Манҗин Нимгр. Уршгта улан Манҗ. Элст, 1987

һәр деегшән һарһад, вокзалд зогсҗ бәәсн машинист орулад суулһна. Цаг түдл уга хоңх нег цокна... Хойр цокна, һурвдҗ цокад, вагод чирдг ик хар машиг чишкүләд хәәкрүләд, машин вагодан чирәд, көндрәд һарна.

Пуф... пуф... гиһәд вагод чирдг машинәс ур һарад, көндрәд һархла, тах... тах... таш... таш... ду һарад вагод чиргднә.

Вагод дотр орад орксн көвүд уульдгнь ууляд, дуулдгнь дуулад, нир-цар болад, шуугад йовцхана. Хөөч-Манҗ, көвүд вагонд орад сууһад, машин көндрәд һархла, һарарн дайлад:—.Менд йовтн! Менд йовтн! — гиҗ келәд, нүднәсн һарсн нульмсиг хавтхасн киртә бор альчур һарһҗ арчад, уульна... Әәдрхнәс ардаран һарсн хар машиһәр чирүлсн хальмг көвүдиг хааран, юуни төлә, яахар оч йовхиг күн медхш.— Дәәнд салдст авч йовдг болх,— гихлә:

—Уга, хар көдлмш гидг юмнд авч йовна. Тиигҗ, мана толһачд закан, пирствәс ирсн билә,— гиҗ негнь келнә.

—Мал-гер, эм-үрн яахмб, кеехмб,— гисн толһата үгмүд күүнддгән уурад, машинд үүдәд, кевүд дуулцхана:

Гертәсн һарад йовхнь Герлтә шамнь шатна. Герлтә шамин герл таср.хла, Германя һазрин зах болна. Балһсна ардк вокзалд, Буута хазгар күргүлнә, Буута хазгар күргүлхнь, Бурхн Маньшрнь йевәлит. Әәдрхнәс һарад йовхнь. Әәлтә шамнь шатна, Әәлтә шамин герл тасрхла, Әәдрхнә һазрин зах болна. Җирн төгәтә машинь Җирҗңнәд гүуһәд йовна, Җирн-далн торһда көвүд Җирһл кеһәд йовцхана...

Иигәд дуулсн дууна әәһинь машинд, секәтә йовсн нег терзәрнь орсн намрин шүрүн хар салькн нег терзәрнь һарһад, Әәдрхнә ардк көдә һазрт әәһннь авад үлднә.

Көдлмшч чигн биш, салдс чигн биш көвүд йовад йовна...

22

КҮҮКДТ ХАРШ СЕВГ

— 14 асхн яһлач?

— Тегәд би авлу?

— Э-э, чи авлач!

(Баһ Цоохра гелнгин цүүгәнәс салһҗ бичлдҗ бәәх цен үг).

Хотна барун, өмн захд бәәсн хо цаһан гертә, хар улан хәр әрә давсн наста бер, толһаһан уһаҗ оркад, үсән самлад сууна.

Теглг нурһта, маштг хар залу герәд орҗ ирәд, һулмтын деед бийд босн зогсҗ бәәһәд, зөвәр ууртаһар келнә:

— Нә, шулулхнчнь ода!

—Мууха адһад уурлад бәәнәтә?

—Адһл уга бәәх билү? Деерчнь нарн һарад, үд болв. Зуна шар һаңд, ут өдрин дуусн хоосн цар шоодранд энлүләд уяд бәәх билчи?

—Одак цәәһән кезә чаннач?

—Ода чанад бәәхгов, юуһинь уурлад бәәнәт?

—Нә, нә, шулул.

—Одак күүкн яһсмб эн? Цаһан, Цаһан!

Төгрг хар нүдтә, теглг тиим нурһта, тевкләд хәәчлсн үстә хар улан күүкн дуудсн дуунд ирнә.

— Цаадк арһсан авад, һал зергләд. шулуһар нег баахн цә чан!

Күүкн дун угаһар иргд бәәсн арһснас һулмтын көвәд авч ирәд, зерглҗ оркад, серд гиҗ босад, зүн бийд бәәсн хар бәкрс авад нерәд, ус кеҗ оркад, берәс сурна:

—Цәәтн альд бәәнә?

—Цә барана үүдн захан авдрд бәәнә. Авдрин оньсна түлкүр тер көл богцин дор бәәнә, шулуһар авад утлыч!

Бийнь дасмһа хурдар үкс босад, түлкүр авад, барана үүдн захан хуучн модн авдрас тулмта өрәл цә негн гитл утлад тәвснә дару, удл уга хәәстә цә буслна.

— Тергән ясҗ авнав,— гиҗ келәд, герин эзн һарч одсна ард, хар улан бер адһл уга босад, тәвц деер бәәсн шар ааһта үс авад, цәәһән һал деернь тослад, үстәһинь көөрүләд һарһна.

Зандн болсн өткн улан цәәг шүүҗ оркад, тослҗ бәәтл герин эзн орҗ ирәд һалыннь деед бийд гәмләд сууҗ оркад:

— Күүкн, тер дееҗ ав,— гив.

Күүкн дун угаһар босад, баран орн хойрин заагас жодвин дор, термин толһаһас өлгәтә бәәсн деежин цөгциг ик ширәтәһинь авад, һалын деед бийд тәвнә.

23

Герин эзн залу күүкд күн хойр, «Аюш» бурхндан дееҗ бәрәд, цәәһән адһн-шидгн ууһад, һарч ирәд, тергән цардан зүүҗ авад, һарад йовна.

Мөчн cap. Зуна өдр. Һал мергн үд. Халун цонад бәәнә. Улан һалзн һунн цар, элстә хаалһар уданар көлән тач авад, үрвәд ишкәд йовна. Хаалһин үүрмг, алтн өңгтә шар элсн төгә дахад бурҗгнна. Бер тергн деер духуцад үргләд йовна.

— Хач, цооб! — гиһәд залу царан цокад, тууһад йовна. йовҗ йовад дуулна, дуулҗ йовад ишкрн дуулна, ишкрн дуулҗ йовад

цар үрвәд йовад йовна.

—Хурл ода холый?

—Хол биш. Тер толha үзҗ бәәнчи?

—Бәәнә.

—Тер толһан деед бийднь хурл бәәнә. Толһа деер һархла, түрүләд хурлын ардк хотн, дәкәд хотна өмнк хулсн-зегсн үзгдх, дәкәд хурл үзгдх. Хурл хотхрт бәәнә.

Залу шкрәд царан цокад тууна. Асхнь серүн өөрдҗ йовсар царин кәл нег бичк эрҗгннә.

Өвсн эс һарсн, элсн улан болсн толһа деер һарад ирхлә, залуһин келсн хотн, дәкәд хотна өмнк һолын эрг деерәһәр урһсн көк хулсн-зегсн, дәкәд хурл үзгдцхәнә.

Нарн хурдндан орсн дүңгә цагт һалзн царта тергн хурлын деед өмн захаснь, зөв эргәд эмч гелңгин өргән барун һазань ирәд бууна...

Арчҗ орксн улан альм мет, монцхр хар улан халхта, хәрү сөрәтә болсн монтхр хамрта, зузан улан урлта, бийнь җимгр амта, хөн шар нүдтә, баахн хар, күмсгинь дахсн ут хар сурмсгта, ут хар сурмсгиннь дор ик алг нүдтә бер, залуһан дахад, эмчиниг эргәд орҗ ирәд, залутаһан хоюрн мөргн чөклчкәд сууна...

Өндр модн орна деер улан цоохр сиитцәр кеҗ орксн көшг дотрас зузан хар эмч, күн ирсиг медҗ оркад, һарад ирнә.

—Эмч гелңгин зергәс, хурл-хуврг уга һурвн эрднин шаҗн шалтг-бултг уга ннидр амулң менд бәәдг бинт?

—Бәәнә. Танахн чигн ниидр менд?

—Менд.

—Хей, тер һанз авад, нанд тәмк нерҗ өгн, тер ирсн улст тәмк

өг!

