Сән селвгин аш

Очерк

Салькн уга, хаврин нарта өдр билә.

Теегин, тиньгр тегш 'һазрт бүүрлсн «Нуурта» гидг селән чигн йир- тмҗин зокалар көкрәд, өндр уласн модд бичрмүдәрн савиһәд, серүн сүүдрән тусхаһад, көк теегин аһуг улм сәәхрүләд, күүнә седкл байр- лулна.

Селәнә Советин исполкомин ахлач Коткан Җирһл, «һучад эргн на­ста, маштг нурһта, хо шар чирәтә, күүкд күн. Көдлмштән урд оддг ца- гасн ик эрт бедрәд Хомутниковин нертә уульнцар һарад йовб.

Өндр давхргта туфляс һарсн ә хату хаалһар торҗңнад одв.

Өрүн йисн часла, селәнә исполкомин заседаньд хәләгдх төрмүдин тускар белдвр урдаснь кегдәд, диглгдәд төгслә, болв тигәд белдвчн олна-күүндвр деер, урд темдглҗәсн зәрм төрмүд, ик оңданар хаһлг- дна. Күүндгдх төрмүдиг урдаснь олнд медүлдг ик дамшлт исполкомин ахлачд бәәнә.

Болв зәрм депутатнр хург эклснәс авн хург төгстл тагчг суулдад, күүндврт орлцл уга 'һарна. Эн белдвр уган үүл бәәсмн.

Эндр болх заседаньд күүндх төрмүдт Җирһлин тоолврар болхла сольвр һарх зөв уга.

Ленино нертә уульнцин тал дунд бәәх ик цаһан чолун гер — селә- нә исполкомин гер. Эн герин ;һаза кесг улс, гер төгәлүләд суул<һсн олн зүсн көк моддар һәәхмҗән келдәд, эн хавр ямаран болсиг, өвсн-тә- рәнә һарцар; җил яһҗ төгсхин тускар хоорндан санан-седкләрн таал- дад, зәрмдән хөкр орулад негнь келхлә, наадкснь инәлдәд чигн авц- хана. Зүгәр йисн часин алднд хургт орлцх улс цуһар күцәд күрч ир- ихәв.

Хургин улс, өмәрән хәләсн һурвн ик терзтә исполкомин ахлачин са- рул кабинетд хөр һар күп дигән олҗ суулдсн бәәнә.

Җирһл өмнән суусн әмтнүр оньган өгч хәләһәд — хурган эклхмн болвза? — гиҗ цеңнсн дууһар келв.

— Эклж. болжана! — гилдәд цуһар зөвшәрцхәв.

Җирһл ад‘һм уга1һар өмнән бәән стол деерк цааснур шилтж, хә-> ләһәд:

— Эн хург деер күүндгдхнь нег төр: Бичкдүдин садин көдлмшиг ясрулҗ, хәләврт бәәх бичкдүдин тоог икдүллһн. Сольх, немх күүндән яань угай? — Тигхлә, эн төрәрн эндрк хургт үг келхиг, зураһар нанд даалһгдла. Бичкдүдин садин көдлмшин тускар келхләрн хәләврт боәх бичкдүд ямаран оән тааста сурһмҗ авчахиг болн эдниг хәләҗ көдлдг улсдн сән көдлмшинь темдглҗ келтн.

Бичкдүд оньдинд цевр, хоорндан ниич, ду-би дасад, чееҗәр ахр шүлгүд кесгнь келнә, зәрмнь ахр келврмүд болн туульсиг соңсхдан ик дурта. Негдгч классд орхас урд, бичкдүд сурһмжан садт авна.

Болв, иим сән көдлмш мана селәнд делгү кегдҗ йовна гиҗ болшго,

3 Альманах X? 4.

тер юңгад гихлә, бичкдүдин садт, эндр едр бәәх бичкдүдин тонь бол­хла, селәнә бичкдүдин ут тоаһас дөрвнә кеснә нег хүвәс ба!һ.

33

Дакад болхла, зәрм герин эзн күүкд улс, күүкдәсн көлтә олна көд- лмшт орлцж чадцхахш. Гертән бәәдг бичкдүд ямаран сурһмж авдгиг эндр ухалж, цааранднь яахла сән болхинь тоолх кергтә. Эн заседанья, экнь көдлдг, эс көдлдг болвчн цуг бичкдүдиг садт авхин туск төр ха- һлх зөвтәвдн. Энүнә тускар нанд нег иим селвг бәәнә, — гиһәд чин- вртә, уха туңһаһад терзүр хәләчкәд,— Ода бәәх, бичкдүдин садин гер —селәнә тал дунд бәәнә. Миниһәр болхла, селәнә захар ш-инәс һурвн һазрт бичкдүдин садмуд секхмн. Ууҗмд бәәцхәсн эцг-экирт амрболх. эс медгджәх юмн бәәхлә босад келцхәтн,—гичкәд, өмн эрәдт суусн, тег- лг нурһта, түүкә шар чирәтә колхозин ахлач Чавруна Очриг урднь бел кечксн Исполкомин тогтаврла таньлдулв.

Дунд захар суусн, өндр нурһта залу, — Сельсовет эврә-арһ чидлә- рн дакад нег бичкдүдин сад секж чадхий? — гиҗ Җирһләс сурв.

Селәнә дундин школын директор Делдән Дорҗиг тиим сурвр вгхлә^ колхозин ахлач хөн шар нүдән чирмәд, хуц хамрин үзүриг барун !һа- рин эркә-хумха хурһдарн иләд, бийдән сурвр өгвзә гиҗ санад, ормдаи нүүхлзәд авб.

Җирһл иим төр һархиг урдаснь ухалҗ бәәсндән торвр угаһар хәрү өгв.

— Манд эн кергт диглгдсн мөңгн уга, болв тиим болдг болвчн олна дөңгәр, күцәҗ болх гисн ицг нанд бәәнә.

— Җирһл Эрдниевна, чик хәрү өгчәнә,— гилдәд цуһар гилтә энд- тендәс келлдәд, дөңнжәхән медүлцхәв.

— Колхоз эн төрт юңгад эс орлцдв? Учрежденьсд көдлдг улсин күүкдәс колхозникүдин күүкдин тонь болхла, арвн холван иклм-гйһәд» Исполкомин член, хөөч Лижин Намҗл алңтрсн бәәдл һарч келв.

— Эн сурврт хәрү өгхднь колхозин ахлачиг сурхмн, — гиж Ж.и- рһл келв.

— Тиим, тиим, — гилдәд цуһар шуугцхав.

Чавруна Очр босад: — Би, үг келх цагт, үг келнәв, — гив.

Хургин улс зөв боллдв.

— Кен үг келх санататн келж чаджанат, — гиҗ Җирһл келчкәд> өмнән бәәсн цаасиг бол1һамҗтаһар умшад, карандашарн чиклв.

Күн болһн нег-негән күләлдсн 6әәдлтә1һәр эврә бийсләрн дотраи күүндлдәд тагчг суулдцхана.

— Нанд зов өгтн — гиҗ школын директор Делдән Дорж дакн босв.

— Эн төр цагларн хаһлгдж бәәхдән ик ончта. Баһчудт коммуни- стическ сурһмж өгл1һиг, ик эртәснь авн кех цаг ирв. Миниһәр болхла, мана селәнд <һурвн сад бүрдәж болхмн, тигж бүрдәсн олня таасмҗта болх. Дакад болхла, мана колхозд шишлң бәәдг бичкдүдин садмуд уга. Зуна цагт, колхозин көдлмшт көдлдг экнрин бичкдүд, хә- ләмжд авгдна. Кеер малар йовцхадг колхозникүдин бичкдүд болхла, зәрмснь эцг-экнрән дахад, кеер малын өөр йовцхана, кесгнь селәнд элгн-садндан үлдәд, хәләвр ба1һд, бүкл өдртән уульнцар гүүһәд, дур* ндан йовцхана. Миниһәр болхла, цуг бичкдүдиг садмудт авхмн. Кол­хозд эс көдлдг эцг-экнрәс кирцән дүңгәһәр шаң-үнинь автха, бичк- дүдин сурһмҗд иим килмҗ өгчәхд хажһр гиж, саалтг болх, өөрхн то- олврта күн уга болх гиж саннав. Нам санхд чигн уга болх зөвтә, — гиж келәд, хургин улсиг эргүлҗ хәләчкәд, ормдан суув.

Бичкдүдин садмуд бүрдәлһнд оньган, килмжән эс өгдгин тускар һарсн төрмүдиг болн дакад болхла, босҗ келен улсин шалһвриг чикәр медсн колхозин ахлач—Чавруна Очр, бийән икәр гемшәв. Эн төрәр Җирһл Эрдниевна, кесг дакж колхозин правленя хург деер күүндвр һарһж күүндлә, тигхд Җирһлин сән седвәриг правленя чледүд дөңнсн

уга билә. Тегәд чигн, өдр-бүрин көдлмштән даргдсн ахлач, эн төрт -оньган өгч эс ухалсндан, наадксиннь зөвт багтдг билә.

Ода болхла, орта үгмүдиг эврәннь чикәрн соңсад, ахлач эндүһән медәд, цааранднь тесҗ сууҗ болшго болад, «нанд келх үг бәәнә* — гиһәд босв.

Очр, ухалж. суусан һарһҗ келәд, олна нүүрт бийән икәр гемшәв.

— Җирһлин болн Дорҗин келсн үгмүдиг чикәр ашлад-колхозин правлян эн хургин өмн бичкдүдин садмуд секхин тускар күүндәд не- гинь таслчкла, — ги1һәд бүдүн дууһар келәд, үсән барун бийәгшәң иләд ормдан суув.

— Чик-чик, — гилдҗ кесг улс дахлдв.

Исполкомин член үкрч Бембин Канур босад:

— Бидн олнд туста, бичкдүдт чик хәләвр, сурһмж, өгх шиидвр бат- лҗ авчанавдн. Мана батлсн төрмүдәс зәрмдән, зәрм-зүрмнь цаасндан бичәтә, җилдән күцәгдлго үлддг учр бас бәәнә, тиим йовдлла таарч болшго, тегәд эн төриг хойр долан хонгин дунд күцәхд сельсоветин ахлач Җирһл Эрдниевнад даалһхмн гиҗ селвгән өгчәнәв,— гиһәд барун сүуһән түшәд, өмн захар суусн улсур хәлзһәд, эврә келсн үгмү- дән дотран давтҗ санад суув.

Нарна халун икдәд үд өөрдҗ -йовна.

Хургин улс күүндгдсн төрәр ирлцнзһү шиидвр батлж авад, хурган хаацхав...

Хургин шиидвр күцәхәр Җирһл Эрдниевна ик гидгәр гүҗрв. Олн- әмтн чигн хара сууцхасн уга, зөвшләд темдглсн төрмүд түргәр күцәв.

Колхоз, хойр долан хонгин дунд, бичкдүдин һурвн садмуд секәд, кергтә тоотарнь теткәд, ахлач бийнь ирҗ, бичкдүд яһҗ бәәхинь, кенә күүкд ирәд угаһинь бүрткәд, селвгән хәләҗәх улст өгәд бәәв.

Иим сән седвәрин ашд «Нуурта» селәнд зурһан бичкдүдин садмуд кедлҗәнә, энүнд цуг селәнә бичкдүд цуһар түрмшг уга, сергмҗтә, ни- ич бүлдән чик сурһмҗан авч бәәцхәнә.

БАЛАКАН АЛЕКСЕИ

БУМБИН ОРН

Роман

Ах-ду хальмгуд! Тана келн- әмтнә хөв-кишгтн тана эврәнтн һарт бәәнә.

В. И. Ленин.

СЕРЛҺН

I.

Бумбин орн. Бумбин орн. Бумбин орн...

Үкл уга мөңк орта, Үрглҗдән хөрн тавн насни дүрәр бәәдг. Үвл уга хаврин кевәр, Зун уга намрин бәәдләр, Даарх киитн угаһар, Сер-сер гисн салькта, Бүр-бүр гисн хурта Бумбин орн болна.

Бумбин Орн!

Альд бәәдг орн-нутг болхв эннь? Җигтә сәәхн кишгтә әмтн терүнд бүүрлсн болхв? «Үкл уга мөңк орта» гинә. Тернь яһсн буйнта һазр-усн

болхв! «Үрглҗдән хорн тавн насни дүрәр бәәдг» болна. Юн ач-гус кес< ядән тер әмтс тиим мөңк болҗ бәәхмб!

Бумбин орн, Бумбин орн!.. Альд бәәдг орн-нутг болхвч?

Таңсг богдин

Тавн сай алвтнь

Тавн сара һазрт

Әрә багтмар бүүрлсн бәәдг.

Өл Маңхн Цаһан уулнь һазр теңгр хойрин киисн болад Өрүни һарх нарни көл дор Маңхаһад бәәдг гинә.

Өргн Шартг гидг далань Өрү сөрү хойр урсхулта, Өңгтә бадмин герл һарад бәәдг гинә.

О теңгр, о һазр! Яһсн онр-өргн нутг болхв тер! Альд, альд... хама, хама бәәнә эн өлзәтә һазр-уснтн?.. Келҗ огхнтн?.. Зааһад үзүлхнтн? Тиим сәәхн, зүүдн болен орн-нутгиг нег дакҗ үзәд, нег өдр һәәхәд, нег сө хонад һархмн бәәҗ.

Хәәртә әмтн! Альд, альд бәәнә — тер өнр-өргн алвттн, Өл Маңхн Цаһан уултн, өргн Шартг далатн? Юн кишгтә әмтн терүгитн эзлҗ бәә- нә? Келхнтн, заахнтн, үзүлхнтн? Буйн болтха!..

Көк теңгр дор, көрстә һазр деер, күмн орчлңгин аһуд, келн әмтни бүлд, холд нерәрн туурсн Хальмг бәәнә гидг. Тер «өлзәтә сәәхн Бумбиң юритн эзлдг улснь хальмгуд болвза, тегәд?

Хальмгуд... Хальмг!..

Хальмг нутг гидгтн тегәд альд бәәдв, хальмг келн әмтн хама бүүрлсмб?

