Манҗин Нимгр. Уршгта улан Манҗ. Элст, 1987

IV. Нанд орсн ухан

Деед бийәсн көдлҗәсн шүрүн салькна өмнәс өрәд, өргнәннь сахл һазрт күрсн, өврнь теңгрт күрхәс нег хурһн тату, 'көгшн цаһан серк түрүчлсн цөн хөн, һазриг даң бүркҗ орксн, мөрнә хар туруца цасиг тееһәд идҗ йовсинь, өмн бийәс ардаран йовҗ-йовад, зууран бәәсн цаһан цасар бүркгдсн кец деер һарч ирхләрн үзүв.

Бүкл бийән, элңкәдән орад бәәсн хар бооврдг девләр тунтрҗ орксн баахн цогцта хөөч сальк өрәд, нурһарн йовҗ-йовснла ирҗ харһад, мендинь сурув.

Буурин өөр бәәхлә, ботхна чинән нурһта, болвсн хар көвүнд, бөдүн күүнә девлиг хасл уга, тер кевтнь өмскҗ орксиг үзн медүв.

Тохан кир нурһнд, тав янз угаһар, болснь болг гиһәд, өмскж, орксн девлин хормань, дерлдәд девтсн цасна умшиг күрсәрн хураһад, авад йовна.

Бор девлин барун хормаһинь зүн хормалань ташр бүсләд, эвтә болтха гиһәд, баахн тиим һазрт өмн бийнь көтрҗ оркҗ.

Күзүнднь киртә бор альчур. Кен гидг тус киртә бор альчур көвүнд күргх гиҗ күзүһәрнь боов гилч...

«Ядхдан киртә чигн, килһстә чигн, ноосар өлгҗ кесн бийиннь гих шааль yfa болхла, киртә бор альчур чигн күзүһәрн татл уга яахв, көөрк»,— гиҗ санад, деегшләд, көвүнә чирәһинь хәләвүв.

Хойр халхнь хамртаһан мөндлҗ одад, шин сән болҗах бәәдлтә сәнҗ.

Шүднь һарад бәәсн дөрвн чиктә улан хурсх махланнь һурвн чикинь буулһад, бичкн бор өргн доран көвүн бооҗ.

Деерәс доргшлад, генткн көлинь хәләхлә, бөдүн күүнә, элңкәдән орад бәәсн ик хар һосн көлднь үзгдв.

Һазаран дальҗң барун көлин нег һоснь хоңшар талаһурн гевәр тиим һазрт хаһрха бәәҗ,

Даак һолтаһар кесн, дараЬинь күцц эс дарсн, улан ишкә өөмсиг көвүнә зркәнь һосна хаһрха тусаһар хаһлҗ һарч ирәд, киртә бор хувцнас бишңкнь улаҗ оч.

— Көвүн, көөрк, даарч эс йовнч!— гихләм:

— Даарв чигн яахв, хәрәд көлчәдг арһ бәәхш, гиҗ келв. Кенә көвүһинь, кенә хө хәрүлҗ йовхинь сурҗ авснаннь хөөн: —• Өөрхнд кенә хотн бәәнә, көвүн?—гихләм:

— Иигәд йовхла, Санҗин Манҗихн бәәнә,— гиҗ келәд, көвүн һартан бәрҗәсн тайгарн деегшән-хооран заав.

Көвүнә заасн тал һарад йовув...

***

«Кедү иим көвүн һанцхн эн өдр, минь энүнлә әдл иигҗ даарч, «даарв чигн оч көлчәдг арһ бәәхш» гиҗ энүнлә әдл санад, хәрүлҗ йовсн хөөнәннь ард хатҗ йовдг гилч»,— гиһәд дотран санад, йовҗ-йовад, кезәнә эврән хөөнд йовсан санув.

62

«Мөчн җилия үвләр минь одакла әдл көвүн биләв. Эцкән өңгрснә ард эдлвр уга болад, өлсн-түрн гихләрн, өөрән бәәсн хатуч байн Манжд одад, хөөнднь хойр арслң мөңг сардан авх болад, ялч орув. Теңгр, түүнә нанд өгсн хувцинь. Дал-ээмнь шуурч одсн дах девл, түрәһинь керчәд авчксн ик хар һосн, хойр уладсн шаһаца хар өөмсн, хойр җилдән гишң тәвл уга, уһал чигн уга өмсгдсн өвгнә бийиннь киртән даргдад, борлҗ одсн сәрпүн киилг, дәкәд бөдүн күүнә, өмсхлә мини өрчд күрм, элңкәдән орҗ одсн, өвдгәрн шуурха хар некә шалвр. Арһ упад, зарһ уга. Өгсн хувцинь өмсәд, өрүн асхн хойр хар цә хотта, хөөһән хәрүләд бәәһәд бәәвүв.

Мөчн җилин шуурһн. Дәрк, кезә мартхв. Тиигхд, хатуч Манҗин хеөнд йовад, хойр көлиим арвн хурһн барун өвдгтәһән көлдснәс авн, ода насни турш, доһлң йовсм энлм»,— гиһәд санад оркхлам, хойр нүднәсм заядар халун нульмсн асхрад бәәв...

Угатян зовлң медх, седклтә залус болн көвүд, шнн улан йос дахад, сергҗ йовх көвүд болн күүкд, күүнд заргддг хөөч улсин зовлңгинь хәлән бәәһит.

Уух хотаснь авн, өмсх хувц күртлнь, авх мөңгнәснь авн, сурх сурһуль күртлнь советин йосна һарһсн хамг йоснла нницәтәһәр кехиг, хама йовсн һазртан хәләҗ йовит. Хаврлад бслх ялчнрин бооцана кергт, хамда« ни-негн седкләр, үнн һол зүркәрн орлцит.

Таңһчин булң болһнар тару неҗәдәр тер гих йос эс медсн төләдән баячудт меклгдәд, өңгәр заргдад, йовдг өнчн-свү, уга-яду

Хар көлсәрн гесән теҗәдг, харнһу ялчнрин харсач сельхоз рабоч улсин нутгудар, әәмгүдәр, хотдар көдлдг ялчнрин сә хәәхәр һарһсн залус нег халхаень—уга-яду баһчудыг негдүләд, унһн церг бүрдәх йоста батрак баһчудыг ямаран эсвәр болв чигн, баячудын үлмәһәс һарһҗ авх седклтә, Ленинә нериг кееһин төлә биш, кергин төлә зүүсн, Комсомольск органйзацин армейцмуд наадк халхаснь дәврәд, баячудыг хоорндан авад, шаххла, бахта кевәр кер-

Хөөчәс салад, хооран хәләһәд, һарад йовув. Зөвәр йовад, оркснань ард, нег толһа деер һарад ирхләм, хойр толһан хоорнд үвлзҗ бәәх хотн үзгдв. Толһаһас хооран көмрч орад, хотхрт бәәсн

63

хотна дорд өмн бийәснь орад ирхлә, хотнас хойр күзү-алг, дөрвн нүдтә, хар нохас намаг амдад хуцад ирв.

«Хотна ар захднь одад хонсл чигн, хотнь сән болх»,— гиҗ йовсн би, нохаст көөгдәд, хотна дорд өмн захд бәәсн герәр орад, күрч ирүв. Орҗ ирәд, менд сурад суухлам, герин барун бийд орн деерән суусн бичкй чирәтә, эццн хар, наснь, дүңнхд, зөвәр заглюн бәәдлтә эмгн, һал зерглҗ бәәсн баахн махта хар берд: «Өвгнә һанз авад, тәмк нерҗ өг»,— гиҗ заксиг соңсад, бер мини һанзд тәмк нерәд, нанд өгсиг авад, зөвәрт һанзан татад,— дү, буда ке,— гивүв.

Эмгн чигн дун уга, бер чигн дун уга. Эм-гн берәдән хәләһәд, сууҗ оркад, дер доран орксн юм хәәҗәх бәәдлтәһәр гүвр-гүвр гиһәд, көндрәд бәәнә. Бер дун угаһар арһсан зерглә бәәҗ, зергләд

хааран, ямаран кергәр оч йовхан келәд, эн киитнд ямаран говлң үзсән келәд, эмгнлә зөвәр таарад күүндүв.

