Манҗин Нимгр. Уршгта улан Манҗ. Элст, 1987

— Мана ячейкин сегләтр яһла?— гиҗ Адучас сурв.

— Нутгин парвля орҗ одла, ормднь би бәәнәв. Яһнач тегәд?—

— Нә, олн үг угаһар эндрәс авн мана сельсовет делгү колхоз-

—Уга, гем уга! Мана хаҗуд бәәон улс манас давҗ одв. Үлгүрнь, мана ардк сельсовет колхозта болҗ оркв. Манахн эндр күртл колхоз уга бидн.

—Парвлянд сууҗ бәәһәд нүдн ирмх хоорнд колхоз бүрдәһәд оркҗ болш уга,— гиҗ Цецн келв.

—Яһна-кегнә гиһәд бәәсн күн оппортунист болдмн! Кехмн гисн кергән кеҗ оркх кергтә. Нам дәкәд, колхоз бүрдәхд юн дала зовлң бәәдв?

•— Теңгс чигн өвдгцә.

—Тегәд ю келхәр бәәнәч?

—Үлгүр келҗәнәв.

—Үлгүр келҗ бәәхшч! Чамаг келҗәнәв!

—Намаг?! Намаг келҗ бәәхшч! Коммуна партиг келҗәнәч! Барун талан татҗанач! Баячуд тал татҗанач!— болад Адуч стол цокад һаньдглв.

Адуч-иг тиитҗ келснә дару, шүүрлдәд авсн аган алдад уга бәәсн Цецн ууртаһар босв.

—Колхозд маляһар көөҗ кү орулх йосн уга! Сурһуль-эрдм уга, нүүдг харңһу хальмгудыг колхозд орулна гидг, энтн наадна юмн биш! Наадна юмн биш!— гиһәд хойр давтад келҗ оркад, цааран ю келхән Цецн ухалад нег баахн зуур тогтнв.

—Хотхр болһ кедәд, хошадар, һурвадар нүүҗ йовсн хальмгудыг холвад авч ирәд колхоз-гигант тогтанав гидг элдв хаҗһр йовдл!—гиҗ келәд, Цецн хуух күртлән улаһад суув. Баахн эуур күнд чолуһар дарҗ орксн әдл, хургт бәәсн улс көндрҗ ядад бәәв.

Хальмг үг эс меддг Чуб өкәһәд, өөрән бәәсн Даакас Цецн юн гиҗ келсиг медҗ оркад:

—Оппортунизм, йоста оппортунизм,— гив. Чубин дару уурта бәәсн Адуч:

—Барун оппортунизм! Дун уга тогтавр кей,— болв.

1. Партячейкин боля сельсоветин негдәд кесн хург эндр өдрәс авн сельсоветин делгү колхозта сельсовет гиҗ зарлҗ бәәнә.

2.Энүнә туск цәәлһврин көдлмш олн дунд хотдар йовҗ кетхә гиҗ Чуб, Адуч, Даак һурвиг һарһсмн.

3.Сельсоветдән бәәсн хойр бичкн товариществиг негдүләд, нег ик колхоз-гигант бүрдәхмн. Эн колхозин бүрдәцин хургиг эн сарин 15 өдр Әмтә Булгин хотнд хурахмн.

82

Онц т о г т а в р

Әмтә Булгин сельсоветиг делгү колхозта сельсовет болһх төр хаһлх деер партии член Мергнә Цецн барун халхин әәмшг һарһх темдг өгв. Тер учр деерәс партячейкин бюро, Мергнә Цецн үүнәс хооран партии генеральн зураһар йовтха гиҗ түүнд даалһҗ бәәнә, түүнәс давхла тер, бийнь бийән партии зергләнә һаза тәвх гиҗ хург тогтавр кев.

Һурвдгч бөлг

Хаврин зуслңд буусн Хар Толһан хотн хөрәд һар өркәр, хар кеегч гүүтә күн гүүлгәд орҗ ирәд, хотна дунд-суһар бәәсн хәәзһр хар герт буув. Шүрүтәһәр йовад ирсн, барун ар көлнь туруцаһан булг, маштг хар кеегч гүн, оочарн көөс цахрулад, амһаһан кемләд, толһаһарн наадв. Мөрн деерәс буусн матьхр көлтә, маштг шар-улан залу барун таша деерән оралдон пистулиннь бүчин оралда һарһҗ оркад, герәд ор« гихләнь, өмнәснь дөрвн нүдтә, күзү алг хар ноха ирәд шүүрв. Залу ташмгарн нохаг цокҗ оркад, үкс пистулан һарһҗ авад хаһад, зүн өмн көлинь шавтав. Бүлән цусан дусаһад, шавтсн көлән санҗһлзулад, һашун дууһар һаңняд, ноха һарад зулв. Нохан ду« пистулын дун хойр хотыг шуугулад оркв.

Гертәс һарч ярсн өвгн, усвксн чиигтә улан нүдән бүшмүдиннь киртә ханцарн арчҗ бәәһәд:

—Кембч, Адучич?— гиҗ сурснд:

—Э,— гиҗ хәрү өгәд. Адуч герәд орв. Герт орҗ ирәд, барун бийд бәәсн орн деер кевтҗ оркад, һалын көвәд суусн Саңһҗин көвүнәс:

—Саңһҗтн яһла?—гиҗ сурв.

—Һарч одла.

—Хәәһәд авад ир!.. Эн хотна залус, күүкд улс цуглулад авад ир, хург кехмн,—гиҗ көвүнд Адуч келв. Көвүнд үг келх хоорнд Адуч ээмәсн пистулан суһлҗ авад дер дор оркв. Көвүн һарад йовҗ одв. Лиҗ өвгн зәңг-зә сурснд Адуч:

— Нә, тегәд тер кевтсн бурхндан мөргәд бәәһәд бәәтн!

Тер хоорнд хотна советин член Саңһҗ чигн ирв, хургт орх улс чигн герәр дүүрәд күрч ирцхәв. Адуч колхозин туск соңсхвр келв.

—Советин йосн ода олн угатя, середняк улсиг негдүләд колхоз һарһҗ бәәнә. Тер колхозд та цуһар орцхах зөвтәт. Тиим йосн бәәнә! Колхозд эс орсн күн байна hap татдг, совети« йосна өшэтн болж, тоолгдхмн. Бидн тиим улоиг ниднин йовулсн баячудын ардас тәвхвдн!.. Медгдҗәнү?—гихләнь, төрүц хәрү өгсн уга.

—Нә, тегәд тер кевтән, колхозд кен орна?— гиҗ сурад, хурад

83

ирсн олн улсиг герин барун бийәснь дар ад зүн бий күртлнь Адуч эргҗ хәләв. Өмнәһәр суусн Лиҗ, Саңһҗ, Манҗ, Дорҗ ахта медәтнр һазр шаһалдад бәәцхәнә. Дарунь суусн Мацг, Увш, Ьэр'э ах-

—Колхозд орсн күн шаҗн-бурхндан шүтҗ чадхмб, аль угав?— гиҗ сурв.

—Колхозд орсн күн малан цуһараһинь шаңд өгч оркхмб, аль манд бас мал үлдхмб?— гиҗ Саңһҗ сурв.

Уурлад улаҗ орксн Адучия уутьхн хар нүдднь һал болад шилвкәд одв.

—Нә, тегәд, тер кевтән дәкҗ күн үг сурш угай?

—Уга!—боллдв.

—Нә, тегәд тер кевтән яамаг ооңстн!.. Колхозд орсн күн тер. Советин күн шаҗна өшәтн болх йоста, юңгад гихлә: шаҗн-бурхн гиснь баячудыя һарт бәәх, угатънриг меклдг зер-зев. Колхозд ор-

сн улс малан цуһараһинь негдүлсн, бийән дахсн улст .советин йосн дөң-н&кд болад бәәх мөн... Эс орсн күүнд лавкас нег хустг чигн өгш уга бидн. Нә, колхозд кен орна?

Зүн эркнд суусн, усвксн улан нүдтә, хавтха шар чирәтә, маштг

рун бийд, залус дунд суусн залуһан:

—Һәрә, наар, бос, хәрий,— гиҗ дуудҗ оркад, күүвд күн һарч йовна.

