Манҗин Нимгр. Уршгта улан Манҗ. Элст, 1987

угатя күүнә үрн, бийнь яһҗ сурһульд орсан, ямаран учрта юминь келҗ өгв.

— Асхндан нәр кехмн, күүкд цуһар яһад болв чигн иртн,— гиҗ күүкн сурв.

Һурвн җил даранднь ула'н альчурта күүкн Н-ск нутгин ставк деер делегатск хург һардв. һурвн җилин эргцд улан альчурта күүкн ликпунктд зөвәр олн күүкд-берәд сурһв. Түүнәс күүкд-бе- рәд орс хувц өмсдг, улан альчур татдг болв.

Олн зун җилд эдлгдҗ йовсн зер-цоохр бүшмүд болн хувциг, хатхад уяд өмсдг халаста хар камэолыг, харҗңнулад бүсләдһардг хар шеемг бусиг, хамгил эркн хар хурсх улан залата махлаг улан альчур диилв. Хальмг күүкд улс орс хувц өмсдг, улан.альчур татдг болв.

Н-ск ставкин күүкд улс улан альчурта, орс хувцта күүкнәс ода зулцхахш...

ИК ГЕРИН БИЧКН ЭЗН

Өр шинкән цәәҗ йовла. Ик хар толһа деерәс өрүн будн доргшан бууҗ бәәлә. Толһан өмнк хотхрим кец деегүр бәәсн хотна баран сәәнәр үзгдхш. Хотна улс унтата. Үкрмүд өрүн кевтрәсн босад, бәәрн талан хәләһәд идҗ йовсн цаг билә. Хөн өрүн кевлһән кевәд, киитн җөөлкн өвсн деер кевтә кевтлә.

Хотна захд темәд зәрмнь кевлһән кевәд, зәрмнь үмсн деер көлвәдәд кевтцхәнә.

Өрән гегән герт орад, күн босх цаг болв. Бәәрн тал һарч одсн үкрмүдәс шин туһлсн шар цоохр һунҗн хәрү хотнад ирәд, донһдад мөөрв. Мөөрсн үкрин дун өрүнь дүүрәнд ик холд хадгдад бәәв. Үкриг эңсә-мөөрә бәәтл, хотна деед захд бәәсн ,ик бор герт туһл мөөрв.

Герт мөөрсн туһлын дуунас, дерин шуһуд кевтсн баахн күүкн серәд босв. Икәрнь тәвсн бийнь күүкн — арвн долата. Чирәмь йир цөвр, хойр халхаснь улан альмна өңг һарад бәәнә. Хойр төгрг нүднь, нүүрсн мет хар, шумр мет герлтә, һолынь дахулад гүрсн сәәхн ут хар күклнь тәкминь цокад шавшна. Күүкнә нернь Цаһан. Цаһана экнь өңгрәд, хойр җил шахҗ йовна. Эн хойр җилин эргцд хойр дүүһән, өвгн болсн эцкән, цән малан гертәһинь хадһлад Цаһан бәәһә. Цаһан — ик герин бичкн ззн. Гериннь өрк хәрүлҗ оркад, хәрү герт орад, нүүрән уһаҗ оркад, барун бийд уята бичкн һалзн туһлыг тәәлж авад һарв. һава һарад үкрдән туһлынь тәвҗ өгч оркад, ивлүләд Цаһан үкрән саав. Цаһаниг үкрән сааҗ бәәтл, кевтрәсн шин боссн һалун шовуд доңһдад, киитн булгин усн, өвсн

42

тал хотн деерәһәр нисәд одв. Шовуд медҗ бәәнә гисн кевтә хотна дорд бийд—нарн һарх үзгт бәәсн царңд йовсн мерд дотр бәәсн унһа гүд инцхәлдв.

Өндр толһан ташуд буусн өл-манхн будн тальрв. Мандлад нарн һарв. Дорд ар үзгәс сер-сер гиһәд, салькн үләв. Йир сәәхн өрүн. Цаһан үкрән сааһад, туһлан зеләс уйҗ оркад, суулһта үсән авад, герт орв. Гертән орҗ ирәд, Ца;һан суулһта үсән тәвцин цахас өлгҗ оркад, иргәс уутта арһс авад, һал зергләд, цәәһән чанв. Чансн цә буслад болн гиҗ бәәтл, Цаһан эцкән серүлчкәд, дүүнрән боосҗ авад хувцлад, һар-нүүринь уһалһчкад, цәәһән һарһҗ авад, үсләд, тослад цугтаднь өгв.

Цаһан герәдән усан авч ирәд оркчкад, хотна захд бәәсн саадг хойр үкрән тууһад, авч ирәд саав. Үкрмүдән сааһад хурачкад, Цаһан үсән герәдән авч орад, чигәндә« кеҗ оркад, һарч ирәд, үкрмүдән тууһад һарв. Үкрмүд бәәрн талан һарч одв.

Үкрмүдән һарһчкад, туһлмудан тәвчкәд, чигәһән бүләд, чигәнәннь тос авчкад, түүнәннь хөөн Цаһан хойр арс идәлв. Арсан идәлҗ оркад, Цаһан аадмг шүүв, иигәд көдлмш кеһә йовтлнь, диг һал үд болв. Үдлә үдән хот уучкад, ЦаЬан дәкн көдлмш кехәр седнә...

Ода асхн күртл кех юмнь: ус авх, әрк нерх, арһс түүх, дәкәд идәлсн арсдан хураҗ авх.

Түүнәс талдан асхн керг бәәнә: мал бүрткх, үкр саах, асхн хотынь өгч дүүнрән унтулх. Көдлмш дала...

Эн көдлмшиг Цаһан күүкн һанцарн кеһәд, герән хәләһәд бәә- н;ә...

Цаһан күүкн ик герин бичкн эзн!

Салькта тиим өдр билә. Цаһан хотна дорд бийд бәәсн царңд арһс түүж, йовла, царңгпн дорд ар бийәс деегшән өмәран хәләһәд, әәмгин парвля ордг хаалһ билә. Тер хаалһар нег т,ергн хатрулад һарад ирв. Тергн деернь җола бәрәд өвгәрг күн суусна ард, орс хувцта хальмг күүкн суусиг Цаһан үзв.

Цаһаниг тергн деерк күүкн бас үза, күүкн үзж. оркад, тер-

— Мини нерн Цаһан. Эн деед бийд бәәсн хотна күүкмб,— гиҗ

Тергн деерән йовн-йовҗ, хойр күүкн йир сәәнәр таарч күүндв. Цаһань Нармадан яһҗ бәәдгән келәд, хотн-хошан күүкдтә ямаран нәр-наад һарһдган, нань читн хара биш инәдтә-наадта зәңгзә келв.

Нармань Цаһандан юн күүкән, юн кергәр, яһҗ йовхан келҗ оркад: — Мөңгтә бүстә болдмч, камзол бас бәәнү? — гиҗ сурв.

— Камзол бас бәәнә,— гиҗ, цаарандк келх үгиннь захинь медчкәд:

—- Камзол өмсхлә, йир му болдг юмн, камзолас авн күн гем-

күүкн күүндә йовтл, тергн хатрад, хотна эахвр орад ирхлә, өмнәснь нохас хуцлдв.

— Мана тер барун өмн захан гер. Манад буухмн,— гиҗ Цаһан җола бәрҗ йовсн өвгнд келв. Өвгн мөрән Цаһана герин һаза ирәд зогсав, Цаһан Нармад цә чанв. Цәәһән уучкад, Нарма хотна күүкд-берәд цуглулҗ авад,, хург кев.

Хургт долан-нәәмн күүкд, тавн-зурһан берәд ирцхәв. Тедңд кезәнә хальмг күүкд улс яһҗ бәәсинь, ода яһҗ бәәхинь Нарма келҗ өгсн деерән, комсомол гидг юмн юуһинь, делегатк ю кедгинь келҗ өгчкәд: «Нә>, ода хоорндасн нег делегатк суңһтн. Дәкәд комсомолд орх күүкд бәәхлә, бичүлтн»,— гиҗ Нарма келв.

—Цаһаниг делегатк суңһхмн,— гиҗ нег бер келв.

—Цаһан делегатк болтха,— гиҗ хургин улс цуһар келцхәв. Цаһан бас нег күүктә комсомолд хоюрн орх болҗ бичгдв. Бичүлсн хойр күүкнд Нарма келв:

—Таниг сурһуль суртн, хургт ортн гилә, әәмг орад сурһуль суртн, хургт оч бәәтн. Би ода әәмг орад, тадниг комсомолд орулх цаас орулҗ өгсв.

