назаланғанын айтқан өмірге,

«Қызарып, сұрланып»

тағдырға, зорлыққа құдіретке

ренішін айтқан. Жылап, өксіп

назаланып келген кезінде, арман

асқан шағында, сол кеште лағынат та

айтқан.

1

2

Абай Тоғжанды жұбата алмай, ет

жүрегі елжіреп қайтқан.

«Қияда» І т. 240-б.

Сорлы жүрек мұнша ауыр

Алыста қоңыр көкшіл тартып,

Неге қатты соқтығар?

бүктүсіп жатқан алыс адыр Шолақ

Терек көрінеді. Ойқұдықтың қала

«Жүрегім, ойбай, соқпа енді»

жақ алдындағы, қара жол асатын

ұзын жота қайқан – Қасқабұлақ,

Шолпан адырлары көрінеді. Бәрінде

де елсіздік. Өлі дүниедей үнсіздік,

сарылғандық бар.

Абай өзінен өзі жетімсіреп, жүдеулік

сезеді. Иен дүние, тұл дүние сырына

бой ұрсаң, шынайы жалғыздықты

қатты ойлатады. Ол жалғыздықты

Абай осы орыннан, аса бір терең,

өткір түрде таныды. Жүрегін

шанышқандай, қатты сезінді.

«Оқапта» І т. 432-б.

Қайратпен кіріп, жалынбай,

Күнту ауылында болыстың

Ақылмен тауып айласын.

шақыруымен келген Жиренше,

Бейсенбі бар еді. Ұлықтан

«Жастықтың оты жалындап»

сескендірген хабар келмес бұрын-ақ

Күнту мен Жиреншелер Базаралы

ісінен қатты шошынған. Ес жия

алмай, айла-ақыл таба алмай,

сасқалақтап отырған.

«Кек жолында» ІІІ т. 76-б.

Ақыл сөзге ынтасыз, жұрт

Тентек ояз дәл жүрерде, бүгін болған

шабандап,

ғаламат уақиғаны қорытып келіп,

Көнгенім-ақ саған деп жүр

өзіне бағынышты чиновниктерге

табандап.

соңғы байлауын мәлім етті. Тілмаш

Кісімсінген, жеп кетер білімсіз

арқылы Тәкежанды, старшындарды

көп,

да, қағыстырып, сұрастырып, өзінің

Жіберсін, өкпелеме көп

ұлықтық ақылымен де қорқытып

жамандап.

алғаны осы.

«Өлең – сөздің патшасы»

«Еңісте» ІІ т. 399-б.

Сорлы жүрек мұнша ауыр.

Шыжып тұрған ыстық күнде

Неге қатты соқтығар?

пысынап отырған Әйгерім, Ділдәнің

қатал

1

2

«Жүрегім, ойбай, соқпа енді!»

өсегі басталғанда, аппақ боп өзгеріп

барады. Өне бойы тоңазып кетті.

Жүрегінің дәл ұшынан біреу шыбық

қамшымен осып, ұрып кеткендей

болды.

«Оқапта» ІІ т. 429-б.

Аяңдап ақырын,

Өз көңілін ұдайы сағынышпен

Жүрекпен алысып.

тартатын нәзік реңді Абай

Сыбдырын, тықырын.

Әйгерімнің жүзінен әлі көре

Көңілмен танысып.

алмайды. Қобалжыған жүдеулік-

пен қатар, Әйгерім үлкен реніш,

кейісі бар жандай, езу тартпайды.

«Қызарып, сұрланып»

Үндемесе де, екеуі ішпенен қабақ

танысып, жүрекпен сыр оқысып

отыр. Күйеуінің сезімталдығын лезде

аңғарған Әйгерім, бір сәтте сүйген

жардың бұрынғы үйреншікті

ынтызар көңілін тапты.

«Оқапта» ІІ т. 433-б.

Ауру жүрек ақырын соғады жай,

Жүрек қобалжып, бас айналады.

Өз дертін тығып ішке, білдіре

...Осы күйінде, барлық пен жоқтық

алмай.

арасында бір халетте, азғантай уақыт

жатты да, Абай ойы өшіп, сөніп,

«Ауру жүрек ақырын соғады жай»

жоққа батты.

«Оқапта» ІІ т. 475-б.

Ақыл айтсаң біреуге,

Баймағамбет Бүркітбайдың күндегі

Ішің еріп, егіліп.

сауыншы көмекшісі болмаса да,

оның қол-аяғының аурулығын білуші

«Жүрегім нені сезесің»

еді. Өзі адамға жаны ашығыш,

бауырмал қалпымен Бүркітбайға

кейде ақыл айтып, көмек еткісі

келеді.

«Жайлауда» ІІ т. 321-б.

Демеңдер өкінбес іске жұбаналық,

ӘйгерімөзініңжаңағысөзіАбайға

Ақыл тапсаң, сал тапсаң,

ауыртигенінанықаңғарып, бұрыла

қуаналық.