Эмгн Һазаһан инәһәд, дотран уурлад бәәв. Намаг ирв гиһәд эмгн уурлҗ бәәхинь чигн медсн угав, берләһән өмннь өглдҗ бәәсинь чигн медсн угав, зуг эмгн уурта бәәхиг ил медүв.

Хоорндан гилс-гилс хәләлдәд, эмгтә ю-бис күүндәд бәәтл, будан буслад болв.

Бер будаһан һарһад, манд кеҗ өгәд, бийнь кеҗ авб. Цуһарн будаһан уув бидн. Ууһад хуурсна хөөн, бер нег ааһта буда авад һархар седв.

—Яһнач түүгән?— гиҗ эмгн, һартан ааһта буда бәрәд, босад һарн гиҗ бәәсн берәс сурв.

—Гиләнд авач өгнәв,— гиҗ хәрү өгәд, бер һархар седәд, үүднд хойр-һурв ишкәд орксна хөөн, эмгн:

—Уга болг терчн. Тохм-уңгдм тиим юмн бичә үзгдг. Бичә хот

авач өг. Ac нааран тер хотан!— гиһәд, эмгн суусн һазрасн босад,

ләһән керлдҗ гихмн бәәҗ, бер Гиләнд авач өгнәв гив, күүкнләһән иигҗ керлдх учр уга болх зөвтә гиһәд дотран санад бәәвүв.

Эмгн зогсл уга, амндан орсарн, нег кү бүтүһәр му келәд бәәнә, кениг келҗ бәәхнь нанд медгдхш. Эмгн уурлҗасн ууран тәвәд, хәрү тогтнад, бердән;

— Эн өвгнд тер барун бийәр op исҗ өг,— гив.

Би мөрән үзхәр гертәс һарув. һаэа һарад мөрән үзҗ оркад зогсҗ бәәхнь, мини ирсн герин ард бәәсн җолмд, нег бөдүн күүнә

64

дуута күн ууляд бәәснь нанд соңсгдв. «Күүкд күүһән эн җолмин залу цокҗ оркҗ билтәл»,— гиҗ санад, герәд орҗ ирәд кевтүв.

Унтхар седхнь нөр күрч өгхш. «Одак җолмин залу күүкд күүһән яһад цокв гилч?»— гисн ухан толһаһасм мел һарч өгхш. Революц болад, даңһар арвн хойр җил болвш, күүкд күн залулаһан әдл йос эдлх йосталм.

«Залу күн күүкд күүһән даҗрдг йосн угалм, ода тер бийнь хальмг залус яһад күүкд улсан даҗрад бәәнә эдн»,— гисн ухан чигн орад күрәд ирнә. Босад, тер җолмд одад: «Күүкд күүһән, кишго ноха, яһад цоквч»,— гиһәд залуһинь чигн ээрх ухан орна.

«Күүкд улс! Таниг советин йосн залусла әдл йос эдлтхә гисн юмн. Залу улс күүкд улсиг даҗртха гисн йосн уга. Асрҗанав, өргҗәнәв лиһәд нойрхад бәәсв, өдр болһн гилтә күүкд күүһән, кезәңк цагла әдл гүвдәд бәәсн залуг йоснл.а харһулдг зөвтә. Күүкд улс, күүнд бийән бичә даҗрулад бәәтн, даҗрад бәәсн залуд кү даҗрх йосн угаһинь зарһд орад медүлтн. Күүнлә, залусла әдл цуста-махта улст, теднлә әдл үлү эс болвас, көдлмш кенәт, геринь, күүкдинь, эдл-ахуһинь өмсх-зүүхинь тана арвн хурһн кенә, тегәд күүнд яһад даҗрулҗ бәәх улсвт...»— гиһәд босад, хотна захд һарад, таңһчин күүкд улс цуһар соңсх дүңгәһәр, хәәкрх дурн чигн күрнә...

***

Нарт делкә деер, күн толһаһан өндәлһәд, күн болсваснь наараи күүкд күн күзүн деерән зовлңгин икинь дааҗ йовсн чигн м:и- ни ухаяд орв.

Октябрьск революц күртл орсин күүкд улс даргдҗ йовсн, ода чигн баячудын ордын күүкд улс даргдҗ йовх хамг уханасм мел һарч өгл уга бәәв.

Йосн, арһ чидл уга күүкд улсиг баячуд даҗрад, күзүцә кедлмш келһҗ оркад, деншг мөңг өгдг чигн уханд орад, күрәд ирнә.

Эн хамг тоотыг эргүләд тоолад, өнр-өргн нарт делкәд өнчнөвү улсиг негдәд, эврәвнь йос тогтаҗ авх чидлан тоолтха гисн нарт делкән күүкд улсин коммунистическ өдр моһа1 сарин нәәмнд хальмг күүкд яһҗ орлцна гилч ииһәд чигн санад бәәвүв. Тиигҗ бәәһәд унтҗ очв.

«Хотхр болһнар тарҗ одсн хотдт бәәцхәсн хальмг күүкд улс. Нарт делкән күүкд улс эн өдр ниргәд, сән өдр кеһәд, уульнцар күцәсн кергддин чидл тоолҗ авч бәәхиг медҗ бәәцхәнт? Медҗ бәәхшт.

Хотхр болһнар тарҗ одсн тадн хотнасн даву һазр үзҗ бәәхшт, зәрмтн делжә деер, нарна дор, хальмгас талдан улс уга гиҗ

тә, зергләд чидлән тоолҗ автн. Урд цагт мөр унҗ оркад, цалмин арһмҗ авад, эмнг мөр көөһәд, хаяд, татад оркдг эгчнрләһән әдл киитн шуурһнд чигн, һал халунд чигн уралан зүткәд йовхитн эрҗәнәв, кергиг экләд кехләрн, күцәл уга хооран бичә һартн, залусла әдләр, теднәс чидхнь үлүһәр ханцан тохадан күргәд, шамлж, оркад, дәврәд бәәтн»,— гиҗ күүкд улсин ик хургт келҗәсн болҗ зүүдлүв...

— Эңкр эгчнр болн дүүнр мини! Мини эн зүүдн наадна зүүдн биш. Та эн мини зүүднд келсн үгиг йоста үннд санад Коммуна партии һардмҗар делегатск хурган делгрүләд, делгү цугтан делкән күүкд улс яһҗ бәәхиг лавлад медтн,— гиҗ танд би, угатьнрин нәәҗ уршгта Манҗ, улан седкләрн селвгән өгчәнәв. Мел һанцхн моһа сарин нәәмн өдр биш, түүнә арднь чигн, өмннь чигн яһҗ бәәхән, ю кеҗәхән, эгчнр болн дүүнр, ухалтн.

Әрк уудг залуһан, ахан, эцкән, әркәс һарһтн, сурһуль уга көвүндән, күүкндән, дүүнртән сурһуль сурһх арһ хәәтн, эврән күүнәс үлдл уга, үзг-бичг дастн. Кир-хур уга бәәтн, гем-зовлң уга бәәтн, му юмн болхла, гелң-бурх темцл уга, эмчд одцхатн.

Иддг хотан, өмсдг хувцан өдр ирвәс ястн. Сән болх, сәәхн болтн. Таниг кевтә, янзта болхла, хальмг улс цуһар ке-сәәхн болх йоста.

Дорас өсҗәх мана баһудын төр мана һарт бәәнә.

Тедниг хәәснә кө, һулмтын үмсн, аадмгин шар усн, арһсна хог, арсна идән дотр хутхлдад бәәхлә, тедн сергмҗтә улс болх уга. Түүг ухалтн.

Дала, дала көдлмшән ни-негәр кехлә, яман, үкр, мөрән колхозд ни өскхлә, өвсән негдәд хадхла, тәрәһәм тәрхлә, сән болдг мөн. Эн хамган мел эндр биш, үүнәс хооран ухалҗ бәәтн, танас эрҗәнәв, ухалтн! Күүкд улс!