—Хәрцхәй,— гиһәд берәд-күүкд босад һарцхав. Берәд-күүкд һарч одсна ард, Нарма Цаһанд делегатк күн ю кедгинь келҗ өгв.

Hapмa эн хотнд ирәд, зөвәр удан болҗ оркв.

—Би үүнәсн әәмг орнав. Цаһан, менд бәәҗә. Даруд ирнәв. Медсн-чидсәрн олн күүкд улст дөң болҗ бә,— гиҗ Нарма келв.

44

Җолач евгн тергән зүүҗ оркв. Нарма Цаһан хойр тергнә өөр күүндҗ бәәһәд, Нармань: «Цаһан, сурһуль сурх болвзгоч? Сурһуль сурх болхлачн, би чамагода нег cap хонгас ирәд авнав. Тиигтл бәәҗә»,— гиҗ келәд, дәкн мендән келәд, тергн деерән сууһад, һарад йовв...

Ик герин бичкн эзн күүкн хотна күүкд улсин делегатк болв. Цаһана ода кех кергнь: аадмг чигн биш, арһсн чигн биш, ода кех кергнь: сурһуль сурх керг, күүкд улсин көдлмш. Бичкн Ца-

һа« күүкн бийдән зөв көдлмш күцәх!

Ик герин бичкн эзнәс ик көдлмшин, бичкн көдлмшч— Цаһан күүкн болв!

ХОЙР ЭМГНӘ КҮР

Җолвксн моһа мет, гүрвлзсн нәрхн һолын ар бийд, дундан өргн уульнц Һарһад бәрсн селәнә деед өмн бийд, .өвәр тедүкнд, тасрха эрг деер бәәсн ар дееврнъ хо, наад бийнь хар, ик гери.н эзн эмгн һал деерәс хар бәкрстә цә һарһҗ авад, самрҗ бәәһәд, арв күрсн дүңгә наста отхн көвүһән:

—Бембә, Шевин Оҗанд Гилән гидг эмгн бәәнә. Тер эмгиг цә уутн гиһәд, дахулад авад ир,— гив.

Көвүн экәсн нег хуһлцан һуйр сурҗ авад, һарч одв. Эмгн цәәһән тослад, дееҗән бәрәд, ааһст кеһәд, өрмтүлҗ оркад, босад, барун бийдк орн деерәс бичкн цаһан ширдг авч һарад, саҗад авч ирәд:

—Минь үүнд, өөрән суулһҗ авад күүнднәв терүнлә,— гиҗ бийдән келәд, ширдгән ик орнаннь көл бийд делгв.

Тер хоорнд Бембә, чирәдән шархин медг-үлг ормта, тәвәд эргм наста, дундын тиим нурһта!, эццәвр хар улан эмг дахулад орад ирв. Гиич күләҗәсн герин ээн эмгн:

—Менд, хәәмнь, менд! Кезәнә кесг үүрлҗ йовсан саный! Эн ширдг деер су,— гиһәд, делгәтә ширдгүр аав.

Гиич эмгн мендин хәрү өгәд, һулмтыг әвәр эргәд, ик орна көлд делгәтә бәәсн ширдг деер һар'ад суув. Ааһта цә бәрүлҗ оркад:

—He, haзрин хама бәәнәч? Яһҗ бәәнәч? Күүкд-көвүдч-н аль- дв?—Яһҗ бәәнәч гиһәд, даранднь сурҗ оркад:—Кезәнә нег худгас ус хамдан авч йовла бидн. Э-э, хамдан болл уга, хамдан. Нәрхүрм, зовлн-жирһлмдн хамдан бәәсн биший,— гиҗ гиич эмгн келв.

—А, Гилән! Бидн кесг җиләс нааран ү?лцәд уга эсий?— гиҗ эзн эмгн сувснд:

болҗана^ Тиигхд мана өвгн бәәсн цаг. Долан-нәәмн җил зс болҗахий?

45

— Долан-нәәмн гинү? Даву...

Һазаһас җир шаху ласта, герин эзн маштг шар өвгн орҗ ирәд, гиич эмгнәс менд сурҗ оркад:

— Кезәңкән күүндҗ бәәхмн кевтәмт,— гичкәд, һалын көвәд. дееҗин ширә деер бәәсн цә тал зааһад, эврәннь эмгнәс:

— Эн мини цәй? — гиҗ сурад, сууһад уув. Шимлдәд һуйр сурҗ бәәсн көвүндән:

4— һуйр цаачнь бәә-нә, цаараи йович,— гиһәд түлкҗ оркад,— Гилән, тәмк татнч?— гиһәд хорасн һанз һарһв.

Гиич эмгндән тәмк нерҗ өгчкәд:

— Нә, күүкд-көвүдчн хамав ода?— гиҗ герин эзн эмгн сурв. •— Ик көвүм Элстд үүлд бәәнә, хойр җиләс нааран ирәд уга.

Мендл бәәнә гих зәңгинь соңсад бәәнәв. Ик күүкән өөрән нег күүнд өгләв. Ик күүкнәнм күргн совхозд көдлҗәнә. Дунд күүкм ода чигн бичкн. Сурһульд бәәнә. Одал тиигәд бәәһәв. Гесн цадхлң, ээм бүтн. Шалтг-шарвг, шар-бор уга. Ик көвүнәсн нег му ачтав. Хойр күүкнәсн дөрвн му зеетәв. Хоюрн неҗәһәд күүкн, неҗәһәд көвүтә,— гиҗ гиич эмгн бәәсн бәәдлән келв. Зн келсн тоотыг герин эмгн соңсҗ оркад:

— Нам дала кевтәмч,— гив.

—Э, дала. Далал болҗана ода,— гиҗ гиич эмгн инәҗ оркад:

—Ода орн-нутг төвкнүн, бүргәд-буслад, өсәдл бән гиҗәнә бидн,— гив.

—Э, тиим болл уга, тиим,— гиҗ герин эзн эмгн гиич эмгнләһән зевшәрж орвад:

— Не, малас юутавч?— гив.

—My биш малтав, му биш.— Хойр үкртәв, нег һунҗн бәәнә. Бичкн көвүм нег бәәстә. Her хойр-һурвн хөн бәәнә,— болҗ гиич змгн хәрү өгв.

—Малчнь чигн дала. Мел дала күн кевтәмч,— гиж, эмгән келхлә, өвгнь:

—Дала болл уга яах билә. Җил ирвәс хамг юмн: әмн-аһурсн^ мал-гер, эдл-аху—цуһар өсәд йовна,— гичкәд,— мөрнәннь нег ЧЙ-

гинь авнав,— гиһәд, өвгн һарч одв. Ода эврәннь оелгәнд гиич эмгн:

— Маниг салхд эн көвүнчн нилх билә,— гиҗ барана өмн бий шаһасар наач суусн Бембә көвүг заав.

— Э, энч тйигхд нилх билә. Энүг һарад, өрәл cap күцц болад. уга бәәтл салад нүүлә бидн. He, бәәс, зогсҗаһич. Нәр бәәнә! Энүгичн бидн тиигхдән гееҗ оркад, әрә гиҗ олҗ авла бидн. «Ца-на, банд орад күрч ирв»,— гихлә, бидн гермүдән эҗго хайҗ оркад,. зулсн биший. He, зулҗ йовла бидн. Эн Шевин Оҗахн темәтә би- лә, тиигхд эднәхн темәндән терг татснд, би көвүһән теврәд, наадк бичкн хойртаһан сууһад һарлав. Һарад, йова-йо»вна бидн. Сө, таг харңһу. Йовҗ-йовҗ ик сөөнь өрәл даосн цагла: «Не, тәәлх юмн»,—• гиһәд, темәһән тәәләд кевтв бидн. Дәкәд, ода түүнәсн өрин өмн

46

зүүһәд һархларн, көвүһән тергн деер тәвҗ оркад, эврән хаҗуднь йовһар йовлав. Тергн деер тәвсн көвүн минь долдалад унҗ оч. Зөвәрт йовад оркхлам бидн, йоондан өр цәәв, дарунь ээвр һарв. Көвүһән хәләс гиһәд тергн деер һархнь нилх кевүм уга, наадкснь унтҗ кевтцхәнә. «Я, Оҗа минь, Шев минь, көвүм уга!»—болад, орклад уульҗанав. «Көвүн уга гисн юмб»,— болад, Оҗа тергн тал

.ирв. Көвүн уга болҗана. Тер кевтән Оҗа үкс тергән тәәлҗ хаяд, темәһән унад, гүүлгәд һарв. Ардаснь би шугшад һарув. Ууляд гүүһәд йовнав. Ай, удсн уга, Оҗа олад авад ирв. Мана өвгн тиигхд гертән уга билә. Тиигҗ геедрәд олдсн көвүн энчн,— гиҗ эмгн келсн үгән чиләв.