Ардаснь уурлҗ адһад:

—Экан алдмриг бәрәд авад иртн!— гиҗ Адуч келв. Күн көндрсн уга.

—Одактн кемб? Һәрән Цаһаний? Бәрәд авад иртн!— гицхәв. Өвгдин келсн үг соңсад, залу шурд һарад одв.

—Туула урлта сольр Һәрә, ода« чини баавһави?-— гиж, Адуч инән бәәҗ келв. Хойрдгч эрәдт суусн туула урлта сольр Һәрә хар күрңктәд улаҗ оркад:

—Мини,— гив.

— Мууха азд юмб терчнь...

—Керго, керго! Орхшв! Одхшв!— гйһәд хәәкрсн һаза дун герт бәәсн улст соңсгдв.

—Һарад хәләтн! Һәрә, һарад баавһаһан авч иртн,— гиҗ Адучиг келхлә, Һәрә тагчг соңсад һарв.

һәрәг гертән күрсн дүңгә цагт, күрд гиһәд ә һарснла хамдан:

— Яһлав! Яһлав! Орхла, эврән ор!—гиһәд Цаһан уульңнҗ хәәкрв. Герт бәәсн улс шус гиһәд, дарад босад һархар седхлә:

— Әмтә күн бичә көндр!.. Һәргтә баавһаг сурһсар советин

84

йосн гемндмн биш,—болад Адуч хәәкрв. Арһ уга. Босцхасн улс хәрү сууцхав. Әмтә күн көндрсн уга.

—Нә, тегәд кевтән, хотн бийәрн цугтан колхозд ортн, кишго элмрмүд! Танд йосн герттн ирәд дөң-нөкд болхла, та йоснас зулдг,— болад Адуч улм һалзурв.

—Йоонас зулш угавдн!

—Ортха гисн йосн бәәхлә...

—Орадл бәәхгов,—болад, олн улс дегц бүргцхәв.

—Нә, €ән! Хәрнь колхозд орҗант. Эс орснтн хөөннь хүвдән һундтха,— гиҗ келәд, Адуч папирос һарһҗ татад, орн деер гедргән, өрк хәләһәд, утаһан зальгад кевтв.

Тегәд хургин улс невчкн зуур тагчг (сууҗ бәәһәд, ә угаһар тарцхав.

Дөрвдгч бөлг

Унҗ ирәд тәвж, орксн мерд-адун. Деер-деернь энд тенд хойрас ирәд, мөртә улс буулдад бәәцхәнә. Кичгин хотнд бәәдг, бийдән зөв малта Темәнг Булгт болх хургт бас ирҗ йовна. Хотна өмн бийәр давад, деед захд бәәсн өндр цаһан шавр герт Темәнг ирҗ буув. Анна Сергеевна — маштг, хо цаһан чирәдән хар севтә, дөчәд эргм наста герин эзн күүкд күн һалун, така, малмудтан хот өгч бәәснлә мендлҗ оркад, Темәнг:

—Александр Яванч альд бәәнә?— гиҗ сурв.

—Герт бәәнә,—гисн хәрү соңсад, Темәнг герәд орв.

Цаг үүмәд, әмтн хойр әңгрәд, улан, цаһан болад ноолдхд цаһана цергт эмч бәәсн, болв баатр Улан Цергт цокулсн цаһана үлдл Хар теңгсәр һатлад, һазадын ордуд болһар төгәләд һууль һууҗ йовад, өлсәд-түрәд үкн гихләрн, цаяь арһнь тасрхларн хәрү ирсн, харңһу хальмгин өглһәр хальмг бәрсн, даларн далдасн, давсгарн шалхасн, орсаһар Александр Иванович хальмгар Ховдг гидг фельдшер йисн пуд цогцан әрә дааһад, стул деер суусн күүнә өмн бийәснь ар бийднь һарч йовтл, һазаһас Темәнг орҗ ирв. Бухин шил мет бөдүн күзүһән эргүлҗ эс чадад, бүкл бийәрн эргҗ оркад, өөкнд бөглрәд үүтрҗ одон, хулһнын хойр нүдәря ширтәд хәләҗәһәд Александр Иванович:

—А, Темәнг! Менд, менд!— гиһәд, һаринь авад мендлв.

—Нә, сууҗа, би част хуурсв,— гиҗ Темәнгт келҗ оркад, Александр Иванович хәрү эргәд, хәләҗәсн күүндән:

—Хәнә?— гив.

Стул деер суусн, мах-мерә уга эццн хар күн тоңшад ханяв.

— Хәнәдн хәлдҗ оч, хәнәдтәч. Хотан ясх кергтә,— гиҗ Александр Иванович, ханядта күүг нурһн бийәснь чиңнҗ оркад келв.

Зевтә шар шүддән ярзалһад, эццн хар чирәһән эвклдүләд, күчн бийәс ирзәҗ оркад, гемтә күн:

— Юуһан уухв?—гив.

85

— Экән көк! Эн хальмгуд иигцхәнә. Малан алад ид, малан Кендән өгхәр бәәнәч түүгән? Колхоз тууһад авч одхиг күләҗэнч?

—Мә, арвн цугла эм! Өдрт һурв аршалхмч. Шөл у, шөл!— гиҗ эмч келв. Эмән авад гемтә күн һарч одсна ард:

—Темәнг яһҗ йовнач?—гиҗ Александр Иванович сурв.

—Колхозин хургт ирләв.

—Колхозд орлч?

—Орад угав, орх санатаһар ирүв.

—Орхмн биш!.. Экән алдсн большевикүдчн арвн доладгч җил муҗгудт һазр өгнәв гиһәд келчкәд, дәкәд һазран шаңд авч оркла. Ода бас муҗгудан меклхәр бәәнә, эднчн колхозд малынь хәрүлһүлҗ бәәһәд, шаңд орулҗ авхар бәәнә. Арһта күн колхозд мал өгхмн биш!.. Алҗ идәд бәәхмн. Кудад, кудад бәәхмн!— гиҗ Александр Иванович келҗәтл комсомолын ячейкян сегләтр Харцх көвүң шурд гиһәд орад ирв.

Хар күрңтәд улаҗ орксн Александр Иванович, кишго ноха, соңсад оркв, яһв гиҗ дотран санад, шүрүтәһәр:

—Ю хәәвч?—; гив.

—Эн хурһндан эм келгхәр йовнав,— гиҗ келәд, бүтүһәр хавдсн, барун һариннь хумха хурһ шовалһад үзүлв. Босад хәләчкәд, Александр Иванович йод түркәд тәвчкв

Харцхиг һарч одсна хөөн, секәтә бәәсн терзәр ардаснь хәләҗәһәд:

— Шулмта күн эн,— гиҗ келәд, Александр Иванович хәрү сууһад, папирос татв.

Тавдгч бөлг

Нутгин парвлянд орад ирсн партячейкин сегләтр Үкрч маңна

— Сән, сәң! Нә, Чуб, керг ямаран болв?:—гиҗ Бор Худгт бәәсн, Кичгин хотнд одсн Чубас Үкрч сурв.

— My биш, сән! Хотна улс цуһар колхозд орх болв. Цааснь эн,— гиһәд Чуб бәәр цаһан цаас бәрүләд Үкрчд өгв. •

—Болҗана! My биш! Ңә, дань кен, хааран одла?

—Даак Цецн хойрт бийсиннь товариществд хург кетхә гиҗ даалһла бидн, — болҗ Адуч келв.

—' Манахн зөвтә гиҗәнэ,— гиҗ Даак келв.

—Нә, сән! Йир сән! Районахн ард үлдвт гиһәд маниг авад унхар седәд бәәнә. Үкс гиһәд эндр-маңһдур колхоз-гигант бүрдәһәд,

86

әмтиг ардаснь көөҗ күцх кергтә. Эс гиж. йир әәҗәнәв, әәҗәнәв!— болад, маңна деерән унҗ ирсн үсән хооран кеһәд илҗ оркад, саак чимкәртә цаһан альчурарн Үкрч көлсән арчв.

—Энтн үд болҗ йовна. Хурган кех юмн болхла, эрт кеҗ хуурий,— гиҗ Даак келв.