Уралан, уралан!..

Җолмд уульҗасн күн мини ирҗ хонсн герин гиҗгтә күүкн бәәҗ. Эн күүкн күүнәс өвәрц юм кесн юмн уга. Көвүнлә, дуран өгсн иньгләһән, нииләд көвү һарһҗ.

Тегәд экнь болн ахнь, теднәһәр болхла, ичрән геесн күүкиг гүвдәд, цокад, һарһсн көвүһинь алад, ик гидгәр засҗ. Засгла харһсн күүкн гертәсн көөгдҗ һарад, одахн көлән татсн бийиннь шуурха хар җолмд одад даарад, көрәд кевтҗ. Кедү зовлң тер күүкн үзсн болх... Үнн седкләрн харһсн иньгәсн нег хаһцҗ, арвн сард тееһәд, әрә гиҗ күүнә хәләцд хавтаһа, келнд улаһа йовҗ һарһсн көвүнәсн нег хаһц, олнд нег келүл, ончта элкнәсн һарһсн ээҗ нег зас — ик зовлң тер. Тиитҗ зовахин ормд күүкиг көвүнд өгәд, кү кеһәд, көвүһинь өскәд, залу кеһәд оркхла, юн болн гив. Төрүц хаҗһр болш уга билә. Күүкн амрх билә, җирһх билә —

66

түүнәсн оңдан юмн болш уга билә,— гиҗ дәкн нег би, Манҗ, кел-

жәнәв.

Амрх, җирһх күүг алад, үрәһәд, тараһад бәәх керг мел уга. Күүкн көвүнлә йовад, гертән үр һарһснас юн болн гиҗәнә.

Юмн мел болш уга. Гертән үр һарһсн күүкн му, кишг уга күүкн болҗ тоолгддг — нег му, күүнд керг уга авъяс мана хальмгт бәәнә. Эн ним олн авъясас эрт бийән хуулҗ авад, хальмг күүкд улс Коммуна партии зааҗ өгсн хаалһдан орҗ авад, уралан йовх зөвтә.

Урд, харңһу цагт, һарч одсн авъяс хамг уурх йоста. Гертән үр һарһсн күүкиг күн келсәр, теднә үг күүкиг дакад йовад йовх уга, күүкн күүнәс тату чигн күн болх уга. Эн иим юмн — үүг ухалх юмн.

Эгчнр болн дүүнр, эргүләд бийән бүслҗ орксн харңһуһин арһмҗиг таслад, эр бийәрн өмәрән шурд йовтн. Өмәрән...

Таниг эрд-эрд гиһәд уралан дегц чаңһ-чаңһ ишкәд, һал нүдәрн өмнән Ленинә зааон хаалһин чилгч некәд йовх дутм, мана бүрдәҗ бәәсн социализмин сүүр улм-улм өмәрән йовҗ, түүнә күцдән бәргдх цаг улм өөрдх мөн.

VI. Хальмг, чамд келҗәнәв

Моһа сарин нәәмн өдр. Асхлад будн бәәхлә: «Маңһдур нарн һарна билтәл эн»,— гиҗ санҗалав.

Маңһдуртнь босхлам, будн тольрад уга бәәж. Өрлә босад, эмгнә эрт бийд&н зөвләд чанҗасн цәәһәс нег сеңс ууһад, түүнә дару чансн күүкдин цәәһәс хойр сеңс ууһад бәәҗәһэд, һанздан тәмк нерәд һал кеҗ авад, меңдән келәд, һарад йовв. Хотна дорд захар хооран һарсн хаалһ хәләһәд һарч йовхлам, саак хойр хар нохас тогтн тусад иег намаг хәләҗ хуцлдад, нег хотнад хәләҗ хуцлдад үлдв...

Баһ Цоохрур ирҗ йовнав. Зөвәр йовад орксн дүңгә цагт, өмнәсм мини йовҗ йовсн хаалһар нег йовһн күн кец өөдләд, һарад

һартан бәрҗ йовсн тайган түшәд зогсув. Эн медҗ бәәнә гисн кевтә, өвгн намаг дураһад, тайган бас түшв. Хоюрн нег-негән хәләлдад авувидн.

— Өвгн, нернтн кемб? — гиҗ сурсндм:

— Манж,— гив.

— Көгшнәнтн нерн кемб?

— Хар Манҗ.

67

—Хааран оч йовнат.

—Эмгм шалтгта болад, усинь авад хурл орҗ йовнав. «Көөрк, насан чилтл hasp деер бәәсн бийнь эмч-гелң эмгнд ту-

слх биш, хорлхшь ода күртл медәд уга чигнл эн»,— гиҗ дотран санад, өвгиг эргүләд хәләхләм, өвгнә барун һартнь ишкәһәр гер кесн киртә цаһан шилвн толһа узгдв. «Эн шилин кир тер усич амраҗ йовдг болхто»,— гиһәд өвгнд санҗ бәәсн ухаһан аюдан келҗ оркн гивүв.

Өвгн намаг хамаһас хааран оч йовх, кенә кен гидг күүһим сурснд: «Элстәс һарад әңгс эргҗ йовнав. Угатьнрин нәәҗ уршгта Улан Манҗ гидг күмб»,— гиҗ өвгнд келүв.

Мини үг соңсҗ оркад, зөвәр алң болад зогсҗ бәәһәд:

—Тер угатьнрин нәәҗ болдгч юмб?— гив.

—Олн угатя улсин зәрмнь эн советин йосна хамг йос медхш, тер учрар угатьнрин керг көөҗ йовсн кооперативд болв чигн, товариществ болв чигн, церглҗәсн улс кесг бузр-була көдлмш һарһад йовцхана, зәрм угатьнрин бийснь йос медл уга кесг хаҗһр һарһад бәәцхәнә — тер тоотынь угатьнрт йовсн һазртан медүләд келҗ, цәәлһҗ өгәд йовнав. Тегәд тер төләдән угатьнрин нәәҗ болҗанав гивүв.

Өвгн соңсҗ оркад, толһаһан зәәләд:— Болх чигн юмн,— гив. Түүнәннь дару өвгн нег амнд авх тәмк намас сурҗ авб. Шүднь

нурһлн, унҗ одсн амндан тәмк тәвәд, бүүләрн хойр-һурв җаҗлҗ оркад, өвгн утата герин уньнас һооҗсн дусалын өңгтәһәр, нульмв.

—Өвгн, танахн хама бәәнә?

—Эн кецин ард, зөвәр тедүкнд нег кец бас бәәнә. Тер кецин

цаад бийд манахн ик хол биш,— гиҗ өвгн мини сурсн үгд хәрү өгн,— бас нег амнд авх тәмк өгич, манахнд тәмк уга болад хоосн йовлав,— гиҗ салад йовх санатаһар өвгн келв.

Әмд бийм баахн тәмктә йовснасн хувацад, өвгнд өгчәнәв.

—Өвгн, ода насан чилтл һазр деер йова күнт. Наснаннь туршар бурхн-номд шүтҗ, гелң-шаҗнд мергҗ йовсн болхт. Шаҗ күндлдг төләдән чигн эмгнәннъ усиг йоста эмчд авч одл уга, эмчгелңд авч оч йовдг болхт. Тегәд минь ода йир адгтан җиртә болхт, эн җирн наснаннь эргцд шаҗнас, бурхн-номас ю үзвт?—гиҗ, цань уга үнн бәәдлтәһәр сурув.

—Үэсн юмн уга,—гиҗ өргнәр инәҗ оркад өвгн:

— Нә, менд йовтн, менд харһий,— гиҗ келәд, зогсҗасн ормасн көндрв. «Тиигай»,— гаҗ келәд, би чига һарад йовув.

Хоюрн хаалһ хаалһдан болв бидн. Маштг хар, наснь кирцхд зөвәр заглюн өвгн, тольрад уга будн дотр орад, удл уга мини нүднә харанас геедрҗ одв...

«Чавас, чавас, гелңгәр гемтә эмгән эдтәлһҗ авхар йовад йовдг өвгн, чамаг!» — гиҗ санад, үрвәд йова-йовтлм, будн тольрад, нарн һарв.