Дәкәд саамлад хойр эмгн күүндв. Герин эзн эмгнә ик көвүн лавкин парвляна ахлач, ик күүкнь эмч, дундк көвүнь Улан Цергт, бичкн көвүнь балһсна сурһульд, отхн көвүнь — эн Бембә, эклцин школд сурчах болҗ һарв. һал үдтән бәәсн нарн, хурдндан орад, сүүдр сунад ирсн цагла:

— Цаһан, яһлата, йовхмн биши«?— болҗ хамдан йовсн күн некҗ !ирхлә, хойр эмгн тиигәд оч күүрән чиләв.

Үүрмг цаһан мөңгәр үрн-садндая белгән еглдәд, хойр эмгн хоорндан мендән келлдәд, нег харһх болад салцхана.

ХОРТН

I

Хар ишкә занч көдрсн, мерн шаната эццн хар залу һазр герин шавр пол деер доргшан хәләһәд сууна. Тиигҗәһәд, эн өөрән бәәсн яршг бий талан татҗ оркад, түүнәс нәрхн ут хар бүлү һарһҗ авад, дәкәд беләсн утхан суһлҗ авад бүлүдв.

— Ноха, шулуһар һартн, хөөдән мантн. Би сөөдән таниг гетхв. Унтҗ кевтәд бәргдхлә, засгла харһхмт, хәрнь, өмннь келсн үг, хөөнән герч болдг биший,— гиҗ хөөч Манҗ герт орҗ ирәд, деерк плащан тәәлн бәәж, келв.

Ноха түүвд хәрү өгсн уга. Манна дорасн улан нүдәрн тер уурта бәәдлтәһәр хәләв. Утхан бүлүдҗ авад, Ноха ә угаһар босад, арһул һарв. Салькн хүвсхләд бәәнә. Тасрха хар үүлн шулу-шулу- һар нисәд бәәнә. Йосндан харңһу сө болв. Үрвәд йовҗ ирәд, кошарин өмн панр өлгдг бахн түшәд, Ноха зогсв. Зогсҗ бәәһәд, Ноха кезәнә яһҗ йовсан санв. «Ик цаһан гер, хар һалзн ажрһта сәәхн адун, бухар хар хөд... эн хамг цуһар мини эс билү,»— гиҗ Ноха санв. Ходв багшин ач, зәәсң Ээврин көвүн, арв һар ялчнрин эзн, угатьнрин нойн Ээврә Ноха колхозин хөөнә манач гиҗ, дотран санҗ оркад, тер мусг-мусг инәв. Дәкәд Нохан ухан харнһурад, араһан зууһад, нудрман атхҗ оркад, бахлуртан шахсн дууһар: «Ноолдый, ноолдый, чидлм бидн әдл биш, болв ноолдый!

47

Өшәһән ода чигн танас авч ча'дхв. Би чигн танд хоран күргҗ чадхв!»— гив.

Сө харңһу. Зуг зәрм-зәрмдән хошин хар барг кошар-ин барун бийд салькнас хорһлад кевтҗ оркад, күр-күр гисн көгшн бөдүн дууһар хуцад бәәнә.

Ноха хурһд тал одв. Кошарин барун булңд хашалҗ орксн хурһд төвкнүн кевтцхәнә. Бий талан -аашсн Нохаг үзҗ оркад, хар барг сүүлән шарвадад, түүнә өмнәс ирв. Тер түүг йов гиҗ көөв. Көөгдсн барг хуцн йовҗ кошарин зүн бий тал одв. һамцарн үлдсн Ноха: «Не, ода экләд бәәхмн»,— гиҗ санв. Түүнәннь дару чичрсн һаран бораткин нүкәр шурһулв. Хурһ татад авад ирв. Нөөрмү хурһн серәд маальтл, Ноха түүнә толһаһинь мошкад оркв. Дәкәд сатлхин эркд, Ноха шавр гер талас күн һарад ирчв гиҺәд, тиигәрән хәләв.

Бийән яһҗажиг эс үзҗәхиг лавта медҗ оркад, Ноха дәкәд нег хурһ шүүрв. Шүүрәд бәрсн хурһиг татад һарһҗ йовтл, түүнә көл бораткин амнд торв. Тер хоорнд хурһн чаңһар мәәлв, түүнә дуу-

— Манҗа, Манҗа! Чон! Чон!— гиҗ келәд, унтҗ кевтсн Манҗин бөөрәр хойр түлкҗ оркад, Борка бийнь цаг түдл уга босв.— Не, ода юңгад зогсад бәәнәч? Гү!— гиҗ, келәд, Манҗ зүн һарарн һазр түшҗ бәәһәд, барун һарарн өөрән кевтсн хойр амта хавал шүүрҗ авад босв. Гертәс колхозникүд гүүһәд һарад иртл, Ноха кесн көдлмшиннь мөриг биллҗ оркв: хуучн хар ишкәд хойр хурһиг таг гиһәд цуглҗ оркад, кошарчш хол булңд хайҗ оркв.

— Юн болв, ю.н? Чон хотнд орву?— гилдәд, хойр колхозник әмсхсн гүүлдҗ ирцхәв.

— Уга, чон уульсн дууһар хөн мәәлҗ бәәнә,— гиҗ Ноха келв.

—Ай, Манҗ, хатн! Хатн, (Ма«җ! Тенд чон уульҗана, тенд!— гиһәд, Борка чонын дун соңсгдҗ бәәсн үзг тал заав.

—Тенд болв, эс тенд болв ханав...— :Манҗ чавгиг дарад оркхла, бууһин дун таш пив. Бууһин һал харңһу сөөг чирмх хоорнд гегәрүлв. Бу хасна хөөн чонын дун уурв, чонын дун уурхла, хөд мәәлдгән уурв. Чонын дун уурсн бийнь, маштг көк һалзн бор хаша эргәд, хавшад хуцад бәәв.

—Нә, би ода унтхшив, Нохала хамдан өр цәәтл мал маннав, эс гихлә өрлә чон чигн довтлад бәәх,— гиҗ Манҗ Боркад келәд, бууһан түшәд зогсв.

Манҗин үг соңсҗ оркад, Борка шавр герәдән һарад йовв. Амрл уга зүркн өрч дотр бульглад бәәнә.

Нохад суух һазр олдхш. Үүрмг ишкмәр доргшан-деегшән хойр

48

кошарин ут туршар йовҗ бәәһәд зогсад, Ноха барун хавтхасн түңгрцгтә тәмк, һанз һарһҗ авад, нерәд татв.

«Нанд чон тус болв — идвчн чонын амн улан, эс идв чигн улан»,— гиҗ дотран Санад, хар өргнәннь сахлд шог гиҗ тер инәв. Ишкрн йовҗ кошар эргв. Чонын үнр авсн нохас хуца бәәнә. Удл уга өр шарлхла, кошар эргмд бүгҗәсн боһшурһас җиргцхәв.

Шанаһан түшсн хойр һариннь тохасиг өвдгтән ташр түшҗ оркад, Ноха уха туңһаһад, кошарин үрү бийд йовһн сууна. Түн тал өөрдҗ ирәд:

— Ноха, йовад цәәһән чантн, Боркаг нанур илгәҗ орктн, би

хаврин өрүни дүүрәнд кошарас давад соңсгдв. Манҗ хөөдин шитмин ам тәәләд, хөөдән тууһад һарһв. Дуудулсн Борка хурһн тал ирәд, шитминь тәәләд, һарһад экләнь ниилүлв. Хурдн цаһан хурһд хурдлҗ гүүһәд, экән хәәлдв. Экән олҗ авсн хурһднь, өмн көлән өвдглҗ оркад, көкцхәв. Манҗ Борка хойр хэн дотраһарнь йовад, хурһан олҗ авад уга эксинь хурһдлань харһулцхав.

Көгшн хар барг, алҗ орксн хурһдын үнр соңсад, үнрчлә йовҗ. кошарин десд ар булнд оралһата бәәсн хар ишкә ирәд үнрчлҗ оркад долав. Ноха көләрн мааҗв. Хар ишкә секгдв. Йшкә дотрас хойр цаһан хурһн унҗ ирхлә, көгшн хар барг негинь экләд идв. Көгшн хар барг хурһ идҗәсиг үзж оркад, көк һалзн барг гүүһәд ирхлә, тернь күркрв. Тиигхләнь көк һалзн барг хуцв.