Цаста ца1һан ора деернь, өдр сө уга үүлн өөмәд бәәдг өл маңхн Кав- казин уулин девсңгәс экләд, ар үзг хәләһәд, а-һш балһс күрәд, зәрм- дән, цаг-цагин эргцәр Шарту күртл көлән җииһәд оддг Хальмг гиҗ келдг билә. Өмн ар хойр үзгиннь меҗә — тер. Хальмгин дорд үзгт бол- хла, харчудин нульмсн, борлакудин көлсн хойрас уснь немгдсн нертә алдр Иҗл морн һол, өдр оө уга Кфк теңгс тал урсад бәәнә гинә. Деед үзгтнь болхла, даңгин номһн бәәдг Тең һол җириж, гүүнә гинә.

Эн а*һу ик 1һазр эзлҗәх улс, тегәд, үкл уга мөңкин орта, үрглждән хөрн тавн насни дүрәр бәәдг болхий?

Тиим болхла, теднтн икл гидг кишгтә әмтс болҗана. Бумбин орна бәәхтә эздүд болҗана. О теңгр, о һазр, жһсн хөвтә әмтсви, тедн!..

Бумбин орн, мөңк алвт, төвкнүн нутг, кишгтә улс!

Нарни цольгсн халунас аһар җиңнәд бәәнә. Үүлн уга теңгр генткн таш-пиш гиһәд одв. Көөшгрҗ бәәсн аһар хамх тусад, оһтрһу хойр әңгрсн мет күрҗңнәд, теегин аһу чичрәд, түңшәд, зовняд, иргләд, инц- гләд бәәв.

Одахн күртл тагчг бәәсн тег генткн жһад иим ик үүмәнлә харһад одв? Юңгад тер чичрҗ, туңшҗ, ирглҗ, инцглҗ бәәхмб? Зовлңгнь ик боладйи?

Деер келгдси Бумбин орн, мөңк алвт, төвкнүн нутг, кишгтә улс жһла?

Көөшгрҗ одсн а1һар дакн-дакн таш-пиш гйһәд бәәнә, тег улм-улм түңшәд, зовняд бәәнә... Генткн... Яһла-халг, тег шугшад ууляд одв... Генткн... О деедс бурхн минь, тег яхлад-яалад бәәв... О юн болҗ одв?

Бумбин орн. Бумбин орн...

Уга, энтн тег түңшҗ, зовньҗ бәәхш, энтн тег яхлҗ-яалҗ бәәхш. энтн...

Дорҗин Бора нойн ца^!һан ишкэ деер ханцан шамлчкен сууна. Гидр- гилр гиен билхгр күзүнәснь көлсн сарҗңнад бәәнә. Хаҗуднь өвдглҗ

суусн баахн көвүн бәәҗәһөд-бәәҗәһәд нойна күзүг цаһан кенчрәр арчад оркна, болв көлсн удлго дакад чиихәд һарч ирнә.

Нәәмәр гүрсн бухин арен маля аһар керчәд, тусх <һазртан таш-пиш гиж, шигдх болһнд, энд, ца<һан ишкә деер суусн Дорҗин Бора күчңгдсн бәәдл һарад, хойр талан нәәхләд, зоһдад авна.

Хар модн көшүрнь хамх туссн хозлг тергн деер күләтә баахн көвүнә нүцкн нур)һнд нәәмәр гүрсн маля көндлң чигн, утулң чигн тУсад бәәнә. Шавдсн шавдлһн болһнас көвүнә нурһнд утрун орад, тер ормнь удл уга көк балм болҗ хавдад, эрчксн арһмҗ кевтә ‘һолиһәд йарч ирнә.

Көл һар хойрнь тергнә аршас телҗ күләтә көвүн түрүн ишндән, ара- һан зуучкад, төрүц дун уга бәәв, болв маля нурһн деернь йрәд шигдх болһнд тер, күләһәсн алдрхар бәәх алгдхан медсн бух мет кугдләд одна — күлә тәвхш. Көвүнә нурһнд ода бүтн орм уга — утрус иигән- тиигән һолилднә.

Маля арвн зурһадҗ ирәд чикинь керчн тусхла көвүн түңшәд, зовняд одв... Маля һучн негдҗ ирәд, цуг утрусиг көндлңнҗ тусхла — көвүн яхлад-яалад бәәв...

О теңгр, 'һазр минь, энтн тег биш, теегин үрн түңшҗ, зовньҗ бәәсн бәәж!..

Цаһан ширдг деер суусн билхгр күзүтә Дорҗин Бора маля тачкнҗ. тусх боЛһнд бахнь ханҗ ормдан өлкәднә. Көшүрнь хамхрха тергн деер түрглү кевтсн көвүн, малян туслһн болһнас түңшәд, мошкрад одна. Те- дүкнд, ээрчксн мал мет, зогсҗах әмтн, көвүнә .түңшлһ дахад яхлад- яалад бәәнә. Тедн юңгад эс эн көвүг харсна?.. Не, тегәд, эн көвүн юн хаҗһр (һарһад орксн болхув?..

Геслә Бадм, наадк улсла хамдан, Җуурга хагт көдлнә. Чан/һ-чиир- гәрн иөвүн өөрк улс дундан келн-амн болна.

Көдлмшд ирснә хөөн, үдин алднд, Бадм Тарха хойр нег цаасн тәм- кәс көлтә марһв. Амндан батх авдг Тарха кезәд чигн тәмкәс ха¹һцхш. һанз татдг Бадм, өрүнә адһҗ бәәһәд, тәмкән гертән мартҗ оркҗ. Кө- вүн Тархаһас тәмк сурхла, үурнь Бадм тал хәләһәд инәчкәд келв:

— Бадм, кемр тавн пуда мишгтә давсиг тергн һатцас талдан тергнд күргҗ хайхлачн, эн цааста тәмкиг бүклднь чамд өгнәв.

— Үнәрйи?

— Үнәр.

— Манахс, соңсҗанта?—Бадм наадк үүрмүд талан эргв.— Кен герч болна?

Хагин көдлмш дегд күнд. Болв ба*һ наснд ямр чигн күнд көдлмш боомтг болхш. Баһ насн шатҗ бәәх түүмр дотр чигн — инонә. Баһ на­сн үкллә зөрлцәд ирсн бийнь — дуулна. Баһ насн күнд көдлмш дотр чигн — серглң...

— Би герч болнав.

— Би һар таслнав.

— Альков, Бадм, чидлән үзүллч, — болж, үүрмүднь энд-тендәс кө- вүг аарглв.

Тавн пуда шар мишгт долан пуд давен орна. Долан пуд давен гиен— хойр зун найн чиңнүр... .

Долан пуд давста тавн пуда шар, ода давенд цаһаҗ одсн, мишгиг хойр залу өргәд Бадмин амн-нурһн деернь тәвҗ өгв. Көвүн, мишгтә давсиг алдҗ уңһаш уган кергт, хойр һаран селн деләд, цогцан теңшәрү- ләд, нәрхн күдр доск деегәр өөдләд һарв. Бадмин хойр гүрә, ки орулсн мет, һолиҗ одв. Көвүнә чидл көлмүд талнь хурҗ ирв. Тер, күнд ацата темән кевтә, зан колмүдәрн тулҗ ишкәд, уралан зүткнә. Хамгин чи- лүртә юмн — нәрхн күдр доскар өөдән һарлһн.

Арвн ишкм, йисн ишкм, нәәмн ишкм үлдв... Бадмин көл дорк күдр д®ск хуһ тусх бәәдл һарад, шуһтнад, күвклзәд, уйдад бәәв... Долан ишкдл, зурһан... Бадмин амн-нурһн деер йовсн долан пуд давен әмдрсн

кевтә күгдләд одв... Уга, мишгтә давен әмдрсн уга, тер шувтрхла — Бадм күгдләд авб... Мишгтә давен хәрү амн-нурһн деер ормдан тусв, болв... нәрхн күдр доек му ду (һарад шухтнад, дундаһарн хуһ тусв... Бадм мишгтәһән овалһата давен деер оч тусв.

— Тер бишв, тер!.. Мини мөрн гүүвә! — болҗ Тарха байрлв.

— Уга, Бадм бурута биш, доек бурута, — гиҗ зәрмнь хәәкрлдв.

— Тарха шүүвә, — болҗ негнь зөвшәрҗ бәәхш.

— Тәмк эзндән үлдв,— гиҗ Тарха бахтҗ индв.

— Дакнас, Бадм, сөрҗ хәлә, — болҗ көвүд Бадмиг үдрдәв.

— Доскин батас тә*втн, — гиҗ Бадм сурв.

Турүн һарһсн эндү—күүг үдрдәҗ 'өгдг мөн. Бадм, элә кевтә, хойр һарарн деләд, шинәс ээм деернь тәвж. өгсн долан пуд давсиг юмн би­шэр өөдән авч һарад, дегд игзәрлхләрн чаңһар шивәд, һатц бәәсн терг- нд тусхаһад, терүнә көшүриг хамх цокв.

Эргнд бәәсн әмтн шуугад одв. Ода күртл эднә мар!һа һәәхәд зогсҗ- асн приказчик гүүҗ ирәд, нудрмаһан узүлҗ, атхн сегсрҗ хәәкрв:

— Хөрн тавн маля өгнәв... уга, тәвн маля!.. Бора нойнд күргҗкел- нәв!

Эн саамла, дуудсн кевтә, җиндүрлсн аҗрһс хозлг-рессор тергнд татсн Дорҗин Бора нойн гүүлгәд күрәд ирв.

Приказчикин тосҗ келсн үг соңсад, Бора нойн амнаснь көөсн цахрҗ һалзурв:

— Хөрн тавн маля!.. Хамгин шүрүтәһәр!.. Уга, Геслә Бадмд тәвн ма­ля өгтн! Чини әмнәс мини тергн үнтә... Тәвн, тәвн!..

Дорҗин Боран герин зарц, хаалһин җолач, цааҗин засглач, нойна ноха кевтә оньдин хаҗуднь дахад йовдг күлмн чиктә Контан Конта көвүнүр гуүҗ одад, күзүнднь деес хайв.

Бадм, һарһсн буруһан медәд, сөрлцлһ кесн уга...

Маля тәв дакҗ даладҗ ирәд, Бадмин нурһн деер шигдҗ тусхла, кө- вүн сүулин үгән әрә ам амлҗ келв:

— Киштә минь...

Көвүн ухаһан алдв.

Дорҗин Бора тергндән сууж. авад, гүулгәд йовҗ одв. Тарха, һарһсн үулән гемшәҗ, үр деерән шугшҗ киисв...

Худгин йорал харңһу. Киитн усн күзүнд күрәд мелмлзәд бәәв. Көл һазр ишкҗ бәәх угань медгдхш. Усн күзүнәс давад, өргнд күрв. Хәлә- һә бәәҗ үкҗ болшго. Арһ юундв гихләрн — хойр көлиннь үзүр деер мөчлдәд зогсв. Усн улм-улм киитрәд, җиңгин җирн миңһн җид махму- диг үүл-үүср угаһар чис-чис гиҗ хатхна. Усн өргнәс давад дорк урлд күрәд ирв. Харсҗ автн гиһәд хәәкрхәр седхлә, һацата кевтә, хоолас дун һарч 'өгхш — сөөлцкәдҗ оч.

Бадм өөдән хәләв. Худгин амн, хальмг герин өрк мет, төгрглҗ үз- гдв. Тер төгргин ца зеңкрин өңгтә, тәрлкин дүңгә, теңгр үзгдв. Теңгрәс парна алтн толян, нүднә сормсн кевтә чачрлҗ һооҗна... зуг... зуг тер толянас нег чигн герл худгин йоралд тусхш. Усн, киитн усн... киитн усна җирн миңһн җид Бадмиг хатхҗ шарклулсн деерән, ишкҗ бәәсн һаз- раснь өдн мет гиигнәр өргҗ авад, иигән-тиигән дәәвлүләд бәәв. Көл дор түшг уга гидг — зүркн өрчәс салснла әдл бәәҗ: бийд өмн бәәх угань медгдхш.

Генткн Бадмин цогц хорһлҗн кевтә күндрәд, худгин йорал тал чи- вәд одв. Көвүн ус балһад цәәлзәд, көлнь хату һазрт күрхлә, чаңһар ти- ирч түлкәд, хәрү усн деер (һарад ирв. Бадм адһҗ худгин амн тал хә- ләв. Зеңкр өңгтә теңгрәс асхрҗасн алтн нарна толянас нег герл салҗ һарад, Бадмин һар деер, торһн утцн кевтә, тусв-Көвүн адһн-шидгн тер торһн утцнас татад, худгин амн тал дамҗв. Холд төөнрҗ бәәсн худгин 38

змн өөрдәд, өөрдәд йовна... Бадм худгин амнд күрн, дегд икәр кинь давхцхларн, ховдглад аһар кииләд оркв... Киилсн аһарнь шүрвсдәр. шалдрң цө кевтә гүүһәд, махмудтнь цутхгдад, цогцнь чолун мет күн- дрәд одв.

Теңгрәс унҗҗ бәәсн нарна алтн нәрхн гегән Бадмин күнд цогциг .дааж эс чадад тасрад одв...

— О баав минь!.. О Киштә минь! — гиҗ хәәкрәд Бадм хәрү худ­гин харңһу йоралур киисв...

— Бадма, Бадм минь, би эн бәәнәв, — гисн таньдг күүнә дун ики холд соңсгдв.

Көвүн нүдән секв. Җолм дотрк харңһу. Тулһин өөр, һулмтин хажуд, көмрж тәвсн таава деер бичкн шумр әрә колң-колң гиҗ шатжана.

Бадмин »өөр суусн күүнә сүүдр җолмин көөтә туурһд арваха-сарваха •болҗ тусҗана. Көвүнә хойр нүдн хәрү эврән аньгдж одв.

— Бадм минь, яһснчн энви...

Көвүнә чирә деер халун, халун дусал дусв. Чирә хорсад шатад одв- Бадм дакад нүдән секв.