«Эн марна герл хальмг болһна маңнад мандлад бәәсн бийснь зул саран сә мет, харңһу болдгиг яахв... Насан чилтл йовсн өвгн шаҗнас, хурл-хувргас хойр мөңгнә олз эс үэсн бийнь, бурхн-ном угаһинь сәәхн медә бәәсн бийнь эмч-гелңд эмгнәннь ус авсн йовхинь. Эмч-гелң угатя өвгиг бүлән нүдәр эс хәләсиг, амн сән хойр үг эс келсиг одак өвгнә бийнь меддг болх, тер бийнь(сурсн авъяс гидг яахв, чамаг), гелнд оч йовдгинь!»—гиһәд ухалад йовад йовв.

Хальмг, эн заңган кезә хайнач... Хайхч, хайх йостач, харңһуһар хадһлҗасиг цуһар меднә бидн.

«Хальмг харңһу болдг, хуучн йосна гем,— гиж, дуулна бидн, хуучн йосни «нәәҗ» шаҗн — хальмг харңһу болдгт «гемтәҗ» юңгад эс меднәт...» — гиһәд кец деер һарч ирәд, хәәкрн алдв би.

Тәв шаху җилд шар бурхдт чигн мөргүв, шаҗнд чигн шүтүв. Бат кишг чигн сурув, ут нас чигн сурув. Тер бийнь би кезәңк Манҗ кевтән бәәһәв.

Хар көлсәрн гесәң теҗәдг күүнд бурхн-шаҗн керг угаг медүв. Тиигәд бурхн-шаҗнд шүтдгән хайҗанав. Намаг дахад, олн угатьнр, бурхн номас, шаҗн-хувргас бийән зааглҗ автн гиҗ сурһмҗан олн угатьнрт үнн седкләрн өгчәнәв.

Хальмг, бурхнд мөргдгән, хурлд бәрц бәрдгән, гелңгәр ном-буй кегүлдгән, би меднәв, уурхч.

Уурхчнь удан биш...

Өвгнә келсн хойрдгч кец деернь һарад ирхләм, цань тедүкнд хотн үзгдв.

Мини деед бийәр хөн идҗ. Хөөнә дорд бийәр давад, удл уга хотар орад күрч ирүв.

Хотнд ирсн геринм эздүд залу гергн хойр цүүглдҗ бәәҗ. Орҗ ирчкәд, эмәһәд нам яахан медҗ ядад хүүхлзҗәтлм, хәрү һарх санан орв. Герин барун бийд бәәсн би эргәд, һарн гиҗ бәәхиг медҗ оркад, залу орна шуһуд бәәсн ташмг авад, намаг күцц һарһл уга, күүкд күүһән хойр-һурв цокад авв.

«Дәрк, дәрк!» — гиҗ келәд, күүкд күн һарч гүүнәв гиҗ йовад, хувцнаннь хормад оралдад, герин зүн иргд унсиг, һарч йовад, хәрү эргәд хәләсн би үзүв.

Би доран зогсув. Бәәсн бийм ирвәтрҗ, махмудм чаңһрҗ ,одв. Уурлҗ орксн залу, унҗ одсн гергн деер ирәд көләрн девсхләнь, нүднь дүүрң нульмста күүкд күн нанд: «Арһ чамд»,— гисн бәәдлтәһәр хәләв.

Һарч йовсн би хәрү орҗ ирәд:

— Күүкд күн бас чамла әдл цуста-махта күн. Чамла әдл йос эдлх күн, ямаран ик хаҗһр күүкд күүнд һарһв чигн һар күрх йосн чамд уга. Яһад кү цокдг күмбч. Би чамаг цоксв тиигхлә, чи

яахч... — гиһәд, залула би керлдүв. Олн нохад ээрүлсн нег ноха зооһиннь ноос босхҗ оркад, бөгчидг үлгүртәһәр залу бөгдиһәд, мини өмнәс дәврәд, намаг керлдхәр седв. Ур бий зовадг, уул мер

зовадг...

«Typ тәвҗ орксн үкрт йовх догшн бух кевтәһәр миркиһәд, у теегт, хөрсн күүнә үг соңсл уга, бәәһә бәәҗ аюдан, оруһин буур кевтә уурлад, би ноймб гиһәд бәәдг залусин миркилһ ур хойр ке-

кезә мөлтрнәч. Чавас. Мини һарт бәәсн хустгар шатасн һалын гегән теегин харңһуг дарх чидлтә болхн яһна. Тавн малар гесән теҗәдг теегин хальмг нанла әдләр ухалдг болхн яһна.

Түрү күүкд улсин зовлңгиг теегин олн залус нанла хувацдг болх яһна. Чавас. Мини угатьнрин нәәҗ, уршгта Улан Манҗин ухан-седкл, у теегин хальмгт кезә күрчәнәч. Мануртон у көк теегин хальмг, мини улан седклиг бертәлһдгән кезә уурнач... Уурхч, уурх цагчнь экләд ирчкв. .

VII. Делгүдән сурһуль сурхмн

Баһ Цоохр. (Манҗас Үст орад һархла, Бор худгин деед өмн мал

услҗасн үзгдв.

Доргшан деегшән хойр хәләсн хавтха бор сеерин деерк хошин хар тергнәс бур-бур гиһәд гиигн цаһан утан һарчана. Хошин ар бийәр хөн доргшан хәләһәд, идҗ йовна.

Халтр бор һазрин йөркг идг му биш.

Хаалһас хаҗиһәд хош тал хәләһәд һархлам, хойр хар ноха амдад, хуцад ирснәс херлдәд, йова-йовҗ хошин тергнд күрч ирүв.

Хошч болҗ кәк буурл өвгн бәәҗ.

—Өвгн, мендвт.

—Менд.

—Кенә хошв?

—Манунакна.

—Манунакна гисн кенәхмб?

—Баһ Цоохр нутгт Бадман Манун гиһәд мәәдр-мәәдр гисн хөөднь миңһ күрсн, таатр-таатр гисн үкрмүднь тавн зу күрсн, бор

аҗрһта адунь Бор худгт зусдг, хар аҗрһта адунь Харан худгт зусдг, эн чамла күүндҗ бәәсн намаг элвг һурвн үйдән һурвн үйинь зарсн күн мөн. Бадман Манун гиһәд оркхла, хур бүр-бүр орад, һазр хотхлзад ширҗңнәд, әмтн хухр-хухр гиһәд, үүмәд оддг бәәсн мөн. Мануна эс кесн хулха уга, Мануна эс даҗрсн күн уга.

Һал цаһан өдрәр һанцхн бәәсн мөрит көөҗ авч одад, тамһлад, адундан тәвҗ оркхла, авдг арһ уга бәәсн мөн. Хурлд зарһ бәрхлә, багшла Манун таньл, парвлянд зарһ бәрхлә, пирствлә Манун та-

70

ньл. Мануна хаалһ альд болв чигн секәтә, мана хаалһ альд болв чигн хаалһата бәәсн мөн.

Мана орнд болсн үүмәнлә харһад, Манун бийнь «сәәни орнд»

тергнд бәәсн уутас киртә бор шилин йоралд бәәсн бичкн хорһ, уснд хумхарад бәәсн хойр ааһ, нег дөрвнә һуйртаг һарһв.

Бадьята цәәһән һал деерәс тәәлҗ авад, баахн зуур самрҗаһад, хоюрн кеһәд ууҗ бәәтлмдн, хөөч көвүн дёермдн орҗ ирв.

— Хөөнч сәәнәр ус ууву?—гиҗ сурсндан хәрү авл уга:—Цаа- дк тергләсн ааһ авад, эн цәәһәс кеҗ у,— гисиг эс соңсҗах юмн кевтәһәр көвүн гейүрәд суув. Көвүг зовҗасинь медҗ оркад, хоюрн нег дууһар гишң:

—Яһвчи?— гилһнлә көвүн бир тәвәд уульв. Уульн бәәҗ нульмсн һатцас көвүн:

—Мануна Караг бийим гүвдәд алад хайҗ оркв,— гичкәд, көвүн улм чаңһар уульв.

