1962 1-2 теегин герл

үп күүндж йовихана. Эн, эднә йпринә күүнддг күүндврт ик төр бәәнә.

Эднә көдлмшинь, бәәдл-жирһлинь медж авч, олнд медүлхин кергт чамд әмтнә үип-чик бәәдл-жирһл кергтә тер төләд чи олна уха, олна келсиг соңсж Йовх зөвтәч, олн дунд йовх зөвтәч,— гиҗ мини өөр суусн медәтә залу нанд селвг өгч йовна.

Тернь лавта чик.

седклинь шин хәләцәр үзх зөвтәч. Юмни адг, хошднь нег хонад, хөөч күн хөөһән яһж. орулж-һарһж идүлдгинь хәләж, медж авад, сөөд яһж, мандгннь үзәд, ташр үзсн-медсән нәрнәр ухалад, тер күүнә ухан-седк- лд көдлмштнь шин цагпн ямаран темдгүд бәәхинь үзж чадхла, тигәдоч

чи бичҗ чаджанач.

Зәрмснь болхла хөөчин тускар бичхәр ирчкәд, юмни түрүн болҗ район тал ирәд, гостиниид жөөлн ор-дер бийдән олж авна. Өдртнь альд оддг, кедү отар эргдг болвчн, ора болад ирхлә, одакинчн хаалһнь эрк биш таварн унтх һазр тал авад һарна, зуг хөөнә хош тал хәләж хаалһ һархш. Кемр чи эн «гемәс» хөөһәд, бичхәр бәәх күүнләһән ёөрхп бәәхлә, негндән эс болвчн, хойрдхларн, һурвдхларн му бишәр бичж чадхч. Кемр эс тигхлә: «Меклә 'һәрәдв-һәрәдв — чальчагтан» гидг үлгүрлә харһхч. «Игж мана ахнр, дамшлтта журналистнр мел келнә

биший»,— гиж, нег хош тал ирж йовад, дотран санвв.

«Хөөчнр — сәәхн улс, сәәхн ухан-седклтә улс» гих ухан нанд эн йов-

длин хөөн улм итклтәһәр батрв.

Мана ирж хонсн хошд магталд орм дүңгә юмн уга, зөвин дунд. Болв малд дурн угаһар, эн көдлмшт ухан-седклән өглго, нег чигн хөөч көдлж чадшго. Хөөчнр — йнр сәәхн улс,— гигәд, нам, давтад бәәх дурн

күрнә.

Не, нүүрт йовх отарт одий. Тпгчкәд хөөчнриг дүңцүлий. «Оленичевский» совхозин директор үр Ковальский өмн өдрнь нанд нүүрт йовх хеөчнр Тюрбеевиг, Таҗбаевиг, Манджиевиг заала. Эн хөөчнрин хошд би ирвв. Болв үзсн-сонссн тоотм седклим невчк һундав. Хөөчнр мууһар көдлҗәсн болв? — гиж, умшачнр, урдаснь му бичә сантн. Җанһр юундв гихлә, иим ик һаңгта, өтн-шарх элвг, түрү цагт, совхозин отармудин икңкднь хөөчнр күцц диглгдсмн уга. Отарт хойрхн күн, нам һанцхн күн

миңһ һар хө хәләҗәнә. Хөөчнр ирсн күн болһнд зарһ бәрнә. Тер бийнь эн, өдриг-өдр гилго, сөөг-сө гнлго саакл хәөнәннь ард. Тиим боллго бәәшго. Тиим сәәхн улс—хөөчнр.

Тюрбеев Бадга, ах хеөч, школас ирсн, арв күрсн наста бичкн көвү-

һәрн нөкд кенә. Манжин Намсин отарт баһ наста хөөч Чумбаев Михаил

апрель сарае нааран һанцарн хө хәрүлнә. Юңгад иим эвго йовдлмуд һарчахинь бидн ода деерән келҗәхшвдн. Тер тускар онц күүндвр болх. Ода бидн мана айта гидг хөөчнрин көдлмшин тускар келжәнәвдн.