— Киштә! — Бадм өндәхәр седв. Цогцан көндәж чадсн уга — балр болҗ оч. Балр болснь ба‘һ: мөрнә сүүлин кидһсәр томен арймж махму- динь чис-чис гиж хатхв.

— Я'һҗ одснчн энви? — Күүкн көвүнә нүдн тал чирәһән өкәлһв. һурвар гүрсн, баһлцгин дүңгә бөдүн күклнь Бадмин күзүн деер тусв, терүнәс ковүнә махмуд ‘Өвдкүрән мартн менрәд одв.

Би Я1һсн болхв? — гиҗ санад Бадм, бийләһән учрсн йовдлиг сәәнәр тодлхар ухаһан күчлж >өгв. — Би яһсн болхв? Цогцм юңгад 'төмр-цө <)олҗ одсмб? Намаг юн үүләр кил)һсн арһмҗ деер кевтүлсмб? Кен на- маг харңһу худгин йоралд хайсмб?

Бадмин уханд харңһу худгас оңгдан юмн орж өгхш. Худгт унхин «әмн тер ямр бәәдл-жирһлд бәәсмб?

Бадм көндрхәр седнә... Кил1һсн арһмж улм-улм махмудтнь шигднә. Киштә..- Баав... Юунла харһад одсм эн болхви?..

Көвүнә чирә деер дакад нег нульмсн дусв. Нульмсн... уга, тер нуль- мсн биш... Баав хөөнә сүүл хәәлжәнә... Хәәснд семж бас тәвб... Семҗн яһсн сәәхн юмби?г. Сернжллә әдл... Хәәсн шол-шол гиһәд буслад бәәнә. Халун цө хәәснәс 'өөкн хәәләд, цандгт туссн хурин дусал мет, цацгдад одна... Баав... Киштә... Баав... Өөк альдас авсн болхв?.. Манад юн өөкн бәәлә?.-

Шольгад буслжасн хорһн генткн ха»һ тусад, нег ик дусал Бадмин чи- рәд ирж тусв... О ях, ях... Яһсн халун юмб...

Бадм дакад нүдән секв.

— Бадм минь, бичә түүрч...

Киштән хойр нүднә цецкәһәс «һал падрсн болад одв. Гер дотрк гер- ләр дүүрв..

— Киштә...

— Э, би-ив...

Киштән, арһс ташлһн, әрк нерлһн хойрас яртҗ одсн шүрүн һар хөвүнә маңнаг илв. Бадм күүкнә һариг тосад бәрхәр седв... Уга, Бад­мин һар бийднь олдҗ өгсн уга,.. һар бәәсн ормнь, цольгсн мет, жиңндд сдв.

— Бадм минь...

— Киштә...

Бадмин нүднә зовк эврән зууньрж одв... Киштә... Баав... Намаг яһж юркснтн энви?.. Юңгад худгт хайвт?.. Яһад килһсн арһмҗ деер кев- түлвт?..

— Цулвр...цул-лвер ав-тан...

Бадм дакад худгин йоралд оч тусв. Өөдән, худгин амн тал хэлэв...

Зеңкр өңгтә чилгр теңгр үзгдхин орчд, Бадм тал билхһр чирә ширтв. Сарсхр хамраснь һарсн ки — сальк татад бәәнә. Хамр дорк сахлнь, аралҗна көл кевтә, арваха-сарваха болҗ хойр талан делҗ... Нүдн уга... Нүднә орчд хойр арһсн шатҗана...

— О баав минь, Дорҗин Бораһас бийим гетлгтн!..— гиҗ Бадм түүр- чҗ хәөкрв.

Киштә Бадмин толһа деер, киитн уснд норһсн, кенчр тәвб.

— Бадма, Бадма, нүдән сек.

Худгин амиг бөглҗ бәәсн Дорҗин Бора нойна билхһр чирә, тәмкин утан мет, хәәльҗ одв...

Күүкн күүнд —зовлң дала. Күүкн күүнд —нег чигн зов уга. Күүки күн—күн биш. Күүкн күн—күүнә мухла.

Геслә Бадм Дорҗин Бора нойна эркн яльч. Үвлднь малинь хәрүлнә, зунднь хагас давс һарһна. Җилин арвн хойр сар —һурвн зун җирн тавн өдрин туршарт өөдән өндәл уга нарнд халад, киитнд даарад, салькнд өгрәд, хурт норад йовсн бийнь Бадмин гесн оньдин дөрвн цагт өлн, ээмнь даңгин шуурха, көлнь кезәд чигн буршмгта йовна. Хөр күрсн сәәхн залу һанцхн экән әрә асрна. Хар яста күүнә — тәвсн хөвнь тер болҗана.

Бадм Киштә хойр кеер харһла: Бадм үкр хәрүлҗ йовла, Киштә„ ээмдән еәрсн уут үүрчксн, арһс түүҗ йовсн билә.

Күүкиг холас үзчкәд, Бадм өмнәснь тосад һарв. Киштә хәрү эргәд зулхар седчкәд, көвүнә дуудсн дуунас махмуднь менрәд, зүркнь әңкә- глҗ цокад, ормасн көндрҗ эс чадад, үксн әмд хойрин заагар, киинь. давхцҗ зогсла.

Тигхд эн хойрин күүндсн күүндәнд теегин шуукрсн салькн, хаврик халһрсн көк ноһан болн теңгрүр хагдҗ һарад, нег ормдан сервәд җиргҗ дуулсн торһа герч билә.

— Чи сарла әдл сәәхнч,— гиҗ Бадм седклән медүллә.

— Чи Хоңһрла әдл баатрч,— болҗ Киштә әәмҗ келлә.

— Чи йоста гидг күнч!— гиҗ көвүн омгтаһар иткүлв.

— Чи делкә деерк улсас цугтаһаснь зөргтәч,— болҗ күүкн бахтж келлә.

Терүнә хөөн Киштә бийән йосндан күүнд тоолла, цогцднь чидл нем- гдлә, өрчинь омг эзллә.

Дорҗин Боран һарһсн, Бадмиг цааҗлсн үүл-үүср уга йовдлиг сон- счкад, күүкн тер асхни бийднь, сөөһин харңһу олзлад Бадмин җолмур ирлә. Хальмгин йосар болхла, күүкн күн залу күүнә герт эврән одхзөв уга. Болв, дурн бүүрлсн зүркнд—юн харш бәәдв?.. Киштә хальмгин авьясиг эвдлә.

һанцхн экнь көвүнәннь көл тус, усн-цасн уульсн сууҗ. Зүүдг шиврлг уга болен учрар, Бадмин эк, үсән хойр үзүринь хар кенчрәр негдүләд боочкдг билә. Ода тер үснәннь боодһань алдрад, севсиһәд һулмтин үм- снлә зуурлдсн бәәҗ. Эк кәвүн хойриг үзсн Киштән зүркн ишкрәд хорсв.

Тер өдрәс авн Киштә сө болһн Бадмд серл хәрү ортл, көвүнә җолм. тал ирнә.

Күүкн күүнд —зовлң дала. Тер үнн. Күүкн күүнд —нег чигн зөв уга. Тер худл. Киштә зөвтә болен төләдән хальмгии йос эвдв. Күүкн күн — күн биш. «Чи йоста гидг күнч!» — гиж. Бадм келлә^. Күүкн күн — күүнә мухла. Уга, Киштә кезәд чигн күүнд мухла болш уга.

Бадм кедү сө, кедү өдр ухан сегән угаһар кевтсән медхш. Серл орсна хөөн нарта сәәхн орчлң альхн дүңгә болж медгдв. Ицл чигн, күцл чигн, байр чигн уга. Байр уга?.. Киштә байр бишйи?..

Тархан бүл цөөкн. һанцхн көгшн эктә, тер учрар Бадмнн экд дөң- нөкд болна.

— Зөнг толһа,— гиж Тарха бийән гемшәнә.— Нег цаасн тәмкәс көл- тә, хәләсн сән үүрән өрәл әмтә үлдәлһвв. Марһа хәәл уга од!.. Ода батх амндан авдг болхинь амм ардм һарг!

— Не, болҗ одсна хөөн, түүнә юуһинь келнәч,— болҗ Бадм үүрән хөрнә.

Тарха хойр һарарн толһаһан бәрчкәд, хойр талан нәәхләд сууна.

Җолмин үүд секәд орж аашсн Киштә, Бадмин -өмн зәмлҗ суусн Тархаг үзчкәд, хәрү һархар седв. Тарха адһж босад, күүкиг һартаснь татад авч ирв.

Бадмин эк цә чанж бәәнә. Далһа хәәсиг тулһ деерәс өргәд һарһхар седхлә, Киштә эмгнә һарт бәәсн ишкә бәрүлиг тосад шүүрч авад, хәәсиг гиигнәр һазрт тәвб. Бадмин эк цәәд тос тәвчкәд, модн шанһар экләд самрв.

Күн җолмин үүднд зогсад орх зөвшәл сурв. Бадм Тарха хойр нег- неги талан ширтв, Киштә үүдн тал хэлэв. Хальмг улс нег-негнэннь герт нрхләрн, орх зөвшәл сурдмн биш. Килнц болдмн. Кен болхви?..

Күүкн үүдн тал өндәв.

— Киштә, арһулд,— гиҗ келәд, зәмлҗ суусн Тарха босад үүд секв.

Дархн Тимофей орж ирәд, картузан авад, толһаһан гекәд мендлв.

— Цуһар мендвт!

— Менд!

— Уралан суутн,— гиж келәд, Тарха дархниг суулһх бәәр хәәв.

— Гем уга, бичә санаһан зовтн,— гиҗ келәд, өндәхәр седхләнь Ти- мофеин толһа жолмин туурһла тулад бәәв.

Тимофей, хальмг күүнәһәр, һазр деер зәмләд суув. Тернь эмгнд икәр таасгдв. Бадмин эк бараһан уудлад, гелңгүд ирсн цагт делгҗ өгдг хә- ләсн нег девскрән авад, орс залуһин дор делгж өгв.

— Не, баһчуд, ямаран бәәнәт?— гиж дархн сурв.

— Үзҗ бәәхшвт,— болж Тарха, өргәрн үр талан заав.

— Бадмла болен йовдлиг соңслав,— гиж Тимофей келв.

— Мини гем, мини гем,— болж Тарха дакнас бийэн цаажлв.

— Кенэнтн чигн гем биш,— гиж дархн, ик төвшүнәр келв.

— Одак билхһр гестә Доржин Борад ик гүрм бәәнә.— Тарха дегд уурнь күрхләрн, нудрман атхад, һаран хүрүләд авб. Көвүнә шүдн шухт- над одв.

Бадмин эк ааһсд цә кев. Эмгн дакад бараһан уудлад, илгн дорвапас улан мөңгәр чимксн агч модн ааһ һарһж авб. Түүндән цә кеһәд дархна һарт бәрүлв. Тимофей савиг хәләж бәәһәд келв:

— Сәәхн ааһ бәәж.

— Мана өвгнәс үлдсн герәсн,— гиж Бадмин эк цәәлһв.

— Ээҗ, би йовнав,—гиж шимлдж эмгнд келәд, күүкн үүдн тал һарв.

— Цә у. _| ‘

Бадмин эк, эврән ууж бәәсн ааһдан деернь цә дусапад, күүкнд өгв. Киштә дараһар һурв амсчкад, аа‘һиг хәрү эмгнд бәрүлв. Үүд секәд һарч йовсн күүкнә ардас дархн Тимофей келв:

— Киштә, чамаг мана Надя иртхә гилә.

— Кезә?

— Цол бәәхлә, ода чигн од...

Күүкиг һарч одхла, дархн Бадмас сурв:

— Юуһар эмнлһ кеҗ бәәнәч?

— Усар цур бәрҗ бәәнәв,— болҗ Бадм арһул хәрү өгв.

— Би чамд заһсна тос авч ирүв. Элкндән у, дакад экәрн нурһндан түркүл.

— Сән, икәр ханҗанав.

— Эх, һанцхн экәсн биш, Бораг шааһад алчкад, буһшд суухмн бәәҗ!— гиҗ аралдҗ Тарха келв.

— һанцхн Бораг алсар бәәдл-җирһл ясрш уга,— гиҗ Тимофей тосж келв.

— Не, тегәд яахмб?

— Харчуд негдх кергтә.— Тимофей ууҗ бәәсн ааһта цәәһән өмнән девскр деер тәвчкәд, цәәлһв.— Угатьнрин бәәх бәәдл һанцхн үүнд биш, делгү, бүкл Әрәсәһәр деГд күнд болҗана. Нег байна толһа өсргсәр хар- чудин бәәдл гиигрш уга. Негдх кергтә...

Дархн Тимофей делкә деер боли мана Әрәсәд юн болҗ бәәхин тус- кар келҗ өгәд, кесгтән көвүдлә күүндәд суув. Хойр көвүнә чееж. уудсн болад одв.

— Демч шаазһас хун бәрдг,— болҗ Бадм саналдв.

Тимофейиг һарч одсна хөөн, ардаснь зөвәр хәләҗ бәәһәд, дархниг кедү дүңгәһәр таассн бийнь, Бадмин эк саглҗ келв:

— Эн залутн хальмгуд тал шин ирсн күн. Көвүд, болһатн.

Бадмд чинән-күчн дегд удан орв. Намр давад, үвл ирв. Көвүн долан сарин туршарт кевтв. Хаврин дула дахад, көвүн җолминнь һаза 'һарад ээврлдг болв. Тимофейлә өөрхи таньлдсна хөөн, Бадмин җолмур сө болһн гишң дархна күүкн Надя Киштә хойр ирдг билә.

Надян цеңкр цегән нүднәс эргнднь герл цацгдсн болҗ медгддмн. Чееҗ ямр дүңгә зөвүртә бәәсн бийнь, тер күүкиг үзхлә, хавр ирсн мет, уудад оддг билә. Күүкнә җөөлн хәләц, җиңнсн дун, хәәльңһү седкл эрг- ндк улсднь байр үүдәдг билә.