— Эн нохас юн деер ноолдҗ бәәнә?— гиҗ сурад, !Манҗ нохас тал хәләв. Хар барг цаһа« хурһ шу татад идҗәскг үзҗ оркад, Манҗ ноха тал гүүҗ ирәд, нохаг көөһәд, хурһан алдулҗ авв. Алдулж, авсн цаһан хурһн деер хар ширәр тәвсн негн гисн то үзчкәд, Манҗ ууртан бүтәд, күрңтрәд, улаҗ оркад: — Түң чамаг...— гив.

Һазрас хурһдыг шүүрч авад, Манҗ гер тал гүүһәд һарв. Гүүж йовад, хойр амта хавал ээмдән долдалад йовхла, Манҗ һарарн хавалын хундгиг таг атхв. Шавр герәд гүүҗ орҗ ирәд, цәәһән ууч кад, жөлсән хагсаһад суусн Нохан өмн бийд хурһиг өткн улан шүүсинь һооҗулад хайчкад, Манҗ бәәсн дууһарн: «Чини һара көдлмш эн, кишго хортн! Хуц тәвх тохмта хурһ алҗч! Чамаг, чамаг...» — гиһәд хәәкрв.

Һазр шаһаһад хәләҗ оркад, уурлснас авн чичрәд, күрңтәд улаһад, Ноха һазрт шаачксн кевтә зогсв. Күрл мөңгн өңгтә чирәһәснь көлсн улм чиихлтв. Бәәжәһәд, көшәтә күмсгән өргәд, улан нүдәрн Манҗиг чон хәләцәр тер хәләһәд бәәв. Гөльгән цоксн мө-

49

рн кевтә һолан цокад әмсхн бәәҗ шурд гиһәд, зүн белдән бәәсн

Ноха зүн һарарн Манждан өрчәр түлкәд авв. Түлкүлҗ орксн Манҗ дәәвләд, герин эрслә ардан харһв. Тер хоорндан хавалан суһлҗ авад |Манҗ:— Алнав дорчн, кишго ноха! Бичә көндр дорасн!— гиһәд хәәкрв. Түүнәннь дару ара'һан зууһад, Манҗ бәәсн чидләрн, бууһин хундгар Нохаг түлкәд оркхла, тамтрҗ йовад, толһаһарн герин бахн цокад, Ноха унв. Терүг унх хоорнд, Манҗ гүүҗ һарад, герин үүдиг төдглҗ оркв. Түүвәс өсрҗ һарад, Манҗ гүн йовҗ хө һарһҗ йовсн Боркаг хәәкрәд дуудв. Аашсн Боркад:

— Тер темә унад, шулуһар негдгч кошар орад, хөөнә фермин ахлач Бадмиг наар ли,— гиҗ Манҗ келв.

Борка адһҗ йовад, кошарин өмн бийд тергнәс уята бәәсн темәнд күрн, дарунь мордад һарв.

Боркаһан мордулҗ оркад, Манҗ тарваһад һарч йовсн хөөһән хәрү сөргәд, кошар талан эргүлв. Көдлмш кеһәд, йова-йовсн бийнь Манҗин бийнь тогтнхш, чееҗ дотр зүркн туг-туг гиһәд, Манҗ улм-улмар уурлад бәәв.

Нарн зөвәр өөдлв. Кесг күләһәд орксн Манҗ дораһар өмәрән хәләһәд гердв. Дорд-өмн бийдк кендлң хар сер деер мөртә улс шүрүн хатрларн һарад ирв. Мөрдин көләснь һарсн цаһан тоосн хаалһ деер хурлзад, нисҗ йовад, дүсәд буув. Удл уга мөртә улс кошарар орад, тедүкнд йовтлнь Манҗ, колхозин ахлач Эрднь, хөөнә фермин ахлач Бадм, хөөнә бригадын парторг Мергн һурвн ирҗ йовхинь медҗ оркв. Удл уга мәртә улс кошарт күрч ирцхәв. Олң-татуринь сулдхад, сөөҗ оксн мөрд хамрмудан цахруллдад, амһаһан кемлдәд, толһаһарн наадад бәәцхәв. Дарунь темәтә Борка чигн шовлзад сер деер һарад ирв. Эркн сән меңдин дару, ирсн улст цөн амн үгәр эн кошар деер юн күн болсиг Манҗ келв. Түүнә келсн үг соңсҗ оркад Эрднь:

—Автн, танд йоста классин хортн болн түүнә үлдвр гидгтн эн болад бәәв,— гиҗ келв.

—Иим күн урднь манд медгдл уга яһҗ бәәсмб эн?— гиҗ һундсн дууһар сурҗахан чнгн медүлл уга, йирин келҗәхән чигн медүлл уга, хөөнә фермии ахлач Бадм келв.

—Революцин саг-серггин керг сул эн, Бадм. Маш ик һундлта юмн болв. Классин хортн номһн, эс медгдсәр үүлдврән үүлдҗәнә гид г эн.

—Не, ода тегәд яһий?—гиж, Ма«җ сурв.

— Ода олн үг уга. Акт бичәд, парвлян тал авад йовхмҗ,— гиҗ Эрднь келчкәд, ирҗ йовсн Боркад:

— Бууһад, темәндән терг зү!— гив.

Дөрвн кун шавр герин үүдид одв. Манҗ үүд тәәлв. Үүдн хоорнд зогсҗ бәәсн улсиг Ноха хултхлэад хәләв.

50

—He, hap нааран,— гиҗ Манҗиг келхлә, Ноха барун келәрн доһлад һарч ирв.

—Утхан хай!—гиҗ Манҗ түүнд закхла, тернь утхан бүстә гертәһинь хайчкад, һудыһад зогсв. Манҗ орад, хойр хурһиг авч ирв.

Борка темән тергән авч ирәд, герин үүдн хоорнд зогсав.

—Не, су!—гиж, Бадм Нохад келв.

Ноха тергн деер һарад суув, түүнә өөр Манҗ хурһиг тәвв. Темән тергн көндрәд һарв. Мөртә улс мордцхав.

колхозин тосн

Эццн хар һуйдан цоохр цииц шалвран эвксн нәрхн хар көвүн герт орҗ ирәд, орнаннь өмн бийд хаһрха хар хурмш хатхҗасн экдән, шугшҗ уульн келв:

— Гесм өлсәд бәәв, ээҗ, цәәһән чан.

— Арһулд, үд болад уга,— гиҗ экнь көвүндән хәрү өгәд, хурмш уйҗасн бөдүн зүүһән нарна герлд бәрәд, темән утцна үзүриг долаҗ оркад сүвлв. Зүүһән сүвлҗ оркад, эмгәрг күүкд күн амраһан авад бәәҗәһәд, усвксн улан нүдән мел йилһл угаһар хәләҗ бәәһәд, хурмшан эргүлҗ авад хатхв.

Көвүн дәкәд шугшад, экдән дәкәд цә чан гив.

—Үсн чигн уга, тосн чигн угал, хәәмнь, хоосн хар цәәһәр ю кензч?— гиҗ экнь көвүндән келв.

—Нарн үд болҗ оч,— гиҗ келчкәд, көвүн гүүһәд һарч одв. Гүүһәд һарч одсн көвүнәннь ардас хәләҗ бәәһәд, күүкд күн

хамг зовлңган ухалв.

«Алад идн гихлә, цус һарһх мал ута, булад ндн гихлә, нег хавтха һуйр уга, чанад уух — негл нәәмнә цә. Нәәмнә цә сөөһин теҗәлв, өдрин теҗәлв, чавас. Тер цәәг чанад һарһад оркхла, үслдг нег цәәһә үсн бәәхлә, тослдг нет цәәһә тосн бәәхлә, юн керг. Юуһар хот кеҗ гесән цадххмб, кенәр дөң авч эн шар нарн дор әмд йовхмб?»— гиһәд күүкд күн ухалад бәәв. Бәәдлнь — угадан зовад күүкд күн саначрхсн деерәс, үсвксн хойр улан нүднь нульмсар дүүрәд мелмлзв. Мелмлзҗ бәәсн нульмсн хамрин хойр нүк дахад халхин деегәр бөдүн умштаһар һооҗҗ йовтл, күүкд күүнә күүкн орҗ ирв. Экән уульҗ бәәхинь үзҗ оркад, күүкн экәсн яһад уульҗасинь сурснд хәрү өгл уга, экнь күүкндән:

— Һал зерглич, цәәһән чаный,— гив.