—Яһад?

—Худг деер хөн хәргҗәтл, нег тек нег ишкиг мөргәд, худгт унһаҗ оркв,— бийим цокв гичкәд, көвүн экрәһән авл уга ууляд бәәв.

—Нә, әрлһ цааран. Бидн цокула чигн юмн, тедн цока чигн юмн. Тиигәд заяч заяҗ орксн юмиг яһнач.

—Тәвсн хөв — тәвн хойр цаасн,— гиҗ хошч өвгн келәд, һанздан һал тәвхәр босв.

—Бичә ууль. Ода юуһинь уульхв. Зарһд орулҗ өгәд, кү цокад бәәдгинь уурулхмн түүг. Би Үстд орад, зарһла түүг харһулхв,—• гивүв.

Һанздан һал кеһәд, өвгн хәрү ирәд:

— Ода үзҗәнч эн. Эн иигәд, мел му улсиг Манунакн гисәрн даҗрна эдн. Ода адг Карагиинь бийнь ямана ишк деерәс гүвдҗ орксинь. Ялчнран йирин әвр догшар зардг улс эдн. Кезәнә, «сәәни орнд» төртхә, Манун бийнь намаг, нег бас гүвдәд алад хайҗ оркла,— гиҗ өвгн келв.

— Кезәңк юмн хама бәәнә үнд, өвгн. Эн йосн — мана йосн. Мана йоснд маниг күн цокх йосн уга. Бийән цоксн кулакиг зарһла харһулад, тарах кергтә. Би тер Мануна Караг гидгитн зарһд өгнәв,— гивүв.

— Нә, ода өгхлә өгич, дурнчн, хәләй,— гиҗ өвгн келв.

— Өгхв. Дегд сәәхн өгхв,— гиҗ келҗ оркад, көвүнә нер сурҗ авад, мендән келәд, цааранднь һарад йовув.

71

Үст үзгдәд бәәв. Нә, Үстд күрч ирәд зарһд эрлһ орулҗ өгх кергтә.

«Эн җилин төр сарин түдү өдр «Мануна Караг гидг байн Манҗин һәрә гидг хөөчән гүвдҗ. Тегәд кү гүвдәд йовдг байныг зарһла харһулхитн эрҗәнәв»,— гиҗ тер эрлһиг бичх кергтә. Э, бичг меддг уга би түүг яһҗ бичхмб?

Энүнәс экләд, улм цааранднь ухалад, эрк-дарх уга олн-әмтн делгү сурһуль эс сурсн хөөн эн советин йосна уралан йовлһнь хашң болад бәәхнь нанд ил медгдв.

«Олн көдлмшч, ялч, угатя улс Советән тогтаһад, тосхад бәрҗәнә биший.

Эн йоснд олн маниг авад олна көдлмшт орулна биший. Советин йосн мал-герән сурһулин күчәр өскҗ бәәнә биший. Мана совета« йосиг эргүләд, делкән баячуд бәәнә биший. Теднлә ноолдхд сурһуль кергтә, мал-гер өскхд сурһуль кергтә, орн-нутган залхд сурһуль кергтә.

Арслңган зөргәр, барсин чидләр алдр мөңгтнриг унһасна ард советин йосн тогтла.

Нарн дор, һазр деер үүдәд уга, күмнә тууҗд түрүн болҗ тогтсн Советин орна, мөңгтнрт мухла болдган уурсн улс дахад, хальмг чигн медрлән өөдлүлх зөвтә.

Медрлән өдлүлхин кергт хаана үлдәсн буг харңһуһин хад болсн сурһуль угаг хамхлҗ хайх мөн. Советин орна сүүлиг улм батл-

«Мини цә ууҗ бәәсн шаазң киртә, киртә болв чигн — цевр. Цевр болдгнь шаазңд хорха бууҗ чадш уга. һәрән ууҗасн шар ааһ йоста хорхан гер»,— гиҗ санув.

—Эн шар ааһас кедү күн хот уусн болх?

—То уга.

—' Тер улс цуһар мел эрүл бәәсн болхий?

—Теднәс ядхдан нег күн хорха, эс гиҗ садв гемтә бәәсн бол-

хий?

—Болх.

—Тер гемтә улсин гемин хорхаһас ядхдан нег цөн хорхас шүлсәр дамҗад, эн ааһд орсн эс болхий?

—Болх.

—Тер хорхасиг алхин эркд эн ааһиг буслҗасн уснд, хот уусн дару уһаҗий?

—Уга.

—Тиигхлә тер хорхас әмд-менд эн ааһин нүкн болһнднь кир дотр бәәһә эс бәәхий?

—Бәәх.

—Дәкәд зн ааһас һәрә цә уухла, тер хорхас һәрәд орхий?

—Орх.

—Тиигхлә һәрә эс гемтхий?

—Гемтх.

— Мууха мууһар ханяҗ бәәнәт, һәрә?— гихләм, һәрә нанд:

— Ай, зн шидрәс авн иигәд ханялһад бәәвл эн,— гиҗ келв.

—Энтн мел садвта күүнәһәр ханяҗ бәәнәт,— гиҗ келчкәд,— нег ааһас олн күн хот ууһад, нег һанз олн күн татад бәәдгәс садв хорха хойр йир икәр мана хальмг улст ирмһә болна эн, һәрэ,— гивүв.

—Тиим юмн хама бәәх билә. Мана хальмг улс аадм эк заяснас нааран нег ааһас хот ууһа, нег һакзас тәмк таталм, тегәд тер хальмг улс юңгад цугтан хорха, садв гемтә эс болна эн?— гиһәд Һәрә нам ар наад бәрхәр седв.

Мала күүндә соңсҗ бәәсн улс һәрәг татв.

— Түрд гитн, залус, түрд гити,— гиҗәнәв.

Герт бәәсн улсин ә-шууган генткн уурад одсна ард:

— Хальмг улсин зун күүнәс кедүнь гемтәһинь меддвт?— пиҗ

Меддг күн Һарч бәәхш. Тегәд би кезәнә хальмг улс сай әмн бәәснәсн ода, зуг зун тәвхн миңһн әмн үлдснәс авн экләд, хальмг улсин әмнд хорха гем садв гем хойр хорлад бәәдгәр дамҗулҗ келәд, тер гем яһҗ хальддгиг, мана эн бәәсн бузр-була бәәдл төр гемс делгрхд дөң-нөкд болад бәәдгиг, түүнәс көлтә хальмг улс үкә бәәҗ кел таорн гиҗ бәәсинь советин йосн тогтнаҗ авад, ода советин йосн хальмг улс эрүл-дорул болтха гиһәд, олн эдниг менд бәәлһхин арһд, хальмг көдә тег болһнд, олн хальмгудын цутхлң дунд кесг больниц, үлгүрнь, эн Үстин больниц бәрҗ бәәхмг, дала мөңг һарһад кесг эмч улс илгәһәд хааран биш гемсин аңхинь медҗ авад, тер гемсит уурулх арһ бедрҗ йовхиг келүв.

—Тернь чигн орта,— гиҗ намаг соңсҗ бәәсн Му-Көвүн өвгн

келв.

—Орта, орта. Тернь мел үнн,— гиҗ һәрән бийнь орҗ ирв.

—Болв зуг эн мана йосн маниг асрҗ бәәнә гиһәд бәәһәд бәәхәр, бидн цуһар йосна өмнәс йовад, йосндан дөң болад эн хамг хаана йоснас үлдсн буг тоотас харчуд бийсән цеврлҗ авх юмн биләл,— гивүв.

—Тернь чигн үнн,— гиҗ Му-Көвүн ө в г ә келв.

—Юунь арһар?— гиҗ Һәрә сурв.

—Әмд күүнд арһ дала,— гиҗ келдг... Түүшң—арһ эс бәәх билү. Арһ дала. Зуг арһиг эзлҗ авх кергтә бидн. Әмн-әмндән бәә-

— Ю келхв?—гиҗәһәд һәрә эклв...