Надя хальмгудин бичкдүд гемтхлә эмидг билә, баһчудт умшдг, бичдг дасхдг билә. Терүнәснь көлтә эн күүкнд Дорҗин Бора нойн Бал- дра гелц хойр, хорта моһа үзсн мет дурго билә.

Намрин, үвлин ут соөһәр Бадм, Тарха, Киштә болн талдан чигн баһ- чуд, көвүнә му җолмд хурчкад, умшдг, бичдг дасад бәәв. Шишлң школ уга болвчн, эн баһчуд орс күүкнә нилчәр, медрлин захас шүүрәд авб. Шин ноһа хазсн нилх хурһд өвснә шимд яһҗ дурллна, тер мет тедн сурһулин үндснд ямр күчн-шим бәәхиг медчкәд, баһ насни әрүн седвә- рәрн, ухан-седклән номин көрңгд егв. Зәрмдән баһчуд тал дархн Тимо­фей ирдг билә.

Нег дакҗ көвүд, күүкд Надян өгсн даалһвриг күцәһәд, герүрн хәр- хәр бәәтл Тимофей орҗ ирв. Күүкн талан докья өгәд, дархн нүдән чир- мәд оркв. Терүг Бадмас оңдан күн үзсн уга. Надя кев-янзта цогцлань «рлцсн бишмүдиннь өврәс нег бичкн дегтр һарһҗ авад, үүрмүдтән келв:

— Манахс, кемр буру эс гихләтн, эн дегтр умшҗ өгнәв.

— Умш, умш... ,

— Соңсхмн...

— Цол бәәнә...

— Сө ут,— болҗ энд-тендәснь келцхәв.

, Бичкн дегтрин сүүлин халхиг хаахла, баһчуд нег-негн талан хәләл- ләд, амндан ус балһсн кевтә, тагчг сууцхав. Тимофей сурв:

— Не, ямаран?

— Пролетарь гиен юн улсви?— гиҗ Бадм оөрүд сурвр өгв.

— Уга-яду улс,— болж дархн хәрүцв.

— Цуг орн-нутгудин пролетармуд, негдцхэтн!—гиҗәнә. Тиим негд- лһн болхий?— гиҗ дакнас Бадм сурв.

— Ашднь негдцхэх.

— Кен эн дегтритн бичж?— гиж, Тарха соньмсв.

— Маркс Энгельс хойр,— болж Тимофей цәәлһв.

Иигҗ Хальмгин баһчуд түрүн болж «Коммунистическ манифестлә» таньлдцхав. Генткн Бадм сурв:

— Бичсн улснь орсмудйи?

Дархн Тимофей пролетарск вождьнрин тускар цәәлһж өгәд, сүүлднь .келв:

— Эднә сурһульч, ода Әрәсән большевикүдин парть толһалҗах күн — Ленин.

— Әмд бәәнү?— гиҗ негнь сурв.

— Ода толһалҗ, бәәхлә, әмд боллго яах билә! — Тарха үр талач гемшәҗ хәләв.

— Терчн үнн,— гиж цаадкнь зөвшәрв.

— Ленина тускар келҗ өгтн,— болҗ Бадм сурв.

Эн саамла жолмин һаза мөртә күн ирж бууснь соңсгдв. Баһчуд һартан бәәсн цаасн, карандаш хамган хавтх дотран, әвр заагтан булту- лчкад, хойр әңгрәд билцг бултулад наачасн бәәдл һарад, шуугад од- цхав.

һазаһас баахн нурһта залу жолмин деесн эрк алхад орж ирчкәд. сурв:

— Геслә Бадмин гер эн мөнйи?

— Мөн,— гиҗ Бадм алң болҗ хәрү өгв.

— Би Бадмла кергтә йовлав. Таднас кентн Бадмви?— гиҗ сурад, маштг хар залу баһчудиг эргүлж хәләв.

— Бадм гидг күүнтн эн,— гиҗ Тарха үр талан заав.

Эн саамла баһчудин ард, девскр деер кевтсн дархн Тимофей байр- таһар хәәкрв:

— Манҗ, менд!

— Тимофей?!

Хойр залу теврлдв. Баһчуд улм алң болв.

Дархн Тимофейин өгсн дегтр болһн Бадмин өмн шин ор^лң секнә. Ода күртл сохр бәәҗв гиҗ көвүн бийән гемшәнә. Тер дегтрмүдт бичәтә тоот Бадмин ухан-седкллә ирлцнә.

Урднь альхн дүңгәд тоолгддг орчлң ода аһу ик өнр-өргн болж, мед- гднә. Эврәннь төлә биш, олн әмтнә төлә туста йовдл кех дурн күрнә. Күн кезә болвчн гесән асрх, ээмән бүтдгх зөвтә, болв күн терүнәсн нег үлү талдан улсд, өөрк әмтсдән байр үүдәх учрта, тусан халдах йоста. Дархн Тимофей, терүнә күүкн Надя, Манҗ...

Манҗ..- Хальмг әмтн дунд тиим гүн медрлтә, цецн ухата, өмнән әрүн төр тәвсн улс бас бәәж. Казань балһснд сур»һуль дасҗ. «Угатьнр йосан һартан авх зөвтә» гиҗМанж келнә. Тимофей бас тигж келнә...

Бадмд ода йосндан чинән-күчн орв, чидлнь <өмнк кевтән һарв. Дор- җин Бора нойн приказчикан илгәһәд дуудулж, көвүн одсн уга. «Нойнла наадхла — толһа уга, нохала наадхла хорма уга», — гидг, юн болҗ һардг чигн... Тәвн маля әгснь — болад бәәх..-

Тимофей селвг >өгв:

— Чи дакж Борад бичә көдл. Салгт од.

Көвүн зөвшәрв.

Нойна приказчик хойрдад некҗ ирхлә, Бадм, арһнь уга, дахад һарв. Буру эс -һзрһсан медсн күн — зөргтә болна. Бадм нойна чинрәс ‘чигн, түүнә засгас чигн ода әәж. йовхш.

Дорҗин Бора ик гериннь барун бийд барана өмн чиндһн цаһан

ишкә ширдг деер зәмләд сууж,. Орҗ ирсн көвүг колиҗ хәләчкәд, бил- хгр гиҗгән альчурар арчад, җөөлнәр сурв:

— Не, Бадм му экчн ямаран бәәнә?

Түрүн дуудснд эс ирснд тачм-талхм татад керлдх гиҗ санҗ йовсн көвүн алң болв. Нойна сурвриг эс соңссн бәәдл һарад, гер дотркиг эргүлҗ хәлаһәд үүдн хоорнд зогсад бәәнә.

— Экчн ямаран бәәнә гиҗ чамас сурҗанав? — болҗ Дорҗин Бо­ра дууһан чаңһав.

Бадм нойна үг соңсад бәәсн бийнь, чирәннь булчңгуд негчн чичрл уга, урдк кевтән герин өрк, туур»һ, терм, унь һәәхәд бәәнә-

— Энчн дүләрҗ одсн болвза, — гиж, маһдлад нойн нерн уга хурһарн дуудад, көвүг бий талан өөрдтхә гиҗ закв.

Бадм өөрдв. Нойн көвүнүр вкәһәд, хәәкрҗ келв:

— Хот-хоолар түрү уга бәәнчи?

— Мана үкр туһл хәйчклә, — болҗ Бадм зөрц худл келв.

— Удл уга хаврин, зуна көдлмш эклн гиҗәнә. Түрү бәәхлә, тавн, арвн арслң авад эдл... Хөөннь көдлсн көлснәсн бәрүлчкхч, — гиҗ Дор- җин Бора ик дууһар күчңгдҗ хәәкрв.

— Туһл уга болад үкрин үсн-хатҗ одва, — болж. Бадм эврә күүрән уттхв.

— Энчн йосндан дүләрсн бәәҗ, — гиҗ бийдән нойн келчкәд, дакад Бадмиг нерн уга хурһарн дуудв. Көвүн Боран амн тал чикән өгв. Нойн терүнә чикнднь хәәкрв:

— Саалин үкр кергтә болхла — ав! Эврә улс хөөннь эвән олхвдн...

— Би үкрән хулдхар бәәхшв.

Дорҗин Боран теслтнь тас тусв- Нойн үүдн тал зааһад хәәкрв:

— һарч уга бол, нүдндм дакҗ бичә үзгд!..

Бадм хәрҗ ирв. Нойнад 'һар|һсн әәлән келхлә дархн элк хатҗ инәв. Тимофей келв:

— Салгт одхларн чи, Бадм, тенд көдлмш кехмч.

— Көдлмш кехән меднәв. — Бадм төгрг хар нүдәрн дархн тал хәләв.

— Чамд талдан даал-һвр өгхәр бәәнәвдн. Шүүгүлд көдлх улс дунд ңаасд умшҗ өгх кергтә, әмтнд үн цәәлһҗ өгх кергтә...

— Би чадхйи? — болж, көвүн бийән маһдлв.

— Чадхч! — гиҗ иткүлж. дархн келв. — Манҗ бас чамд ицҗәнә.

— Манҗ яһҗ нама таньсмб?

— Би келләв.

— Медгдҗәнә- — Бадм мусг гиҗ инәв.

Әмтнд тустаһан медсн күн^;—җивртә болдмн. Тиим шиидвр авсн. Бадм эн өдрмүдт җивртәлә әдл бәәв.

Бадмиг салга көдлмшд йовхин өмн -өдр көвүнд үүмәтә зәңг ирв. Ки- штәлә өдрәр харһдг арһ уга. Асхн күртл күләнә гидг — бас ик зовлң.

Экнь көвүһән хаалһд белдәд, хувц-хунринь уһаһад, хаһрха-шуурха- һинь хатхад сахняд бәәнә. Бадм җолмасн һарад ики холагшан, Киштән эцг Нохан бәәсн арвад шаху ишкә гермүд тал хәләнә. Хойр гертәс цоон- град утан һарч бәәнә. Гү тәвх цаг болҗ оч. «Гиичнрән тоохар, әрк. нерҗ бәәдг болҗана» гиҗ Бадм, зүркнь хорсҗ санна. Тесҗ эс чадхларн, теднә хотн тал йовх дурн күрнә, болв оч болшго. «Мана хотнур көлән. бичә тәв. Кемр чамаг тиигән ирҗ гихлә, мини эк, эцг хойр харт бэрх. Тегәд чигн сурад бәәнә» — гиж. Киштэ келлэ. Оч болшго...

Бадм Киштэ хойр асхнднь кеер харһв: көвүн тосад күләҗ бәәж.

— Не я)һвчи? — болҗ Бадм адһж сурв.

— Әрк ирвә...— Киштә шугшад уульв.

— Чи зөвән өгвчи?

— Уга... ю келҗәхмчи.

— Тегәд яахар бәәнәчи? — Бадм хахад-цахад, сурврас оңгдан үг келҗ чадҗ бәәхш.

— Үкв чигн би тиигән хәрд һаршгов..-

Бадмин соңссн зәңг үнн болҗ һарв. Киштә, уульн бәәҗ, түүнә тус- кар келҗ өгв. Хол Ик Цоохр нутга, Гилгр гидг хотна эркн байн Көк- лдә көвүндән хадмд хәәҗ, әрк орулж, ирҗ. Кү кех көвүтә күүнә чикн- кезәдчн соньр болдмн. Тегәд ода Көклдә байн, ‘һазр хол гиҗ — хоор хәрл уга, отг-әәмг күүнә гиҗ — хәрү цухрл уга нааран, Яндһа Мацга нутг тал Модна Зах хотнд бәәсн, хатучарн отгтан келн болен Ноха гидг күүнд баралхж. ирснь эн.

Генткн толһа деернь, теңгрәс унсн мет, гүрм учрхла, санамр бәәсн Киштә, шитмлсн гөрәснә күүкн кевтә, иигән-тиигән седкләр телчв.

Бадм Киштән келсн зәңг соңсчкад, күүкиг һартаснь шүүрәд авб.

— Чи йовҗанчи?.. — Киштә толһаган көвүнә өргн чееҗд шахв.

— Э...

Эн хойр нег негән кесгәс нааран өөрхн меддг болвчн, иигҗ ээлттә харһад уга. Күүкнә толһа өрч деернь ирәд дерлхлә, көвүн байртан тесҗ ядад, теврәд маңна|һаснь үмсәд авб.

— Яһҗаначи, — гиҗ әәмсглҗ келәд, Киштә улм көвүнлә шахлдҗ өгв.

Делкә өңгән сольв. Бадм, Арг Улан Хоңһрин хувц өмсчксн, барун зүн хаҗудан хүрүләд, көк м*өңгн үлдәр хортан дарад, толһаһинь өср- гәд йовна. Шарту далан көвәд. Өл Маңхн уулин девсңгд бәәсн Өндр Цаһан Бәәшңгәр орад ирхлә Киштә, Занд Зул кевтә, җөөлн ширә деер залрсн сууна. Зүн талан эргәд оркхла, зүн далан җирмәхәс тоолгдна, барун талан эргхлә...

— Әәсм күрәд бәәнә.

Киштән тигҗ келсн үгәс Бадм әмтәхн зүүднәсн серәд, хәрү эн догшн делкәһүрн бууҗ ирв.

— Яһсн сән болх?

— Чи намаг бийләһән авад йов, — гиҗ келәд күүкн Бадмин киил- гин захас арһ ядҗ шүүрв-

— Тимофей ах тал одий. Түүнә сүв-селвг кергтә.

Бадм Киштән (һартас көтләд һарв.

Дархн Тимофей эн хойрин келсн зәңг соңсчкад, кесгтән уха туңһа- һад, хәрү өгл уга суув. Аш сүүлднь тер келв:

— Бадм, чи 1һанцарн йовх зөвтәч... Киштә, чи, кукн минь, зөвән би- чә өг. Манаһар болхла, күүг күчәр хәрд өгх йосн уга. Би чадсарн дөң- гән күргнәв...

Бадм Киштә хойр сөөни өрәл күртл теегин серүн аһар кииләд, һа- заһур йовб. Хойраннь халх харһад одхла, тедн агчмин зуур цуг зовлң, зөвүрән мартад, делкә деер бийсән хамгин кишгтә улсд тоолна. Болв үнн — догшн юмн. Салх дсерән Киштә усн-цасн уульв- Бадмин күзүг чаңһар теврчкәд, сулдхҗ өгл уга бәәв.