Иим нег үлгүр йир сурһмҗта. Хөөчнрин хош тал ус зөөдг машин, нег хошд ус күргчкәд, «Оленичевский» совхозин центральн усадьб тал

79

тоормта хаалһар хурдлад йовна. Хаалһин дундурт, совхозас 3 4 дууна

һазрт, нурһндан мишгин өрәлцә юм үүрсн күүкд күн машина өмнәс аашна. Ус зөөдг машина шофер, эн күүкд күүг таняд, машиһән зогсапад,

энүг кабиндән суулһҗ авад, хәрү машиһән эргүлҗ, отартиь күргхәр һарв. Ноха һаңньм халунд теегәс хуухрсн үнр һарад бәәнә. Минь эн цагла, дала юм үүрсн, йовһар, хөөнәннь хошд шулун күрч, хөөһән ха­ лах ухата йовсн күн ах хвөч Нимгрә Сайһжин отарт хойрдгч хөөч болж көдлҗәсн күн бәәҗ. Ах хөөч һанцарн үлдсн, тигәд эн, хот-хоолан, селвх хувц-хунран үүрсн, адһҗ йовснбәәҗ. Эн ямаран сәәхн ухан-сер- лтә күн. Хөөчнр цуһар тиим сәәхн улс!

1960 жил, июнь.

БАКАН БЕМБӘ

ХУЛХТ-ЯШКУЛЬ

(Зуру)

Эн Жилин май сарин нарта сүл нег өдрит Яшкуль поселкин барун захд бәәх уульнцар бәәршжәх әмтс зөвәрт мартшго. Өрчдән Комсо­ мольск значок зүүсн көвүд гермүдин эрст улан ширәр уульнцин шин нер бичв.

Тер өдрәс авн поселкин барун захин уульнц «Наташа Кочуевскаян уульнц» гиж нерәдгддг болв.

Юн учр деерәс, хол Хальмг теегт бәәх поселкин уульнцд иим нер өгсмб? Ямр ик ач Наташа кесмб?

Наташа бийнь кемб?.. Учрнь иим...

Советск Союзин маршал Еременкон бичсн «Записки командующего

фронтом» гидг дегтрт иим нег бичкн тодлвр бәәнә.

«...Бидн комсомолк Наталья Кочуевскаян баатр йовдл мартх зөв угавдн. Эн санитарн-инструктор күүкн немш фашистнрлә ик күчтәһәр дәәлдҗәх подразделена зергләнд йовла. .Немшнриг көвһәд, советск һазран сулдхж, советск цергчнр уралан даврҗ йовсн цаг била.

Болв өшәтнр кесг советск дәәчнриг шавтав. «Шавим бооҗ өг. Дү күүкн, шулуһар пакет ас»,—гилдҗ шавтсн дәәчнр Наташиг дуудв. 12 частан күчтә бәрлдән (дәәлдән) болв. Шавтсн хөрн салдсиг зертә-зевтә- һинь дәәнә һалас Ната.ша авч «һарв. Тигхд эн күүкн шинкән арвн йис

күрсмн.

«Шавтсн улсиг госпитальд күргтн» — гиж ротин командир заквр өгв. Салдсмудиг тергнд суулһад, медсанбатд күргхәр, Наташа һарв. Болв мана дергин тылд ард үлдсн немш автоматчикүд зуур хаалһднь хар1һв. Цуг шавтсн салдсмудиг Наташа тергнәс буулһж авад, блиндажд күргв.

Бийнь винтовкан сумлчкад, хажудан кесг гранат белдчкәд, немшнрин

емнәс халдв. Фашистнр блиндажиг бүсләд авчкв. Мергн хадг Наташа

лә, гранатар Наташа шивб. Немшнр үкдгнь үкәд, шавтхнь шавтв. Наташа чигн баатр кевәр әмнәсн хаһцв. Шавтсн советск дәәчнриг мана

разведчикүд олҗ авад, госпитальд күргв. Комсомоле күүнә баатр

80

йовдлин туск зәңг Советск цергчнр дунд цәклһн мет тарв. һалзу хортнас өшәһән авч гвардейцнр дегц цуһар босж, кучтәһәр уралан дәврв...