Буслҗ бәәсн цәәг һарһн гижәтл, көвүн орҗ ирв.

—Орҗ ирсн көвүг, Бадминәс нег цәәһә тос сурад авад ир,— гиһәд эгчнь һарһҗ оркв. Көвүн һарч одсна дару:

—Я, яһлав, одак көвүһәр тос юңгад хәәлһвч. Бәг билә. Күүнә һар деерк тос долана гидг күчр юмн,— гиҗ күүкд күн күүкндән келв.

51

Деер дор уга цаһан герин көк ширтә үүднә барун хасвчинь татад орҗ одад, көвүн дун уга зогсад бәәв. Отгтан уга байн Бадмин rep дотркиг хәләсн угатя көвүнә нүдн хальтрад бәәнә.

Бараяд үстә кевс, орнд үстә кевс. Авдрмуднь — ик-ик шар цохр. Орн деер хар цоохр сиитцәр кесн көшг унҗулһата.

Барана өмнәһәр — кир уга чиндһн цаһая ширдг. Гер дотр мел юмн дала.

Герин эзн күүкд күн нәрхн хо цаһан гергн хойр чикндән гүүся симкнь санҗлһин айсар һаңхад бәәнә. Тиим өңгтә юмнас нer цәәһә тос күн сурҗ болш уга. Болв көвүн һазр хәләҗ бәәһәд, доран һуңняд:

—Манахн нег цәәһә.тос танаһас сурулла...

Герин эзн күүкд күн соңсҗ оркад:

—Тиикн яһна, сәәхн иньгүд минь, би танад тос белдсн юмн. Нохадьг гиһәд, хая-хая нег цәәһә тос өгә бәәтлм давад ирвл эднчн. Өцклдүр өгләв. Эндр өгш угав. Чамд биш бийдм тосн уга.

Әрл!— гиһәд керлдәд, сәәхн гергн көвүг кееҗ оркв...

— Кезәнә тиим билә, тиигҗ йовлав,— гиҗ нәрхн өндр хар Лиҗ колхозин эдл-халасна ахлач Тостаһас тос чиңнүрдүлҗ авчаһад келв.

Лиҗин келҗәсиг соңссн Нарн:—Давҗ одсн юмиг юуһинь келнәч түүг,— гихлә, өөрнь суусн Мекләт көвүн:

—Бидн тиим цаг үзш уга бидн,— гив.

—Тер үнн. Танд т.иим цаг ода үзгдш уга. Ода көдлмшән кеҗ оркад, колхозасн хот-хол авад таварн бәәнә бидн.

Җаңһр көдлмшт бәәнә. Көдлмш кехлә, хот чигн бәәнә, хувцн чигн бәәнә. Колхоз мана — эк чигн болад, эцк чигн болад бәәв,— гиҗ келәд Лиҗ, көвүнә ээм цокҗ оркад, лавкас тосан авад һарв.

ХАР ХАД ХАМХРҖАНА

— Дорҗа, Дорҗа! унтҗ одвчи,— гиһәд арһулхн дууһар эмгн барана өмн суняһад, кевтсн көвүһән дуудв.

—Уга, унтад угав!— гйҗ көвүн хәрү өгв. Көвүһән унтад угаһинь эмгн медҗ оркад, зөвәр бәәҗәһәд:

—Я-я, Дорҗ, би маңһдур хурл орнав,— гив.

—Юңгад?— гиһәд көвүһән сурсяд,

— Ода хамг кёрг кетрв, эртинә болхла, чамаг көдлмшт йовсар ик Деер сансн ухаһан улм xoopaн сааһад бәәләв. Ода би чини керг күцәх болҗанав. Тегәд хурл орҗ зурхачд өдр уүлнәв. Худ эмгнәсн зөвән авч орклав,— лиҗ эмгн келв. Эмгнә келсн цөн үг ооңсҗ оркад, көвт;сн-Дорҗ өндәһәд, ирәд тохаһарн һазр түшж оркад:

52

—Юуһарн керг күцәнәч, ээҗ, яһҗ хурлд күрнәч? Сансарн юмн күцәд бәәш угал, ээҗ,— гиҗ келәд толһаһан өкәлһәд, доргшан хәләһәд тер кевтән кесгтән кевтв.

—Күцәҗ болх, санаһан бичә зов. Би байн-байн улсас дем цуглулнав... Чи зут нанд колхозас нег тергнд зүүдг мөр сурад авад

ас. Ээҗчнь сансан күцәхв,— гиһәд эмгн шулркад бәәв.

— Нә, маңһдур күүндх,— гиҗ келәд, Дорҗ дәкн кевтв.

«Олн шар бурхдын евәләр, теңгрин хәәрн бәәхлә, көвүнәм керг түдл уга күцх болх биз»,— гиҗ эмгн дотран зальврн санад бәәв...

Маңһдуртнь болна

— Нә, чи йовад Басңгас колхозин мөрдүдәс нег мөр нанд сурад, асрад ас,— гиҗ эмгн Дорҗд, цәәһән шин ууһад хуурхлань келв.

—Ай, ээҗ, бәг болвза. Кергән хавр күртл сааҗ оркх юмн болхгой,— гиҗ Дорҗ келхлә, эмгн һалзурҗ одв.

—Э, тиигх яһла?! Тәвтә би чини ус-арһс авад, чини кир-хур уһаһад бәәх юмн. Үвлин хорн киитнд нүдндән доһлң нульмста йовад йовхла, нанд—һарһсн экдән чини санан зовхший? Кишго

чолун зүрктә элмр,— гиһәд көвүг эмгн ам авад ээрәд бәәв.

— Хооран саах болхла, чи хооран са! 'Би чадш угав. Нанд бер зарсн олз! — болад, эмгн көвүһән улм ээрәд бәәв.

- Нә, нә! Чиниһәр чигн болг!— гиҗ Дорҗ келҗ оркад, һарч одв.

—Көлг асрҗ өгнч? —гиҗ эмгн һарч одсн Дорҗин ардас хәәкрснд, цаадкнь:

—Өгнә,— гив.

Колхозин парвлянд күртлән Дорҗ экиннь келсн үгиг дотран: «Эмгн чикәр ухалҗ бәәнә, зуг ода һару кергтә. Мөңг хамаһас авдв»,— гиһәд санад йовв.

Колхозин парвлянд орад ирхлә, ахлач Басң һанцарн сууҗ.

—Дорҗ, ю хәәвч?

—Баахн кергтә йовнав,— гиҗ келчкәд, көвүн ичсн бәәдл һарһад, менрәд, улаһад одв.

Түүгинь тәрт авл уга Басң өмнән бәәсн чаоан өмсн бәәҗ:

—Нә, кел, кел,— гив.

—Би даруһас гер авхар седләв. Тегәд бийим һарт юмн уга болад, һаруд һарһх нег цөн мөңг баячудас дем цуглулҗ авхар седләв. Дәкәд эндр экм мини хурл орҗ өдр үзүлхәр бәәнә. Тегәд танас нег мөрнә көлс хойр-һурвн хонгар сурхар седләв,— гиҗ Дорҗ

зөвән күргв. Дорҗин келсиг сәәнәр соңсҗ оркад.— Кенәд келдг биләч?— гиҗ сурв.

—Муукан һәрәнд.

—Нә, тернь тер чигн болг. Энчн ода цагин күн кезәңк хуучн

53

йосар бәәсн эвго. Кезәңк йосан керго гиһәд хайҗ оркад, колхозд орад шинәр бәәсн улс тер шин йосан алдл уга бәрий. Хурл орад зурхачд өдр үзүллһн чигн керг уга, баячудас дем цуглуллһн чигн керг уга, әрк-мах авч одад нәр-хурм келһн чигн керг уга. Эн кергичнь чикәр кехмн. Би чамд нөкд болсув,— гиҗ Басңгин келсиг Дорҗ соңсад, зөвәр удан сууҗаһа'д:

—Җирһл, даруһас көвүнәннь керг күцәхәр бәәнт?—гиж сурв.

—Э, тиим санаталв, зуг ода чидл уга, мини кергин йовуднь ямаран болна гилч гиһәд хәрү бас тоолад бәәнәв,— гиҗ эмгн Басңд келв.

—Чидл уга, мини кергин йовуднь ямаран болна гильч гисн юн үгв?! Тимм юмн бәәдв? Та яһад чидл уга болҗахмт? Чидл-чинр гидг олн угатя манд бәәдмн.