Өндр модн орндгин көл түшҗ зогсҗасн эццн хар манҗ үкс уралан йовад гелңгин, орна дерин өмн, ширә деер бәәсн агчар кеһәд мөңгләд орксн, ик шар һанзд, тәмк нерәд, һал кеһәд эмч гелңд өгәд, түүнәннь хөөн ирсн улст тәмк өгнә.

—Нә, юунд йоввт?

—Би, эмч гелң танд гериннъ күүһән үзүлс гиҗ йовлав.

24

Зузан хар, тарһн күн эс медмҗәр мусг гиҗ инәхлә, йир эвго...

—Эн юн болв?

—Юн болв гихв? Гериннь күүһән арвн долатаднь авлав, түүнәс нааран диг долан җил болҗ бәәнә, долан җилин эргцд уульх үр үзәд угавдн, кендмдн гем бәәхнь медгдхш.

—Җигтә юмб?! Кендтн гем бәәдг болхв? Тегәд яһс гиләт?

—Тегәд танд үзүләд, негинь олҗ авс гиләв, гүрм чигн келгх санатав. Та ю гинт, тана келсиг кес гиһәд, танд бийсән үзүлс,— тиҗ йовлавдн.

—Сән, сән, чамд, залу күүнд юн гем бәәхв? Бәәхлә, күүкд күүндчнь нег бәәх.

—Тиим чигн биз. Ода ямаран юмн гиҗ медхв...

Цәәд одсн манҗ цәәһән авад ирнә.

—Цә авч ирвчи?

—Э.

—Нә, кеҗ өг!

Манҗ ааһс авад, ирсн улст цә кеһәд өгнә.

Теднь неҗәһәд ууһад зогссна хөән эмч гелң келнә:

— Нә, гер дотрк улс һарч йовтн, би берин хууч хәләнәв.

Гертк үлү улс гиснь: залу манҗ хойр. Тедн гертәс һарна. Эмч телң орн деерәсн босҗ ирәд, орнаннь өмн суучкад, бериг дуудад өмнән суулһна.

—Бер нурһн-турунчнь өвдхший?

—Уга.

—Алькв, аман аңһалч!

Аман аңһасн бериг бийдән еөрдхлә, хәләхәр седәд берлә харһлдхларн, эмч гелң заратрад одна...

— Амндчнь юмн уга. Альков судцан бәрүлич!

Бер барун һариннь судцан бәрүлнә. Эмч берин судц бәрҗ үзҗ бәәһәд келнә:

— Бер чамд гем уга, болв гемәс талдан нег ик гүрмтә юмн бәәнә.

— Эмч, дэрк, тертн юмби?!

— Юуһинь ода келж болшго. Аяртан бүрүл тасрхла, һанцхарн ир, тегәд хәләһәд келҗ өгсв.

— Һазак улс орцхатн!

Залу орҗ ирәд суучкад, эмч гелңгәс юн болсинь сурснд, эмч телң кеннә:

—Йир гем-:овлң бәәнә гих юмн төрүц медгдхш, болв нег баахн юмн, гем биш, талдан юмн бәәнә гиҗ медҗ бәәнәв. Түүгинь бәәҗәһәд бас нег хәләх юмн. Хәләхләрн һанцарһинь эҗго һазрт харңһуһар хәләхлә, сән болх.

—Ода тиим болхла, түүгин, танд бидн уха заахм биш. Эмнл-

лһн — кергтә кех юмн болсн хөөн кеһәдл бәәх болҗ бәәхговт,—

25

гиҗ Һазаһан инәмскләд, дотран уурлад, залу келнә.

— Үүнд эргәд, эс гиҗ бор герт бәәҗәтхә.

—' Бәәҗәхлә, бәәҗәтхә,— гиҗ келәд, залу түңшәд, кииһән давхцулҗ авад, ууртан бүтәд нам күүкд күүндән үг келл уга һарч йовна.

Залуг һарч йовтл, гергнь сурна:

—Тер царан эс архлнт?

—Архлхла, архлад чигн оркхгов,— гиҗ хәрү өгәд, залу һарч одна. Бер эмч хойр өргәд үлдв...

һарч одсн залу ю санҗ йовна?..

Сууҗ бәәсн парна толяна көл, шарлад уняртад, шарлҗн деер бууҗ бәәһәд, нарн сууҗ одхла, уурна.

Нарн сууһад, бүрүл тасрсиг эмч гелң сәәнәр лавлад медҗ оркад, бериг хәләһэд мусг-мусг инәһәд келнә:

— Кукн, хооран һарад ардк зегснә ,өөр одад намаг күләҗ бә. Би, нааһасчнь эм авад одсв.

Эмч-гелңгин үг соңсад, өргән һаза һарч оркад хооран йовдв, залудан оддв гиҗ хойр уха ухалҗ бәәһәд, теңгр болсн эмч-гелң- гин келсн үг соңсл уга яһҗ бәәхв гиҗ дотран санад, нам ю-күү- һән ухалл уга хурлын ард бәәсн зегс хәләһәд, һарад йовна...

Бериг хооран һарч одсинь туурһин хорма секәд үзҗ оркад, эмч-гелң одал болвш гиҗ санад бөгдр-бөгдр ишкәд, энд-тендән хәләһәд, берин ардас бултңһуһар һарад йовна.

Хурлын ард бәәсн зегстә-хулста хотхр хәләһәд бер йовад йовсна бараһар эмч-гелң дахн йовад йовна...

Зегснә әмн бийд бәәсн кец деер ирәд, бер тогтнад, ардан күлглзәд хәләхләрн, ик хар эмчиг ардасн аашснг үзнә. Удл уга гелң бериг күцәд ирнә.

Кец деер күцҗ ирәд, эмч-гелң берд:

— Цаарандчнь хотхрад орх юмн,— гиҗ келәд, бериг түлкәд, хотхрад авад орна. Хотхрт орҗ ирәд, хальгад чичрҗ бәәсән берд медүлш угаһар, тогтн тусад:

— Бер, чини махмудт, сәәр талчнь күүкдт харш севг бәәнә, түүгичнь уурулх юмн, өлкән тәәл, кукн,— гиҗ келәд, эмч-гелң шүлсән хулд-хулд зальгад бәәв...

Бериг ичн эмәһәд одн гисн бәәдл һарһад бәәхләнь эмч-гелн, эврән энд-тендкинь ясад, элдв бахта кевәр ундан хаңһав. Экн сансн санаһан күцәҗ оркад, эмч-гелң суняһад боссиг, зуг эҗго зрм цаһан көдән хотхрар дүүрәд, зергләд урһсн хулсд медв...

26

ҺУРВН ҮКЛ

Дорагшан деггшән хойр хәләсн, ут нәрхн бор го унад бүүрлсн хотна деед ар зах талнь ик хар rep бәәнә. Герин бүрәсн серкнн семҗнәс сегркә. Арһмҗ уган учрар эс дарулгсн, әмд бийнь әрә торҗ бәәсн, бүрәсн салькнд делсәд шуурхань улм икдҗ бәәнә.

Ирвгчин, орс герин терз болсн, ик-ик шуурхаһар, хү салькн нег бийәснь орад, гер дотркиг бутхачҗ оркад, нег бийәрнь һарч одна. Гертәс салькн һарч одсн ард, герин дотрк үүлн көк үмсн, өткн шар элсн хойр хоорндан хутхлдад, кевтсн һазрасн бослдад, хаһад үргәҗ орксн шовуд кевтәһәр нислдәд бәәнә.

Герт бәәсн салькн һарч одсна дарунь гишң, дәкәд шин салькн иргин хаһрхаһар герт орҗ ирәд, гер дотр нисҗ бәэсн элсн-үмснә дор эргәд биилнә.