Эн мартгдшго йовдл 1941-гч жил ноябрь сарин 20-д болв. Волгоградск фроит күчтәһәр дәврлһ эклснә хойрдгч хонгнь билә. Хол Хальмг теегт бәәх Хулхт гидг бичкәхән селәнә өөр гвардейск 34-гч дивизии

дәәчнр немшнрлә бас бәрлдв. Эн дивизьд Наташа церглжэсмн. Мо­ сква балһснд өссн-боссн комсомолк орс күүкн Хулхт селәнә өмн захднь, баатр зөрмгәр дәәлдж, әмнәсн хаһцла...».

Кесг улсиг Наташа дәәнә һалас әмд-менд авч һарла. Тер улс ба­ атр күүкиг мартшго. Тер улсин негнь ода Яшкульд бәәх хальмг күүкд күн—Хоньна Антонина. Эн игж келнә: «1941-гч жил сентябрь сард би

күндәр шавтлав. Әәдрхнәс 30 дуунад бәәх Николаевка гндг селэнд намаг медсанбатур авч ирлэ. Мини палаткур нег баахн орс күүкн орж ирэд, цустсн бинт арһул татад авчкад, шинэс шавим боов. Хоорндан күүндәд, таньлдвдн.—«Бн, Наташа Кочуевская—гидг күмб. Москваһас ирлэв. Эврэннь дурар фронтд одлав. Ода медсанбатд бәәнәв. Дэн төгсәд, төвкнсн цагт, гиичлдж ир»,— гиж нанд келлэ.

Хөөннь соңсад бәәхлә Наташа эврэннь дурар дивизии нег подраз-

деленьд одсмн сэиж. Тер цагас нааран арвн йисн жил давб. Болв Наташа

нанас зуг өцклдүр сален болж ода күртл медгднэ. Дээч баатр күүкн мини зүркнд мөңкинд үлдх»,— гиж Хоньна Антонина келнэ...

Наташа артистнрин өрк-бүлд еслә, энүнә экнь, Александра Лео­ нидовна Спирова, дакад хойр һаһань җирһлиннь хаалһан театрт не-

рэдемн...

Жилмүд давад, күүкн өсәд ирв. Школын, өрк-бүлиннь, Ленинск ком­ сомолии нилчэр Наташа советск төрскндән дурта патриотк болж ©св.

йир ээлтэ, өр-өвч, алтн седклтэ гиж үүрмүднь энүг санж келнэ. 1940 жил Наташа театральн институтин студентк болв. СССР-н олномтнэ ачта артист Михаил Михайлович Тархановин һардврар Наташа

РСФСР-ин ачта артистк Антонина тодлвртан бичжэнэ.—Тер күүкн Ната­ ша бээж. йир шулун-шудрмг билэ. Мана курсин студентнр дунд нэр-

наад һарһх, шин соньн тоотиг дасх болһна седвэр Наташа кезэ чигн егдг билә. Олнла һольшг, сәәхн заңгта, седвэртэ Наташа удлго институтнн Комсомольск бюрон сеглэтр болж шипдгдв. Болв немш фашистнрин Дәврлһн манд ик харш болв. Дэн эклен түрүн өдрәс авн бидн, сту­ дентнр, Төрскндән юуһарн болв чигн дөң болхар шиидвдн. Советск дээчнрт концерт үзүлх, дәәнә керг дасх болн нань-чигн кедлмшт На­ таша шунҗ орлцв. Эн күүкн комсомолын Краснопресненск райкомин инструктор болв. 1942-гч җилин эклцэр ВЛКСМ-н ЦК-н путевк авад, эврэннь дурар фронтд одв.

Төрскн орн-нутгт ик ээмшгтэ цагла, Ленинск Комсомольск сурһмж авн баһчуд санамр бәәҗ чадх билү? Арвад, зууһад минһн комсомольцнр Төрскн һазран хортнас хареж авхар фронтур эс одлу? Теднәс үлдх санан Наташад бээсн болхнй? Мел уга болжана. Торскндән эңкр Коммунистическ партьдан, комсомолдан дурта 'боллһн Наташад баатр-зерм- гар хортнла бэрлдхд чидл егв.

* * ♦

Арвн йисн жил урд ДӘӘНӘ һал шатжасн хальмг теегт ода шин посел­ ке дүңгәв. Мана һазрур ирсн күн торһн нооста хөөнә олн отармуд, шимамтарн нер һарад бәәсн үкрмүдин гуртмуд үзнә.