Та, Җирһл, кезәңк уха бичә ухалад бәәтн. Кезәңкән хайҗ оркад, ода шин уха ухалад, шин хаалһар йовхмн, советинәһәр оларн колхозинәһәр бәәхмн. Тнигхлә та, Җирһл, көвүнәннь кергиг шинәр кех зөвтәт. Хурл-хувргт үзүллһн керг уга, баячудас дем цуглуллһн керг уга, хот-хол, тер дотр әрк авч одлһн бас керг уга. Зөвән медәд бод гиһәд көвүнә керг иигәд күцәҗ оркх юмн,— гиҗ Басң келв.

— Басң, чамд мууһан келхлә, нанд ода яһҗ күцәснь йилһл уга. Зуг берән гертән орулҗ авхла, нанд болх. Яһнат-кегнәт тана дурн, зуг ода энчнь күүкнә һазр манд зөв өгтхәл тегәд,— болад эмгн зовняд бәәв.

— Өк, өк. Цаадкинь би медсв. Та зуг нанд эн кергән даалһж. срктн,— болв Басң.

Эмгнә зөв авад, көвүндән гер буулһх, Басң һарад йовв. Парвляндан »рәд, Муукам һәрәг авхулҗ оркв. Парвлянаннь чледүд Дорҗд дөң гиҗ тәвн арслң колхозас өгх болҗ орксна хөөн маштг хар Муукан һәрә орад ирнә.

Һәрәд Басң Дорҗин зөв күргнә.

— Йир болх уга, Басң. Аадм эк заяснас наара,н, эк, экин эдлж, йовсн йоснас хаҗинә гидг юмн болад бәәнә,— гиҗ һәрә хәрүцв.

Эднә күүндә соңсҗасн залус цуһар, нег дууһар гилтә:

— Һәрә, чини хаҗһр! Әмд бийнь хоосн көвүг яһтха гинәч? Тер көвүнә зөв медх кергтәч,— гилдәд ээрлдә бәәтл, һәрә:

— Нә, болг! Танаһар чигн болг. Әңг ах-дүуһә залусин келснәс һарш угав гив. Көвүнә кергиг шинәс күцәх болв.

***

...Колхозин член улсин хург. Колхозин ахлач Басң цөн үг келнәв гиһәд боев.

54

— Хаана цагт угатя улсиг хуучн йосн хурл-хувр хойр негдәд, меклҗ йовсиг тана кен-негнтн болв чигн меднәт. Күүкн-көвүнә керг күцәхләрн өцклдүр күртл гишң хуучар күцәҗ йовлавидн. Эндрәс хооран эн кергән шинәр күцәх ухан мана кен-негндм бидн болв чигн орҗана. Бичг-бурхнд нас-җил үзүлнә, көвүн-күүкнә кергин өдр зурхачд үзүлнә гидгән эндрәс авн цуһар хайчкхмн. Гелн, улст юм үзүлнә гидгтн һаруһас оңдан олз уга. Бурхн-шаҗна ном гидгтн мана нүднд бәәх хаац. Тер хаациг хаяд оркхларн те-

лһ тачана. Эн эмгн өвгн хойр нег-негнәннь зөв медлцәд, әрк-хүрм угаһар, гелң-бурхн угаһар, хуучн йосиг хаяд, шинәр көвүн-күүк- нәннь керг күцәҗәнә...

Басңгин келҗ йовсн үг заагар орлцулад, Һәрә:

—Тиим. тиим!— гиһәд хурсн улс цуһар соңстха гиһәд, чаңһур келәд оркв.

—Тегәд, ода бидн Дорҗ Буува хойран улан хүрм кеҗәсн бидн эн. Ода иигәд-иигәд дорас өсж, йоэсн баһчуд шинәр бәәхлә, хуучн заң-бәәр хамхрад бәәх заңта юмн эн.

—Не, ода дорас өсҗ йовх Дорҗ Буува хойр чигн, дәкәд, ода мана шин йосн читн мёнд болтха!—гиҗ келәд, Басң үгән төгсәв.

Басңгиг үгән төгскснә хөөн хург шуугад, зәрмнь хооран шивршивр гиһәд күүндәд бәәв.

Ард суусн Лиҗ өөрән бәәсн Саңһҗд:

—:Мууха Юм«! Нам бурхан мартад бәәв билтә бидн?—болад һундсн бәәдлтәһәр кзлв.

—Я-а, ямаран ном-бурхн бәәх билә йир,— гиҗ Саңһҗ келәд, дәкҗ Лиҗүр хәләсн уга.

нәннь болв чнгн керг күцәнә гидг ик төр эн. Урднь угатя күн баячудас дем цуглулад керг-үүлән күцәдг билә, ода тиигҗ болш уга бәәҗ. Тер заңган наадк хамг хуучн эаңтаһан хамднь урсҗасн һолын уснд хайхмн. Олн — бөк. Олна, колхозин дөңгәр эндр бидн кергән күцәҗәнәвидн. Кен чигн угатя, бийдән зөв малта күн баячудын, гелңгүдин үлмәһәс һарч Коммуна партии, Советин заасн сарул хаалһар уралан йовх болый,— гиҗ Дорҗ үгән төгскв.

Нань чигн олн улс босцхаҗ:— Хуучан хайҗ, шинәр бәәсн манд туста,— гиҗ келцхәв.

Келгдх дүңгә үгмүд келгдәд хуурхла, әмтн тарцхав. Баһчуднь Дорҗинд одад нәр кев.

Олн җилд орчлң аралҗна гөлм болад, бүркҗәсн хуучн хар хадыг — шин наган бәәдл хамхлҗ бәәнә.

55

ТҮҮКС

УРШГТА УЛАН МАНҖ

I. Элстәс һарад йовлав

Эзн цаһан хаана цагт өргәд йөрәл тәвбәс цаһан хаалһта, цаһан седклтә, өлзәтә цаһан хаалһта болҗ, шар бурхд өршәтхә гиҗ, хальмгуд келдг билә.

Ода эн улана йосна цагт манд хуучн хаана цаһан шар хойр юмн төрүц керг уга. Улана йосна цагт улан хаалһта, делгү улан седклтә. болх мән.

Тегәд,. тиим улан, улан седклтә болсн төләдән би угатьнрин нәәҗ уршгта Улан Манҗ— насм тәв күрсн бийим, доһлң, өрәсн көлтә бийим, әмт эргәд, говҗ-түрж, бәәсн олн ах-дү, берәд-бергд- тән, дү күүкдтән селвгән өгс гиһәд, таңһч эргәд эн өдр йовҗ бәәкәв.

Шидр Элст эргмд, ик цасн орсн учрар, эрт йовҗ одх бийм бәәһәд бәәләв. Эн өдр Элстәс Хальмг Базр орад, парвляна нег машин йовҗана, тегәд би түүг дахад, түүнә хаалһар йовхар бәәнәв.

Кезәнә нег өвгн кер һалзн хуц унад, әмт эргсн билә, би йовһар йовҗанав.

•. . ; • ,

Нә, цаг болв, һарад йовҗанав. Элст, менд бә, менд харһий! Һал тергн машин, үдән дүңгә цагла, гиигн цаһан утаһан һар-

һад, һарад йовв... Машин чигн гүүһәд йовна, би чигн гүүһәд йовнав. Эзән алдон машин төмрәр кегдсн юмн болад, нанас аҗрһин амн үлү һарад йовна.

Тегәд Улан күртл йовад оркв бидн. Улан гисн юуһинь меддвт? Улан гисн.— Элстәс дөч һар километр бәәдг орс селән. Йириндән Элстәс Хальмг Базр күртл 325 километр (километр гисн дуунаһас әрв.уга тату) болдмн. Тегәд, тер 325 километр һазрт, мел хаалһия ам унад кесг селәд, станцс бәәнә Уланас һарад йовлла Кивтән, Кивтәнә дару Яшкуль, Шолдан, дәкәд Утт, дәкәд Давсна худг нань чигн кесг худгуд бәәнә.

Эн 325 километр һазриг тер өдртән гүүһәд, тер сөөдән гүүһәд,

S6

маңһдуртнь арвн часин алднд, өрүһәр машиһән дахад, Хальмг

Базрт орад ирүв.