Эргәд нисҗ бәәсн элсн-үмсн, биилҗ бәәсн салькн дотр гемтәд эдгсн күүнә бәәдлтә эццн шар чирәтә күүкд күн, өмнән авдр тәвсн, доран хурмш делгсн, деерән хуучн девл көдрсн зовад йовһн сууна. Күүкд күүнә эццн шар чирәнь, алхдад эвкҗ орксн һуйр кевтәһәр хурняслад, уутьхн хойр хар нүднь ус гүүһәд, өңг угаһар хәләһәд бәәнә. Элкән мошклсиг күүкд күн нүдән аняд, араһан зууһад медүлв.

— Я, ях,— гилһнләнь хамдан, гергнә чирәнь үмсн болад көкрәд, нүдн арвн-херн болад одв.

Күүкд күүнә өөр баран болҗ бәәсн бер, цаһан төр бәргдхиг медҗ оркад, гүүҗ һарад, буурл үстә, җир күрсн дүңгә эмг дахулад, орҗ ирәд күүкдин ду соңсв.

— Ю, көөрк, һарч оч,— гиҗ келәд, эмгн үкс гиһәд күүкд күн дорас оошк махмудта күүк сарвлзулад тач авч ирәд, берәр утх авхулад, киисинь керчәд, киртә бор кенчрт бичкн хурмш болсн том делгәд, ор кеһәд, девлин тасрхаһар дер кеһәд кевтүлв.

Төрсн күүкд күн дун-шун угаһар овад кевтнә.

Эмгнд һар-кел болҗ бәәсн бер һал түлв. Саак салькн саак кевтән, өршәңгү угаһар гер дотр эргәд бииләд, намрин сарин киитн хар салькн җиңнәд, экәр орад, экнд хах-ташад, бөдүн күүнә бийинь даарулад бәәнә.

Шин һарсн күн иргд ә уга кевтнә.

— Heг уух юм өгтн,— гиҗ күүкд күн сурснд эмгн берәр, нег бичкн цә чанулад, күүкд күүнд өгв.

Цә ууһад хуурсна дару шин күн әрә ду һарад уульв. Уульсн шин күүг, экднь авч өгч оркад, эмгн һарч одсна ард, күүкд күн, берәр гермүдт йовсн дү көвүһән дуудулв...

Кир-хур, киитн салькн, харңһуһин болн уган учр хамг нииләд кедгән кев. Төрсн күүкд күн гемтв.

27

Гемтә эгчиннь усиг, эмч гелңд үзүлхәр шилтә ус ишкә өөмснә түрәд дүрҗ авад, дална цаһан мөңг хавтхлҗ авад, күүкд күүнә

бәрәд Саңһҗ хәрҗ ирв.

Герәдән ирәд Саңһҗ эгчдән: «Бөдүн хөөнә махар шүүс өгтн, дәкәд эн эм нег ааһ шөләр дарулад аршалултн, кииркҗ бәәнә гиҗ келв»,— гисиг соңсад, күүкд күн зуг саналдв...

Герин эзн Бадм намрин соргт — ялчд. Герт эдлдг һурвн деншг мөңгн уга. Әрә-керә гиҗ, өлсн бәәҗ хулдҗ авсн һунҗнас оңдан хар турута мал уга. «Эхмч гелң шөл уутха гисн, ода яһдв?» — гиҗ санҗ суусн күүкд күн, Саңһҗд: «Тер һунҗар хө хә»,— гиҗ келв.

Саңһҗ әәлднь багтҗ бәәсн байн Карагад одад, һунҗ өгх бо-

дән шүүс кев. Халурхад ундасҗ бәәсн гемтә күн, нег бичкн шөләр хоолан норһҗ оркад, зовдгнь тогтнад, амр тусн кевтв. Ууснас үлдсн шөлинь Саңһҗ, шар ааһд кеһәд иргд оркв.

Зовҗ бәәһәд, амраһа« авад кевтсн күүкд күн, кевтсн кевтән, цаг мөңкинд «амрх» зөвтә бәәҗ. Харңһу хар эмчин заавр туслхасн, тушаһан хальдах талан диилв.

Асхн кеһәд орксн будан болсн өткн шөлн иргд тәвсн кевтән, киртә цаһан цааснд орасн эм хойр, күүкнд кергтә биш... Түүг дәкҗ халулҗ уух эзнь һазртан болв.

..Дөкх зөвтә көкән күтц эс көксн шин күн чигн, асрул уга болад, зовлңта һазр деер бәәш уга болад, зөвән күргҗ бәәх бәәдлтәһәр, теврҗ бәәсн наһцхиннь чирә эргүлҗ хәләһәд, нүдән дәкҗ секш угаһар аньв...

...Ик хар гер көндәрәд, саак кевтән салькнд шавшад бәәв. Һурвн үкл болсиг, герән көндәрҗ одсиг, намрин соргас хәрҗ

ирәд, Бадм медҗ оркад, утар татад шуукрад, эҗго герин үүднд

цасиг, маштг хар герт орж, ирәд, герин үүднә өөр зогсад, бий деерән саҗв.

— Не, менд?

Иим ора герин эзн хар цалм мет савһр хар сахлта, дахсн нигт

28

дөрвн чиктә цаһан хурсх махлаһаснь харлад йилһрсн эгц хар үстә, дуг гисн наста, зөвин дунд цогцта, эццн, шордһр хар залу, һалын деед бийд суусн ормасн дерд босад, үүднд махлаһан саҗад, зогсҗ бәәсн Манҗин өрмг тәәләд, тер өрмгән термд өлгҗ оркад, Манҗиг шатаһад, номһрсн улан һалын заль татад, түүнә уурт тулһин деед ар шиирин өөр делтрин чиңгә хар ишкә делгәд, түн деерән суулһна.

Сууһад, зөвәр көлчәсн Манҗас:

— Танахн бий яһҗ бәәнә, шуурһн ямаран?— гиҗ герин эзн сур-

на.

— Йир му бәәнә бидн, өвснәс нег умш чигн уга. Шуурһн нер уга, мел өдр сө уга шуурад 13 хонснь эн, ода эн, ода чигн шуура бәәнә. Цасн мөрнә гесцә. Мал мел гертәс һархш,— гиҗ Манҗ хәрү өгнә.

Һалын көвәд, өмсәд уга чиндһн цаһа« өөмснә өскәд, хөөнә цәвәр халас тәвҗ суусн, дөч хол һарсн, олн зовлң үзснәс көлтә, буурл орсн бәәдлтә, шалдрң цәвдр үстә, чирәннь хурнясн һурв хуһслсн бийнь, маш сәәхн дүңгһр дару хар күмсг дораснь, гилв-гилв гиһәд, шаазһа мет алг хойр дүүрң нүднь, зовсн бәәдлтәһәр хәләҗ бәәсн күүкд күүнд:

— Хей, шулун көндрәд цәәһән чанхнчнь ода,— гиҗ келҗ оркад, герин эзн Санҗ Манҗас сурна:

—Өвсн уга бол, гертәс бичә һарһ, сән дулан хаша уга бол, тиигәд малтн яһҗ амрад бәәнә?

—Малд амрл уга. Мал харһнҗ бәәнә. Үкрмүд өргүлҗ бәәнә, нам түрүнь үкҗ бәәнә. Хәд йирин үкәд бәәнә. Мөрд келкәтә нәәмн чимгн.

Манҗин келсн үгиг соңсад, Санҗ мал икәр зутҗ бәәснд һундл

төрнә.

Өдрәр шуурч бәәсн шуурһн, асхар салькн согссна хөөн шуурдган уурснд, һазр бүтәһәд буусн цаһан цасн амулң кевтнә.

Намрар бүркҗ орксн байна деер дор уга, цаһан гер мет, цасн

Санҗин малмуд. Хаша дотр овалҗ орксн, хәәлсн шар тосн мет, керсңд орсн темәд, негнь-негнләһән харһсарн аца кеһәд, хәркллдәд бәәнә. Сиичг тәвҗ өгәд герин бүсәс уйҗ орксн хойр мөрнә ногтсин шарҗңнсн ә герт сәәхн соңсгдна.