6 Свет о степи

81

Күч-көлсни туурмжар дүүркг байрта жирһл хальмг республика буслад баәна. Эккр Терскндан икар мах, үс, тос. ноос буудя егхар теегпи

Яшкульск комсомольцнр Наташан цогцинь Хулхтас авч ирәд райо­

на центрт оршах болҗ шиидв.

Күүкәнннь цогцинь оршахар өкнь—Александра Леонидовна Спирова ирв.

Яшкульд бәәх әмтс цуһар <ирж экиннь зовлң хувалцҗ, Наташан баатр зөрмг йовдлиг бас нег сергәҗ тодлад, мөңкинд мартшгоһан медүл-

цхәв.

— Үнн седкләрн намаг күндлж тосж авснд, мини һундл хувацснд, Яшкульд бәәх улст эк күүнә зүркни ханлт би келжәнәв. Нам ханлтан келнәв гихлә— үг олдхш. Мини күүкм сүл кииһән автлан хортнла дәәл-

дәд, әмән өгвя Эк күүнә зовлцгд то-томж уга. Болв мини күүкм хара зөңгдән әмән өгсн уга. Эн цагин байрта-кишгтә бичкдүдиг, баһчудиг үзхлә седклдм гиигн болна. Эврәннь эк-эцгнрәсн, ик ахнр-эгчнрәсн советск баһчуд үлгүр авна. Искусствен спутникүд тәвхднь, һазр эргәд космическ кермәр нисхднь тер үлгүр баһчудт дөц болна. Эн тоотиг көгшрх насндан үзжәнәв. Тигәд чигн зүркнәнм зовлң баһрна.

Нег үлү Яшкульск пионермүдт икәр ханнав. Ода эдниг эврәннь үрнлә әдл саннав. Яшкульск пионермүд эврәннь дружинд «күндтә пи­ онер» гиж намаг орулҗ авцхав. Бичкн хальмг күүкн мини күзүнд улан галстук бооҗасн саамд, би байрлхларн нульмсан бәрж чадсн угав.

Хальмг улс төрл-саднла әдл *нанд өөрхн болв,— гиж Александ­

ра Леонидовна келв. Наташа хальмг улсин зүркнд үлдв, Теегт көдлжәх баһчуд эн күүкиг «мана эгч» гиҗ нерәдв. Яшкульск района больницин көдләч Александра Манкаева игж келнә: — Орс күүкн Наташаг

болн хальмг—Тамараг бидн мартшговдн. Мадна төлә, сәәхн иргч ца­ гин төлә эдн әмән өглә. Баатр күүкдин цус мана тег бийдән шиңгәж авб, орс, хальмг олн-әмтсин иньгллһ улм батлв. Бидн кезә чигн теднә баатр йовдлар үлгүр авч, күч-чидлән нөлго, төрскнәннь төлә көдлх* вдн.

Ода Яшкульск района комсомольцнр, баһчуд седклән өгч көдләд» Наташа -болн Тамара хойран зөрмг йовдлиг күч-көлсни диилврәр бат-

лжана, Хөөч Церенов, механизатор Богословский болн нань-чигн нүүрлгч комсомольцнрин нерн манареспубликд темдгтә.

'Мана теегт орс, хальмг, украинец, хасг болн нань чигн келн-әмтн ниич өрк-бүл болҗ бәәцхәнә.

Цуг советск улсла хамдан нарт-делкән күмн-әмтн төвкнүн бәәлһни

төлә ноолда кеҗәнә.

— Дән керго,— гиж нег мөслж бидн некҗәнәвдн.

Көрстә һазр деер бәәх цуг әмтсин ах-дү иньгллһиг, нег-негнәннь уха медлһиг, дөңг боллһиг батлтн гиж Төрскән харсгч -алдр дәәнд әмән

өгсн баатрмуд герәсллә.

Болв, шин дәәнә һол татх саната улс толһаһан өндәл ^ирхлә биди

82

Москва — цуг делкән кумн-эмтнэ байрта жир'Ьлин кусл.

Мана Төрскнә энкр хотл балһсн—кумн әмтн иньгллһиг эврэннь герлэр, тавн талта одар, улан тугар батлжана.

