падпарадкоўваецца строгім правілам і ўяўляе з сябе

механічнае змяшэнне розных моўных элементаў. Акрамя таго,

трасянка характарызуецца малой прадказальнасцю. З’яўленне

тых ці іншых слоў у вялікай ступені залежыць ад канкрэтных

умоў камунікацыі.

Большасць лінгвістаў лічыць, што ў аснове трасянкі

ляжыць руская лексіка і беларуская фанетыка, г.зн. рускія

словы вымаўляюцца

па законах

беларускага

маўлення.

У

Параўнайце: трас. гавару – рус. говорю – бел. кажу; трас.

заработаў – рус. заработал – бел. зарабіў; трас. паручэнне –

рус. поручение – бел. даручэнне.

Трасянка як лінгвістычная і сацыяльная з’ява ўзнікае ў

сітуацыі двухмоўя. Засваенне норм рускай і беларускай

літаратурных моў патрабуе пэўных намаганняў . Значна лягчэй

з пункту гледжання неадукаванага чалавека выкарыстоўваць

своеасабліва моўны “гібрыд”. Часцей за ўсё трасянка ўзнікае ў

Б

выніку засваення рускай мовы людзьмі, якія былі выхаваныТў

вясковым асяроддзі і апынуліся ў горадзе ў сувязі з

перасяленнем, павышэннем грамадскага статуса і г.д.

Прачытайце наступны тэкст. На якой мове размаўляеН

ім нада ўзятку сунуць, тады

наПрааналізуйцеработу прымуць. А гавару я

герой? А як ён сам лічыць?

і выпраўце

памылкі.

и

Рашыў я пайсці ахраннікам у адну фірму, а міня туды не

ўзялі. Гаварат:”У цібя рэч няправільная. Ты нам будзіш

мікрараёне

кліентаў адпугіваць”. Как будта я дурань і не панімаю, што

нармальна, у нас у

ўсе так гаварат.

Мы как у

о

Мінск пераехалі, так я па-гарадскому правільна і загаварыў…”

т

и

ІІ. З ГІСТОРЫІ ПІСЬМА

1.

Перадгісторыя пісьма

з

Пісьмо адыгрывае надзвычай важную ролю ў чалавечым

грамадстве. Дзякуючы пісьму, людзі могуць выкарыстоўваць

о

47

п

е

Р

запас ведаў, назапашаны чалавецтвам ва ўсіх галінах яго

дзейнасці, развіваць далей спадчыну мінулага і захоўваць

вопыт многіх пакаленняў для будучыні.

Пісьмо прайшло доўгі і складаны шлях развіцця, які

ахоплівае перыяд у некалькі тысяч гадоў. Яго ўзнікненне было

выклікана практычнай патрэбай пашырэння сувязей паміж

людзьмі пры іх зносінах на вялікіх адлегласцях і

неабходнасцю захавання

і перадачы ведаў наступным

У

пакаленням.

Сапраўдная гісторыя пісьма пачынаецца з таго моманту,

калі з’яўляецца пісьмо пры дапамозе графічных выяў. Але і да

гэтага людзі зносіліся на адлегласці разнастайнымі спосабамі і

сродкамі. Адны з іх насілі наўмысны характар, другія –

ненаўмысны. Напрыклад, сляды чалавека на пяску ці мяккай

зямлі, попел ад вогнішча,

рэшткі ежы заўсёды “апавяшчалі”

другіх людзей аб тым, што тут ступала нага чалавека. У якасці

Б

сігналаў маглі выступаць таксама дым ад вогнішча, пахТ

прыгатаванай ежы. Чалавек, пачуўшы ці ўбачыўшы гэтыя

сігналы, разумеў, што дзесьці недалёка знаходзіцца другі

чалавек ці група людзей. Такія спосабы “апавяшчэнняН” насілі

мясцовасці і арыентаваўся па іх сам.

мэтай

ненаўмысны характар. Падобныя сітуацыі маглі неаднаразова

паўтарацца. На

падставе

гэтага

з часам складвалася

і

и

наўмыснае выкарыстанне такіх сігналаў у якасці сродкаў

зносін. Чалавек, напрыклад, пачынаў наўмысна звяртаць увагу

іншых

людзей

прадметы

арыенціроўкі

на

на свае

сляды з

Навыкі арыенціроўкі па слядах, выпрацаваныя ў чалавека

ў выніку пастаяннага палявання на жывёл, прывялі да таго,

што ў якасці пуцявых знакаў сталі выкарыстоўвацца камяні,

таксама

, пакладзеныя ў пэўным месцы,

галінкі дрэў і г.д., бо

былі больш надзейным сродкам камунікацыі, чым сляды на

и

пяску ці зямлі, каторыя маглі хутка размывацца.