У хаша дотр өвс цацад өгч орксн үкрмүд, негнь-негән көндәснәс көлтә хаша дотр унсн, хурһн цас ишкәд йовхла, шухр-шухр гиһәд ә һарснь бас соңсгдна.

— Йоста аюл болх бәәдлтә. Эн кевтән иигәд зуд болад бәәх-

—Мана үкрмүдәс негл һунн цар үлдв.

—Мууха юмб? Герәр дүүрң бодң әдл залус бәәһә бәәҗ, геснәннь теҗәл кеҗ бәәсн дөрвн-тавн үкрмүдәсн хәләһә бәәҗ хоосн үлддв?

—Бодң әдл болв чигн өргүләд үкҗ бәәх үкрмүдт әм залһхм биш яахв?

—Яахнтн би танд эс келлүв?.. Нохас көөһәд, герән эргәд бәл уга, тер өвснәс һурвулн одад, хадад, овалад хайҗ орктн гилүс! Сәәхн һурвн залу өвснә хадлһнла зо кецхәвт. Һурвулн нииләд зуна серүңд һурвн зун боодг хулс хадҗ авсн бийстн ик юмн болад бәәсн болхгов. Хәәрн танд өгсн чидл! Нә, эн үвл ю кецхәвт? Heг тавн зун боодг хулс хадж, авад, тер тавн үкртән күүнд кергтә нег хаша кеһәд авсн болхнтн?

— Тегәд маниг яһсн уга гинәт?

— Вай, вай! Одак келәд бәәсн үг үүнә чикнә һазаһар оч. Танла әдл һурвн бодң кенәв гисн хөөн ю эс кехв, зуг залхут! Кгм,—

Санҗ гериннь күүнә ор ясх һазрас нүүхләд нигҗ һарад, һалын деед ар тал, тулһин шиирд, Манҗин өөр йохаһад кевтнә.

лх юмн. Та йостаһар бәәнәт...

Йоста күүнәһәр бәәдг күн, хәәмнь минь, ода уга. Йоста күн гидгчнь.

—Йоста күн! Чамла әдл биш!

—Йирин күүнд ухан орад уга, ода чигн орад уга.

—Ухатань тат!

—Бн чини бишв. Ухата күн уга. Ухан уга деерән залхут. Зал-

бәәҗ өвс хадҗ авл уга, һартан бәәсн дөрвн-тавн үкрән хойрхн долан хонгин шуурһнас асрҗ авч эс чадад бәәвлт.

Үг утар күүндснд, холас йовһар йовад ирсн Манҗ цуцрад, унтхар орндан орад кевтнә.

Санҗ бас кевтнә. Герин улс цуһар унтцхана. Һаза кевтсн малмуд чигн унтад кевтцхәнә. Йиртмҗ унтад кевтнә, унтсн, кевтсн йиртмҗин амр-а!ңхун нөөринь уульсн чонын дун эвднә.

30

Мең уга өлн йовсн чон Манҗин асхна йовҗ ирсн мөр деер ирәд:—Үнгәр нег мең болм дүңгә күмсн йовад очлм гиҗ санад, һундл төрәд уульсн дуунас Санҗин хар ноха серәд, хотан эргәд хуцна. Хуцсн нохан болн уульсн чонын дуунас үкрмүд серәд мөөрлднә. Эн әәг зуг мандлҗ бәәсн cap соңсхас биш, нань киитә, нам [герт унтҗ кевтсн улс чигн, Санҗин бийнь соңсл уга, унтҗ кевтнә.

Унтҗ кевтсн Манҗд зүүдн орна.

«Зуна түрүн cap чилҗ бәәсн болна, өвснә хадлһн долан-нәәмн хонгас болх юмн гиҗ бәәтл, Манҗин бәәсн хотнд әәмгин исполкомин ахлач ирәд хург кенә.

Хургт әәмгин исполкомин ахлач келнә: «Җил болһн зуд болад бәәх чигн гиҗ, зуд болш уга гиҗ күн келҗ чадш уга. Зуд болад бәәснәс цааран бийсән хоорндан демнх арһ эс хәәхлә, заяни угатя улс зудла харһхларн тарҗ одн гиҗ бәәнәвдн.

Түүгинь медә бәәҗ мел арһ бедрл уга бәәһәд бәәҗ болш уга. Эн тоотыг эргүләд тоолад, әәмгин исполком олна чидләр өвс овалхла, сән болх, тер олна чидләр овалсн өвсиг зуд эс болад,

җиләс җилд тер олна өвсн у һарад йовх гиҗ санҗ бәәнә.

Залус, яһий? Хәләһә бәәҗ хоосн үлдәд, угарад бәәй аль олна чидл негдхәд, өвс овалад, тер өвсәрн малан асрад зуд уга һарий?» «Олна чидләр у һарх өвс овалхмн. Тер чик>,— гиһәд шуугад,

хәәкрҗ йовсн олн улс дунд Манҗ бас хәәкрнә...

Генткн Манҗ зогсҗ бәәсн улс дунд бәәсн әәмгин ахлачд өөрдәд ирхләнь, тернь:—Нә, Манҗ, ода теңгрин аюлыг цокх бидн. «һаха җилин шуурһн һанцичнь медүлх уга»,— гиһәд даларнь цокхла, серәд бәәнә».

— А-а оньснаннь түлкүр үүнд бәәҗ,— гнҗ санад, Манҗ дәкн унтна.

ШАР ЯМАНА АРСН

Уһаһад арчҗ оркснла әдл җилмһр сәәхн сө.

Чилң цаһан теңгрт цудхҗ орксн мет, цаһан cap цаглш уга ик холас цәң-цәң гнһәд, цаһан цасн бүркҗ орксн һазр хәләҗ бәәнә.

Төмр хуһрм киитн. Цааран-нааран йовсн үкрин көлд ишкгдсн цасн шухтнна.

Ик цаһан һазр деер йилһрәд һарсн баран — Очра хотн. Әмтн унтад нег нөөрән авсн цаг. Киитнд тесҗ кевтҗ эс чадад иигәрәнтиигәрән йовсн үкрмүдин әс соңсад, нег ноха кевтрдән кевтн кевтҗ, хая-хая боң-боң хуцад бәәнә.

Нань йир ә уга. Ә уга унтҗ кевтсн хотна дорд ар бийдк җолмин эркнә хаһрхаһар генткн һал пард гиһәд шатчкад, цааранднь Шатад, герл һарад бәәв.

Араһан зун йовҗ босад, иргд бәәсн хулс цуглулҗ түләд, герл 31

кеҗ бәәсн бер, орн деер хәгдг цаһан үчәр хучҗ кевтсн залуһан хойр-һурв дуудҗ оркад, цань арһ уга болад, элкән атхад, тулһин шиир түшҗ босад, ууһн күүкнәннь өөр одад кевтв.

Орн деер кевтсн залу, һалд түлҗ орксн хуһлцан хулсн шатад, чилхдән өөрдәд, урң-урң гиһәд шатҗ бәәсиг үзәд, үкс босад, нег хуһлцан хулс хуһлад түлҗ оркад: «Яһвч?» — гиҗ сурснднь.

— Элкм мошклҗ бәәнә. Шулуһар аакин баавиг дуудтн,— гиҗ гергән келсиг соңсад, ик xap һосиг хөнлдңгәр өмсж, оркад, шуд һарад йовҗ одв. Эцкиннь өврт кевтсн һунта көвүн, эцкән өврәсн һарч одсиг медәд уульв.

Уульҗ бәәсн көвүһән бийәдән дуудв. Элкнәннь өвддгнь улм икдв. Зөвәр зовад оркснаннь хөөн, бер гиигрв. Шин күн уульв.

Тер хоорнд залунь аакин баавиг дахулад авад ирв..

Орҗ ирсн залу орн деерән уульҗ кевтсн көвүһән, хәглг цаһан үчдән ораҗ авад теврв.