—Тер үнн. Тиигхмн. Зуг ода парвлянд орх улс темдгләд авч оркий,— гиж, сегләтр келв.

—Миниһәр болхла, колхоэин парвлянд Үкрчиг, Даакиг, дәкәд нег крестьянин кү орулхмн,— гиҗ Адуч келв.

— Тер крестьянин күнь, партизан Бадм болтха!— гиж, Даак келв.

—Зөвтә!

—Доклад! Докладиг кен кехмб?

—Би кеҗәнәв,— гиҗ келәд, Үкрч босв. Тегәд партячейкин хург чилв.

Партячейкин хургас һарад Адуч Чуб хойр сельсовет орв. Сельсоветин һаза бәәсн көгтә тергнә өөр ирәд, Адучиг давад сельсоветән орад һарн гихләнь, Чуб һаринь атхҗ оркад:

—Адһҗ бәәнәв, ода йовнав. Тана ардк әәмгт эндр хург кех боллав. Нә, Адуч, цок! Чамд мини өгч бәәх селвг тер,— гиҗ келв.

—Нә, менд бәәтн!

—Тиигий, менд харһий!

Хар мөрн көндрәд һарв, Чуб йовад одв.

Зурһадгч бөлг

Хургин улс цуглултн гиһәд, дөрвн бичкн көвүд, дөрвн үзгәд тәвҗ оркад, әәмгин ахлач улс парвляна өмн бийдк бор зо деер һа-

Олн улсин олн амар эк толһа угаһар кеҗ бәәсн күүңдәнә шуутан чаңһ салькнд хурлһад, элдв ик чидлтәһәр эрг цокҗ бәәх дольгана ә кевтә күржднәд бәәнә.

Күриһәд суусн улс дунд күүкд улс талдан баг. Тер багин тал дунд тәмкән татсн, хар җулвдг хаждһта, җирәд шахсн эццн хар эмгн сууна. Оочдан бәәсн һанзан һарһҗ авад,. өткн цаһанар нуль-

Эмгнә чидл уга дууна ә, э-дү болсн шууган дотр хутхлдад, аһарт нисҗ йовад, әрвҗ уга сальквд көөгдәд, ергн, у теегин дүүрәнд даргдад, геедрҗ одв.

Әәмгин парвлянас улан бүркәтә стол һарһад, әмтнә цутхлң дунд авч ирәд тәвхлә, Адуч босад, картузан авад, стол деер тәвчкәд, әмтнә шууган уурхиг күләһәд, столыг хойр һарарн түшәд, өмәрән өкс гиһәд зогсв.

Әмтнә ә тогтвв. Салад күүндҗ бәәсн цен күн хәрү ирәд суусна дару, Адуч салшнд нисҗ бәәсн хату хар үсән хойр һарарн селәд хооран кеҗ оркад, бөркл бөдүн дууһар:

— Үүрмүд! Әмтә Булгин сельоветин болн партячейкин нерн деерәс әәмгин колхоз бүрдәх хургиг секҗ бәәнәв,— гив.

Хург ахлх улс суңһад, хургт күүндх төрмүдиг батлона хөөн, Үкрч делгү колхозин. туск болн Әмтә Булгин әәмгт колхоз-гигант бүрдәхин туск доклад кев. Келкәтә нәәмн ясн болсн Үкрч кецәлдәд зогсн, хавчңһу чееҗ деерән хойр һаран кирслҗ оркад, гүүнәр. әмсхв. Уутьхн хойр нүдәрн дару-дарунь чирмәд, өөдән теңгр нег хәләһәд, хурин хар үүлн кевтә харлзҗ суусн олн улс нег хәләв.

Буслсн цусн өөдләд, бахлур авад, чирәднь бууһад, бийнь ирвәтрәд, халу дүрәд ирхлә, ханяһад, көлдән нульмҗ оркад, Үкрч: үгән эклв.

Орсин орнд Октябрин революц яһад болсит келәд, Советин Союзд социализм тогтаҗахиг, индустр өөдлҗәхиг келәд, кресгьян улс колхозд орҗахиг келәд ирв...

— Тегәд колхоз гисн манаһар ортг-әртүл гисн үг. Ортг гисн, әртүл гисн үгин учр-утхнь медҗ эс бәәнтә? Салу бәәсн олн улс ортглад көдлмш кех, ни-негн бәәх, әмтн цуһар тегш болх гисн учрутхта үгмүд эн. Социалнзмд күрх хаалһмдн — колхоз. Тегәд чигн бидн бәәсн чидләрн олн таниг колхозд орулхар уралан зүткҗ. йовнавидн. Эндр өдрәс хоораи Әмтә Булгин сельсовет делгү колхозта сельсовет болҗана. Эндр өдр та, бидн цуһар бәәсн цөөкн: малан негдүләд, нег ямана ишк, нег хөөнә хурһ, нег така, нег ноха күртлән хамцулад, нег ик гидг колхоз бүрдәхмн.

Делгү колхоз боллһн менд болтха! Әмтә Булгин колхоз-гигант менд болтха!— гиҗ Үкрч үгән чиләв.

Үкрч саак чимкәртә цаһан альчурарн чирәһән арчад суув. Адуч; босад:

— Эн өдр күртл мана сельсоветд зуг хойр товариществ билә.. Эндр өдр ик колхоз-гигант тогтхла, мал-харин тооца Даак өгхәрбәәнә,— гив.

Өргн чееҗтә маштг шар күн босад, хавтха хамран сарталһад

мән, 7 мөрн бәәнә, дәкәд өвс хаддг 4 машин, һазр хаһлдг 4 плуг, һазр мааҗурддг 2 төмр мааҗур, орсаһар борона, нег мөрн маа-

88

җур бәәнә, үүрмг-заармг юмс: тергн, эмәл бәәнә... Э« хойр товариществ тавн миңһн арслң өртә,— гиҗ Даак тооцаһан төгскв.

— Тер юн дала өрмб?

— Кенд өртәв?— боллдад шууглдв.

—Тер государствас далдар авсн мөңгн, тер мөңгәр авсн мал одак келсн малмуд тер,— гиҗ Даак келв.

—Ода үг сурх, үг келх күн бәәхлә, суртн, келтн!—гиҗ Адуч

келв.

Деед захас, хойр нүднь хуучн трахомар бөглрҗ бәәх, хамрнь шовуна хоңшар кевтә үзүрәрн доргшан һудысн, даларн сәрсн уут татсн, дөчәд эргм наста маштг хар күн босад:

—Би үг келнәв,— гив.

—Келтн, келтн!— гилдв.

—Би көдлмш кеҗ чадш угав, колхозд чадш угав, улан махч

күүкдтәв. Намаг шаң асртха! Мини келҗәх үг тер,— гиҗ келәд

суув.

—' Тер Ничкәг шаң асрх болхла, герәрн дүүрң күүкдтә намаг бас шаң асртха. Мини келҗәх үг тер,— гиҗ төвкрүләд үлдәсн та- вр-тувр җоодмгнь салькнд ниссн, шанань хавчлдсн шар өвгн сунсууҗ келчкәд, улан хурсх махлаһан үкс өмсв.

— Малымдн авх болхла, манд мах өгтхә! Махн уга нег өдр чигн бәәҗ чадш угавдн,— гиҗ, өндр хар өвгн босҗ келчкәд, сууһад һанзан татв.

—Тер үнн!..

—Her шел уух саамнь бәәнә!..

—Her мах идх саамнь бәәнә!..

—Мел чик үг...

—Max өггхә манд, мах!— гилдәд, ол-н дун олн һазрас һарв. Тиигҗ бәәтл баглрад суусн күүкд улс дундас һартан бура бәр-

сн, хар хувцта, хавтха хамрта, нимгн шар гергн босхла, әмтнә ә тогтнад одв.

— Хәлә, хәлә! Туула урлта сольр Һәрән гергн Цаһан эн— гиҗ Адуч өөрән сууон Үкрчд дораһар келв.

Цаһан чирәһән зүн һарарн үмгҗ оркад:

— Холхозд би орш угав! Холхозд орхин ормд хар һазрт орнав! Сааҗасн хойр үкрәсн салхин ормд шатҗасн һалд орнав! Орш угав, орш угав!— гиһәд, бураһарн hasp гүвдв.