Да ліку сродкаўзносін

народаў першабытнай культуры

з

розныя сімвалічныя ”пасланні”.

трэба

аднесці

Прыкладам такой сімвалічнай сігналізацыі можа служыць

о

48

п

е

Р

“пісьмо” старажытных скіфаў персам, якое ўпамінаецца

грэчаскім гісторыкам Герадотам (V ст. да н.э.). Гэтае “пісьмо”

складалася з птушкі, мышы, жабы і стрэл, што было

расшыфравана як “ваенны ўльтыматум”: “Калі вы, персы, не

навучыцеся лятаць, як птушкі, скакаць па балотах, як жабы,

хавацца ў норы, як мышы, то будзеце асыпаны нашымі

стрэламі, як толькі ступіце на нашу зямлю”. Тут кожны

прадмет нешта сімвалізуе: мыш

– “хавацца”,

птушка –

У

“лятаць”, страла – “паражаць” і г.д. Сэнс такога “пісьма”

разгадалі жрацы персідскага цара Дарыя, якія зыходзілі з

сімвалізацыі і ведання жыцця і побыту скіфаў.

Аналагічная сістэма апавяшчэння была ў народнасці

Тыбета лутзу. Вядома, што лутзу паслалі аднойчы кітайцам як

знак аб’яўлення вайны дзеравяку з зарубкамі, прымацаваўшы

да яе пяро, кавалак абпаленага дрэва і рыбу. Зарубкі абазначалі

вялікую колькасць салдат, што прымуць удзел у паходзе; пяро

Б

– хуткасць, з якой ажыццявіцца гэты напад; абпаленае дрэваТ

павінна было паказаць, што лутзу спустошаць усё на сваім

шляху; рыба – што ўсе ворагі будуць утоплены.

Некаторыя народы Суматры адначасова ўжываюцьНу

якасці сродку зносін самыя прымітыўныя сімвалы разам з

графічным

пісьмом. У гэтых

адносінах

арыгінальным

и

з’яўляецца так называемае “пажарнае пісьмо” батакаў (рыс. 1).

Выхадзец з гэтага племені ўжывае “пажарнае пісьмо”, калі

адправіцеля

лічыць сябе кроўна пакрыўджаным. Яно звычайна складаецца

з аднаго ці двух бамбукавых цыліндраўй, на якіх графічна

перадаецца

скарга

“пісьма”.

Да

цыліндра

забойства

прывязваецца пучок-трут з какосавых валокнаў, які ўжываецца

пры падпале, крэсіва ці мадэлі мяча, нажа, стрэльбы і г.д.

затым

Такое “пасланне” пакрыўджаны прымацоўвае к дому свайго

крыўдзіцеля,

а

прыводзіць

у выкананне

сімвалічна

и

.

паказаны падпал ці

з

о

49

п

е

Р

й

Рыс. 1. “Пажарнае пісьмо” батакаў

З цягам часу такі від зносін перастаў задавальняць

людзей, бо ў ходзе развіцця і ўдасканалення чалавека, па меры

и

назапашвання ім вялікай колькасці звестак і фактаў аб

рэчаіснасці не заўсёды было магчыма знайсці знак для

абазначэння менавіта таго, што чалавек хацеў перадаць. Выхад

быў знойдзены ў выкарыстанні ўмоўнай сігналізацыі.

ўмоўнымі

Ва ўмоўнай сігналізацыі прадметы, рэчы самі па сабе

нічога не выражаюць, яны выкарыстоўваюцца толькі як

умоўныя знакі. “Пісьмо” ўмоўнымі знакамі прадугледжвае

папярэднюю дамоўленасцьрлюдзей аб тым, што той ці іншы

и

прадмет павінен абазначаць.

З напісання

сігналамі найбольш вядомы

“пісьмо” кіпу, вампум,

зарубкі на бірках і інш. Напрыклад,

з

перуанскае “тпісьмо” старажытных інкаў кіпу ўяўляла сабой

сістэму шнуроў з шэрсці рознага колеру з завязанымі на іх

о

50

п

е

Р