Бийнь даарад, дер доран тәвсн көвңтә күлтән татҗ авад көдрв. Аакин баав нүцкн улан күүнә киисинь керчҗ оркч" байрлсн

дууһар:

—Көвүн! Көвүн! — гиҗ келәд, дарунь:

—Көвү орах кенчр бәәнү? — гиҗ сурв. Гәвүһән тетрәд суусн

залу:

—Медхшив, уга болх,— гив.

—Цаатн иргд шар ямана арсн бәәнә, түүг авад сргн.— гиҗ ааиин баавд бер келв.

—Босад, тер арсинь хәәһич,— гиҗ залуд келж, оркад, аакин баав көвүг бумаза хувцнаннь барун хормаһан хойр-һурв саҗад, хормадан ораҗ авад теврв.

Көлән татсн бер зовад, урң-урң гисн һалын көвәд, хорн киитн1 хойр мөсн хувцан көдрәд, чимк хурмш деер бөгдиһә : көвтв.

Иргд кевтсн шар ямана арсиг олад, һальш кәвә чәһәд халулҗ оркад, аакин баавд өгв. Аакин баав хормдк көвүһән. халулсн шар ямана аренд ораж, оркад, экиннь өмн бийд; эцкиннь көдрҗ бәәсн күлтиг авад, нег үзүринь дорнь делгәд, нег үзүрәрнь деерәснь хучад, кевтүлҗ оркад:

— Көвү орах юм авч ирлһтә.,— гиһәд, герәдән һарч одв. Уутьхн хар нүдәрн, ааһин чинән шуурха хар җолман хәләҗ

бәәһәд, зергләд кевтсн эк көвүн хойран, өвр деерән бәәсн көвүһән эргүләд хәләж, оркад, залу, угатян зовлң хату гисн өңг һарад, дун угаһар өөрән бәәсн хулс, бәәснь эн гисн кевтәһәр, хуһлад түлә;,

суув.

Удл уга аакин баав уһаһад уга киилгән авч ирәд, һалд халулад, көвүг ораҗ оркад, деерәснь арсарнь ташр ораһад хәрү кевтүлв. Көвүн, көөрк, цагнь тиим гисн бәәдл һарһад, дун угаһар кев-

тнә...

32

Көвүнә киисн цөглрснә хөөн, эк болсн аакин баав һаран

уһаҗ бәәһәд, көвүнд Эрдни гиҗ нер өгәд, бәрнә кех өрәл арчм цаһан эд өгв.

Тер үвлин дуусн Эрдниг, аакин баавин өгсн киилгәр, һазаһаснь шар ямана арсар өлгәдәд бәәв...

Цагтан шар ямана арсн чигн тусан күргхм болҗана.

ҮҮМӘТӘ ЦАГ

Арвн йисдгч җилин зун. Доргшан деегшән хойр хәләсн ут, алтн болсн үурмг умшта элстә, улана деер сүүд, дөч шаху өрк батлрад буула бидн.

Гермүдәс тустан деегшән, деегшэн хооран, тустан өмәрчләд һархла, малын ндг му биш. Малын идг хәәһәд бәәх, гер деер, дала мал чигн уга билә. Ик малта улсин малмуднь нурһлад хен мөрн хойр хош йовла, зуг дөчәд-тәвәд хөөтә, тавн-зурһан эзн ул:син, цөн хөн ниилэд нег хотн хөн болен, һурвн зу әрә күрм, хөн гер деер бәәлә.

Адута улс хотн бийднь цен билә. Негл, һурвн-дөрвн эзнд нииләд, зурһан зу шаху мөрн бәәсн, тер улс адуһан хош һарһҗ орк-

Йириндән, хотна баячуд, малан, дәәнә көләс зулһад, хаалһин киизң бәрҗ хош һарцхадг билә.

Typ йовдг үкр, темән, хойр зүсн малта улс мана хотнд уга билә. Typ йовдг үкр, темән уга болдг учр бас талдан бәәнә: арвн нәәмдгч җилин зунар, мана бәәсн зргмд үкр малд маальг гем ирәд, тер эргмин улсин үкр икәр дор орҗ одла, тер учрар тур йовдг үкртә улс мана хотнд уга билә. Тер мет, бас, арвн нәәмдгч жилин үвләр мана нутгас, тер дотр мана әәмгә болн шишлн. мана хотнас кесг темәд Улан Цергт авла, тер учрар, тур йовдг темәтә улс чигн уга билә. Бәәсн нег цен най-йир ш<аху темәд гер деер бәәлә.

Гер деер көвүд, залусин унж, бәәсн цен мөрд цуглрад ирхләрн, дөч-тәв шаху эмәлин мөрд билә.

Эн цөн мал, эмәлин мөрд, цөн темәд, саалин укрмүд, туһлбүрүс, дәкәд цөн хөн, герин дорд бийдк уланд бәәсн худгас усан

болхларн, (дала кевс ачад бәәхлә, мөрн дааш угалм), чеченмүд, тер сәәхн үстә кевсмүдиг, шин улан һалзн бийинь керчәд, җавугинәһәр эмәлән бүркдг билә.

Her асхн нәәртә юмн болв. Зуна тааван дүңгә шар нарн дүңгә һәд сууҗ йовла, Би гертән, нег баахн мах чансн, тер махан буслһад, төмр ковшгар дарлад, махан болсн угаһинь медхәр, шөлинь амсҗ үзәд санамр суулав.

Генткн хоша бәәсн герин күүкд күн үкн хурдарн гүүҗ ирәд, үүднд толһаһан әрә орулад:

— Шев, ца дала мөртә күн орад күрч ирв!—гиҗ келҗ оркад, торл уга давад гүүһәд һарч одв. Дарҗңнад буслҗасн махан, һалын көвәд һарһад бүркәслҗ оркад, үкс гүүһәд гертәс һарад ирвв. һаза һарн гихнь, хотна улс нир-цар. Зәрмнь берәд, күүкд һолта улс, гүүлдәд бултҗ йовцхаҗ, күүкд уульлдад йовцхана, залус хотна нег зах тал хурцхаҗ, зәрмснь һарад зулхар мөр тохад белн болцхаҗ оркҗ, би шуд гүүһәд залуст күрч йовад:

одв. Ода кец өөдләд һарч ирх, хәләтн, минь тер кецин цаад бийәрг минь 'ода орла,— гиҗ маштг хар залу келәд, сүүрлҗ бәәсн нарна көл дораһур үзгдсн шовһр кец тал һариннь ахрхн хар хумха хурһарн заав.

Алдл уга, бүлтәһәд хәләһә бәәтл, кец өөдләд, мана хотна темәд һарад ирв.

— А-а, энтн, церг биш, темәд сәнҗ болҗанав.

Намат күн иткҗ бәәхш. Сүүрлҗ бәәсн нарна герл номһрҗ одсар, негдвәр, нариг үүлн бүркҗ орксн, хойрдвар, оратад ирсн цаг болад, архасн баран юн чигн темдгән өгч бәәхш. Болв темә-

хойр көвүн Әәдрхнәс ирәд, советин йос делгрүлхәр исполком тогтаҗ оркад йовҗ одцхала. Көвүд йовсна ард бүрдәсн исполкомнь, советин йосна учр-утхинь сәәнәр эс меддг учрар, күүнд кергтә көдлмш күцәҗ бәәсн уга, тер хоорнд цаһачуд орҗ аашна гих зәңг һарв, тиим зәңг соңссн исполком, нам орх һазран олл уга бәәв.

«Түмнә Герой нойн дала болсн цергтә аашдг чигн»,— болад зәңг падрв. Тернь бас үнн сәнҗ. Нойна бийнь, шишлң манахнар ирсн уга, би нойиг үзсн угав. Нойн мана деед бийәр, хооран давад йовҗ одсн зәңг һарв. Манахна хотна көвүдиг тер нойна закаһар хазг авб.

Делгү цаһана йосн болв, әәмгүдт атаман тәвәд; нутгар станц кеһәд, нойн нойнаннь йос-йосдан тогтав. Нойна церг гиһәд дегәһәс алдрсн, һахуляс мелтрсн бәәдлтә ик-ик чеченмүд, тавадарарвадар ирәд, тонад-тонад, чидл күрмгәр авад, йовад бәәв.