Э, тиим биш, бичкнәр эндүрҗ оркҗв. Маңһдуртнь өрүһәр, Хальмг Базрин деед бийд, Улан худгас машитәһән хамдан һарч оркад, зөвәрт дахад гүүҗ цуцрад, машинәсн суһрад үлдүв. Ма шин, эзән алдмр, цуцрхан медхш, мел нег кевтән, төмр бийнь әмд юмн кевтәһәр гүүһәд йовна. Баахн зуур амрч авад, һарад гүүвүв. Гүүһәд Хальмг Базрин деед бийд бәәсн үкәрәр орад ирхлә, (түүгзр хаалһ һарна) хойр күн көрә hasp малтад бәәцхәнә. Өөрдәд күрч ирәд, менд сурҗ оркад: «Яһж, бәәнәт»,— гиҗ сурхар седәд келтлм, үксн күүнә цогц бәәдлтә юм ишкәд орасн үзгдв. Тегәд: «Яһҗанат»,— гиҗ сурхин ормд: «Үкәд одву, көрд» — гиҗ келәд, малтҗ бәәсн нүкнә амн деер һарад, нүкнә йорал хәләһәд согсув.

«Э, үкҗ одв. Кишг уга әркнч домбр билә, Цаһа-нд икәр ууҗ оркад, түүндән хордад үкҗ одв»,— гйҗ хойр күүнә негнь келсиг соңсҗ оркад, нам кенә кен гидт күүһинь сурл уга,—Нә, сәәни орнд төртхә,— гиҗ келәд, цааран һарад йовув.

Әркәс көлтә кедү хальмг үкдг болхв! Теднә тоог күн авсн уга, болв йир олн хальмгуд әркәс көлтә үкнә гиҗ меднәв. Тёгәд эврән бийән алад, эрүл бийән гемтә кеһәд бәәхәр, әрк уудган хайтн гиж. олн ахнр-дүүнртән, би — угатьнрин нәәж, уршгта Улан Манж,— улан седкләрн сурһмҗан өгч бәәнәв:

Әрк уудг улс әркд хордад үкәд бәәдгиг үзә эс бәәнт... Соңса эс бәәнт... Тиигхлә, хәләһә бәәҗ, хор ууһад бәәдгәң цуһар уурх кер-

гтә.

Би чигн зндрәс хооран әрк уудган уурнав. Әрк уудган хайий. Танас эрсн: әрк уудган хайий!

дад бәәцхәнә.

—Эн юн болв? Яһад нег бийтн говад, уульлдад бәәцхәнә?— болҗанав.

—Йир бәәнәл. Уульх учр бәәнә, инәх чигн учр бәәнә,— гиж. салм болсн нигт хар 'сахлан дахсн хар чирәтә, тетлг тиим нурһта, өвгәрг күн нанд келҗ оркад, бийнь экәрһән авл уга, мел бир тәвәд, ууляд бәәнә.

—Нә, болтн, юуһинь уульнат, уульхин ормд күн кевтәһәр

Күн яһад инәҗ бәәх учринь эс медхлә, йир эвго болнал. Яһад инәҗәнә гиҗ медхв түуг. Өвгиг мел инәһәд бәәхләнь, би уурлув. Намаг уурлхла, өвгн инәдгән зогсв. Эн Базрин әмтн яһад нег бийнь уульҗ бәәхиг, нег бийнь инәҗ бәәхиг өвгнәс дәкәд би сурув.

— Мана Хальмг Базрин, хальмгаһар «Нөкд» орсаһар «Помощь» гидг нертә кооператив ахлҗ бәәсн парвлян 4—5 күн, хойр миңһн арслң идсн улсиг бәрҗ оркв. Тегәд, Хальмг Базрин нег захнь кооперативин мөңг идсн улс бәргдв гиһәд, байрлад, инәһәд бәәдгнь эн, нег захнь кооперативы мөңгиг кишго улс идҗ оркҗ гиһәд, тер идҗ орксн мөңгндән һундад, ууляд бәәдгнь эн,— гиҗ өвгн нанд келв.

Өвгнә келсн цөн үгиг соңсҗ оркад, мини дотрк бийм мел хутхчҗ одв.

Кишго, домбран цоксн улс. Кенә мөңг идҗәнәв гиҗ санад, тер хойр миңһн арслң идәд бәәв гилч тедн!

Кооперативд член бәәсн угатя улсин мөңг идҗ бәәхән эс медсн болхий тедн!

Хальмг Базрин уульнцар унсн мөрнә хар туруца цасн деерәһәр, үвлин хор.н киитнд өмсдлнь уга болад, көл нүцкәр гүүһәд йовдг күүкдин эк-эцкнрин тәвсн арвн-хөрн арслңган ниилүләд, әмд бийснь әрә-керә гиҗ, шүлсәрн хутхад, кеҗ бәәсн кергиг хамхлад, унһаҗ оркад, бүкл хойр миңһн арслң идҗ орксн улсин дотркнь ямаран болхв.

Йир кишго болх. Мел мецкәс кевтә, ухань болв чигн, уҗрхань болв чигн гүүһәд бәәдг болх.

Эргәд йир кишг уга, дом'бр улс тедн.

Тижм улсар толһачнр тәвәд бәәдг, толһачнр тәвҗ оркад, җиләс җил орад һартл, хәләл уга бәәһәд бәәдг олнд чигн гем бәәнә.

Хәәрн хойр миңһн арслң. Хальмг Базрин кооперативин член улс, юңгад эндүрәд оркцхавт. Җилин дуусн, тер кишго улсас, тооһинь авл уга юңгад бәәһәд бәәвт. Хәәрн хойр миңһн арслң...

Кедү дәкҗ хамдан сууһад, чирк-чиркән харһулад, тарһнар инәһәд, орс әрк ууҗ бәәв гилч тедн.

Тер әркдән эн хойр миңһнәс кедү мөңг һарһв гилч тедн. Кооперативин мөңгиг, уусн әркдән өгч бәәсинь бәрҗ авсн болхнь.

К'ооперативд ирон эдин сән тоотынь, мөңгинь тәвл уга кедү дәкҗ, сөөһин харңһуһинь хәләҗ бәәһәд, сүүвдҗ һарв гилч тедн...

Чиңнән махн. Олна нүдн хама бәәсн болхв. Кесг цагин эргцд кооператпивд юн болҗ бәәхинь, хәләл уга бәәһәд бәәсн учрар, кооперативд олн член улс парвляна өдр-өдрин көдлмшт эс орлцсн учрар, кооператтгвин парвляна көдлмшт җилин зргцд шүүл, шалһл уга бәәсн учрар, зн Хальмг Базрин кооперативин парвля ахлгч дөрвн-тавн күн хойр миңһн арслң идҗ оркҗ.

Нань кедү кооперативин улс эднлә әдл эдинь болв чигн, мөңгинь болв чигн эдлдг болхв.

Йирин идәд бәәдг болх, түүнә тооһинь би авад угав, даруһас

58

эргәд, Элстд хәрү одхларн, таңһчин кооперативин парвлянас авнав. Тер тоог таңһчин олн угатя харчудт соңсхл уга амрхм угав.

йириндән, кооперативд орсн му ухата тоотнь маниг идәд бәәнә. Харчуд, соңстн. Кооперативд орсн му ухата тоотнь маниг иднэ. Саамдан алдгар чигн, саамдая санаһар чигн, медә бәәҗ, кооперативин мөңгиг кооперативд орсн му ухата тоотнь тараж, оркна, тедниг тиигә йовтл, эргәд кооператив өркәрн һазр цокна.

Олна нүдн уга болсн учрар, олна хәләвр тату, сул болсн учрар, кооперативин хургт маниг эс оддг учрар, парвляна өдр — өдрт, сард, җилд кедг көдлмшин тоог, шүүврин комиссь эс авдг учрар, сулар авдг учрар олн кооперативе хамхрад, унад бәәцхәнә.

Хар көлсәрн бәәдг, хальмгуд минь, мини — угатьнрин нәәҗ уршгта Улан Манҗин улан седкл бертәш уган төләд, мини улан селвг соңсад, үүнәс хооран кооперативин көдлмшт орлцн бәәтн, эс гиҗ Хальмг Базрахна хаалһар кооперативтн җуугад одх. Түүгинь ухалтн: «Хөөткән сансн цецн, хуучан хатхсн урн»,— гиҗ хуучн хальмг үлгүр киидән бәәсн уга.

Хальмг Базриг зргәд, нань чигн зәңг-зә соңсс гиләв, намаг Элстәс һарч гисн зәңг хошудахн соңсҗ оркад, иртхә гиҗ келүлҗ. Адһҗанав, хошуд орнав.

Хальмг Базрахн, менд бәәтн, кооперативән хәлән бәәтн, олн нүдәр хәләһәд бәәхлә, альк болв чигн аальнь бәргдх.

Кооперативдән нүдән оркн бәәтн, хойр миңһ идсн улсиг хәәрбәәр угаһар, хату йоснла харһулад, харңһу гертнь орулхиг харчудын хамг амулң хәәдг зарһчас суртн. Теднд, кишго улст, харчудын зарһ хойр миңһнә дүңгә юм үзүлх.