— Нә, болх, болх ода!— гиҗ келәд, Адуч ирәд, Цаһаниг теврәд бәрв.

—Бәрәд ту намаг! Үкснәс үлдсн долата күүкн дөнтә көвүн хойрим шанд ав, шаңд,— гиһәд улм-улм чаңһар хәәкрв. Олн улс шуугад, ормасн бослдцхав. Тиигхлә, Үкрч:

—Түрд гитн! Түрд гитн! Орм ормдан сууцхатн! Шуугаһан ууртн,— гив.

Һәрән Цаһаниг хойр күүнд көтлгүләд тәвҗ орксн Адуч хәрү ирәд: 89

—Хортна һарт орсн харңһу күүкд күн,— гиһәд, Цаһаниг авч одсн һазрад барун һариннь хумха хурһиг шовалһад заав.

—Колхозтш көдлмшт хоран хальдахар седсн кулак, харңһу күүкд улс эргүлнә. Теднд тер контрреволюционн үг келнә.

Тер контрреволюционн үгән одак куүкд күн манд келв. Контрреволюц кесн улсиг күнд, хурц үлдәр чавчад, сүл охтр кеһәд орк- хвдн!—гиһәд, Адуч барун һаран аһарт ки дайлад чавчв.

— Нә, шуугаһан ахрдтн, дәкәд үг келх күн бәәхлә, келцхәтн,— гиҗ хургин президиумд суусн Даак босҗ келв.

Өргн далта өндр хар залу олн улс дундас босад, хургин президиумин стол тал өөрдв. Столын ирмәг деер барун һарарн хар хурсх махлаһан оркад, Бадм эклв:

— Эн улсин келәд бәәсн үг соңсад бәәсн би нам алң болҗ бәәнәв. Ничкә намаг шаң асртха гиҗ келв. Кирхү бас тиигҗ келв. Кезәнә эдн кенәр асрулҗ йовсн улсв? Колхоз бүрдәхмн гихлә, шаңд әмән яһад даалһҗ бәәх улсв эдн?— гиҗ Бадм хургин улсас сурв.

Хургин улс ә уга.

— Александр, Николай гидг хаадын шаңгар урднь Кирхү, Ничкә эдн асрулҗ йовцхалта?— гиҗ Бадм дәкн сурв.

—Уга!— гиҗ Ничкән хәәкрсн соңсгдв.

—Манд мах өгтхә, махн уга нег өдр бәәш угавдн,— гиһәд энүнд хәәкрлдв. Үнн тер? Худлый тер? Бидн, угатя улс, насн туршар мах идл уга бәәһә бидн! Мана махн: байна ааһд үлдсн, яс нохаһас булаҗ көмлхлә, кемлдг, эс кемлхлә, бәәдг биләвдн. Тер бийм бидн: «Max өгтхә! Махн уга бәәҗ чаддг угавдн!» — гиҗ хәәкрнә бидн. Ичрән геесн улс болвзго?

Шаң асртха, Max өгтхә гидгтн кергтә үг бвш. Колхозд орий аль угай?—гиһәд күүндхлә, үг мен. Колхозд орхла, сән болхиг манд медүләд келҗ өгв. Цань юн кергтә? Би Улана Бадмв! Тана кеннегнтн болв чилн намаг тәннәт. Би колхозд орҗ бәәнәв...

—Ор! Ор!— гиһәд олн үзгәс хәәкрлдв.

—Та бас ортн!— гиҗ келәд, Бадм суув.

Толһата күүнә үг күләһәд тулҗасн улс хоорндан невчкн зуур күүндлдв.

— Наснаннь туршарт советин йосна төлә ноолдад йовхларн, наадад ноолдад йовлу тер? Түүгән хәәһәд ноолдад йовла тер,— гиҗ Бадмин туокар Кирхү өөрк улстан келв.

«Һәәһә залу Бадм!»— гиҗ дотран санад, хург толһалҗасн Үкрч:

—Бас кен үг келнә?— гихлә:

—Би келнәв,— гиһәд комсомолын ячейкин сегләтр, Харцх көвүн боев.

—Олн бөк гидг хуучн хальмг үг бәәдг биший. Онц, һанцарн бәәсн күүнәс олз уга, юңгад гихлә һанцхн модн һалд өр болдмн биш. Тиитхлә, олн угатя улс нииләд, ортг тогтаһад, колхоз бүр-

80

дәһәд, бәәсн сән болх гиҗ кен-негнтн болв чигн келх зөвтә. Ода колхоз бүрдәй гиҗ күчн-чидлән өгх гиҗ келҗәнәв. Дер дор дәәсн гидг, түүшң, мана дотр бәәсн хамг дәәснлә, колхозин төлә ноолдад, күчтә гидгәр диилх бидн гиҗ танд цәәлһҗ өгчәнәв,— гиҗ Харцх үгән чиләв.

—Одак көвүн бидн хойр диилхвдн гинә. Дииләд, юн олз бәәнә. Аадм эк заяхара әмтн яһҗ бәәлә, тер кевтән бәг. Цаасан бичәд бәәтн, көдлмшән кеһәд бәәтн. Әмтиг бичә көндәтн. Аав-ээҗм бидн кезәнә яһҗ бәәлә, тер кевтән бәәһәд бәәнәвдн,— гиҗ, баһар өгснднь үдләд, икәр өгснднь хондг, модан бәрчкәд маңг-эрг- ниг төгәлдг, маштг шар өвгн Му-Ноха келҗәсиг:

—Нә, өвгн, суутн, суутн!— гиһәд суулһҗ оркв.

Һанцхн һалзн үкртә, һазр деер һанцарн, наснь җир һарсн, үснднь буурл орсн, өмссн хар хувцнь алг цоохр халаста, өндр хар эмгн босад, хург толһалҗ суусн хойр-һурвн кү хәләһәд:

— Хәәмнь, сәәхн иньг минь, би холхозд орхшв гиҗәхшв. Би орнав. Зуг өвгн болсн, көвүм чигн болсн һанцхн һалзн үкрән танд өгч чадш угав,— гив.

***

Хург болҗ бәәх хоорнд хотна деед ар захд шурһңһу бәәсн өндр цаһан шавр герт, дөрвн күн улан лацта толһата литр шилтә орс әркиг шин татад, өмнән тәвчксн, сууцхана. Тер шилтә әркин өөр бас нег тиим шил сулдхҗ орксн бәәнә.

—Танд ю кех билә? Та одад, зуг эврәһән келәд суутн!— гиж. Александр Иванович әрк ууҗасн хойр өвгнд заавран өгч сууна.

—Амха, уучктн,— гиһәд өмнән бәәсн чирктә әркиг Темәнг түлкәд, өөрән суусн өвгнд өгч оркв. Орс цә уудг талта ик чиркиг нуд-

ам уга дүүргәд кеҗ оркад:

—Ода неҗәһәд уутн, тегәд йовтн, эс гихлә цаадк улстн тарҗ одх,— гиһәд, Александр Иванович хойр өвгиг адһав. Әрк күсҗ бәәсн хойр өвгд ә угаһар адһн-шидгн ууҗ оркн, эвәсн һарсн көлмүдәр энд-тенд ишкәд һарч йовад, гилҗр күзүтәнь хәрү эргәд:

—Тегәд яахмб түүгичнь?— гиж, сурв. Өндр хар өвгнь өмәрән йовнав гихләрн, өөрән бәәсн стулыг харҗңнулад унһаҗ оркв.

—Одад хәәкртн! Орхмн биш! Малан ниилүлхмн биш гиһәд

хәәкртн,— гиж, зааҗ өгн йовҗ өвгдит үүднәс Александр Иванович һарһв.

Өвгдән йовулҗ оркад:

— Ора болад бәәҗ,— гиҗ Александр Иванович келҗ ирв.

—Ора болҗана энтн, шулудтн,— гиһәд хургин улс босад сууһад бәәцхәнә.

—Нә, дәкҗ үг келх күн уга болхла, иигәд чилән гиҗәнәвдн. Бичә шуугтн, шиидвр кей ода,— гиһәд Адуч босв.