Хертәдән экләд шүүглд орад, дөчн соргт ялчд йовсинь медҗ орксна ард, ахрхн хойр көләрн алцаҗ дашкәд, шуһрмг мөстә уснас шүүгл тачасң болҗ Һәрә нанд үзгдв...

— Йир күчр гидг зовлңта көдлмш бәәсн юмн тер... Бор һазр деер борталдад унтҗ кевтсн хальмгудыг:— Бостн,— гиһәд шавдҗ босхад, кувцин пиркәшг сөөңь өрәллә шуһрмг мөстә һолд орулад шүүгүл татулдг бәәсн юмн. Төр зовлңгигг үзҗ орксн күнльв,—гиж. Һәрә нанд келв. Орсин орнд Октябрин революц болснд Улан Цергин дәәч болд улан цусан асхтлан ноолдсан Һәрә цааранднь нанд келв. . , ',

— Орң-нутгиң дотрин дән зогссна дару, хальмгин теегәр советин йосн шин тогтад арвн җил болҗ йовна. Эн арвн җилин эргцд әәмтин альк нег көдлмштнь болв чигн орлцад көдләд йовнав,— таҗ Һәрә тогтнв.

74

Һәрәг тогтнад зөвәр удан болсна ард ю келсә гиҗ ухалҗаһад:

—Олна көдлмшт орлцад йовҗ чадх сурһультайт, Һәрә?— гиж, хәрү сурсндм һәрә:

—Уга,— гиҗ хәрү өгв.

—Мууха юмн. Сурһуль уга гидгтн ик му бәәҗ. Эндр намаг ирҗ йовтл, эн Мануна бичкн көвүн худг деер хөөчән гүвдҗ оркснла харһв. Тегәд тер байн күн угатя кү даҗрҗ оркв гиһәд зарһд цаас орулҗ өгхәр седләв, ода сурһуль уга болсар, бичдг арһ уга болв. Һәрә, сурһуль уга гидгтн хату юмн бәәҗ,— гиҗәнәв.

—Тиимл, ода яахв,— гиһәд Һәрә саналдв.

—Яахв биш, сурһуль сурхмн, Һәрә,— гивүв.

—Йир, ода ирҗ тәвн насна өргн дор сурһуль сурна гидгчн,

хату юмн, Манҗ,— гиҗ Һәрә келәд, ханяһад, доран эргсн ә соңсув.

—Амр юмн хама бәәх билә чамд, Һәрә. Эн әмтн угатя, байн болад зааград ноолдсн ноолдан йирин хату ноолдан, эн ноолданд бийән эс тахлҗ авхла, әәмшгтә юмн энч, хальтрхнь хальтрад чигн одм дүңгә һазр харһна. Хальтрш угаһар седхлә, бийән батлхмң. Мал-герән угатя улс ни-негн өскх, баячудыг дарҗ авх ик керг бәәнә, Һәрә. Сурһуль уга бидн эн кергүдт сәәнәр орлцҗ чадш уга бидн. Эн кергүд күцәхин эркд сурһуль сурхла, сән болхмн, Һәрә,— гивүв.

—Сән болхмн, тер үнн. Болв ода маңһдур күүндий,— гиҗ келәд, Һәрә шигшрч оркад, нульмад оркв.

—Иигәд үзг-чиг уга нульмад бәәсн бас эаго эн, Һәрә. Тер нульмсн дотрчнь гемин хорха йовснас авн герт бәәсн эрүл улс гемтәд бәәдмн энчнь,— гиҗ келәд, би чигн унтхар. седәд, доран эр-

«Салан һәрәлә әдл олн-әмтн мана Коммуна партии заасн хаалһд орҗ авад көдлхлә, Советин орн лавта батрх юмнл эн»,— гиҗ

Нарн модна толһад. Эн тер гих соньн-сормн зәңг-зә хотнд_ чигн уга, парвлян талас чигн һархш. Әмтн тагчг. Һарх зөвтә мал идгдән һарч оч. Усн, һазр, әмтн орл-орлдгинь эргц эргә. Салькн серсер гиһәд дорд бийәсн көдлҗәнә... :

Ода цааран йовх дурм күрч бәәхш. Һәрәг дегд сәәнәр таасҗ оркад, һәрәлә хамдан көдлс, зн Үстин улс дунд көдлс гиҗ санҗанав. Намаг эн хамгиг ухалад негндән тохртл, Һәрә һанздан тә-

өөрдхҗ оркад, хамхрха төгәннь арванцг чаңһахар седәд, атхмарн атхад, алхар цакв. Һәрән көдлмш хәләҗ бәәһәд:

— Һәрә, кергтә дархнч болх бәәдл угач,— гивүв.

— Дархнч болв, эс болв төгәһән хатхх кергтәл энчн,— гиҗ хәрү өгәд, Һәрә улм чаңһар цокв.

«Эн көдлмшән хайич, Һәрә, парвля орий, соньн-сормн зәңг чигн бәәһәд бәәдг»,— гиҗәнәв. Кеҗәсн көдлмшән кергтә юмн болш угаг медҗ оркад, Һәрә намаг дахад парвля орв...

Сельсоветин пэрвлянд үудинь татад орҗ ирсн улс үзчкәд, хәрү цухрад, ардаи йовсн Һәрәһәсн:

— Эднчнь юн улсв,— гиҗ сурхлам, терм:

—' Тер, тал дунднь суусн эццн өвдр хар — сельсоветин ахлач Шаран Хар, эн на суусн маштг шарнь—сурһулин багш Көкән Эрднь, салу суусн көвүнь—комсомолын ячейкин сегләтр Бембә көвүн, эн мана тус өмн суусн партии ячейкин сегләтр, шин ирлә, неринь медхшв,— гиҗ келв.

—Нә, эднчнь хург кеҗәнә, тиигхлә һарий, Һәрә,— гиһәд хәрү һарч йовсимдн Шаран Хар медҗ оркад:

—Залус, ортн, ортн нааран, Һәрә, нааран, наартн,— гиһәд дуудхла, хәрү орҗ ирүвидн.

Орҗ ирәд, яахан медҗ ядад, нег-негән хәләлдәд зогсхламдн, Шаран Хар:

—Суутн, суутн, залус, нааран суутн, Һәрә,— гив. Маниг бәәр олад суусна ард, партии ячейкин сегләтр:

—Ялч, угатя, дундын малта улсин мал-тер йир хашңгар өсҗ бәәнә, эн кевтән тер улс салу, неҗәдәр, тус-тустан бәәһәд бәәхлә, теднә мал-гер хурдар өсҗ чадш уга, эднә мал-гер хурдар өскх,

эдниг йоста кү кех нег хаалһ бәәнә, тер хаалһ — әртүл, залус. Әртүлд олн ялч, угатя .дунд малта улс орҗ авхла, мана кеҗ йовсн керг маш ик батрх мөн. Тегәд бидн, залус, эн Үстин селәнд әртүл бүрдәхәр бәәнәвидн. Болв таниг эн тускар юн гиҗ келхитн соңсхар бәәнәвдн,— гиҗ келв.

Сегләтр и г үгән келәд дуусхла, Шаран Хар:

—Һәрә, та юн гиҗ санҗ бәәнәт,— гиҗ сурв.

—Ода та ю медәд кенәт, олн тамаһар болад бәәхгов, бидн юн гихвдн,— гиҗ мана ардас орҗ ирәд күр соңсҗ бәәсн сельсоветин курьер Бадм өвгн келв.

—Энтн, Бадм, мана гөнткн кегдҗ одх көдлмш биш. Уүгитн

Амта күүкн авдрлсн бийнь эс болҗ гишң:

76

V— Эс болх билү. Болх. Әмтнд сәәнәр цәәлһәд келхлә, әртүлд орх— гиҗ би келүв.

—Ухалҗ бәәһәд медий, олн улс цуглулад күүндәд медий,— гиҗ Һәрә келв.

—Олн улсин хург хураһад цәәлһвр кехән медә бәәнә бидн, Һәрә, зуг та бийтн юн гиҗ санҗахан келтн,— гиҗ сурһулин багш Эрднь келснд:

—Би ухалҗ бәәһәд меднәв,— гиҗ Һәрә хәрү өгв.