Нә, ода санаһан бичә зовтн, юмн-күмн болхла, нанд зәңг өгүләд орктн, би ирәд улан селвгән өгн бәәсв.

Менд бәәтн, менд харһий! Хошуд орнав, адһҗ бәәнәв. Ямаран хаалһар хошуд ордв ода? .

III. Ходрха гүн хоол... 16 миңһн

«Ямаран хаалһар йовсн сән болна гилч?»— гиһәд дотран ухалҗ бәәһәд, һаэаһар хаалһ уга, бүтү цасн болх гиҗ тоолад, дотраһар йовх болад, Хальмг Базрас доргшая, өмәрән хәләһәд, һарад йовув.

Таг болад, көрч одсн Иҗл һолын мөсн деер унсн керән мер цасн ил һазрт салькн шүрүтә болсн учрар, иигәрән-тиигәрән хойр бурҗңнад бәәнә.

Салькн шүрүн. Киитн чигн му биш. Өрәд йовсн күүнә хамр хаһ ташад бәәнә. Би йовад йовнав, мини хаҗуһар Хальмг Базрин улс мөрн цанар кү күргәд, Әәдрх орад, гүүлгәд бәәцхәнә.

Әәдрхн маңхаһад бәәнә. Нанд балһсар орад керг бәәхш, би тустан вокзал тал һарад, түүнәсн ардарлад төмр хаалһ көөһәд йовад одс чигн гиһәд, би адһад йовнав.

Шурд йовад, вокзалар орад ирн гихнь — машин һарад йовҗ 59

бәәҗ. Машинә хаалһин цасинь арчҗ орксн болх, нанд сән болҗ гиҗ савад, гүүһәд һарсн машина ардас дахад, хатрад һарув.

Вагод чирдг хар машинәс һарсн хар утан дорд бийдән бәәсн салькнд цокгдад, деегшән киисәд йовна, угана хар сүүдр цасн деер унад, төөнрәд бәәнә.

Цасннь арчҗ орксн төмр хаалһ деегәр йовҗ дасад бәәсн хар, манаһар келхд, аҗрһ торл уга гүүһәд йовна. Бичигн үлдҗ йов-

хшив.

Зөвәрт гүүһәд орксна хөөн, зүркм сулдсн болад одв. «Зүркм сулдҗ одхла, би эн машинә хара авл уга үлдхв»,— гиҗ дотран санад, түшҗ йовсн тайган барун һарасн авад, зүн һартан бәрәд, бүстән йовсн деес авад, цалмчлҗ авад, өмнән бәрәд гүүҗ йовсн машинд хаяд орксм — машинә ард шавшҗ йовсн нег дегә болсн төмрт орад одв. Түүгәрн дөң авад, бүрүл тасртл машииләһән хамдан, удл уга, гүүһәд оркув.

Зөвәр сө болсн дүңгә цагт йовад, «Бор нүдн» гидг һаврт ирәд, хаалһ мини хаҗих болад, машинәсн салад үлдүв.

Тер сөөдән «Бор нүднәс» һарч йовад, өрүнднь, өр шинкән цәәҗ бәәтл, Шамбаһар орад күрч ирн гихнь, Шамбад киитә юмн уга.

«Э«, эдн яһв гихв»,— гиһәд дотран санад, хооран өмәрән хойр ишкрн дуулад, йовҗ бәәтлм, нег темән тергн ардас өмәрән хәләһәд, деед бийәрм давад, һарч йовсн үзгдв.

Темән тергнд гүүһәд күрч .ирҗәнәв. Менд сурад, мендин дару, хааһас хааран оч йовхинь сурсндм:

«Эн ардас, өмәрән Джакуевк орҗ йовнавидн, тенд Хошуда' нутгин парвляд хамг бәәдг юмн»,— болҗана.

«Нә, би бас тиигәрән оч йовнав, намаг багтатн»,— гиҗ сурсндм,— көөрк, улан седклтә юмн сәнҗ: «Суутн»,—болҗана. Тергн деер һарн унтҗ очв. Генткн, нөр дотрм бийим күн татад бәәнә: «Эн юмб? — болхла, — буутн, күрч ирвдн»,— болҗана.

Бууһад энд-тендән хәлән гихнь, әмтә нег юмн уга, үзгдхәс нег цөн модн гермүд архаһад үзгднә, нег цөн шардасн модн үзгднә, нань киитә юм« уга.

Мана темәнә дууһар генткн нет күн модн герәс һарад ирв. Мендин дару:— Кенә кен гидг күмбт?— болхла, Хошуда иутгин ахлач болҗ һарв.

—' Нә, наадкстн яһла?— болҗанав.

— Хи-хи,— гиһәд, нәрн дууһар инәҗ оркад,— наадкс цуһар бәрәтә,— гиҗ ахлач нанд хәрү өгн, түүгәрн дахулад:— Heг угатьнрин нәәҗ уршгта Улан Манҗ гидг юмн ирхм« гиҗ манахна харчуд күләлдҗ бәәцхәлә, тернь Хальмг Базрт йовна гих зәңгтә билә, тиим күн харһсн угай?— гиҗ сурснд, нөкдәрн үг келсн уга бидн.

Ахлач сурсн үгдән хәрү авл уга, хәрү герәдән хәрҗ одв. Һаза һанцарн зогсад үлдүв, наадксм ахлачиг дахад, герәд орҗ одв.

60

«Ода эдниг яһад бәрҗ оркв галч?» — гиһәд дотран санад, зогсҗ бәәтлм, хөрәд шаху залус деед үзгәс архалдад, һарад ирцхәв.

Би уралан үкс гиҗ йовад, залусиг тосад харһв. Залус намаг кеним медҗ орнад, зовлңган нанд келцхәв.

Хошуд нутгин селәнә мал-харин өгйән товариществ ахлҗ бәәсн парвлян, угатя улсиг җилин эргцд мекләд бәәҗ. Деерәс угатя улст өгйәһәр өгтхә гиһәд ирсн мөңгиг олнд өгл уга, бийснь хоорадан хуваҗ авад, төрл-садндан өгәд бәәцхәҗ, ода парвлянаннь мөңгнәс арвн зурһан миңһн арслң дутҗ бәәнә гиҗ зәңг бәәнә,— үнн, худлынь манд медгдхш. Кооперативин парвля ахлҗ бәәсн бүлткр нүдтә маштг хар, хамр уга нүгдһр шар, эццн өндр хар, эдниг нөкдәрнь дөрвн-тавн күүг бәрҗ оркв. Тедн маниг асрх уга алад бәәҗ, манахс цуһар медл уга бәәҗ.

Ода суңһад тәвсн улс иигәд бәәхлә, маниг кен хәләхв. Хәәмнь, Манҗ,— гиҗ угатьнр келцхәсиг соңсад, би мел бүтәд, уурлад бәәвүв.

«Саакс. Саак ааль. Ходрха гүн хоолур бүкл арвн зурһан, арвн зурһан миңһн арслң зальгад оркцхаҗл. И'им домбр нохасин цагнь

хооларн гүүлгсн улсиг цааҗин йосдудын хуран.һуһин зун арвн зурһадгчла алдг уга хойрдгч хүвләнь хату цааҗла, алдг уга харһулхиг суртн.

Бийстн, үүнәс хооран, нүкндән ичсн моһас кевтәһәр, гер-гертән орҗ оркад, кооперативин хург-зерг гихлә, ирл уга бәәһәд бәәдг заңган эрт ууртн. Таниг олар ирәд, альк нег хамгинь шалһад, шүүһәд, нүдән оркад, хәләһәд бәәсн болхла, тиим юм« болх уга,— гивүв.

Ахнр-дүүнрм, альд йовсн һазртан, альк нег кооператив ямаран, яһҗ әмсхҗ бәәхинь хәләһәд йовтн. Эн, эндү хаалһарн дәкәд одвзгот —сантн. Эн хамгиг үзтн, соңстн. Кооперативин суңһвр болсн цагт эврәннь итклтә, меддг кү парвлянд шиидтн, идлһч-уулһч «чонмудас» хол йовтн.

Иир теднәс олз уга.

Чиңнән махн. Эн иигәд олна мөңгиг идәд бәәдг улсиг тамһлдг йос һарһсн болхнь яһна.

Үлтүрнь, Харухст күн Харухст мөңг идсн болхла, түүнә маңнаднь «Җиндмн» тамһ тәвәд оркхла, күн юн күүһинь медәд бәәх бнлә.

61