— Күләхвчи? — гиҗ көвүн гейүртәһәр сурв.

— Күләнәв, күләнәв... Не, сәәхн менд йовад, маңнадан сар, нар урһ- аж. ир...

Күүкн бишмүдиннь >өвр заагасн ца-һан альчур һарһад, Бадмин 'һарт атхулв.

— Эмм минь. — Көвүн дакад маңнаһаснь үмсв.

— Мә, чамд,— гиҗ келәд, Киштә көләрн өскәлдәд, Бадмин урлас үмсчкәд, гер талан гүүв.

— Киштә минь, эрк биш күлә.

Бадмд киилсн аһарнь ба¹һдад, цәәлзәд бәәв.

• — Эрк биш күләнәВ’..

II.

Үд кецәсн дүңгә цагла деед үзгәс «һурвн м*өртә күн Модна Захии: хотнур орад ирв. Тедн арвад шаху хальмг гермүдин өмн бийд дүңгәлһж. босхсн шин ца!һан ишкә герин һаза мөрдән зогсаһад, дөрәһән җиңнүләд бууцхав.

Герин эзн эмәл, хазарин ду соңсад, кевтсн орнасн босад, адһм уга һазаран 'һарв. Тер эрк алхчкад икәр алң болв, зуг бийән бәрәд, зөрц. байрта дууһар мендлв:

— О худ өвгн, менд-ам<һулңг йовҗ ирвт!..

Герин эзн үкс гйһәд уралан ишкәд, ирсн гиичнрин толһач, харадан җивр сахлта хар улан өвгнә 1һартас җолаһинь авб.

— Менд, менд, Ноха, — гиҗ келәд худ өвгн, 'һартан бәәсн удн иштә> ташмгарн һоснаннь түрә цокад, тоорминь уңһав.

Өвгнә хаҗуд дахҗ ирсн хойр баахн залу мөрдән сөоһәд, сальк зө- рүләд оркв. Хол хаалһд йовад цуснь халад одсн «һурвн мөрн хун сәәхн күзүдән цорһдад, чонин чикнлә әдл сертхр чикән хәәчләд, таһстн сүү- лән сегләд, туру-һарн селн |һазр чавчад, хуурһсан татлдад бәәв.

Ноха алң болен деерән әөмсж,әнә худ өвгн хар зөңгдән ирҗ йовдго болх гиҗ тер санҗана.

— Гиичнр герт орцхатн, — болҗ ирсн улсиг үрәд, Ноха худ өвгндән гер тал орх докья >өгв.

Тедниг ца'һан ишкә герт орхла, Ноха ардан эргәд, тедүкнд бәәси харчудин гер тал хәәкрв:

— Эй, Налха, гиичнрт хот кех билә!..

Ирҗ буусн һурвн мөртә күүг хар герин тотхар шаһаҗасн Нохаи: эмгн, бөгн-бөгн гиҗ хатрад, цаһан гер талан гүүҗ ирв.

Цаһан ишкә ширдг деер деед бийд, барана өмн суусн худ өвгн Көк-- лдә, харадан җивр сахлан хойр үзүринь селн имрәд, гер дотркиг эргү- ләд ширтәд бәәнә- Худ өвгнә дару суусн хойр баахн залу, келн-амн уга кевтэ, тагчг сууна.

— Танахнд юн соньн зәнг-зә бәәнә?— гиҗ, гиичиг сурвр эс өгхлә,. герин эзн тесж, эс чадад, күр эклхәр тосҗ сурв.

— Соньн зэцг-зэ уга, хуучарн, — гиҗ хәрү өгн, Көклдә барун нү- дән аняд, чирәнь хар-күрңтәд одв. Ноха тер бәәдләс зөвәр саглҗ бәәнә~

Налха цә (һарһад, аа<һсд кечкәд, ик хәәсн дотрас борцлсн мах авад» утлад чанхар седв.

— Манд мах күләдг цол уга, — болж, Көклдә, аньсн барун нүдән секәд келв.

«О хәәрхн, энчн давуд кергтә йовдг болҗана» гиҗ зәлврәд, Нохан дун чан)һрад, эмгн талан өргмҗтәһәр келв:

— Налха, гиичин унд хәрүлх юмн бәәхнь өгич?

Эмгн зүн бийд бәәсн ноһан ширтә ик авдр уудлад, дотраснь борт- хта хальмг әрк һарһад, эднә өмн тәвб.

Хоша1һад ааһ әрк дарулчксна хөөн, Ноха болһамҗта кевәр Көклдә- һәс сурв:

— Худ өвгн, давуд кергтә йовнт?

— Чи, кишго домбр, намаг ямаран кергтә йовхиг медж, боәхшв- чи?—болҗ Көклдә уурлв, терүнә хар-улан чирәнь күрңгтәд, гүрәннь шүрвсн голиһәд одв.

— Би әәлдәч биш, яһҗ медх биләв,— гиҗ келәд Ноха, ааһсд дакад әрк кев.

— Күләд болвчн авхар ирүв.— Көклдә дегд уурлхларн, ааһта әркиг игүүрч авад, амндан кечкв.

— Кениг күлҗ авхмбта? — болж, Ноха алң болв.

— Кениг, кениг... Тана зольвниг!

— Юу, әәҗәнәв, күүкм яһва?— гиҗ хәәкрәд, күүкнәннь тускар

сурхар седәд, ода күртл әрә тесҗ бәәсн Налха усн-цасн уульв. Эмгнэ зүркн кесг өдрәс нааран орчднь әрә багтҗ, әәвлхә»һинь хаһлад авч одн алдад бәәнә. Өңгрсн сө күүкнь зүүднднь үзгдлә.—Не, тегәд, Кишга минь я1һва?.-

— Яһсинь тадн медхговт.

— Та, худ өвгн, бүтү1һәр ноолад бәәлго, цәәлһәд келтн,— гиҗ Но- ха, бийән һартан авч, шүрүтә кевәр келв.

— Андн улсин үрн чигн андн болдг бәәҗ,— гиҗ хортхаҗ келәд Көклдә, кесгтән келх шүвтр үгмүд шүүҗәһәд, цааранднь цәәлһҗ өгв:— Тана, насан насллго одсн андн күүкн, түрүн асхндан мини көвүг, өрк бүтәһәд ирнәв гиҗ келәд мекләд, зулад йовҗ оч...

— Ха, ха, тер нама дураҗ... зөргтә элмр! — гиһәд Ноха, урдк кев- тән зөрг омг хойрнь цогцинь дүүргәд, бахан чан|һаж, тачкнж. инәв.

— Чи, Ноха, бичә инә. Инәднчн хәнәднд хүврдг болвза,— гиж Көклдә хәәкрәд, үүдн тал делм алхад 1һарч йовад, ардан эргәд келв.— Би чамла зарһцхар бәәнәв!.. Баттин күрә орнав!.- Чамд өгсн өлг-эдән, мал-герән хәрү авнав.

— Нанас чи, Көклдә, нег чигн ишк, нег чигн кенчрин тасрха авч чаддмн бишч... Зарһ бәрҗ гүүхәр, тер берән хәәж, олж ав. Терчн ода мини үрн биш, чини үрн,— гиҗ ардаснь Ноха, худ өвгән наад бәрн^. аралдҗ хәәкрв.

Күүкд күүг кезәд болвчн иткҗ болшго юмн бәәҗ. Киштә, сәәхн иньгм — Киштә... Түүнә 1һарһсн йовдлиг яахув? Күләнәв..- эрк биш кү- ләнәв гилә... Тер үгнь хамав?.. Яһад ухаһан сольсн болхув?.. Киштә, Киштә минь, юңгад талдан күүнд мордҗ одвчи?..

Бадм му җолм дотран ик зөвүртә бәәнә. Экиннь кесн ааһта цә кө- рч одв-

— Юңгад игтлән бийән цаажлад бәәнәч?.. Орчлңгин эм чилсн биш» а хәәрхн, деедс бурхн минь, мана хүв бәәхлә, талдан чигн күүкн уч- рх,— гиҗ келәд, Бадмин эк, өрк талан хәлэһәд, намчлад мөргәд авб.

— Нанд талдан күүкн керг уга!— болҗ көвүн өвдкүртәһәр агс- рв.—Баав, танас биш күн, Киштәг үгдән орулх билә. Та, та...

Бадм, хоолднь бүлкрсн хордл»һан дааҗ эс чадад, арһ угадан 1һашу- дад, өрчән шуучад мааҗв.

— Юу, әәжәнәв, энчн нама гүвдхәр бәәдг болвза,— гичкәд эмгн, бир тәвәд уульв.— Чамаг нилхд белвсн үлдчкәд, һанцхн үрән гиһәд сә- кәд йовсн тоон уга болҗ 1һарв... бийим гемшәж. бәәнә..-

Бадмин зүркн эн үгмүдәс хорсад, экиннь буурл орж одсн үстә тол- һа иләд келв:

— Баава, би таниг гемшәҗ бәәхшв. Киштәд би дурта биләв...

— Ода яһнач, көвүм минь... Угатя болсндан һунд. Терчн байн күү- нә иөвүнд йовҗ одв..-

— Баава, би угатя бишв. Би юнрв, нанд ода ахнр-дүүнр дала...Орс, хальмг уга цуһар мини элгн-садн, цуг харчуд мини ахнр, дүүнр,—гиж халурхҗ Бадм келҗәнә.— Бидн ашднь баячудас, маниг, шимҗәх теш- кһр гестәнрәс өшәһән авхвдн...

Бадмин эк Цаһан эмгн көвүһән юуна тускар келҗ бәәхиг медҗ эс чадхларн, көвүндән нерәдсн ааһта цәәһән хәрү хәәснд кеһәд, хәәсән тулһд нерв.

Бадм эндр шиңкән Көк теңгсин көвәһәс, салга көдлмшән төгсә>һәд_к бооцань чиләд хәрҗ ирснь эн. Көвүн тенд, шүүгүл шүүсн деерән ташр Тимофей Манҗ хойрин даалһвр күцәв. Бийләһән авч йовсн нуувчин дегтрмүдиг шүүгүлин залусд дораһар умшад, теднд өдгә цагин Әрәсән күч-көлсчнр дунд ямр ик үүмән, хүвслһ, җисән 'һарч йовхин тускар цә- әлһж. өгв. Хойр сарин эргцд тедн хоорндан ни-негн бәәһәд, ах-дү болл-

дад, нег дакҗ шиңгәвр мөңгиг икдүлтхә гиҗ салгин эзнәс некәд, буцлһ кев. һурвн хонгт нег чигн күн көдлмшд һарсн уга- Шүүһәд авч ирсн кесг онһц заһсд эд-бод кегдл уга үрҗ одв. Салгин эзн, ик шар сахлта лиглһр нурһта кувц «тадниг түүрмд суулһнав» ги»һәд хәәкрҗ, хәәкрҗ, арһнь уга болад, залусин некврлә эөвшәрв: теднә җалвиг икдүлв.

Эн йовдл цугтаднь чидл өгв. Ода тедн герәдән хәрхләрн, хоорндан залһлда кех болад, нег-негән дөңнх төр бәрәд йовҗ одцхав. Тер Бад- мин ик диилвр. Манҗ Тимофей хойрин итклиг кевүн хәрүлв, даалһв- ринь күцәв.

Зуг... Зуг Киштәһән геесн ик һашута йовдл. Киштә Ик-Цоохр нут- гин Гилгр хоти тал, одак Көклдә гидг байна Шомпа көвүнд мордж, оч.

Бүрүл болхла Бадм Тимофейинүр ирв. Дархн, нүүрсн шиңгрҗ одсн күдр һаран өмнән делгәд, көвүг ик байртаһар тосв.

— Менд, менд, һәрд! Би чамаг ирсиг соңсув.

Көвүн тенд кесн көдлмшиннь тускар цәәлһҗ өгчкәд, аш сүүлднь саналдв:

— Киштя я/һад ухаһан сольснь нанд медгдҗ өгхш-..

— Киштә баатр күүкн бәәҗ. Сүүлин өдр күртлән сөрлцә кев. Болж, егсн уга. Күүнә әрүн дурнас тана йосн даву бәәҗ. Күчәр күлхин наа- һар мөрнд теңнәд өгч тәвб... Чи, Бадм, мини буруг тәвҗ хәәрл... Би Киштәг хадһлҗ чадсн угав.— Дархн толһаһан ургшан кев.

Надя бичкн хәәрцг уудлад, дөрвлҗн цаас һарһж. егв.

— Мә, Киштән үлдәсн бйчг.

Бадм умшв:

«Үнтә Бадм минь, би ашднь чам талан хәрү ирхүв. Күлә, күлә, кү- лә! Чини Киштә»-

һазаһас Тарха орҗ ирв. Бадмиг үзәд байрлад одв, хойр көвүн тев- рлдв. Тер бийнь Тарха, үүрән эс итксн бәәдлтә'һәр, дархнд үг келхиннь өмн Бадмур колиҗ хәләв.

— Кел, кел... Энчн мана күн,— гиҗ Тимофей маасхлзж. инәв.

— Хагт көдлҗәх улс буцлһ кехәр үгцәд авчкв. Дорҗин Боран «өмн ним неквр тәвҗәнәвдн...

Тарха, хурһан дарад, нойна емн тәвҗәх неквриг тоолв. Бадм, үүр- иннь келҗәхиг, ик оньган егч соңсв, Тархан үг бол’һниг дахад байсад бәмә.

Эн хойр көвүг үзәд дархн Тимофейин зүркн амрад бәәнә: нег җи- лин хоорнд эдн игәд төлҗәд одв. Хальмг әмтн дунд, эврәннь зөвин те­ла ноолдх, шин улс һарчана.-.

Тимофейин чирәд байрин инәдн, хаврин бамб цецг мет, залрв.