Сәәхн чигн өрүн билә. Би худгас уух ус ачхар, манад нег кезә чвгн хойр бөкнь һозһрар бәәдг, наставр тиим, сәәхн шаргч иңгн билә. Иңгән зүүҗ авад, худгаи орад, заянь ус ачдг кевтән һарад йовв. Худг деер күрч ирәд, хөрн суулһ ордг бочкд, һанцарн шатас заңһар ус кеҗ автлм, өрүн үдән дүңгә цаг болв. Бочкдан усан кеҗ авч оркад, темәһән услҗ бәәтлм, генткн нег дөч һар мөрд худгар цувад, гүүлдәд орад ирхләнь, алң болад, хаҗудк шатасн,

өмн бийд бәәсн овһр деер һарад ирхләм, хөр шаху мөртә улс нанд үзгдв. Хәрү хәләһәд:

—Теңгр цокв! Цаатн орад күрч ирв! — гиҗ келәд, эврән гүүһәд, темәһән көтләд, ус авсн шатасн иигәрән һартлм, нег мөртә күн довтлҗ ирәд, хальмгаһар: «Зогс! Зулҗ йовнч?» — гиҗ келәд, нег мөсн киилгтә йовон ламаг, толһаһарм дәврүләд, бүрүһин шүдн маляһар дарад авб. Ухаһан алдҗ оркув.

—Зулҗ йовхшв, йовҗ йовнав, хәрҗ, хәрҗ йовнав,— гиҗ хәрүцәд деегшән хәлән гихнь, деерм ик шар хальмг күн сәәхн күрң аҗрһта зогсҗ бәәҗ.

—Хәрхн угач, зкән көкмр! — болад, шар күн дәкн нег цокҗ оркад, ардасн күцҗ ирҗ йовсн күүнд орсаһар хойр-һурвн амн үг келв. Орс келн уга нанд юн гиснь медгдсн уга.

— Не, йов! Усан мана обозд авч од,— гиҗ ардаснь ирсн хальмг келҗәнә. Тер хоорндан ик шар залу, адуг худг деер ээрхәр, худгас давҗ одсн мөрдиг көөлдәд йовҗ одв.

Эннь нимгн шар чирәтә баахн залу, җөөлн зүрктә бәәдл һарад бәәхләнь, нам эс цокхлань баатрхад, сулдхад, хәрүләд чигн оркдг гиҗ санад:

— Ардм гемтә күн бәәнә. Намаг хәрүлит, әмтәхн усн бийдмн кергтә болад ачҗ йовнав. Танас эрсв, хәрүлит,— гиһәд, гемтә күн бәәнә гиж, худлахар келәд, арһ уга болсн дууһар сурҗ бәәнәв.

— Уга, усн уга йовнавидн. Хәрүлҗ болш уга. Усан күргҗ өгчкәд, сулдад һархт. Йовтн,— гиҗ одакм келҗ бәәнә.

Арһ уга, һарад йовв, чикднь келхд, хойр мөртә күн намаг темәтәһим хойраһим авад һарв.

Эднә наадкснь хойр әңгрәд, чечен һолтань худгин өмнк хотнд 35

Бүкл адун бийнь, һанцхн тер аҗрһас оңдан төрүц нег өңгтә мөрн уга. Тер адун, манахна,, марһшан әәмгин нег байна шаг сәнҗ, мел хамута мөрд билә.

— Алтн һалзн аҗрһ, аду йилһә бәәтл соляд орҗ одад, дәкҗ салҗ өгл уга бәәҗ,— гиҗ хөөннь соңсув.

Одак хойр мөртә күн намаг дахулад, худгин дорд бийд тедүкнд бәәсн, хооран-өмәрән хойр йовдг керәчин ик зам улан хаалһд

болх. Түүнд күрәд, усан өгч оркад, хәрхч,— гиҗ маштг шарнь мини сурсн үгд хәрү өгв.

Мини өмн һарч оркад, хоюрн бод-бод хатрад, хоорндан гүн,- гр-гүңгр күүндәд йовад ойвз. Зөвәрт йовад орквдн. Эднә обоз гих юмн, зөвәрт һазр цаһан бийнь, үзгдхш.

«Ода эдн намаг яһна?» — гиһәд дотран санад йовнав. Әәҗ орксн зүркн, дотран тук-тук гиһәд, зөвәр цокад йовна. Әәһәд, юн улсинь, яһад йовҗ йовцхахинь чигн сурж, йовхшв.

Аш сүүлднь, теңгр өгнә гидг! Архаһад, дала зөвәр ут обоз үзгдҗ йовна. «Йирл ода, эрт күрч, усинь өгч, эрт әмән алдулҗ, эднәс хуурхла болх»,— гиҗ санад йовнав. Удл уга обозд күрч ирввдн.

Темән тергн, мөрн тергн, орс, чечен, хальмг улс хутхлдата. Her захнь әрк ууһад, дууллдад, шууглдад чигн бәәнә, нег ахнь һал түләд, хот келдәд чигн бәәцхәнә. Намаг обозд авч ирәд, темән тергим тәәлүләд, темәһим тушад тәвҗ оркад, усарм авад хотан кеҗ оркад, дахулҗ ирсн хойринм маштг шарнь: «Хәр»,— гиҗ бәәнә .

—Бочким өгтн,— болҗанав.

—Темән тергн манд кергтә, дәкәд бочк бас угавдн. Тергичнь өгч болш уга,— болҗана.

—Бәәсн һанцхн темән эн. Үүгәртн давс ачад өрк-бүлән — арвн әм җилин туршар асрдв. Нанд темән тергим өгч үнтн,— болад мегшн уульн бәәҗ, зөвән күргҗ бәәнәв.

—Юн яв-яв гиһәд бәәнч үүнд! Хәр гихлә, әмд деерән хәрәд од!— гиһәд, маңнадан сөрвтә, шилвксн хар нүдтә, ахлач бәәдлтә, өмнән дала медәл ям хадсн, эрән дунд наста, эццн хар хальмг залу зүн халхарм солһа һарарн дүүгүләд ташад авб, ташр деернь бас цокхар маляһан шүүрхләнь, хаҗудкснь хөрәд зогсав.

Толһам ташснас авн диигәд бәәв. Йир ик шүрүтәһәр тусв. Солһач күн чигн гиҗ санув.

—Ода нанд көл кех көлг, темэнәнм орчд өгхитн эрж бәәнәв.

Көлдтн мөргсв, ах-дүүлә әдл хальмг номта күүнлмтг - болад одак бийән цоксн күн тал, цокулсарн керг кел уга дәврҗәнзв

—Эй! — гиһәд нег хальмг көвү дуудад, һольһн тогтсн күргч

гү үүнд өг,— гиҗ закв. Одакнь удл уга тедүкнд әмсхәд зогсҗ бәәсн сәәхн күргч гү авч ирәд нанд өгв.

Дун угаһар күргчән зәәдңгәр унҗ авад шурд әрлүв.

Герәдән күрч ирн гихнь, тер хоорнд үд болад давҗ йовла, одак хазг-хальмгуд манахн деер бәәһә.

Гертән ирәд, бергндән юунла харһсан, яһҗ алдрсан келҗ оркад, белн киитн цә бәәсиг ууҗ оркад, һарад одак улс бәәсн гер орад ирүв. Орҗ ирәд үүдн хоорнд суусн өвгнәс юн улсннь сурхла; — Герой нойна цергин улс чигн,— гиҗ өвгн дораһар шимлдҗ келв.

Хазгуд таварн бәәцхәнә. Кесг гермүдт әркин чигән бәәснг чигн, кесг гермүдин көрң ниилүләд чигн әрк нерүләд махна өмн залус ууҗ сууцхаҗ. Гер деер үлдхәр ирсн хөөнәс хойр һәәһә гидг бөдүн, төлгдән күрәд бәәсн, сагсгуд алулҗ. Махиг чанад һарһҗ бәәҗ.