* * *■•

...«Комсомоле Наташа КочУевскаян цогцинь хәәҗ олж авлһнд Яшкуль селэнд оршахд кен орлцсмб? Эн жилин май сарин нег едр Хулхт селәнәс емэрэн хойр километр дуңгә һазрт бәәх «3,3» гндг темдгтә өндр толһа деер хойр кун һарч нрв. Эн толһа деерәс хәләхлә эн-зах уга тегш хальмг тег салькн уга цагт таг болен тенге болҗ медгднә. Эн толһан белд 1942-гч жил нрябрь сарин хернд комсомоле Наташа Кочуевская зөргтә, баатр новдл узүлж, сул кииһән автлан фашистнрлэ бэрлдж, күндәр шавтсн советск гвардейцнриг хареж йовад әмэн еглэ.

Херн жил давхла эн толһа деер хойр кун шинэс ирснь тер. Негнь— Яшкульск района дээнэ комиссар майор Фоменко, дарукнь комсомолии района комитетин сеглэтр Геннадии Нарумов.

Эдниг нааран ирцхәтн гиҗ нег чигн кун сурсн уга, заксн чигн уга. Эдн бийиннь зүркнә закврар ирцхәв. Суулһар асхжах мет хур оржасн цагла 120 километр һазрас мотоциклэр эдн ирв.

Хулхтин өөр эмэн Наташа егемн. Тер селэнэс хол биш укэрнь бээ-

пэ»,— гиж центральн газетмудт барлгдеиг умшад, баатр комсомоле

куукнэ цогцинь райцентрт оршах болж яшкульсккомсомольцнр шипдлэ.

хортнла суркэ кевэр советск цергчнр бәәр-бәрлдҗәсиг, ода бийнь эл-

енд даргдад уга, хурин уенд нурад уга хамхржах траншеймуд, окопе, блиндажмуд тодлулна.

«3,3» — гидг темдгтэ толһа деер Наташиг гвардейцнр оршаемн. Зуг

һж авад, оньган егэд бас нег сәэнәр хәлэв. Дакад толһан ташуг метр болһнарнь тоолад, зергләд бәәх һурвн укәр олҗ авб. Хамхрад, куурч одсн блиндажик хажуд бас нег үкәр бээж. Энугинь майор Фоменко, Ген­ надий Нарумов хойр эклэд малтв. Удсн уга — күрзин ир темрлэ хар’йв.

«Мин бәәһәд, хаһрад оддг болвзго—гиҗ саглад, мокн шавринь һарарн арһул эклэд малтцхав.

Бийэн саглсн чигн мер болв. Шаврт даргден 'һурвн гранат эдн олж авб. Хойр гранатнь запалтаһан бээж. «Кемр зеткр болад, сатллго тер гранатсиг курзәр көндәчксн болхла бидн әмд улднэ гидг берк билэ» — гиҗ хееннь оч Фоменко нанд келв.

Эн укэрэс Наташин цогцинь авцхав. Теегин цаһан евен баатр куук­ нэ куклләнь оралдж. Укэрт олдсн санитарн сумкиг, гранатмудиг, куукнэ башмгиннь улинь Фоменко цуглулҗ авад, яршгт тэвб. Удлго автома­ шин ирв. Баатр куукнэ цогцинь авад, цуһар Яшкуль орцхав.

Маңһдуртнь Наташан укэр тал эмч Киров Довкевич Зингинов, багш Сергей Ефимович Маслов, Хулхтин школын комсомольцнр болн пионермуд ирв. Эмч Зингинов дакад һег сән гидгәр укәринь хәләв, моңһл Шавриг йарарн теев. Тигэд бээтл санитарн пакет, хойр товч, нур уздг

герин таерха, газетин таерха бас олж авб. Сурһульчнр укэринь хэру ясад, теегин цецгэсэр кесн венок тэвцхэв.

Яшкулахн ик гидгэр кундлж, баатр куукнэ цогцинь района центрт оршацхав.