Амнд дүүргәд элс кечксн мет. Хол хагсад, шүдн заварч одв. Хавт- хлҗ һарсн хурсн өцклдүр асхн чилв. Гесн юлссн болҗ медгдхш, амн, амн таг... хол... хол цәәж одв...

Усн, нег шүлм усн бәәх яһна. Дусал усн-..

Хаалһ уга. Адрг чигн, хотхр-нүкн чигн, өндр кец чигн, улан эрг чигн харһна. Хаалһ кергтә чигн биш. Хаалһ әәмшгтә. Хаалһар йовх- ла — бәрәд авчкх...

һосн көл цодаһад ирв. Зүн көлин өскә устҗ одсн, һосн хәәрәд йовна.

Усн, усн кергтә, о деедс минь, хур илгәхнчн...

Толһан кецд, шарлҗн дунд нәрхн иштә җаһамл үзгдв. Деерк цацгнь хумхарҗ оч. Җаһамл...

Киштә адһҗ малтв. Халун нарнас һазрин көрсн яртҗ оч, болв күүкн малта-малта бәәҗ җаһамлиг татад һарһад авч ирв. О теңгр минь, күүнә хүв, тегөд, чиләд уга бәәҗ. Җаһамл икр бәәҗ. Киштә хәлсинь хумсарн 48

хуулҗ хаяд, жаһамлин ишклң экиг амндан авб. Шүдн заагт каржннад бәәв, шүлсн келн деерәс деврәд һооҗв...

Киштә жаһамл малтад кесгтән суув. Цегдгиннь хавтхиг зерлг мәңгр- сәр дүүргж авад, күүкн цааран һарв. һосн зүлгәд ишкүлхш. Көл нүцк- ләд, «һосан ээм деерән алс хаяд, уралан йовб.

Кеду өдр, кедү сө йовгдв?.. Гилгрәс һархдан Киштә 'өдртнь сала, зуух һазрт бултад, сеөднь йовдг билә. Ода һазр уужад ирхлә өдрәр бас йовдг болв. Ода, эн, альдаран оч йовхмб?..

Хәрҗ йовна... Эк-эцгиннь бәәсн һазр темцж йовна. Не, тегәд, хальмг күүкн хәрд һарснаннь хөөн хәрж ирдви?.. Уга, уга боллго!.. Тиим йосн уга. Хәрд һарсн күүкн чигн әдл, хәәснд чансн борц чигн әдл. Күүкн — күүнә болна, борц —геснә болна. Хәрж ирсн күүкнәс үлү буг эк эцгднь уга юмн.

Киштә нарн 'һарх үзг хәләһәд йовж йовна. Нааран булаж авч ирхд күүкн, мөрн деер күүнә ард сундлата йовсн бийнь, үзгән темдгләд, һазр шинҗләд йовла. Ода тер тоот тусан халдаҗана...

Нуцкн хойр көл өвснә түңгс хатхлһнас көлтә, улан явр болж одв. Цогц ишксн ишкдл болһнас күндрәд, чинән алдрад ирв. Ээмд алц цо- кад үүрсн һосна бийнь ик ацан болж медгднә. Хайхар седхлә, «әмнәс авлһ» гиһәд хармлад хайж болхш...

Кеду өдр, кедү сө йовсн болхув? Киштә түрүләд тоолж йовла, дакад тооһан алдж оркв.

Усн, усн кергтә... нег балһ болв чигн... Амн хагсад, ки давхцад, аһар чилж одсн болж медгднә.

Усн, усн... Киштә, төрүц чидлнь чиләд, нег сер деер камб шарлж дерләд кевтв.

Бадмин һарт юмн төрүц бәргдхш. Салгт көдләд, шиңгәж ирсн мөңгн экиннь авдрин йоралд кевтнә. Шүүгүлд йовхдан даңгин Киштән тускар санад-ухалад һардг билә. Дурта күүкнәннь төлә амрл-кевтл уга, зәрм- дән хойр селгәнд дараһарнь көдләд, хамдан йовсн улсасн икәр мөңг шицгәснь тер. Киштәг үгән өгхлә, түүнә эк эцгәс зөв сурад, намрлад хүрм кех, өрк-бүл босхх саната билә. Тер тоот ода яһв?.. Санан биш. зуүдн болж һарв. Санаг күн күцәдг, зүүдн күүндүзгдчкәд—хәәльҗоддг.

Дархн Тимофей сүв-селвг өгв:

— Бадм, чини жолм нәәдән орад ирж. Шиниг босхдг арһ чамд уга. Би нөкд болнав, шавр гер бәрх кергтә.

— Шавр гер?— Бадм алң болв.— Уга, Тимофей ах, бидн, хальмг улс, көрстә һазрин өр эвдх зөв угавдн.

— Әрлһ цааран, чамд хуучна авъясар бәәһәд керг уга. Ямаран цаг ирҗ йовхиг бийчн меднәч.— Дархн Тимофей, күдр һарарн Бадмин ээмәс чаңһар бәрчкәд, итклтәһәр келв.— Шин бәәдл тосххин кергт, олз уга цуг тоот хуучн авьясмудпг хамх цокх кергтә.

Эн орчлңгд — чидлтәнь хөвтә. Башлу гидг орс селәнд хойр дархн бәәлә. Негнь —һурвн көвүтә Селифан, наадкнь —нег күүктә Тимофей.

Тимофей селә эргж көдлмш хәәдго билә. Энүнә дархна маштг герәс зогслтан угаһар утан паансклад бәәдмн. Селифан селәг һурв эргәд ясулх, келгх юмс хәәсн бийнь, терүнә дархна гер долан хонгин һурвн өдртнь көдлдмн.

Тер юундви? Тер күүнә һарин эрдмд бәәнә. Эрдм уга күүнә һар — ямана сүл мет ахр: эзндән чигн, әмтнд чигн олз уга.

Селифан дегд икәр хордхларн нег со Тимофейин дархна герт һал өгв. Тимофей зарһцсн уга- Гер бүләрн хальмгуд бәәсн һазрур нүүж ирв.

Чиичнә нуурин ар көвәд, Сәәни-Экн гидг һазрт түрүн шавр гер өн- дәв. Тер — Тимофейин гер билә.

49

•4 Альманах № 4.

Ирсн адрәсн авн эн дархн хальмгудла ах-дүүлә әдл бәәнә, ахр ца- гин эргцд хальмг кел дасад авчкв. Күүкнь — Надя, медс-чадсарн хальм- гуд дунд гемтә улс эмннә, баһчудт бичдг, умшдг дасхна.

Уга, эн орчлң деер чидлтәнь хүвтә биш, эрдмтэ, билгтэнь чидлтэ.. Чидл бөәсн хөөн-хүвән чигн, буйн-кишгэн чигн тобһхд амр, гиигн.

Бадмд, һанцхн Тимофей биш, Тарха үүрмүдтәһән бас дец-некд боле. Түләнд гиж үвләһә хадад овален хулсиг утцар бооһад пучаг кецхэв. Тер пучагсан һазрт булен дөрвн бахнла зерглүлҗ тәвәд, доскар хавчна. Герин эре босад, ода ораһинь тәвж бәәнә—

Генткн... О дэрк минь, генткн байрта зәңг.... Ноханд гиич ирж гинэ... Уга гиич биш гинэ. Гилгрин байн Көклдә Киштәг некж ирж гинэ... Киш- тэ, сээхн иньг минь, зулж оч гинэ... Зулж оч?.. Альдаран?.. Кезэ?..

Бадм адһн-шидгн Тархан кер һалзн мөр унад Киштән *өмнәс тосад, деед үзгүр Ик-Цоохр нутг хәләһәд һарв.

Хорһлҗ цутхад оркв. Еңгүгт хәәлҗ бәәсн хар хорһлжиг ааһта- киитн уснд кехлә, тер давснла харһад, таш-пиш гиһәд одв. Гер дотрк бүтү. Уга гер дотрк бүтү биш, хорһлж цутһхар толһа бүрксн аль4ур зузан болад, бүтү, ки давхцад, 4ееҗ әкрмдәд бәәнә. Шулун, шулун эн цааҗллһан төгсәтн!.. һурв дакҗ цутхдг эөвтә. Ода хойр дакж цутһх... Муха удж бәәхмб?.. Хорһлҗ хәәлж бәәсн һал генткн цацгдад, гер до­трк цәәһәд одв. Удл уга толһа деерк ааһта усн таш-пиш, таш-пиш гич- кәд, усн дотр бәәсн давснла хорһлжн дәәрхәд, кесгтән тачкнад, күрҗң- нәд бәәв. Эн саамла аһар цеврдсн болна, болв удл уга урдкасн үлүһәр цунцгрҗ одна... Ода нег цутһх үлдв... Шулун, шулун, шулун цутхтн... Бийим эн цааҗасн гетлгтн... Ецгүгтә хорһлжн дегд удан хәөлж бәәнә... Сэи болва... һал урдкасн икэр цацгдад одв, хорһлжна дун улм наңһар һарад, ник дүләрүләд оркв... Анта юмн болва... Не, ода бүркәһим автн! Бутәд үкжәнәв... Шулун эн зузан альиуран авн хайтн!.. О аһар... аһар өгтн... Ким давхцжана... О тенгр, һазр минь...

Гер дотрк һал дакнас падрҗ асхларн, чнрэг хуухлад орква... Дакад юңгад хорһлж цутхҗ бәәхмб?.. һурв дакж цутххла болдмн бишви? Эннь юн шин йоси болжахмб?.. Уга, уга, дакҗ цутхулхар бәәхшв!.. Бол­на, болна... дөрв дакж цутхснтн.

һал урдкасн үлүһәр падрад, еңгүгәр дүүрңг хорһлҗн ааһта киитн уснд таш-пиш гиҗ асхрхла, цаһан мөңгн ааһ тесж надад, хойр әңгрэд шу тусад, дотрнь мелмлзжәсн киитн усн, хәэльсн хорһлжн, давен цу- һар толһа деер цалд гиҗ асхрв. Махмуд киитдөрәд, шатад, хорсадодв.

Киштә хәәкрәд босж ирв. О дәрк минь! Теңгр (һазр хойр негдҗ одсн ик-ик темән хар үүлн хархлзад, әмтә киитә тоотиг деерәснь дарад бил- цлх бәәдл ‘һарад маңси(һәд оркҗ. Оһтрһу деед ар бийәсн шу тусад, дорд өмн үзг күртл көкрңһү өңгтә һалар цәәлзәд одв. Удл уга оһтрһун дун, үүл-үүср уга ик ташмг шавдсн кевтә, тенд-энд танкнад, әәнь давад хол- жад одв. Ик-ик түрүн умшмуд Киштән нүцкн 'һар, көл, күзүн хамгар цо- кад, хәрү цацгдж одад бэәв. Цаңһад унд ядҗ йовсн Киштә, байрлж аман аңһаһад, келән ухрлҗ хурин дусал тосв.

Хошадар арвадар дуслж бәәсн хур, суулһар асхж бәәх мет, генткн деерәс турглҗ асхрв. Салькн гүрмтәд-гүрмтәд үләһәд оркхла, һоожж бәәх хур, темәнә бурнтг кевтә, нирәһәр шавдад, шавдад оркна. Оһтрһу завср угаһар күржинәд, деер көндә хала бонк долдалж йовх мет, хар- хар, күр-күр гиһәд бәәнә. Тигжәһәд, генткн, хасн бу кевтә, таш-пиш, пиш-таш гиһәд одна.

Киштә, цутхсн зурмнла әдл, һодиһәд бәәв. Сү доркнь, давс тәвсн мет хорсна, камзал чееҗ бүтәнә. Хурин таем ирәд-ирәд цокхла, кинь давх­цад, күүкн цәәлзәд одна. Унднь хәрсн, махмуднь же гиж норсн Киштәд^ 50

генткн әәмшгтә тоолвр орв. Оһтрһу бийим хәәрәд орклха яахув? Оһтр- һун дун бууҗ ирнә гидг билә... Бууҗ ирсн һазртан, нилх ботхн кевтә, гииняд, бууляд бәәнә гидг билә. Тер цагтнь, һурв мюргәд, цайан альчу- рар еөдән аюулҗ өгхлә, хәрү теңгр талан халяд һарч одна гидг билә... Киштәд, муульта юмн, цаһан альчур чигн уга. Көклдән Шомпанас зулхларн тер цуг хувц-хунран, өлг-эдән хайчкад, эврә улан әмән авад һарла. Нам альчурин тасрха чигн авсн уга.

Шомпа... Арат чирәтә, барун нүднь хорһта, көмсгнь дару күн бәәҗ- Сегркә ноха шуднь, цәэһин аг ширлдсн мет, шар даг...

Оһтрһу дакнас таш-пиш гиҗ шу тусв. Сүүлтә көкрңһү өңгтә төгрг һал, теңгрәс цәс хагдад, Киштән өмнә!һәр цацгдад, маншрин көрснәс көцшүн үнр 1һарһад, күүкнә махмудиг хуухлад, *һазр цокад уга болад одв. Тецгр дарунь, уурнь тәәлрсн кевтә, күрҗңндгән уурад, нигт темәп хар үүлн сальк зөрдгән уурад, терүнд туугдад нарн һарх үзг тал, бухад- цегләд йовад одв. Деед үзг чилгрләд, теңгр уһачксн мет, дегд сәәхн көкрңһү цеңкр бәәдл һарад, җилмәһәд, сүүрлҗ бәәх төгрг улан нарн, толяһан чачрлад, делкәлә дүүрң чнрәһәрн мелмлзҗ мендләд, ут хаал- һдан орв. Эн орчлңгин әмтә-киитә тоот сөөһин кевтртән белдҗ, шухр- шухр, гүвр-гүвр гилдв. Зуг Киштә девсх девскр уга, дерлх дер уга, ке- цәлдх бәәрн уга, көлән амрах сүүр уга эн эң-зах уга теегт ор һанцарн шоваһад үлдв.

Болв ундан хәрүлсн күүкн, цогцднь чидл немгдәд, көлдән һосан та- тж, өмсәд, зөргтә кевәр, асхни серүн а'һар олзлад, дорд үзг хәләһәд, темдг уга иргчиннь өмнәс шудрад *һарв.