қарапеді. Ерініңжүзіне: «ренжітіп

алдымба?» дегендейқарады. Абай

«Бір дәурен кемді күнге –

бұныңкөзінеүлкенуайымменқадала

бозбалалық»

қарапотырып, Ерболғаарнады.

– Ербол-ай! Дүниеқапабопкеттіғой.

1

2

Ақыл тапшы, қайда жоғалсақ екен?

«Оқапта» ІІ т. 453-б.

Ақылға жүйрік маңыздым,

Рас, Қуандық Абайдың теңі.

Көп жасамай тез кетіп,

Тәрбиесімен, өнерімен, ақыл

Көзімнің жасын ағыздың.

парасатымен де өзгеше жан.

Сөз жоқ.

«Қияда» І т. 248-б.

Жылытқан тұла бойды ыстық

Абай әке тәрбиесінен сыртқары

жүрек

кетті.... Әкесі Нұрғанымды

Тоқтаулылық, талапты

тоқалдыққа алғалы, Абай тіпті

Шыдамдылық, –

қашықтап жүр.... Бірақ алыс жүрсе

Бұл – қайраттан шығады, білсең

де, сол Абайда ақыл мен қайрат, тіл

керек

мен тәлімнің мол екенін әкесі

Ақыл, қайрат, жүректі бірдей

танитын.

ұста,

«Қияда» І т. 263-б.

Сонда толық боласың елден

бөлек.

«Әуелде бір суық мұз – ақыл

зерек»

Соныға малды жиып, күзетіңдер,

Қанша ұйықтағандарын білмейді.

Ұйқы өлтірмес, қайрат қыл бұз

Бір мезгілде үстеріне түскен қалың

қамалды!

қарды аяқ қолдарымен серпе сілкіп

«Қыс»

барлығы оянып тұрғанда, әлі қалың

түн екен. Төртеуі де бір ауыздан, аса

қатты тоңғандарын айтып, сілкіне

тұрысты. Алдымен сөйлеген Ербол

еді.

- Өй жігіттер! Ұйқыдан кісі өлмейді.

Мына қызыл шұнақ аязда,

ұйқы жау.

Есті жи, қайрат қыл! – деді.

«Оқапта» І т. 475-б.

3-кесте

Абайда:

М. Әуезовте:

1

2

Я, құдай, бере көр

Абай да мол құшағын кең жайып,

Тілеген тілекті

Әбішті бауырына алды. Соншалық

Қорқытпай орнықтыр

қатты қысып, құшып тұрып,

Шошынған жүректі

құлағынан, бетінен, көзінен сүйіп,

Шын жүрек елжіреп

ұзақ уақытқа шейін өз бауырынан

Алладан тілеймін

босатпады. Әке мен бала екеуінде,

Шын қалқам осы күн

осындай сағынышты құшақтан басқа

Болып тұр керекті

бір ауыз сөз қалған жоқ.

«Әбдірахман науқастанып

Әбішті көп уақыт жүрегіне басып

тұрып, босатқанда Абайдың қара сұр

жатқанда»

жүзі аппақ сұр боп, өзгеше оңып

өзгергендей.

«Қарашығын» ІІІ т. 106-б.

Ұйықтап жатқан жүректі ән

...Енді бірталайға шейін үш дос

оятар,

(Абай, Ербол, Базаралы) үнсіз ән

Үннің тәтті оянған мәні оятар

тыңдады. «Алыстан сермеп»,

Кейі зауық, кейі мұң дертін қозғап

«Татьяна», «Көзімнің қарасы» – бәрі

Жас балаша көңілді жақсы уатар

де Абайға бірде ел мұңымен

күңіренген, біресе жас сырымен

«Көңіл құсы құйқылжыр

шерленген саздары... Базаралы

шартарапқа»

Абайға айтсам деп жүрген соңғы бір

сырын айтты.

– Білесің бе, білмейсің бе, Абай,

сөздерің мен әндерің сенің

жүрегіңнен туып, еліңнің көкейіне,

көмекейіне де оралып жүр ғой.

«Қақтығыста» ІІІ т. 157-б.

Жүрегім менің қырық жамау

... Өз ойынша «сау болған күйінде де,

Қиянатшыл дүниеден

Әбіш дәл осы шақта өзінің үйлену

Қайтып аман қалсын сау

жайын айта алмас еді. Оның ойына,

Қайтқаннан соң әрнеден.

бүгін кеште Дәркембай мен

Дәрменнің өзінен білген ел дерті, әке

қайғысы еріксіз оралды. Мағрипа

туралы жаңағы Дәрмен білдірген ең

соңғы жай да қинайды. Бірақ ауыл

қаралы. Әке жүрегі онан да жаралы

«Қақтығыста» ІІІ т. 179-б.