Би, дакад Наташан эк — Александра Леонидовна хоир Хулхтд, Яш-

кульд бас биләвдн. Өдр-сө уга таньдг, эс таньдг улс ирлдэд, баатр

күүкнә зөргиг шинәс сергәҗ келәд, өр-өвч зүркәрн, үнн цаһан седкләрн экиннь зовлң хувалцв. Бичкдүд болн көгшн улс, комсомольцнр, эмчнр, фронтд йовсн улс — цуһар ирцхэв. Баатр күүкнә экднь белг гиж

Яшкулин күүкд улс хальмг берз өмскв.

Наташан зургинь комсомолии Яшкульск райкомд, больницд үзвдн. Газетмүдт эн күүкнә тускар очерке барлгдв. Хальмг бичәч Сән-Белгин Хаср «Наташан толһа» гидг поэм бичҗәнә. Яшкульд болн Хулхтд бә-

әх школмудин пионермүд эн күүкнә баатр йовдлд нерәдж сбор кецхәв. Өр-өвч зүрктә, цаһан седклтә улс Наташан цогц оршаллһнд орлцв.

Эдн дунд майор Фоменко, поссоветин депутат Антонина Васильевна Фо­ менко, комсомолии райкомин сегләтр Нарумов, Волгоградск бэрлдэнд орлцен санитарк инструктор Тося Хонинова, комсомолии обкомин инструктор Федорюк, Хулхтин поссоветнн ахлач Илья Шангаев, көгшн коммунист Александр Иванович Красильников...— цугтаннь неринь келхлэ дала цаасн кергтэ.

Нег асхн, мадн тал Бадм Саранкуев гергтәһән орҗ ирв. Эдниг дерви бичкн көвүн дахж, залу гергн хойр домбар дүүрң еткн хальмг цэ, цааенд орасн шоколад, нег шил ерм авч ирцхэв.

— Танд нерэдэд чанлавдн, шокаладиг болхла мини көвүд танд өгтхә — гилэ — гиж Бадм Саранкуев келв.

Генткн телефон жиңнсн ә һарв. Мадниг Элстэс дуудв.

— Би, Иван Сухенко гидг күмб, — гиҗ телефонд соңсгдв — эндр нанд байрта '©др учрв. Мини гергн — Маша күүк һарһв. Бидн тигэд ку- үкндән Наташа гиҗ неР өгввдн. Та бас нег күүктә болвт — гиж байрлж Иван зәңглв.—Цол болхла таниг, Александра Леонидовна, гиичд ирхитн, суржанавдн гив. Тедү дүңгә бийән икәр күндлжәхиг медж ханад>

эн көгшн күүнә зүркн 'бульглад, байрин нульмсн нүднәснь заядар асхрв.

Телефона трубкан хәрү елгчкәд, Александра Леонидовна шин гер-мал болен Ваня болн Маша Сухенкод бичг бичв.

Дарук едртнь бидн уульнцар йовж йовтл, танг тушен кегшн хальмг өвгн Убушиев мадн тал еерджирв.

Нульмсан арчн бээж.

— Наташан нертә, уульнцд бээнэв. Мана хальмг теегин тела 'күүкнтн әмән огв. Би бас дээнд орлав. Ода инвалиде. Хойр кееум фронтт бас әмнәсн хаһцла, тедниг мартшговдн, гиҗ уульн бәәҗ келв. Эн хойр котшэн — орс хальмг-хойран күүндвриг соңгссн улет: Мана төрскнә кучнолн _ әмтнә эвдршго батта иньтллһнд бәәнә» — тих ухан шинэс чидл

авч, дакн-дакн орна.

Бидн Яшкульд тав хонвдн. Зурһадгч хонгтан Хулхтур ирввдн. Ик хур орҗасн бийнь баатр күүкнә эк тосхар хальмгуд, орсмуд, хасгуд цуНар ирцхэв. Маңһдуртнь Хулхт селәнә школд ик күр-күүндвр болв.

СурНульчнр дунд зурачнр чигн олдж бээж. эдн бийснь Наташин ик зург зурҗ. Зесәр болн хорһар кесн ке сээхн венок бас белдҗ. Эҗго тег һа-' зрт бээх бичкн селэнд иим сээхн венок кень кесн болхв. гиҗ бидн

оврвдн. Тигн гихнь, Хулхт селэнэ парторганизации сеглэтр Нина Ива­ новна Сангаджиева Ээдрх орад, мастерскойд биинь кеж.