Бадм Давсна худгт ирәд, мөрән чөдрләд, идгт тәвчкәд, йийнь һурвн хальмг герин деед захан гертнь орв. Ик-Цоохрин нутгас йовсн улс де­ед б^йәс ирдг, алдг уга тер захан герт түрүн зоочлх зөвтә.

Орҗ ирсн таньдго көвүнлә герин эзн мендлчкәд, гергндән келв:

— Ирсн гиичд цә чан.

Сәәхн йосн! Мини өвкнрм, би тадна эн йосндтн икәр бахтнав. «Өлсскә — гес цадх, ундассна — унд хәрүл!». «Хотин сәәниг — гиичд өг, хувцна сәәниг — эврән өмс», «Гиичәс — хот хармндго». «Даарснд— хулс түл, өлсснд — өвцү чан». Тер йоситн, өвкнр минь, бидн һал мет хадһлхвдн!

Бадмиг зөв-учран келхлә, герин эзн залу иигҗ, сүв-селвг өгв:

— Дү көвүн, кемр кү хәәҗ йовхла, чамд сөөһәр хаалһд йовад керг уга. Өрүндән гегән орхла, мордад һархч. Бийән болн көлгән амраһад, манад хонад йов.

Бадм, медәтә күүнә үг тевчәд, эөвшәрв.

Киштә нүдән секв. Эргнднь төгрг-төгрг һалмуд дала болҗ оч. Кү- үкн нүдән хәрү аньчкв- Аньсн бийнь, тер һалмуд, нүднә завк һатцас үзгдсн болна, бичкн-бичкн ноһан өңгтә төөнгүд, иигән-тиигән олю-солю гүүлднә. Киштә дакад нүдән секв. Үнн. Төгрг һалмуд дала. Күүкн хә- рү нүдән аньчкв. Дакад ноһан, көк, улан төөлгүд. Олю-солю...

Сө, хурин хөөн, кедү дүңгә серүн болвчн, күукн көшәд, көлән ам« раҗ авхар суула. Баахан зуур дуг гиһәд оч. Серәд ирхлә — эн болҗа- на.-. Юн һалмуд болхв?.. О дәрк минь...

Киштән зүркн шахгдҗ одв. Чон... чонмуд... Чонин нүдн сөөд һал асад бәәнә гидг билә... Чонмуд болхла яахв?.. Яһсн аврлт уга тәвсп хөвби?

Күүкн нүдән секәд, үзсн тоотан эс иткхләрн, һариннь нурһар нухҗ- нухж, авб. һалмуд урдк кевтән, нег »өөрдәд, нег холҗад бәәнә. Чонмуд!.. О Бадм минь!.. Уга..- чонмуд болхла уульх билэ.

Киштэ эн еүрдед хээкрв:

— Бадма, Бадм минь... тосад ирдг арһта болхнчн!..

һалмуд, деернь ус асхсн мет, агчмин зуур уга болад унтрад одв. Холд, холд һәрәдсн көлмүдин ә соңсгдв. Тер *һалмуд гөрәснә нүдд бә- әсиг Киштә ода ирҗ медв.

Удл уга ики ууҗмд дакад колң-колң гисн һал үзгдв- Күүкн ода нам һалас әәдгән уурв. Тиигән, >һал тал, зөрәд 'һарв. Болв зүркн җиг-җиг гиһәд, менрәд йовна. Киштә зогсад чиңнв. Мөрн түргсн ә соңсгдв. Ген- ткн нохас |һалзурҗ хуцв. Күүкн хөөнә хош дееһәр орад күрч ирсн бәәок.

Тек сахлта өвгн тосҗ авб. Күүкиг ‘һалин көвәд суулһв. Киштә сурв: — Эн юн гидг һазрви?

— Өмн Тоост, — болҗ тек сахлта ‘өвгн хәрү вгв.

— Баруна әәмг энүнәс холйи?

— Альк Барун? — гиҗ өвгн сурв.

— Баһуда Барун, — болҗ Киштә цәәлһв.

Хол- Ода чигн хойр хонга һазр. — Өвгн 1һалд шарлҗна түңгс хайв. һал, түрүләд өңгән алдад, хар күрңгтәд, утан паансклҗ бәәһәд, генткн падрад шатв. Күүкнә чирә шар зес мет гилв-далв гиһәд бәәв. Өвгн сурв:

— Чи, кукн, альдас альдаран йовҗ йовнач?

— Түрүләд ундинь хәрүләд, дакад учр-утхинь сурх кергтә, — гиҗ келәд, баахн залу хозлг тергнә төгән өөрк бакрснас ааһд шөл кеҗ авч нрәд, өгв. — Дү күүкн, цә уга болв. Ода чаннав. Түрүләд шөл ууҗа...

Киштән һашута келвр соңсад, тек сахлта өвгн >өр-өвч саналдв:

— Күүкн күүнә тәвсн хөвнь тер болҗана.

Күүкн хәрү өгсн уга. Өвгн цааранднь келв:

— Кукн, би чамаг өрүндән Ар-Мазргт күргчкнәв. Тендәс әмтн йовдг зам улан хаалһар, эврәннь әәмг талан амрар күрхч. Аю көлгн чигн харһад бәәх..-

Өдртнь чигн, сөөднь чигн Киштән уханас Бадм һархш. Тер ода юн гиҗ санҗах? Өгсн үгән идчквә гиҗәх. Шүүгүләс хәрҗ ирх болзгнь давҗ одв. Ода гертән бәәдг болх.

Игҗ санх дутман Киштән өрч, зовлһ чансн хәәсн мет, эөвүр, зовлң- гар дүүрәд йовна.

Муульта орчлң эн. Байн күн — чидлтә. Байн күн — сансарн бәәнә. Байн күн — кү чигн хулдад авчкна.

Киштән эцг Ноха бийдән эөв малта-гертә күн. Болв Дорҗин Бораг дураһад, байҗхар седәд, гесндән цадтлан хот уухдан әрвләд, ээмдән бүтн хувц өмсхдән хармлад, өдриг өдр гилго, сөөг сө гилго, хурһан яр- тхад, хумсарн мааҗад йовна. Хальмгин тег кедү 'өргн болв чигн, сән күүкнә туск зәңг, ик холд тарна. Тегәд чигн Баруна әәмгд бәәсн Нохан күүкн Киштән туск зәңг һурвн зун дууна һатц, Ик-Цоохрин нутгур Көклдә байна Гилгр гидг хотнур күрв.

Байндан бәәҗ эс чадад, тарһндан тесҗ әрә ядад бәәсн Көклдә байн Шомпа гидг һанцхн көвүһән кү кехәр шиидсмн- Болв Көклдә байна өрәсн нүдтә, арат чирәтә, зута бәәдлтә көвүг өөр шидрин күүкднь һо- лад, нег чигн эм эс одхла, арһан бархларн, һазрин холас худнр хәәснь тер.

«Керә керә/һән холас үзнә» гишң, Көклдә түрүләд Дор-җин Боранд золһҗ ирәд, тенд Нохала таньлдад, күүкнднь үг орулад, сурсн мал- геричн өгнәв гихлә, байҗхар эөмҗ бәәсн Ноха — амрад одв. Тегәд чигн Ноха хәләсн нег күүкән күлхин нааһар гишң Ик-Цоохрин нутг тал мор- дулсн болдг.

Ода Киштәһәс ик зовлңгта күн эн делкә деер уга. Күүнә һазрт мордчкад хәрү хәрж, ирсн күүкиг эк, эцг биш, талдан, әәлин улсин бийснь гертән орулш уга. Буг. Кен гертән буг орулхар седхв.

һурвн зун дууна 'һазриг одр сө уга көләрн кемҗәлҗ йовх Киштәд зуурнь әәх чигн харһв, сүрдх чигн учрв, болв тендк, Гилгр хотнд заЛу болҗ учрсн К^клдән Шомпа гидг күн, эңкр иньг Бадман санад орк- хлань, тер үзгдсн тоотас даву зута һә болж. медгдв.

һанцхн көвүндән өрк өндәлйҗәх Көклдә байн хүрм кехдән мах, әрк, хот әрвлсмн уга. Тер байна кесн хүрмәс Гилгр хотна эргмтк чич- рәд бәәв.

Шин берин үсиг хойралчкад, ба!һчудиг ца(һан ишкә герт авч ирәд, лойраһинь үлдәчкәд, эмгд, гергд һарч одцхав.

Киштә түрүн болҗ залуһан үзв. Арат шовһр хамрнь, хорһта дару нүднь күүкнә өрчд әәмшг үүдә*һәд, зүркнь җиг-җиг гиж. адһҗ цокв.

— Ода чи мини баавһач, — гиҗ Шомпаг келхлә, Киштә терүнә зевтә ноха шүдинь үзәд, сүрдәд одв. Дегд әәхләрн өөдән өрк тал хәләв. Киш- тән хөвәр, өрк хәрүлйәтә бәәж,-

— Би һарад, *өрк бүтәчкәд ирнәв, — гиҗ келәд күүкн үүдн тал һарв.

— Шулуһар ир, — гиҗ эөвшәрәд, Шомпа хувцан тәәлв.

Киштә, цаһан ишкә герин эркиг алхҗ һарн, бәәсн чидләрн тег хәлә- һәд, нарн һарх үзгүр зулҗ гүүв. Кесгтән ардаснь мөртә улс көөлдсн болҗ медгдв. Кедү цагтан гүүсән күүкн медхш. Аш сүүлднь, көлнь тушгдсн мет, нег сеер деер түрглү тусв. Унсн ормасн босҗ чадсн уга...

Ода тер тоотан санхла Киштән махмудар киитн мөсн ирвлзнә.

Буйнта хеөч өвгн күүкиг Ар Мазргт күргв. Ар Мазргас өрүн өрлә парад, Давсна худгар орл уга Киштә Җуургин эк хәләһәд һарв. Хойр хонгтан йовад Сәәни Экнә деед бийд бәәсн Җовалгин ик өндрин девсң-* гәр орад ирв.

Ода кенәдән одхв? Бадмин тал орҗ болшго. Өөрхн элгн-садн үга. Уга биш, бәәнә- Тедн Киштән зовлңгиг хувацш уга. һә кехмн, ус цацад көөхмн... Яахв, яахв... Бадм минь, эн тоотим медхнчн... Модна Зах тал, эцгин бәәсн хотнур оч болшго... Э... Тимофей ахин тал одх кергтә-.. На­дя хажудан багтах... һәргтә толһа... ода күртл эн тоолвр орл уга альд бәәсмб. Ах Тимофейинүр...

һал цаһан өдрәр Сәәни Экн тал орҗ болшго болад, Киштә харңһу болхиг күләһәд, Җовалгин өндр деер һарад, эргндән өргн тег харвад суув.

Шамд герл орулсна хөөн нег күн дархн Тимофейин шавр герин үүд покв.

Бүрң-барң гиһәд гегән орлһнла Бадм Давсна худгас мордж, һарад, хаалһин хаҗуд бәәсн Ар Мазргар орл уга, деед үзг хәләһәд хатрад йо- вна. Үдин алднд Хулхт гидг һазрт ирж буув. Энүгәр нег йовһн күүкн давҗ һарсн угаг көвүн, күн болһнас гишң ик генәртәһәр кесгтән ээрҗ сурна. Үзсн чигн, соңссн чигн күн һархш. Кввүн цааран һарв.

Маңһдуртнь Харухс нутгин цутхлң — Утт гидг хотнд ирхлә, Барун тал зулсн бәрән некҗ одсн Көклдә байна йовдлас оңгдан зәңг өмтн медхш.

— Тер күүкн альдас альдаран йовҗ йовх күмб? — гиҗ буурл сах- лта, һартан хусм мод түшсн өвгн сурв-

— Деед үзгәс ирх күн билә, — болҗ, эн өвгн нег байрта зәңг ке- ләд оркхмн болвза гиҗ дотран ицҗ хәрү өгнә.

— Кезә һарсн күмби? — гиҗ өвгнә хаҗуд зогоҗасн, һартан эрк эргүлҗәсн көгшн эмгн сурна.

— Терүгинь медхшв...

Эндәс хәрү эргн гихлә, седклд тачалта болад, уралан йовхла, мел харһн гисн болад бәәнә. Бадм Яшкуль селә күрәд, цань өңгәлт уга бол- хла, хәрү эргв.

(Цаарандкнь дару к номерт барлгдхмн).

Н А А Д Н

НАРМИН МОРХАҖ

ТЕЕГИН БААТРМУД

(Чилгчнь. Эклцнь 2-гч, З-ч номермүдт умштн)

ҺУРВДГЧ ҮҮЛДВР

нәәмдг ҺАРЦ.

Негдгч үзгдл.

Тең һолин көвә. Немш штаб, ик стол деср хойр-һурвн телефон бәәнә. Пол деернь кевс делгәтә, хойр диван, ик у креслмүд. Генерал столын өөр сууна.

Генерал—(Сахлан ясад, бийән нүр үздгт хәләһәд) — Бом-бом- бом. Ода бийнь чигн көгшнд тоолгдш угалв биитн.

Бом-бом. (нег телефон энрщннә. Нүр үздгән оркад).) Кемб? Кен. Юн, хойр күи. Яһад? Цугтинь сәәнәр медәд, үкс гиж келтн.

тәвнә, дакн щиңннә.) Кемб? Альдас? А, ор нааран, гем уга, сән-сән, нааран орад ир. Полковник орж ирнә.

Полковник — (һаран деегшән өргэд). Хайль Гитлер.

Генерал — ((бас һаран өргәд). Хайль, хайль. Әрлһ цааран, сән йовж ирвч. (һаринь авч мендлнә).

Полковник—Гем уга, сән йовад ирж йовнав. Танахп чигн сән дәәсән дарж, көөсән күцҗ йовдг болхговт.

Генерал — Фюрерин келсиг күцәдг салдсмуд болжанавдн.

Полковник — Ода күртл гем угаһар күцәж йовлат. Зуг эн Тең һол деер ормдан хадчксн мет яһад бәәһәд бәәнәт?