91

Дүүргәд бичон дөрвлҗн цаһан цаас бәрҗ бәәһәд:

«Мана Советин Союзд ик индустр бүрдәгдҗ бәәхиг болн селәнә мал-гер колхозин хаалһд орҗахиг тоолад, социализмд күрх сарул хаалһ бидн колхоз гиҗ тоолад, Әмтә Булгин сельсоветин улс әвртә ик колхоз тогтаҗ бәәнә. Бәәсн мал-харан дигтә 100 процентд негдүлҗәнәвдн. Шин колхоздан «Хамдан» гиҗ нер өгч бәәнәвдн. Колхозин ахлачд Үкрчиг, членднь Даакиг, Бадмиг орулҗаиавдн гисн шиидвр эн болҗана»,— гиһәд, Адуч дөрвлҗн цаһан

һәд гилҗр Нәдвд хәәкрв. Түүг дахад, кесг улс түдү мет үг келлдәд хәәкрлдв. Шууган улм икдн гиһәд ирхлә: «Хург чилв! Хург чилв!»— гиҗ хәәкрсн дун асхнь дүүрәнд Әмтә Булгиг дарв.

Доладгч бөлг

Хар Толһан хоина деер өмн захд Кичгин ик цаһан гер дүңгәһәд бәәнә. Кичгә тал өвгд, залус орлдцхав. Деед бийдән цаһан ширдг деер зәмләд суусн Кичгин өмн бәкрстә әркиг, халун ууринь цахрулад, Бува бер ачвч одад тәвб. Хаҗудан бәәсн ковшг авад, Кичг кемтрсинь цаһан мөңгәр чимксн хар ааһиг мелмлзүләд дүүргәд, барун һартан бәәсн ширнь унсн модн ухрар Кичг әркән цацв.

«Һалын окн теңгр өршәтхә! Цог хәәрхн!» — гиһәд һалдан цацв.

«Делкән эзн, ур-дееҗинь эдлтхә! Цог хәәрхн!» — гиһәд өркәдән цацв.

«Архд дунд уга, дүүрң бәәҗ, кезән кергт хамг әмтнә теҗәл болҗ бәәтхә! Цог хәәрхн!» — гиһәд архдадан цацв.

«Эркнәс эмәлтә мөрн хөөһл уга бәәтхә! Эн кенәв гихлә, кезән көргт Кичгә!—гиҗ нернь дуудгдҗ йовтха! Цог хәәрхн!» — гиһәд үүднәдән цацв.

«Ард бәәсн ээҗ-аав эдлҗ, ардан бәәсн манд кишг-буй хәәрлтхә! Цог хәәрхн!» — гиһәд дорд җодвадан цацв.

«Чиңгс богд хан эдләд, шавхран манд хәәрлтхә! Цог хәәрхн!»- гиһәд, әркиг хавхугт кеҗ оркад, Кичг әркән уув.

Буува берин хәәанә өөрәһәр авч ирәд тәвсн ааһст әрк кеҗ оркад Кичг:

—Наадк әркән бәрүлҗ өг!— гиҗ һал деер бәасн әркин хәәснә ээдмг шүүрдҗ идҗәсн Яман гидг көвүнд келв. Идҗәсн ээдмгән оркчкад, Яман ааһта әркиг бәрүләд өгв.

—Хәәрхн, энтн кишгтә күүнә кирәр дала әрк һарч. Ода не-

җәһәд күртхми,— гиҗ келәд, Кичг дәкәд ааһст әрк кеҗ бәәһәд:

—Хургарн колхоз тогтах болв бидн, дала зәңг уга,— гиҗ долвксн, сахл уга шар Азда келв.

—Налог, шин налог тәвҗ, баячудт онц, налог ирҗл гиҗ парвлян талас ирсн Дөнн келҗ ирвч эсий?— гиҗ ааһан тоңһалһҗ бәәсн Дөннәс, һанздан һал кеҗ бәәһәд Дорҗ өвгн сурв.

—Э, шин налог ирхмн. Нанд тиигҗ советин сегләтр келв,— гиҗ Дөнн келсиг чикән оркад, соңсҗ бәәһәд:

—Нә, һәәһә. Налогар шахҗ нанд дала юм кеҗ чадх уга, на-

лог болхла, арһта, — гиҗ бийнь саатулгдсн бәәдлтәһәр Кичг келв.

—Тиим, тиим. Налоган авх, мөңгән авх. Нань ю авх билә,— гиҗ Азда эдн цуһар келцхәв.

—Бидн колхозд орвдн,— гиҗ дун уга суусн, зүн халхдан һансин амн төөлг тамһта, Босхмҗ келв.

—Колхозд орвдн гиич?—гиҗ Босхмҗас сурҗ оркад, сурсн үгиннь хәрүһинь күләл уга:

—Колхозд орснтн му болҗ, колхозд орх юмн биш биләт,— гиҗ Кичг келҗ бәәнә. Соңсҗ бәәсн улст келҗәх үгән күрчәх эс күрчәх нег дүңгинь авхар Кичг, зүн чикндән бәәсн алтн ээмгтә сувсн сиикән гилвкүләд, толһаһан сегсрв. Зүн бий талан кецәһәд, дөлиһәд, туурһин зах хәләҗ бәәһәд:

—' Колхозд орсн улс мал-герән цугтнь негдүлх юмн гиҗ эс бәәлү?— гиҗ, кенәс сурҗахнь темдг угаһар Кичг сурв.

Гиҗәлә гисн хәрү кен өгсинь медҗ эс чадад Кичг чочсн күүнәһәр, энд-тендән ормадад хәләҗ оркад:

—Тегәд, та бас гер-малан негдүлхәр бәәнт. Мал-герән негдүлҗ оркад бийстн яһнат?— гиҗ өөрән суусн Деннәс, бийинь ширтәт хәләҗ бәәһәд сурв. Дөнн хәрү өгсн уга. Эдн юн гидг чигн гисн ухатаһар, әркин сүүрд ә угаһар чиңнәд суусн өвгд залусиг эргүләд хәләҗ оркад:

—Колхозд орсн күүнә күүкд-көвүдиг цуглулҗ авад, ардаран, орс балһс орулад йовулх юми гиҗ бас меддг улс келнә. Тийгҗ яанд Ховдг келлә. Дәкәд, бийсәрнъ шаңд көдлмш келгүлҗ оркад, нег ик көнҗл дор кенә-яна, гергд залу уга унтулх юмн чигн. Дәкәд, нег ик хар хәәснәс хот өгхмн гинә. Эн тоотыг нанд цуһараһинь

бас Ховдг келлә. Энүнә учр-утх эс медх билү. Тер меднә,— гиҗ кевәд, Кичг дерсн болсн цаһан шүдән цәәлһәд инәв.

Инәҗ оркад, дәкн суусн улсиг гилвкүләд, эргүләд хәләҗ бәәһәд, бийиннь келҗ бәәсн үг соңсҗасн улст лавта күрчәх дүңгә бәәдл һархла, кииһән авад амрчкад, колхозд орҗах олн угатя улсин төлә зовсн дүр һарһад, зовсн-энлсн дууһар:

— Амнтн зууньрҗ одсн болвзго. Күн юңгад эс ду һарнат?-- гихлә, Босхмҗ:

— Болв чигн йосн маниг колхозд орад үртхә-тартха гиҗ санҗах уга,— гисиг соңсҗ оркад, үг ядҗ бәәсн Кичг:

— Э, йосн чини сэ хәәҗәх,— гичкәд, күн дурлҗ күүндх бәәдл эс һархлань улсиг хортх гиҗ дотран санад:

— Я, йир. Ортгин саңһсиг ноха иддмн биш. Хуучна үгд худл уга. Зун толһата, зун эцкин, зун җуукс колхозд амрхмн бишт. Угатя күүнд чидл бәәдв, үрә мөрнд гүүдл бәәдв гиҗ наадад дуулдг юмн биш,— гиһәд Кичг босв. Әркин сүүрин улс цуһар босцхав...

Нарн улаһад сүүрлҗ бәәтл, гесән бедр кевтәһәр теңнсн үкрмүд мөөрлдәд хотар орҗ йовсн, үкрин ард дахҗ йовад, Кичгә шар цоохр бух оркрад, шора цацад зогсв.