Әркәр хотыннь ам халулсн залус, тер дотр худг деер түрүлҗ ирәд намаг цокдг ,ик шар залу, хальмгудын тәлә улана носнла ноолдҗ йовх, негл хальмг улсиг һанцарн ээм деерән авч кевтәһәр тана сәәг хәәҗ йовнавдн гиһәд чигн келәд оркна, би тана сә хәәҗ йовнав чигн гиһәд оркна. Залус әркдән диилгдәд бәәцхәҗ. Түдү дүңгә әркнь ик билә.

Болсн махиг һарһад, гермүдәс цуглулҗ авсн цевр-цер болсн, хала тәрлксиг уһаһад, арчад залуст тәвәд өгв. Залус әркин ардас ма:хан идцхәв.

Саак ик шар наадкстан орхнь оңдан, кииһс заңган һарһа бәәнә. Тулһин өмн шиирд суусн җир күрсн өвгнд:

— Эн чимг хамхлад ас, өвгн,— гиһәд хурһна шаһа чимг ик шар өгсиг, өвгн хамхлад чимгиг хәрү бәрүлҗ өгхләрн чимгнә бөдүн бийәрнь ик шард бәрүләд өгв, цаадкнь хамхлсн чимгиг һартан авч оркад:

— Насан чилтл һазр деер йовсн бийнь йос эс меддг, көгшн домбр!— гиһәд чимгәр өвгиг шивәд оркв, шивсн чимгнь үүдн хоорнд суусн нанла харһв, өвгиг му келҗәһәд:

— Цаһан яста күүнд, чимг бәрүлҗ огхләрн, чимгнә нәрн бийәрнь бәрүлдгиг ода күртл медхшийч?— гиҗ өвгнәс сурснд, өвгн хәрү нег үг келсн уга.

Тегәд тер гертән махан идҗ оркад, саак ик шар, герт бәәсн көвүдт, манд: «Йовтн, берәд-күүкд цуглулад авч иртн»,— болҗана. Бидн герт одаксиг «һәәхҗ» суусн һурвн-дөрвн көвүд гертәс һарад, тус-тустан бултад әрлвдн. 'Маниг күләл уга хазгуд, бийснь ирҗ буусн, мах идсн гертәсн һарад, гермүдәр тарад, берәд-күүкд хәәцхәв.

Берәд-күүкд али? Бултад әрлцхәҗ, зәрм хадм экнрнь берәдән барандан хураҗ. Гермүдиг хойр-һурв төгәләд эргсн бийнь хазгуд хойр баахн берәдәс үлү берәд-күүкд олж, чадсн уга.

Олҗ авсн хойр берәдиг тедн арвн тавн-зурһан залус муулинь эдлгв...

Берәдәр бахан хаңһаҗ оркад, одак хальмгудын сә хәәдгүд асхнь серүн орсн дүңгә нег цөөкн бәәхтә гермүдиг тер дотр манаг, манаднь юмн уга биләл, тонад сәәхн-сәәхн тоотынь авад мордцхав.

Мана гер эҗго билә. Манад орҗ ирәд баран деер бәәсн хойр хуучн авдримдн чашкар чавчҗ хамхлад, һалымдн көвәд хайҗ, барагимдн бас булхчв.

Баранд хурасн, авдрт дурсн торһн һадрта арат, чон хурсх, үч, девл, алтн мөңгн манад йирин уга билә, нам күн авх, күүнд кергтә, долан мөңгнд күрх нег чигн юмн герт уга билә, дүрснь мини нег хурсх девл, мини бергнә нег күүнәс өмссн, хуучрад бәәсн кермн девл хойр, дәкәд нег түднь һарад бәәсн кевс һурвн билә, авдрт бәәхәс, мини нег әмд бийнь өмн җилнь өлсҗ йовсн улан дәәчәс өрәл хавтха һуйрар авсн, мөңгн ухр билә. Тер ухрим одакс авч оч.

Ухртан би йир һундув, манахс мини ухр авч одсиг нам кергтән чигн авсн уга.

Зуг хөөннь, төвкнәд дөрв-тав хоиҗ оркад, темәнд ирсн күргч гүн, оошкинь хорха идҗ оркснас авн, үкҗ одхла, манахс темәһән авч одснд хәрү һундв.

«Тер хальмг-хазг дунд йовен, ик шар залу улан цаһан хойран түрүн, туулат деер (болсн дәәнд орад, улана цергин сумн харһад үкҗ»,— гиен зәңг манахнд ирв.

«Сән болҗ!» — гиһәд дотран санад, амрад бәәвүв...

Удл уга цаһачудын бүрдәсн йосн, гүрәнь алдрсн шилвр мет цуцрв. Әәмгүд, нутг тогтасн, цаһачудын атаманмудын шарвляд һазрин көрсн деерәс арчгдҗ одсн мет, генткв уга болҗ одв.

Харан давҗ одсн Герой нойна церг, хошадар, һурвадар хәрү орһцхадг болв.

Манахна кевүд, дөч шаху улс, күцц хөр хонл уга церг кевтән орһад күрч ирцхәв.

Хордсн бууһин ду соңсад, дәәнә көлд, эн цөн цагт тахшсн, хальмгуд хошадар, һурвадар йовсн цаһана цергүдиг бәрҗ авад алдг болв.

Her дәкҗ, туула кен гиҗ көшсн шург мет, геедрсн хойр мөртә шеркш, деед ар бийәс хотар орад ирв. Хотна деед захар ирәд, хойр шеркш нег бәәхтә күүнә герт (кишг угз доскс, байн, угатя-

шеркшмүдиг алх болҗ, залус цуглулҗ бәәсн ик хар Темәч гидг залу:

— Би сүк авсв, нег күн Басңгин пистул автха. Би негинь сүкәр маңна, толһа алдарнь цокад орксв, тииглһнлә хоолднь пистулта

38

күн наадкднь өөрдҗ одад, бәрүлҗ бәәһәд, хаһад орктха, намаг цоклһнла хамднь, мини өөр нег күн зогсҗ бәәһәд, мини цокснас бууһннь булаҗ автха. Зуг ода кен ю кехинь күүндҗ авхмн,— гив.

зогснав»,— болҗ маштг шар Хөөч келв. Хөөч маштг болв чигн, бийнь ик чииргт тоолгддг күн билә. Чееҗәрн өргн, ээмрхг, һартан ик шүрүтә күн билә.

Темәч йирин кех кергән дасад бәәсн, хуучн дамшлтта күн билә. Тегәд залус баглрад хотна өмн захан герт күүндҗ авч бәәтл, Ямана одак шеркшмүдин буусн герин эзнә күүкд күн гүүҗ ирәд:

—Я, залус, хәләһәд зогсад бәәдмт? Теднтн манат тонҗана,— гиж. келв.

—Нә, йовий! Зуг багар йовхмн биш,— гиҗ келәд, Темәч гертәс һарв. Залус цүврлдәд ирә бәәҗ Яманад цуһар гншң күрч ирцхәв. Залус дотр би чигн йовнав. «Үкрч пистулар хахла, тер хагдсн күнь яһдг чигн»,— гиһәд дотран санад, тер шеркшиг Үкрч яһҗ хахинь хәләс гиһәд Үкрчәс салл уга йовнав. Үкрч бидн хойр Яманад Темәчин ардас удл уга орад ирүвидн, маниг дахад Хөөч өөрән хойр залута орад ирв. Маниг орҗ ирхд, нег шеркшнь haзp деер ясҗ орксн орна көл бөгц дорк һазриг, чашкар хатхҗ үзҗ бәәҗ, негнь барана уутс булхчҗ бәәҗ. Яманад тер хойрас оңдан күн уга бәәҗ.

Зурһан-долан залус дегц гишң орад ирхлә, одак хойр әәсн бәәдл һарад, көл бөгц дорк һазр хатхҗ хәләҗ бәәснәннь чирә хүврәд, цәәһәд одв. Хоюрн хоорндан хәләлдв. Әәсән медүлш уга санатаһар, бара уудлҗ бәәснь, залусиг әәлһхәр седәд орсаһар:

— Денг эст, денг давай,— болҗаиа.