Эн хамг күүндә соңсҗ оркад, партии ячейкин сегләтр:

— Нә, саахндак келсәр кей, нөкәдүр угатя, ялч, дундын малта улсин хург хураһад, әртүлин туск цәәлһвр кеһәд, әртүлд opx күн бәәхлә, орулҗ авад, әртүл бүрдәй. Әртүлин туск цәәлһвр кехин Көкән Эрдньд даалһий,— гиснлә цуһар зөвшәрв...

Парвлянас һарад хәрҗ йовад:

— Ямаран олз әртүләс манд ирх,— гиҗ Һәрә намас сурв.

—Мал-гер хурдар өскх гиҗ келвш, тер олз бишв чамд?— болҗанав.

—Энчнь тал-талдан неҗәдәр бәәһәд бәәснәс му юмн уга. һанц модн һалд өр болдго гишң, һанцар бәәсн күн нутг-нурһндан биш, әмндән күч-күрч ядад бәәнә'. Чини бийчнь, Һәрә, тергән ясхар седнәч, бийчнь ясҗ чадш угач — урн бишч.

Талдан нег жүн бүтн тергтә, түүнд көлгн уга. Бас нег күүнд тергн, көлгн бәәнә, тер күн һанцардад көдлмш кеҗ чадхш, кемрҗән эн улс цуһар нииләд әртүл бүрдәһәд, чидл-чимгән нег кеһәд көдлхлә, сән болл уга бәәш уга. «Олн бөк» гиҗ тегәд чигн келсң юмн.

Неҗәдәр бәәсн улс тер гих көдлмш уга бәәһә бәәҗ хойр-һурвн үкрән цааранднь өскҗ чадхш. Әртүлд орхла, мальгн өслт сән болх. Чи, Һәрә, әртүлд орх күнч,— гивүв би.

—Уга, йир, хәләҗәһәд меднәв,— гиҗ келәд, Һәрәг герәдән орсиг дахад, би чилн герәд орҗ ирүв.

—Хург деер сәәнәр цәәлһәд келҗ өгхлә, чи әртүлд орхч, Һәрә, орх зөвтәч,— гиҗ герт орҗ ирчкәд келүв.

Мини келсн үгиг соңсад, бәәҗәһәд:

—Парвлянд болсн күүндвр соңсгдад уга күүндвр, соньн зәңг,— гиҗ келәд, Һәрә сууһад ухалв...

КОЛХОЗИН ТУСК КЕЛВРМҮД Негдгч бөлг

Эргнин җирн зурһан шиирин элдв кек хамрмуднь нарн сүүрлдг үзгтнь дүңгәлдсн.

Эн. зах уга көгшн буурл көк теңгснь нарн һарх үзгтнь далвагсн.

77

Шарлҗн, йөркг, зултрһн һолта өвсднь шүрүн салькнд дольгалгсн, хавтха цаһан нуурмуднь тег дундан гилилдсн, тер нуурмудын көвәһәр урһсн көк хулсн торһн кевтә шурклгсн, аң-шовуна болгсн аңһлыг уладнь күрилдгсн. Маңнаднь урһсн шар нарнь мага сәэхнәр манургсн — хальмгин өргн тег.

Өрлн көк теегин өвстә-өвстә һазрмудар өрүнәс асхн күртл мал идшлнә. Хар толһаг ар бийәснь өмәрән көмрәд хош хөн идҗ йовна. Шорта бууһан бәрәд меҗә деер манад зогсҗ бәәх красноармейцин бәәдл һарад, гирлгән һартан бәрсн хөөч хар толһан ора деер хөөһән хәләһәд зогсҗ бәәнә.

Ар царңгин худгас өрүн усан ууһад, һарсн адун ардаран амта талваһад идшлҗ йовна. Адунаннь нег чигинь хәләхәр мордсн адуч өндр хар деер һарад, дөрәһән босн ишкләд, доргшан үзгәд хәләһәд, барун һаран маңна деерән керсг кеһәд гердҗәнә. Өрүн сааман саалһҗ оркад һарсн үкрмүд, өвстә һазр энд бәәнә гиснәһәр, өмәрән шурҗңнад һарч йовна.

Өвк эцкин цагас нааран оньдин нүүҗ дассн хальмгуд зун уньта, зурһан термтә герән темәнә нурһнд хомнҗ ачад, өвсн-усна дурнд, өрүн серүнлә харһулад кесг-кесг нүүҗ йовцхала.

Зәрмдән бөөргүд... Бөөргүд, цувлад-цувлад бөөргүд. Ики тенд эрвлзәд, олн-олн бөөргүдиг кедн-кедн җирлһн җирлзнә. йовбйовб күцгдхш. Эн бөөргүдин дундаһур кемҗән уга ик, зам улан хаалһар хатрҗ йовсн мөртә кү үзҗ оркад, суңһгин модн деер суусн хар шовун нисҗ һарад, хойр җиврән делҗ цервв. Бөдүн күлгин ә соңссн бөөргин бөкн шар бозлг зурмн бөгдһлзәд нүкнүрн гүүв. Чу гисн дуунас чочад, хаалһин хаҗудк шарлҗнас һарсң цаһан сүүлтә богшурһа аду хараҗ йовх адуч кевтәһәр, һашун дууһар ишкрв.

Салькнд сәрвксн хар дерәкә бүшмүдин хормань сайг хар кер мөрнә сәәриг бүрксн, цеңкр көк утаг бүрҗңнүләд, мөңгн цокарта агч һанзан татсн, мөрнәннь амр тав җораһар Кичг йовҗ йовна. Түүнә өмнәс көндлң көк бор эоог өөдләд, шар-бор мөртә күн шүрүн хатрларнь зөрлцәд һарад ирв.

Удл уга хойр мөртә күн зерглҗ ирәд зогсад харһцхав.

,— Мендвта?

—Менд.

—Альдас альдаран?

—Гер таласн Цаһан Hyp тал.

—Юн кергтә?

—Дими.

—Танахн тал юн зәңг-зә бәәнә?

—Эн-тер гих соньн-сормн зәңг-зә уга. Шидрә нутгнн парвляд: талас нег орс күн ирәд манахнд колхоз гиһәд бүрдәв.

—Колхоз?

—Э, колхоз.

78

- Ай, тернь ода угатя, середняк улс бүрдәд, күч-көлсән негдүләд колхоз болад бәәх юмн чигн.

-Нә, тегәд юн болв?

—Манахна әңгәс нег 50 өрк «Угатьнрин чидл» гидг нертә кол-

Эн күүндәнә дару бор мөртә залу, Кичгәс нег амнд авх тәмк сурҗ авад, түүгән кевтнь амндан авчкад, көндрәд һарв.

«Колхоз гидгнь юн болхв?»—гиҗ Кичг өмәрән йовх дутман дәкн-дәкн ухалад, йовсн бийнь тер гих хәрү олҗ эс чадад бәәв.

Һал үдин дүңгә цагт һанцхн заңһта бор худгас мөрән услҗ мордад, салькн серҗңнсн, сүүдр эргм дүңгә цагт, маштг хар толһан деед өмн захд бәәсн хотна зүн өмн захин герт ирҗ Кичг буув. Җолаһан таг кеҗ сөөһәд, җора хар-кер мөрнәннь өмн хойр көлинь килһсн цулврар ораҗ тушв. Олң-татуран сулдхад эмәлән сәвҗ оркад, һанзһасн цоохр даальңта юм авад Кичг герәд орв. Орҗ ирәд, менд сурчкад, Кичг даальңта юман зүн бийд тәвҗ оркад, бийнь барун бийд делгсн ширдг деер һарад суув. Герин эзн дөч курсн наста, бальчхр шар күүкд күн Кичгин һанзинь авад нерҗ өгчкәд:

— Намҗал, арһс авад ир!— гиҗ дуудв.

Удл уга һазаһас, сәәхн хар күклнь сәәринь цоксн, шалдһр хо цаһан күүкн, бор цоохр бүшмүдиннь хормад арһс хормалсн орҗ ирв.