— О-о, мана мәәкриг,— гичкәд,— ширдг авч ир,— гиҗ Кичг хәәкрв.

Герин суусн сүүрт дерән теврәд түргүл кевтҗ оркад, хойр зел дүүрәд зогссн саалин үкрән, ца үзгдсн хотн хө Кичг хәләв. Доргшан хаҗис гиҗ хәләһәд, үмсн деер көлврҗ бәәсн сайг хар-кеерән үзв.

«Колхоз... колхоз... колхоз... Колхозд орсн күүнә мал... күүкднь... гергнь олн дундан болх юмн... Чини-мини уга... оосрлҗ авад казамтд йовулдг чигн... орсмуд ирҗ»...— гих зэнг амна зог, чикнә хуҗр болад, амнас амнд келгдәд, негнәснь негнь соңсад, ташр келәд, олн улс олн зүсәр, олн зәңг соңсад, эн зәңгс аһарт дүүжлгдәд, эн зәңсәр тег дүүрәд бәәвә.

Нәәмдгч бөлг

Парвлян тал аашсн Цецниг үзҗ оркад, түүг күләһәд ячейкин сегләтр Үкрч, шавшдг бүсиннь үзүрәр наадад, парвляна үүд түшәд зогсв. Удл уга күрч ирәд Цецн менд сурснд:

— Менд деерән олзта. Цецн, наарич,— гиһәд Үкрч Цецниг дахулад, ячейкин хораһар авад орв. Хорад орҗ ирәд, хойр устул бәәснд неҗәдәр суусна ард Цецнәс Үкрч:

—Менд деөрк олзнь юмб?— гиҗ сурв.

—Менд деерк олз-групп беднота, хальмгаһар угатьнрин баг

гисн чик эсв болхий?— гиҗ ташр Цецнәс сурв.

—Чик болх.

—Чик болх,— гиҗ би чигн санҗанав. Тегәд, тер угатьнрин багиг чамд даалһхар бәәнәв. Ода энчнь угатьнр дунд дала көдлмш кегдх йоста юмн. Угатьврар түшг кеһәд, дунд һар малта улсла ниицә кеһәд, баячудла ноолдх мөн гиҗ Ленин келсиг эс меднч. Тер цагч ода манд ирй, Делгү колхшар дамҗад баячудыг класс болдгинь уурулхиг Сталин келсиг эс умшлч. Тер цатч ода болв...

Ода чи, би, Адуч — иигәд сәәнәр күүлдҗ авад, угатьнрин баг бүрдәҗ авхмн, теднәр түшг кеһәд әәмгтән бәәсн баячудыг әрлһх зөв

94

авад ирләв. Хәрнь, чи эртин бюрод, намаг угад болсн бичкн тартуурар керг кел уга сәәнәр шунад көдл. Әмд бийм бидн хойр-һур-

вн улс, тар-тур гиһәд цүүһәд бәәхлә, чидлм бидн улм хәрәд бәәх.. Her әәлин нохас, нег талан хуцдг юмн, Цецн,— гиҗ Үкрч ах күн

дүүдән сурһмҗ өгн, келв.

Шалвриннь барун хавтхас, адһл уга түңгрцгтә тәмк һарһад цааснд ораҗ авад, зүн һариннь хумха дунд хойр хурһнд хавчҗ оркад, Цецн дун угаһар Үкрчиг зөңдән хәләв. Тер хоорндан Цецн

—Нә, ю санҗ бәәнәч?— гиҗ Үкрч сурсн дуунас чочад, агдһлзҗ оркад, нөг мөслсн чаңһ дууһар Цецн:

—' Сән, сән. Көдлх,— гив.

Һазаһас орҗ ирсн маштг, хар улан бериг дуудҗ авад:

—Киштә, эн списк авад көлән хуһртл гүүһәд эргәд ир. Шулуһар иртн, заседань болхмн гиҗ келвә ги,— гиҗ Үкрч сурҗ оркад. Цецниг хәрү өгх бәәдл эс һархлань:

—Сән баавһан сәәр улан, сууҗах нарна сүүр улан болдмн. Дәкәд юн улан болдгинь мартҗ оркув,— гиҗ келәд, Үкрч инәв.

—Миниһәр болхла, талдан һурвн юмн улан,— гиҗ Цецн келв.

—Үнәрий?

— Үнәр... Бамб цецг — улан, цусн — улан, давад мана Советин туг — улан.

— Нам, чик.

Болв улаһад сүүрлҗ бәәсн нарна улан толь терзин шилиг һатлҗ һарад, пол деер унв. Сууҗасн нарнла булалдад заседаньд орхд: Адуч, Бадм, Даак, Харцх эдн ирцхәлә:

— Әмтә Булгин сельсоветин партин ячейкин нуувчар болҗах бюро секҗ бәәнәв,— гиҗ Үкрч келв.

Бүкл сөөнь дуусн бюро болв.

Йисдгч бөлг

Нарн сууһад, гү тәвх цаг давад, холын баран тасрҗ бәәнә. Энд-тенд шам шаталдв. Колхозин парвляна герт шам бас шатв. Эн шам шатхиг күләҗ бәәсн әәмгин Советин болн угатьнрин багин члед парвляна дөрвн үзгәс ирә бәәтл, хург кех хора дүүрв. Дуудулсн улс нурһар гишң ирҗ орксн цагт, Адуч босад, списк умшв.

—Саңһҗин Манҗ.

—Бәәнә.

—Намруһа Босхмҗ.

—Бәәнә.

—Улана Бадм.

—Бәәнә.

95

—Бадм ахта улс булңгиннь хурган тараһад, бийстн нааран ирцхәтн,— гиҗ Адуч келҗ оркад, цааранднь:

—Әмтә Булги« әәмшн Советин болн «Хамцан» колхозин угатьнрин багин нуувчар кеҗ бәәх хургаг секий гиҗәнәв,— болв.

—Энүнә туск доклад мана ячейкин сегләтр Мөрчин Үкрч кех...

Үкрч босв. Шалдрң хар үсән хооран сөрҗ оркад, ханяв.

—Юн гиҗ санҗанат, кезәнә әмтн тегш бәәсний?— гиҗ сурҗ оркад, күүнәс хәрү күләл уга, Үкрч бийнь:

—Бәәсм,— гиҗ тәәлв...

—Кезәнә, күмн-әмтн теңчҗ бәәхд, экн коммунизмин цагт улс цуһар әдл, тегш бәәсн мөн. Зуг цаг ора-һара йовтл, класс һарад, күмн-әмтн хойр әңгрсн мөн. Heг баһ әңгнь — зардг, даҗрдг улс — баячуд; хойрдгч, ик әңтнь — заргддг, даҗргддг, ялчнр, хойр класс: негнь — баячуд, зәәсң, нойдуд; хойрдгчнь — ялчнр, угатьнр, көдлмшчнр...

Үкрч, зөңдән байн улс угатя улсиг кесг зун җилд даҗрҗ йовсна тускиг, аш сүүлднь, көдлмшч класс Октябрьск социалистическ революц кеснә тускиг келв.

— Ода бидн, угатя улс делгү колхоз бүрдәвдн, ода баячудын

мал кулакин өгч бәәсн хамг эдл-ахуг сольх. Тегәд, тер учрар, мана парть кулакудыг бәрҗ, хасҗ бәәсн политикән соляд, кулакиг класс болҗ бәәдгинь уурулх политикд орв.

Тегәд, тер учрар, ода бидн кулакудыг түңгтәһинь сөңглх юмн. Һазрин чирә деерәс кулакудын классиг арчх юмн, үүрмүд...

— Мана Әмтә Булгии партин ячейкин санаһар болхла:

1.Талт.

2.Бүлтә.

3.Җоһа.

4.Мекләт.

5.Кичг — эдниг ликвидировать кехмн.

— Мана Әмтә Булгин угатьнр нөг мөсн ухаһар эн баячудыг уга кеҗ, хөәннь байн һардг нүкиг колхозар бөглхнь лавта гиҗ санҗанав...— Үкрч доклада« чиләв.