«Толмач уга»,— гиҗ Темәч келн, түңгән дахулн: «Нә, эклий»,— гиҗ келәд, бәрҗ бәәсн сүкән өедән өргҗ авн, хәрү эргҗ одсн шеркшиг цамхрха!һарнь цоклһнла, Үкрч таш гиһәд хаһад оркв.

Толһаһарнь сүкәр цокулсн шеркш бөлвәлҗ, оркад, нәәхләд, ардаран хәләһәд унв. Хөөч далднь бәәсн бууһиннь бүчинь таслҗ авн түргүр унон күүг зүн далыннь дораһур хав.

Үкрчин хасн шеркш, үг келл уга өмәрән хәләһәд унв. Шеркшиг унлһнлань дәкн нег хаҗ оркад толһаһарнь девсв. Генткн өргҗ авн адһад хаҗ орксн пистулын сумн дегд деегәр оч тусҗ. Маңнаһарнь туссн сумн шеркшин толһаһинь хойр-һурвн әңг кеҗ оркҗ. Шеркшин толһан экн цусн хойр цацгдад, булхчҗ йовсн барана уутс деер одад тусв. Унҗ одсн шеркшин толһаһас һарсн цусн, һалын көвәһәр түргәд бәәв.

39

— Иигәд алад бәәхмн эдниг,— гиҗ Темәч келәд, һарч ирв...

Хордсн хальмгуд, цаһачудын цергүдәс өшәһән иигәд авдг болв...

Теңгс дотр йовад, ик салькнла харһсн бичкн подчалк кевтә-

һәр цаһачудын цергүд, өргн теегин улан элсн заагт энд-тенд бул-

тг-бултг гиҗ үзгдәд, зулцхадг болв. Түүмрт эрснь шатҗ одсн, мо-

дн герин өрк кевтәһәр цаһана йосн күрд-күрд гиһәд йосндан, хәрү

угаһар унв...

УЛАН АЛЬЧУР

Н-ск улсин ставк деер нег хальмг күүкң орс хувцта болн толһадан улан альчур боосн үзгдснд, ставкин күүкд улс, цуһар урднь тиим орс хувцта, толһадан улан альчур боосн хальмг күүк үзәд

тегәд эргәд йовсн бийнь бүкл хотнас нег күүкд кү үзсн уга. Эн саамд баһ-бичкн берәд, күүкд улснь улан альчурта күүкнәс бултад, гертән бичкн күүкдән болн көгшн эмгд үлдәҗ оркад әрлҗ одцхаҗ. Иириндән бийснь бултхларн, күүкдән дахулад бултцхадг билә, кемрҗән эс дахулсн цагтан күүкдтән: «Тер улан альчурта күүкнлә бичкә харһ»,— гнцхәдг била.

Тегәд чигн күүкд бас цуһар дахад бултцхадг бәәҗ. Эн саамдан улан альчурта күүкн хург кеҗ чадсн уга.

Дарунь удл уга ставкин коммуна ниицәнә баһчудын ячейкин хург болснд улан альчурта күүкн келв:

— Көвүд, нанд нөкд болцхатн. Би һанцардҗ бәәнәв. Эн теегин, гөрәсн мет күүнәс зулдг күүкд улсла ноолдҗ, чидлм күрч бәәхш. Орс хувцта кү үзәд уга кевтәһәр бултцхана. Юнг ад тедн тиигнә. Тедн ода чигн мухла бол ад бәәһә бәәнә, ода чигн күүкд улс харңһу, зүон-зүүл эрлг-шулм бәәнә гисиг иткцхәнә. Ода тер тоотынь келәд чигн яахв, бийстн медцхәнәт. Давтҗ бәәнәв: эдн дотр һанцарн көдлмш кеҗ чадш угав.

Нанд дең-нәкд кергтә...

Ставкин коммуна ниицәнә баһчудын ячейк волженорганизаторшин эрлһиг соңсад чидд күрмгәрн дең-нөкд болх болҗ тогтавр кев.

Улан альчурта күүкн, арв һар комсомольцнрта дәкн хотна гермүд эргҗ күүкд цуглулҗ авад, хург кехәр һарад йовна. Her күү-

40

кд күн одак күүкиг көвүдлә һаран бәрлдәд сүүвдлдчкәд йовсиг хотна захас үзчкәд өөрән бәәсн күүкд күүндән:

—Ай, хәләһич мел орс кун... Көвүдлә сүүвдлдҗ оркад йовҗ йовна,— гнж келв. Хойрдгч күүкд күнь улан альчурта күүкн аашсиг үзчкәд, өөрк күүкд күүнәннь келсн үгднь хәрү өгл уга келв:

—Кишго юмн сәнҗв энч! Дәкәд хург кехәр аашна-яһна,— гиһәд келхәр седсн үгннь күцц келүлл уга, түрүнк күүкд күн келнә:

—Шулул! Суулһ үүрәд уснд одон болад һарий. Тиигхлә, түүнә хургаснь дутхвдн.

Хойрдгчнь зөв гиһәд, одак күүкн комсомольцнртаһан хотнд иртл, хойр күүкд күн хотнас һарад хоосн суулһс харҗңнулад, үүрәд хотна өмн захд бәәсн хар гер ташрлад, һарад йовҗ одв.

Комсомольцнр улан альчурта күүктәһән хот эргҗ-эргҗ, әрән гиҗ арвн тав һар күүкд-берәд цуглулҗ ав'б. Улан альчурта күүкн хург эклчкәд, хуучна цагт хальмг күүкд улс яһҗ бәәсннь цәәлһҗ өгв. Түүгән дахулад, түн деерән күүкд улс яһҗ, ямаран кевәр бәәхин туск болн тер дотр хальмг күүкд улсла әдл баахн келн-улсин

—| Нә, ода нанд келҗ өгтн? йир юунь төлә шиврлг, хар хурсх махла, ут хормата хувц, иим-иим зүсн-зүүл сәәнәснь мунь ик ху- вц-хунр эдлцхәнәт? Her хувцнд адг-ядхдан 8—9 арчм эд ордг болх, тиигхлә түүндтн чигн үлү эд орҗ бәәнәлм...

Улан альчурта күүкн, күүкд улс хәләж, бәәләд тиигҗ келв. Берәд хәләҗ бәәйәд, хаҗуднь йилһрәд суусн күүкдт:

— Нә, ода та, күүкд, юунь телә кам_ол әмснәт, дәкәд болхла, бүсдән шарҗңнулад дала цаһан мөңг хадҗ-хадҗчкад бүслнәт?..

—Ода, цугтан эн тоот, күүкн күүнд олз угаһинь кентн болв чигн медҗ бәәхт. Юн чигн күүнә бийнь махмудан сулар бәрҗәх зөвтә...

—Тегәд өссн күн әмд-менд, кезә чнгн гем-зовлң тату болдг юмн,— гиҗ улан альчурта күүкн цәәлһв.

—Ода бидн арһта болсн хөөн, эн ут хормата берз, махла, камзол, шаржднсн цапан мөңгтәбүс тоотан хайҗ, бийән сәәнәр өсгхин төлә орс хувц өмсх, толһадан улан альчур боох зөвтә бидн...

Хургин улс цуһар ә угаһар сууһад, салькн утад урсж, бәәх һолын урсхул мет, күүкнә амнас һарч бәәх үгмүдит чнңнәд, соңсад сууна.

Зөвәр удан улан альчурта күүкн хальмг күүкд улсин бәәлһнә болн цевр-цеерин тускар кесг үг келв. Тегәд сүүлднь улан альчурта күүкн асхлад, нарн суухин алднд хурган көтрәһәд, күүкд-берә- диг герәднь хәрүлв. Улан альчурга күүкн эн саамдан хургт орск күүкдтәһән цугталань таньлдв. Күүкдләһән күүндҗ бәәһәд, му,

41