Һулмтын деед бийд бәәсн ширә деерк цөгцд дееҗ өргҗәтл, һартан сәрсн уутта хулд-хура бәрсн, һазаһас герин эзн залу орҗ ирәд, гиичәс менд сурад суув. Цә ууһад көтрснә хөөн:

— Эн хот бәәнә,— гиҗ цоохр кевст даальңта юм тәвб. Даальнгин амнас бултасн орс әркин шилин улан лацта толһа

үзҗ оркад, барун нүднь сохр, цоохр хар залу һанцхн зүн нүдәрн һалс гилгүләд ирсн кү хәләв. Эн хәләцәрн герин эзн та манад яһҗ ирдм болхв гиҗ алң болҗахинь һанцхн нүднд лавтрхаһар һарв. Герин эзнә санҗасн ухаг хәләцәрнь дүңнәд медсн Кнчг адһмта кевәр здвән күргв.

—Нарн, Нарн! Йөрәл тәвтн!— гив. Нарн әркиг цацад йөрәл тәвб.

—Нә, ирсн, ирүлсн уга цуһар ниидр сәәхн менд болый.

—Тиигтхә, йөрәл бүттхә!

Һазаһас орҗ ирсн өкгр урһцта Церн өвгн бас йөрәл тәвб. Тегәд хотын амн халад ирснлә харһулад гиич зөв учран келв.

— Нарн, нуух-нөөх керг уга, би танла садн-элгн болхар йовлав,— гиҗ Кичг келв.

79

— Гөм уга, гем уга. Эцкәс көвүн һарад гер авдг. Күүкн-күн болх зөвтә... Әлкв эн һанзд һал кеһәд өглч,— гиҗ Церн өвгн хаҗуһас келв. Нарва Цаһан Цернә һанзд һал кеҗ өгв.

—'Мана күүкн гидгтн ода чигн бичкн. һозасн нурһнв өндр болв чигн, наснднь юмн уга, бичкәхән юмн. Оданас әрк уух санан уга билә,— гиҗ Нарн Цаһанан хәлән бәәҗ келв. Нарнит тиигҗ. келхлә, Цаһан йир икәр байрлад суув.

—Тиим, ода болв чигн амн үгәр зөв авхла, цагинь күләх чигн угав. Нарн, тату-тартг күнт. Та нанла садн-элгн болхла, нанд күртәд бәәхт,—гиҗ Кичгиг келхлә,—фуф, улан үкрин һалзн туһлыг көөс цахрулад ивлүлчгкәд саахнь,—пиҗ Цаһан дотран санв.

—Тер үнн, тер үнн!— гиҗ саб гиһәд, бүтҗ одсн сурулан көкҗәсн саак Церн келв.

—Тер үнн, болв күүкнә ахнр-дүүнрнь бәәнә, наһцнр-зеенрнь бәәнә, теднлань харһад меднәв,— гиҗ Нарн келсит Кичг соңсҗ

оркад:

— Әлкв, Нарн, харһий,— гиҗ келәд бийнь босв. Нарн чигн босв. Хойр залу һарад герин барун өмн бяйд зөңдән күүңдв. Ирсн гиич морддг, орсн боран гиидг. Нарн хурдндан орсн дүңгә цагт Кичг мордв.

Сөөнь өрәл тавлад болен дүңгә цагт Кичг мөрнәннь шүрүн җораһар хотарн орҗ ирв.

Гертәс тосад һарч ирсн нөөрмү ялчдан цулвран хайҗ өгчкәд„ Кичг темтрҗ ишкәд герәдән орв.

Кичгин гергн шам шатаҗ оркад, Һалын көвәд бүсән тәәләд зогсҗ бәәсн Кичгәс:

—Менд ирвта? Йовсн кергтн күцвү?—гиҗ сурад, Кичг тал

өөрдв.

—Ирүв, күцвә... Ac, әрк кеҗ ас!— гив.

Кеҗ өгсн әрииг боон эогсҗ бәәһәд уучкад, Кичг дарунь opн деерән һарад кевтв. Кевтҗ орнснаннь ард Кичг өдрә харһсн бормөртә күүнлә -кесн күүндәһән санад, юн гидг юмн болхв тер гиҗ дотран ухалв. Энүнә учринь нанд Ховдг келҗ өгх... маңһдуртан түүнд одлһта гиҗ тоолад, уусн әркдән толһань диинрәд, удл уга дарунь сүркләд унтад одв.

Харңһу сө. Мөртә күн адһл уга йовад, таньдг гер тал һарад, селәнә деед захд бәәсн өндр цаһан шавр герин һаза ирәд буув. Герин һаза бәәсн бочкта тергнәс мөрән уйҗ оркад, тер күн герин терзиг ташмгиннь ишәр арһулхн цокҗ бәәтл, унҗ ирсн мөрнь селәнә мөрдин бара авад цуурдад инцхәв. Терз цокснас икнь инцхәсн мөрнә дуунас өсрәд серсн әәмгин першл Ховдг шатасн шам бәрәд, үүдн хоорнд ирәд:

— Кемб?— гиҗ сурснд:

80

.— Бив, Кичгв,— гив.

\— Дәрк, дәрк! Сөөнь өрәллә яһҗ йовнач?— гиҗ алң болад, Ховдг үүдән тәәләд, Кичгиг герәд орулв.

Щатат бәәсн шамар дүңнхлә, харңһу сөөһин гиич герин эзн хойр зөндән күүндв.

Хойрдгч бөлг

Һурвн зу һар җилд нүүҗ-яүүҗ йовад, генткн бүрдхләрн эндтенд хойр бәрсн шавр гермүд, аадм эк заяхас нааран хорһ бола хальмг гермүдлә семрү. Эн, Әмтә Булг, әәмгин цутхлң дунд бәәх хотн.

Әәмгин парвляна модн герин һаэа һурвн мөртә күн ирәд буув. Һурвулн герәд орцхав.

уга. Ардан кергтәвдн, адһҗ бәәнәвдн, шулултн,— болҗ орҗ ирсн һурвн күүнә негнь — Даак келв.

—Нә, партячейкин болн сельсоветин негдәд кеҗ бәәх хургт ирх зөвтә бюроһин болн сельсоветин член улс, дәкәд наартн гисн мана сельсоветин хойр колхозин ахлач улс цуһар ирчксн бәәнә. Хургиг эклҗ бәәнәв. Хургт күүндх төрм бидн нег тер. Эн төрии тускар нутгин һазрин парвляна представитель Чубд үг өгч бәәнәв,— гиҗ Адуч келв.

Эрән дунд наста, өндр нурһта, эццн шар чирәтә, таҗрха шар үстә Чуб үгән эклхәсн урд хурсн улсиг эргүләд хәләҗ оркад, хоолан ясв.

—Ода бидн колхоз делгрүлхин туст ик көдлмш кеҗ йовнавидн. Олн һазрмудар ,олн колхоз тогтсн бәәнә. Тана сельсовет хамгин ард үлдҗ йовна, тана сельсовет ода күртл зуг хойрхн бичкн товариществтә. Наадк һазрмудар колхоз-гигантс тогтсн бәәцхә-

нә,— гичкәд яһдгчн гисн бәәдлтәһәр Адучиг ширтәд хәләв.

—Үлдхн угавидн. Бидн чигн колхоз-гигант бүрдәхвидн!—ги- һәд Адуч шүрүлкв.

—Мана нутгин һазрин парвляна зураһар болхла, тана сельсоветд бәәсн хойр бичкн товариществит негдүләд, нег ик колхоз-ги- гант кехмн, тана сельсоветиг колхозин сельсовет кехмн,— гиҗ келәд, хавтхасн альчуран һарһҗ авад, халх деегәрн һооҗҗ йовсн келсән Чуб арчв.

—Тегәд танахн эн февраль сарин дотр яһад болв чигн делгү колхозта сельсовет болх йостат,— гиҗ Чуб докладан чиләв.

«Мууха адһмта гигант болҗана эн»,— гиҗ Цецн дотран санад:

81