лә?»— гиҗ Манҗ бийәсн сурв. Дәкәд негм мөсләд: «Би угатя бол-

— Тана өмн наснь дөч күрсн залу зогсҗ бәәнә. Эн дөчн насна дөрвнә кесн һурвн хүвднь одак келгдсн баячудт би заргдлав. Арм баһ, күүкд цагтм арһс, усан авхулдг билә. Махм махшад, шөлсәд уга цагтм малан хәрүлһдг билә. Һурвн арвн-һучн җилин эргцд хойр нарн болзгта, мухла болҗ йовлав. Э! Мухла болҗ йовлав. Кесг дәкҗ киитнд көрләв. һазриг әгр кеһәд, шатаҗ оркдг һаң халунд һучн җилин эргцд цонлав... Би һанцарн байнд заргдлув тегәд? Уга. Бидн олн биләвдн. Угатя, ялч улс уңгиннь уңгд байнд заргдҗ йовла. А, баячуд яһҗ бәәлә?—гиһәд Манҗ шилвксн нүдәрн суусн улсиг эргүләд хәләҗ оркад,—баячуд угатьнрин шүүс шимҗ йовла, цусинь ууҗ йовла. Мал-мөңгнә эз:н, махн әрк хотта, мөңкин дөрвн цагт җирһләр бәәдг билә. Цаг селгәтә. Ода болх. Ода мана цаг. Дөчн җилин эргцд анята йовсн күмсгүд шинкән секгдҗ бәәнә: улан цаһан хойриг хар нүдн лавта йилһәд үзв. Коммуна партии һардврт колхозар түшг кеһәд, кулакудыг класс болдг арһинь таслый. Батракуд, большевикин заасн хаалһар уралан!— гиҗ Манҗ үгән төгскв. Келсн үгәсн согтсн бәәдлтә Манҗ темтрәд хойр-һурв ишкәд, терзд күрәд, терзин модн деер сууһад, көлсән арчв.

Әәмгин Советин болн «Хамцан» колхоэин угатьнрин багин хам кеҗәсн нуувчин хургт әәмтин кооперативин ахлач, партии членә кандидат Муучка бас орҗ бәәлә. һарсн һанцхн наһцхинь Кичгиг хург деер медҗ орксн, Муучкан дотр бийнь менрәд одв. Хургд хурсн угатя улсин негнь эс болв чигн, наадкинь зарҗ йовсн Кичгиг, эн олн угатьнрин чирәд иләр харсдг арһ уга болад, Муучка

— Нә, сән. Тиигхлә чамаг сулдхий. Цецн, күн күртҗ бәәнү?— гиҗ келҗ оркад, Адуч кен кенәд одхиг умшв. Цецн, Бадм, Манҗ

— Ода мордад, өр цәәлһнлә одад орад бәәх юмн,—гиҗ Үкрч, хург хааҗ бәәһәд келв.

Сөөни өрәл хол давсн дүңгә цагт хург чилвий, угай гилһнлә,. Муучка лавкин хашад өрүндән зрт кооператив ачлһнд йовхар орксн мөрдәс шүүҗәһәд, нег мөр унад, шурд гиһәд мордв. Довтлсн мөрнә көлин ә хотнд соңсгдш уга дүңгәд һарч оркад, Муучка мөрнә бәәсн гүүдләр Кичгиг әлд бәәнәч гиһәд, гүүлгәд һарв.

Элҗгн чиктә Муучкан элкнь урсад, туула зүркнь өрч дотран бульглад йовна. Коммуна партии зергләнд әмни арһд орсн Муучка, мөрн бүдрхлә дәркдән үнн седкләрн зальврв.

Арвдгч бөлг

Өрән гегән һазрт унлһнла булалдад, Цецн хойр нөкдтәһән Кичгин хотар орад ирв.

—Залус, җигтә юмб! Зәңг авсн болхв эдн? Кичгәһәс һал һа-, рад бәәнә,—гиҗ Цецн келв.

—Хамаһар эднд зәңг ирх билә?— гиҗ Бадмит келлһнлә:

Җиржңнҗ орсн цаснд Җиссн адуһан хуралав. Җиссн адуһан хура.хларн Җигтәхн зәңг соңслав,—

гиһәд өргәд дуулсн дуя хотнас тодрхаһар соңсгдв.

— Ав чамд. Нә, үкс гитн!— гиҗ келәд, Цецн уралан хатрв. Удл уга хотна деед-өмн захдк Кичгә хо цаһан герин һаза сөөлһәтә бәәсн мөрнә өөр ирәд, Цецн Бадм хойр бууһад, мөрдән Манжд бәрүлҗ оркад, герәд орцхав.

Әрә урң-урң гиһәд шатчасн һалын герлд герәр дүүрң күн, һал деер нерәтә әркин хәәсәр негн махн, согту Кичг турүн хәләцд Цецн Бадм хойрт үзгдв.

— Ха-ха! Хәләһә бәәтл орад ирв,— гиҗ келәд, Кичг босхан хәәхлә, Бадм:

—Бичә көндр!— гиҗ келәд, бу зөрүлв. Һалын деед бийд өкәҗ суусн күн:

—Усна экн — булг, күүнә экн — наһцнр. Тиим эоий?— гиҗ келәд, даранднь хойр-һурв зоһдҗ оркад, өндәһәд арвн-хөрн болҗ одсн согтсн нүдәрн деерән зогсҗ бәәсн кү хәләв.

—Э-эх! Иим юмн үзгдх гиҗ кен санҗ йовла... Зесин сәәнд зеврлтән уга, зе наһцхд мартлтан уга. Тиим эсий... Тиим,— гиһәд, дәкәд зоһдҗ оркад, өөрдәд, ирсн Бадмин өвдг теврәд босхар седв.

—Бийим бичә бәр!—гиһәд, Бадм уурлад, тиирҗ оркад, хәрү эргәд хәләв.

—Экән алд! Энчн Муучка болвзго?— гиҗ сурв. Ухань орад һарч бәәсн Муучка, Бадми« келсн үг соңсҗ оркад:

—Э-э, Муучкав,— гив.

—А-а, Муучкавчи? Чи тендәһәр, би эндәһәр, хаана үүднд хар-

98

һий гиҗ шоглад, Цецн игзәрләд, Муучкан ээмәс авад сегсрв. Муучкаг Цецн ирг тал хайв.

—Герт бәәсн күүнә улс һарцхатн,— гиҗ келчкәд, Цецн герин ээн күүкд күүг:

—Түлкүрмүдән өгтн!—гив.

Чичрсн һарарн түлкүрмүдән өгч бәәһәд, күүкд күн бир тәвәд уульв. Түүг дахад герт бәәон күүкд улс уульцхав. Өр цәәһәд, нарн бултаҗ бәәх цагла нир-цар болад шуугв. һарчасн нарнла булалдад, Кичгин гергн, тарһн хар улан күүкд күн, нүдндән доһлң нульмста хойр альхан ташад, харал тәвәд, эргәд йовад бәәнә.

— Намаг даҗрсн элмр теңгрт даҗрул, Мергнә Цецн, нәәхләд

ун... Улана Бадм, өрк таср.

Тиигәд харал тәвәд йовад, зәрмдән гер ачҗ бәәсн улсла одад, татлдад ноолдад йовхлань, Кичгнь хая-хаяд болх гиһәд, күүкд күүһән хөрнә. Гериг ачулҗ оркад, Цецн хурад ирсн улсас Босхмҗ, Эрднь ахта тавн залус дахулад, мал тоолад бүрткв. Бүрүтәтуһлтаһан тәвн үкр, ботхта-иңгтәһән хөрн темән, хурһта-ишктә- һән миңһн нәәмн зун хөн, унһта-дааһтаһан арвн тавн мөрн — тиим тоота дөрвн зүсн мал бәәх болҗ тоолгдв.

Хөөг гүүлгәд тоолад һарһҗ орксна ардас Кичгин ик көвүн — Зара гүүҗ одад, хөөнәс хө шүүрв. Хөрхәр седсн хөөчд утх һарһҗ үзүләд, хөөнд йовх чон метәр дәкн дәврәд, шар толһата цаһан ирглә көөлдхлә, хөөч хәәкрв. Хөөчин дун гертк улст соңсгдв.