Өрүнднь бас хур орв. Тер бийнь манит дахад, Хулхтахн 3’? ги*г ?;м'

Ширдг делгәд, унд хәрүлдг еткн хальмг цэ ууж авад, бидн машинД сууһад Әәдрх темцәд һарвдн.

84

Н А А Д Н

АКСЕН СУСЕЕВ

КИШГ ХӘӘЛҺНД

Хойрдгч ЭКЛЦ

Хальмг баячудин сүл хүрм чилҗәнә. Гер дотр күүкнэ эд-тавр белн. Нәр һарчана. Цуһар хальн. Үмскүлтә әмтн олн, тер дотр Дорж. чигн йовна. Нег зер) сууснь күүкд, дупднь Киштә. Хойрдгч зерг сууснь көвүд. Дунднь медәтә улс. Суусн улснн өмн-

нь эөвәр сул һазр: бнилхмн төлә һарһсмн кевтә.

ҺАҺА (Киштән терскн һаһань). Яһсмби’ Ач күүкнәсн нег торһн күлт өмсш уга, яһсмб би?

БУЛҺН (ардаснь орҗ ирнә). Юмн ховр болад тигж.әхгов. Эс гиж, һазр деернь һанцхн һаһаһинь бидн һундаш уга бәәсн болхгов.

Бичә өөлич, төр төвкнхлә би хулдж, авад өмскәд орксв.

ҺАҺА. О-о пад-пад, базр вани хумпад! Чи хеөннь өмс... Намаг күүнд эс тоолснчн тер болхгов!

БУЛҺН (уурлад). күүнд тоолв чигн уга болхла яах билә. Аздлл уга бәәһич, нама әәлһхәр бәәхмчи? Кишва көгшн вл... (Хәрү һаэаран һарад.) Җили, нүдндм үзгдл уга од! Ахасн одад ав, нанд уга! (һарч

одна.)

ҺАҺА. Тигж, келл уга яах биләт та, эк көвүн хойр, ах деерм һарад

мордчксн әмтн...

ДОРЖ, (өсрж босад һаһан захаснь авад). Экән алдмр,

һар! (Үүднүр түлкв.)

КАШКА (ханцндан улан кенчртә Дорҗин һараснь атх'в) -Залу! Яһҗахмт, >көгшн эмг дәврәд түлкәд йовх?

ШАЛВУРК (Доржин һарас атхад\. Чидл күрснь эн бол­

хгов...

ДОРЖ, (чочад һаран тәвчкв). 1аанрта маңһдур эрүләр күүндҗ эс болхий... Хәләхгов яһдгитн. Кишвә нохас. Намаг цергин толһачинь

мартчквт?

ШАЛВУРК (зооглад). Уга, уга, мартад угавдн. Хәрнь тигәд та­ на сә хәәҗәхгов. (И нәл дв.) Көгшн эмгнлә дәәлдҗ гихлә, тертн му нерн болх. Яһв чигн та цергин тол!һач күнлмт. (Шалвурк Кашка хойр Доржин һаринь тәвчкв, Дорҗ һар-в).

ҺАҺА (евдглҗ сууснасн босад). О> деед олн бурхд минь,

деед олн бурхд минь! Яһна гидгм энв? Яһҗацхаснь энв эднчн. һазр цОорад доргшан унад, толһа минь эргсн болад йовдмб? (Дорҗин ардас хәәкриә.) Нарнчн унтрад, оньдин сө дотр йовад йовх бол, хойр

көлчн тәкрәд, амарн элс үмкәд, мөлкәд йовх болх! Экән зальг, хар толһаһан залы!

86

КАШКА (инәнә). Ха-ха-ха. Мә элмриг. Дигтә кевәр хараҗахмт!

(Дорҗин ардас.) Мисәс хулһн хамаран зулдгиг чамд үзүлсв! (Үүмәд боссн әмтн суув. һаһаһур) Нанла әдл бийдән өмскүлхөмскәд оркхнтн. (Цуһар 'инәлднә).

ШАЛВУРК. Энчн угатьнрин жирһл олх өмскүл...

СОГТУ ЗАЛУ. Не, би-дууһан эклцхәтн, баһчудин би-ду соңсхм

бәәҗ.