Генерал — Тең һол һатлна гидг наадна юмн биш. Дакад мана өмн шүүһәд тәвсн советск гвардь шивә болҗ зогсжана.

Полковник — Таниг дөрвн едр советск полковник Хараев бәр- жәнә.

Тенер ал — Болв Хараевтн наадна күн биш. Минь ода хойр кү «кел» бәрәд авч оч.

Полковник — Хараевин дәәчнринь яһж медвт?

Генерал — Теднә һар, Хараевин авц. (Телефо авад) Алло, алло! Херн негдгчиг! Кемб? Медж авбт, юн болв? Йовж одла? Сән, күләнәв. (Телефо тэвэд) Полковник, суутн. (Хоюрн гүн креслд сууһад, тэмк татна, удл уга үүд цокад, цаас сүүвдсн майор ирнэ).

Майор — Хайль Гитлер!

Генерал — Хайль, Нэ юн болв.

Майор — Хойр кү «кел» бэрэд авч оч.

Генерал — Хараев?

Майор — Хараев кевтэ.

Генерал —Эн Хараевин цергиг уга кедг арһ угав?

Майор — Генерал! Эврән меднәт. Дөрвн өдр давталад суунавдн. Ьазрар танк тэвэд, деерэснь бомб хаяд, товин сумиг әрвлл уга, хаһад, •әмд юмн биш, цө-төмр хаальм һал өгәд, дәврәд орсн бийнь, мел юмн эс болен бәәдләр, өмнк тег әмдрәд, олн күн босж, зөрг шантлҗ цо- клдна.

Генерал — Эс болх полковникэр дала төр кеһәд бәәнә гидг.

М а й о р — Генерал минь. Мана дивизиг бәржәхнь Хараевин мөртә дергнь унн. Кел бәргдсн улсин бийснь түүг нуужахш. Та, Хараевиг эс меднт? Әрәсәд цаһан хан ширәһәсн көөгдәд, дә босхснд, маниг Дени­кина цергин инструктормуд йовхд, Ростов балһснд дән бК)лхд Будена мөртә цергт хальмг полк Хараевин һардврта күчр өршәңһү угаһар дәәлдг бәәсиг та меднәт. Хараев гидг комацдиртн «хооран» гидг үг мартен, «өмәрән» гисн һанцхн дуудлһта, үйн өнчн Җаңһрин ач гиҗ келгдг.

Генерал — Майор, болх, медвв. Тер дәәнәс авн эн дән күртл Ха- раевас та әәһәд, хавтаһад йовсн күн бәәжт.

Майор — Яахм гиҗ саннат?

Генерал — (һартк часан хэлэһәд) һурвн час, зурһан часла дән эклх. Цаглань эклхмн. Цаг медсн улс, тедн, цергән хооран һарһчкх. Товин һалин хөөн, йовһн церг дәврх гиҗ санад Хараев цергән хәрү юкопт авч ирх. Минь эн цагла, йовһн церг биш, товин һал хәрү эклхмн. Тигхлә Хараев цергтәһән окопт сәәхн бәргдәд бәәхмн. Медвт? Тиимий?

Майор — Генерал минь, мел тана келсэр болх!

Генерал — Немш офицер гидг эн!

(Майор һарч одна, генерал полковник хойр хоорндан күүнднә).

Полковник — Генерал, болв кел бәргдсн эмтнэ тускар деед йо- 'Снд соңсһхмн.

Генерал — Тертн чигн болдг үг. Дакад нег му юмн болхинь күзү- ндм мордхар седцхэх (телефон авад) Алло! Зурһадгч кергтә. Зурһадгч? Арвн негдгч келҗәнә. Улан Церг хойр кү «кел» бәрәд авч оч. Э, хэрнь, тана селвг сурхар седләв. Цаг бачм. Тиим, тиим. Дәврҗ орад, давталад хайчкнав. Товин һал хойр дакҗ өгнәв. Э, хәрү окопт ирсн цаглань тол- һа деернь тәвнәв. Ханжанав, сән зүүд бәрж хонтн. (телефоһан тэвэд) командарм мини шиидвриг чик гиҗәнә. Цуг әәрм эңдән орх дээнд, да­ла саалтг болхн уга гижэнэ.

Полковник—(Стол деер дээнэ карт делгэд) альдаран цокж йов- хинь үзҗәнт? Нег багнь Ар кавказин төмр хаалһ көөҗ йовна. Тадн Волгоград тал дэврж йовнат.

Генерал — Тана ик штабин улс дурндан манд уурла: «Тең һол деер, эс болх селэдэр дэ босхад суунат» — гинә. Большевикүд ямаран улсинь меддвт — угавт. Эдн мел нег чигн ишкм һазр дән угаһар өгхш.

Пол ковник —Тернь-тер, болв тана күцәжәх төрин чинрнь дегэд ик. Хэлэлт. Волгоград... Саратов... Куйбышев... тигхлэ Москва альда­ран одхмб. Хэ... хэ...

Генерал—(байрта) Чик ухан. Мел чик! Москватн—Волгограду гиһит!

Полковник—Генераль минь. Деед штабин өгсн даалһвр: яһад болвчн, үкс гиж Волгоград күрх керг.

Генерал — Медҗәнәв, соңсҗанав!

(Хоюрн гүн креелд зерглҗ сууһад, тәмк татна).

Полковник —Фриц, эжго теегт болвчн эврә авьясан хайл уга •йовхм кевтәмч. (кабинет эргүләд хәлэнә).

Генерал — Я, эн кабинетд юн бәәнэ. Өцклдүр манахс авч ирцхә-

Хараев—(саначрхад). Мини эмгн мел юм бичхш, көөрк яһсн болхв. (\үд цокна).

X а р а е в — Ортн, ортн!

Орлов—(Орҗ ирэд, дәәнәһәр мендләд). Үр полковник, тана да- алһвр күцәһәд, «кел» бәрәд авч ирвдн.

X а р а е в — Разведчик гидг эн. Авч иртн!

(Орлов һарч одад, өмнән немш офицер түлкәд орҗ ирнә).

Орлов —Үр полковник, тана даалһвр күцәв-немш офицер бәрҗ аввдн.

Хараев — (ормасн босад, йоөдңнад) Сән, сән. Немш офицер өмә- рән йовад, Хараевин ормд оч сууна.

Орлов — Немш офицерт) Капитан, полковник зогса бәәтл, та яһад ормднь суунат?

Н е м ш — ?...

Капитан—(Креслд кевтн сууһад, эм деегүрн хәләһәд)— Юн гинәч?

Орлов — Полковникин орм гинәв.

Н е м ш — ?...

Капитан — А, а. Тана полковник, мана гитлеровск капитан хой- рин чинрнь эдл юмн.

Орлов — Та, медрлтә күн болхла, медх зөвтәт. Делкэн цергт пол­ковник гиен полковник, капитан гиен капитан.

Немш — ?...

Капитан — (Тэмк, татад) Я, әрлһич. Илһл уга хойр дола хонад Гитлерин күчтә церг Улан Цергиг уга кеҗ дарх зөвтә юмн. Би, капи­тан Фон Конгаузен, танд бәрән бээхшв, та һурвн нанд бэргден улет.

(Хараев Тевиров хойр хоорндан хәләлднә).

Хараев—(Немш тал ирәд, чаңһур келнэ).—Капитан!

(Немш «коле» хэлэн, босна).

Хараев — Эвләд-довлад бээсиг эднтн меддго улс. Лейтенант, бич- тн, сурлһа эклҗәнәв.

— Нернтн кемб?

— Альк цергэвт?

(Немш ду һархш).

Хараев — Та манла күүндш угавт? (Немш ду һархш). Тигхлэ цаг үрәһәд керг уга, лейтенант, һарһтн!

Орлов— (пистулан суһлҗ авад). Нә, шулуһар йов.

(Орлов офицериг авад һарч одна).

Тевиров— (һарчкад хәрү ирэд). Дакад нег бэргден күн бәәнә. Хараев — Авч иртн.

(Санж. немш солдата орҗ ирнэ, дарунь Орлов бас ирнэ).

Хараев — (Орловд). Энтн бас ду һаршго кумб?

Орлов — Уга, эн талдан ухата кун. Салдс, эврән бийнь көдлмшч кун бәәҗ.

Тевиров — Салдс, нернчн кемб?

Салдс — Шмидт. Танд орҗ өгхәр кесгәс нааран белдә биләв, эвнь

'болж өгл уга йовла. (байрта инәнә). Хүдл гихлә хәләтн. (һоснаннь түрэһәс һарһҗ азад, мана цергин хайсн цаас үзүлнэ).

Хараев — Болдг чигн үг. Цуг немш орн-нутг һанцхн Гитлер биш. Тедн дотр кесг чик ухата улс чигн йовна. Теднә негнь та чиги болад •бәәхт.

Салдс —Тана келсн чик. Кесг көдлмшч, крестьян улсиг Гитлер .мекләд, дәэнд орлцулжана. Болв өдр болһн салдсмудт ухан орад йовна.

Тевиров— Нә, тиим болхла сән, тенд, тана цергт юн болжахинь келтн. Чикәр келхләтн, иткл эврән ирх биший.

Салдс — Би эврән шин ирләв, мана полк Харьков балһсна өмнәс нааран кэндрлә. Мана барун бийд бас нет шин ирсн полк зогсҗана. Маңһдур өрүн, зурһан часла танур дәврҗ орхар седжәцхәнә.

Хараев — Сән, сән. Тиим болхла, цаг үрәл уга, одак келсән цаас- -нд бичәд өгтн. Салдст сәәнәр хот өгтн.

(Салдс Санҗ хойр һарч одна).

Хараев — (Телефон авад). Арвн тавдгчиг (соңгсад, келнә) — Арвн тавдгч, тапа даалһвр күцв: «кел» бәрж аввдн. Маңһдур зурһанла экл- хмҗ, хойр-хойр ик баг немҗ. Соңсжанав, ханжанав. Медв, медв. Цаг өгтн, хәрү жиңнүләд орксв. Сән, меджәнәв! (Телефоһан тәвнә).

Тевиров — Яахм гинәт.

Хараев — Генерал мана шиидвр сурҗана. Теднд бәәсн зәңглә ма­на кел бәргдсн улсин үг бас харһжана. Тигхлә үнн болна гидг тер. «Яһад болвчн маңһдур бәрҗ үзтн» — гиҗ генерал закв. Яһад болвчн.

Тевиров — Я-һад болвчн бәрх тер, яһад болвчн.

Хараев — (бийдән). Ард тег, Волгоград, альдаран цухрхв! Арһ түүнд биш. Хортнас әәһәд керг уга, фашистнриг хамж цокх кергтэ. Өдртән хортиг бэрнэ гиен, өдгә цагт ик диилвр. Үкәд бәәвчн, алад бэ- эвчн эн һазртан, көндрл уга, зогсх учр.

Хараев — Штабин начальник! Ямараи селвг өгнәт. (телефо авад) Орлов нааран иртхэ. (Орлов орщ ирнэ).

Тевиров—(Босад) Мана дивизии өмнәс хойр йовһн цергэ дивиз, танкта нег бригад дәврж бәәнә. Эн сүл өдрмүдт Улан Церг эдниг зө- вәр сегсрәд авб, эднә һарунь ик. Болв шин зэцгэр болхла, эднд зөвә.р дөң ирж.

Мана дивизд эндр нег товин дивизион немгдв. Барун захим биди дарж гвардейск авио-десантн дивиз зогежана. Зүн һартм бидн-йовһн цергэ дивиз ноолджана. Тедн чигн зөвәр немр эндр авцхаж. Игэд хэ- лэхлэ эн участкт бээсн Улан Цергин чидл-чинрнь хара биш болжана.

Хараев — Дәәснә чидлнь манд зөвәр сәәнәр медгдҗәнә. Эврәчидл бас ил. Ода сүв-селвг кергтэ. Комэск Орлов, та юн гиж саннат?

Орлов — Хортна чидл дегэд ик. Мана салдсмуд кесг едртэн зогсл уга ноолда, дээчнр икэр муурсн бээнэ. Болв церг тана заавр күләҗәнә. «Өмәрән» гитн-дэврэд оревдн.

Хараев — Чик Орлов! Зуг теднлә яһҗ дээлдсн сэн болхиг сур- жанав.

Тевиров — Үр лейтенант, полковник танас ямаран тактик үзүл- снь сэн болх гиж селвг суржана. Мини санан иим. Диилвртэн улмтсн гитлерин церг ик санаһан бэра бээх-цаган хооран саахн уга. Учр тиим болхла, товин һал эклтл, зурһан час күртл, эврэннь цергэн хооран, хой- рдгч траншейүр һарһхмн. Немшнр мана негдгч траншей хаж сиичх. Тен- днь манахс уга. Товин һал чиләд, йовһн церг босхла, мана дээчнр өмә- рән, хәрү окоптан ирэд, хортиг хорһлжар тосх.

Орлов — Миниһәр болхла хортнас әәһәд, тедниг кезэ ирж цокхинь күләһәд кевтҗ болш уга. Хорһлжн сумарн цутхад, күүчәд орхар бээх хортнас, цаг эрэд сууна гидг хату. Тедн биш, бидн дәврх зөвтәвдн. Фа-

чиистнриг хаһад дуусхинь күләһәд суухмн биш, эртәснь эврән дәврж •орхмн.

Тев и ров —Лейтенант, тактик невчк медх кергтә. һурв дакҗ бий- -әсн ик цергүр яһж дәврдмб, тиим юмн ямаран уставд бәәдв?

Орлов — Ямаранчн Уставд тиим йосн уга. Болв Улан Церг чииргә- рн делкә һатлад бәәсн церг. Зәрмдән кесг дакж ик чидлтә хортнла ноо- лднавдн, дәәсән диилнәвдн. Тиим юмм ямаран чигн Уставд уга.

Тевиров — Тегәд Уставиг уга кегәд хайчкхмн гиҗәнт?

Орлов —Устав уга кетхә гижәхшв. Зуг кесг зааврнь хуучрад бә- әҗ, мана цагла ирлцжәхш.