—Бадм, цаадк хөөндән одти,— гиҗ Цецн келв. Бадм һарад хөөнүр гүүв.

Зара, шар толһата цаһан иргин гесинь утхар бу татҗ оркад, хөөчиг бийдән хальдал уга, деернь зогсҗ бәәтл Бадм ирв.

—Яһҗаначи!— гиҗ Бадм хәәкрв.

—Бийләм бичә хәлд!-— гиһәд, һартан бәәсн утхарн Зара хү-

рүлв. Утхин цәәсн төмр нарнд гилвкв.

—Нохадыч цааран,— гиһәд, Бадм игзәрләд бууһин хундгар

худрв.

—Яһлав, яһлав! Her хө алҗ иднәв, иднәв!— гиһәд заң-заң гисн дууһар Зара бир тәвәд уульв.

Гесинь бу татҗ орксн ирг инцгләд зовҗ бәәһәд тиирчв. Удл уга иргин әмнь һарв.

Зүн һараснь Зараг чирад, хотн тал Бадм деңшүләд авад ирв.

—Юн болв?— гиҗ Цецн сурв.

—Эн экән алдмр, нег һәәһә гидг иргин гесинь бу татад алҗ оркв. Арднь тегәд махинь иднәв гиһәд уульнал,— гиҗ Бадм хәрү өгв.

Түүнәсн Бадм Кичгин бүлиг ачлһта тергн тал ээрч оркад, бууһан түшәд зогсв. Кичгин мал-гериг тоолад, диглҗ орксна хөөн, Цецн хотна улсин хург кев. Эн хург деер Цецн яһад, юн деерәс Кичгиг, мал-геринь авад, бийинь көөҗ бәәхиг олнд цәәлһҗ өгв. Тергнә төгә түшәд зогссн тәвәд күрсн наста, үснднь медг-үлг буу-

99

рл орсн өндр хар улан, хөөткнь холдад, өмнкнь өөрдәд бәәсн Кичгиг зааҗ бәәһәд, Цецн келәд бәәв.

— Бийләһән өрцсн угатя Босхмҗд халун һанзин амар төөлг тамһ дарҗ йовсн, геедрсн унһна ормд адучиннь зооһин арснас тасм авч йовсн, чонын зем идсн хөөчиннь элкн деер өөк шарҗ йовсн, угатя улст тожм-тохмдан сә кеһәд уга, улан чон болсн Кичг эн...

Угатя улсин ниицән — олна делгү колхоз менд болтха!..

Байна тохм тасртха!

Олн җилд даҗрҗ йовсн дәәсән эндр өдр дарсн, олн угатя улс өрч дотран бульглсн байран, марзаһад инәҗ медүлцхәв. Ут сүүлтә улан кер деерән мордҗ авад, орс винтовкан дәвүртән өлгҗ оркад, Бадм дөрәһән босн ишклҗ бәәһәд, Кичг тал хәләһәд хоолан ясв.

— Тергән зү, йовий,— гиҗ келв.

Өрк тасрсн нутгиннь һулмт деер «дорҗ җодвдан» мөргҗ оркад, эдлх хар-хур үвән элңкә хар тергнд ачад, эццн харгч иңгиг зүүҗ авад, Кичг бүләрн хооран һарсн улан хаалһар цүврәд һарв. Ардаснь Бадм туув. Үкр темән хойринь аца дахулад, Босхмҗд даалһад, Әмтә орулҗ туулһв.

— Босхмҗ, эн малмудан үрвәд тууһад, Үкрчд авч одад, тоолад өг. Кемрҗән Үкрчиг уга болхла, Харцх көвүнд өг,— гиҗ Цецн келчкәд, доргшлад, сальк өрәд һарч одсн хөөнә ардас мордв.

Хөөч Зурһан бичкн бор деер һарад, бийдән аашсн Цецниг хәләһәд зогсв. Өөрдәд ирсн мөртә күүнәс үргәд, хөн деед ар захасн шармгдхла, хөөһән тогтнулхар хәй гиҗ Зурһан хәәкрснәннь дару ишкрв. Хаҗуднь кевтсн хойр хар ноха мөртә күүнәөмнәс хуцад гүүцхәв. Күзү алг хар өлгчн мөрнә ам авад ээрв.

Зо деер зогсҗ бәәсн Зурһаяла ирҗ харһад, мөрн деерәс Цецн зөвәрт таарад күүндв.

— Зурһан, адһл уга, арһул йовад, Әмтә Булгт күрәд хонтн.

—Күрәд хонҗ болх...

—Та колхозд орлта?

,— Уга.

—Колхозд орх эсийт?

—Орад чигн бәәх.

—Хөөһән цааранднь хәрүлх эсийт?

—Көлснь юн болх.

«Көлсн? Колхозд көдлсн улс көлсән яһҗ шиңгәхмб?» гих ухан Цецнд зуг ода, Зурһан сурсн деерәс орв. Тер учрар юн хәрү өгдв

санҗ оркад, көлсн, колхозник улс көлсән яһҗ шиңгәхмб? Парвлян түүг хамаһас медхмб?— гиҗ Цецн дәкн-дәкн ухалв.

100

Арвн негдгч бөлг

—Әмтә Булгин әәмгин партячейкин заседань-бюро секгдҗәнә. Мана эн саамд күүндх төр: негдвәр болхла, кулак әмтиг класс болдгинь уурулсн диг ооңсхх кергтәвидн, хойрдвар болхла, теднәс авсн малыг хойр әңг кеһәд—нег әңгинь әәл бәәсн әәмгиннь колхозд өгх тер, һурвдвар болхла, Муучкан туск. Эн күүндх үг деер немх, үүнәс хасх седкл-санан күүнд бәәнү?— гиҗ ячейкин сегләтр Үкрч келв. Партячейкин хургт орлцх зөвтә улс:— Немх чигн үг, хасх чигн үг уга,гицхәв.

—Тингхлә эн кевтнь батрай.

Өнч авхар ирсн хоша әәмгин ахлач Басң колхозин ахлач Кооку хойр хургиг шулуһар чиләҗ, малан эрт хувахин кергт, нег дууһар тищң:

— Батрай,— гицхәв. . '

— Түрүн хойр төрәр цөөкн амн үг би келҗәнәв... Мана әәмгт тавн кулак бәәсиг ликвидировать кеввидн. Теднәс мана авсн мал: мөрәр болхла, унһта-дааһтаһан — 56 мөрн, үкрәр болхла, туһлтабүрүтәһән — 60 үкр, хөн, ямаһар болхла, ишктә-хурһтаһан савҗдынь һарһад тегрг тооһар тоолхла — 7 500 хөн, яман. Темән бөлҗ дала темән уга, ботхта-тормтаһан нег хөрәд темән. Ут турштан «им мал тооһар болхла, орҗ ирсн бәәнә.

Әмтә Булг әәмгин кулакудыг класс болдгңнь уурулад авсн хамг малыг эгц хойр әңг кеһәд ңег хүвинь әәл бәәсн әәмгиннь колхозд өгтн гиҗ нутгас ирсн цаасн эн,— гиҗ Үкрч бичкн цаһан цаасиг олн улс үзтхә гиснәһәр портфеләсн һарһад, стол деер оркв.

—Мана колхоз танаһас күсдундур холван ик,.-гиһәд инәв.

—Мана дөрвн зун өрк. Тана кедүв.

—Мана күсдундур холван ик. Зурһан зун.

—Нә, болцхатн,— гиһәд, Үкрч тедниг хөрв,

— Малыг хойр әңг хувах болсна ард Муучкан тускар Цецнә орулҗ өгсн цаасн бәәнә. Тер цаасиг умшхин ормд Цецниг бийнйь улан чирәһәрнь соңсий. Муучка чигн соңстха,— гиҗ Үкрч келв.

Делдң хойр чикнь ашк күртлән уласн, хүүрә хар улан чирәңь күрңтрсн, хурняста уутьхн маңнаһаснь хар көлсн асхрсн Муучка һаханаһар һазр ширтҗ сууна. Киртә күн кившдг.

— Келх зөвтә үгән би цугтнь цааснд бичәд ячейкд орулҗ өг-