ШАЛВУРК. Күргнтн ә уга суудмб? Күргнәнтн би хәләй! ГАРМОНИСТК (гармошк татв). Не, биилцхәтн!

КҮРГН (кеерчксн). Эс чаддг юмн минь — би... (Босад һаран

д а й л а д суув.)

КАШКА. Адг ядхдан бниһәрн бас хоосмт? (Цу‘һ а р инәлднә.) СОГТУ ЗАЛУ. Хуучн шархарнь шаачква... ха-ха-ха! (Инәлднә.) ШАЛВУРК (Кашкаһур). Яһж биилдгиг эднд үзүлич!

СОГТУ ЗАЛУ. Кашка бичә биил. Нәәрин әрк уучкад биилхгов...

ЦУҺАР. Әрк гидгтн ик сән төр... (Инәлднә).

НАМЧА. Не, көвүд, кеҗ күргцхәтн! Баһчуд босв, негнь бөрвәс хальмг әрк көгшдүдт кеҗ өгв. Негнь чаһр кежәнә ба1һчудт... дврвнь түгәнә! Нег залу болн хойр гергн дуулҗана!

Цаһан бер

(дун)

Хурдн кер мөрн минь Худрһ, эмәләрн гилвкнә. Хурц хәләцтә Ца1һан бер Хүрм угаһар адһна.

Улан кер мөрн минь Уулин белднь цервнә.

Улан шар Цаһан бер Ухаһнм минь эвднә.

Долда кер мөрн минь Доран өсрн цеглнә. Долда бичкн Цаһан бер Доскян заагар шаһана.

Төөлтә кер м'эрн минь Торч ядад альвлна. Торч ядсн Цаһан бернь Төрл бәрлдхәр ад1һна.

•Цевр ишкдлтә кер минь Цевгә салад идшлнә.

Цеврхн чирәтә Цаһанбернь Цегдгән өм(^җ кеернә.

Сәәхн кеерин хурднднь Салькн зөрлцәд серҗңннә,

Сәәхн нурһта Цаһан бернь

Седкл дуран өгнә.

НАМЧА. Не, йөрәлән тәвәд, күүкд йөрәһәд ууцхатн!

СОГТУ ЗАЛУ. Иргинтн өвсн илм-җилм болж, ирсн гиичтн инәдтә наадта болҗ, өндр һазрт герән бәрҗ, өргн һазрт зелән татҗ, зелән тань-

дг уга байн болҗ, зеенрән таньдг уга өнр болҗацхатн...

87

Гатдгтн тавн шарһ мөрн, Таалдгтн тавн шар көвүн;

Өмн хормаһитн көвүд-күүкд ишкж, Ар хормаһитн х'өн-хурһн ишктхә. (У у н а.) КАШКА, йерәл доштха! (Инәлднә.)

ЭМГН. Аавиннь бүүрд бууҗ, ээҗиннь сүүрд сууҗ эн кенәв гидг бол-

хла, ээҗ-аавиннь нер-цол дуудулҗацхатн. (Уухар сед в )

КАШКА. Йөрәлтн йорал уга болад бәәв, немж өгтн! (Инәлдв.) ЭМГН. Ээҗ аавдан өлзәтә эңкр сән үрдүднь болж наснтн ут болж,

амһлң эдлцхәтн! (уув).

КАШКА (савта әркән өргәд). Кашкад өгдг белгүднь-түңһрцг, Кашкан келсн үгнь-тоңһрг.

(Тагчг болҗаһад.)

Киштән хүрм кеҗәх күргнәннь Кишгнь уңгарн тасрх болтха!

ШАЛВУРК. Киштән күрг йөраҗәхмчи, Кашка? Патра, йерәлц! ПАТРА. йөрәг! йөрәҗ, чадх күн эн! Нама угаһар чадхмн!

КАШКА (цуһар Кашкаһур хәләлдв. Киштән күргн уурлжана!): Омгта ирсн Киштән күргн оошг, элкәрн бөөлҗтхә

КАШКА (Патра1һур. Патра, айсинь өгич! ПАТРА. Җальҗаддгиг цокж егич!

Ода чигн — елгадэн, Ода чигн манцудан, Ода чигн бичкэкэн, Ошладан эрклнэ.

ад