Ist_Bel
.pdf
Ãлàвà 5. Ðàзвіццё Âялікàгà княствà Ëітоўскàгà, Ðускàгà, Æàмойцкàгà ў склàдзе |
69 |
Ðэчы Ïàспàлітàй нà пàчàтку новàгà чàсу ( др. пàл. ÕVI-ÕVIII стст.) |
|
|
Ç другой пàловы XVII ст. польскі ўплыў у ÂÊË пàвялічвàўся, пàчàлàся пàлàнізàцыя і àкàтàлічвàнне, што прывяло дà дэзінтэгрàцыі грàмàдствà пà сàцыяльнà-рэлігійнàй прынàлежнàсці. Ìàгнàты і шляхтà усё больш àпàлячвàліся.Ó 1696 г. нàсуперàк Ñтàтуту ÂÊË 1588г. àдзінàй дзяржàўнàй мовàй стàлà польскàя, у выніку белàрускàя мовà зàхàвàлàся толькі ў гàворкàх простàгà нàродà. Ó гэтым жà годзе шляхтà ÂÊË, якàя ўжо цàлкàм àсімілірàвàлся, былà кàнчàтковà ўрàўненà ў прàвàх з польскàй у àдносінàх кàнтроля зà дзейнàсцю вышэйшых службовых àсоб. Ãэтà быў знàчны крок у сàцыяльнàй і пàлітычнàй кàнсàлідàцыі прывілеявàных сàслоўяў.
5.2 Ñàцыяльнà-экàнàмічнàе рàзвіццё белàрускіх зямель у
склàдзе Ðэчы Ïàспàлітàй
Ýкàнàмічнàе рàзвіццё сельскàй гàспàдàркі Áелàрусі вызнàчàлàся àгрàрнàй рэформàй Æыгімонтà Àўгустà 1557 годà. ²шоў прàцэс фàрмірàвàння і рàзвіцця фàльвàрàчнà-бàршчыннàй гàспàдàркі. Âынікàм àгрàрнàй рэформы былі ўдàскàнàленне àргàнізàцыі сельскàгàспàдàрчàй вытворчàсці, пàвышэнне дàходнàсці фàльвàркàў. Àле вàлочнàя пàмерà ўзмàцнілà феàдàльны ўціск сялян, зàвяршàлà іх кàнчàтковàе зàпрыгоньвàнне.
Ïàсля кàроткàчàсовàгà экàнàмічнàгà пàд’ёму з другой пàловы XVII стàгоддзя пàчынàеццà экàнàмічны зàняпàд, выклікàны шмàтлікімі войнàмі, якія вялà ў гэты чàс Ðэч Ïàспàлітàя, скàрàчэннем ў двà рàзы ў выніку войнàў, эпідэмій, неўрàджàеў нàсельніцтвà, àдпàведнà змяншэннем колькàсці ворыўных зямель, феàдàльнымі міжусобіцàмі, кàлі ў ходзе міжусобных вàенных дзеянняў тàксàмà руйнàвàліся пàселішчы і знішчàліся пàсевы. Óсё гэтà прыводзілà дà узмàцнення феàдàльнàгà ўціску, пàвялічэння пàвіннàсцей. Ñяляне ў àсноўным àдпрàцоўвàлі пàншчыну і плàцілі чынш. Àле дà сярэдзіны ÕVIII стàгоддзя колькàсць àдпрàцовàчных дзён у тыдзень нà сям’ю з цяглàй вàлокі дàходзілà дà 12 і нàвàт 16, хàця пà “Óстàву нà вàлокі” сям’я пàвіннà былà àдпрàцоўвàць толькі двà дні зà вàлоку. Àдпàведнà узрàслі і грàшовыя пàборы, якіх дàследчыкі нàлічылі 56 нàйменняў. Ïлàцілі нàвàт зà прàвà хàдзіць у пàнскі лес, зà прàвà выйці зàмуж у другую волàсць. Àкрàмя тàго, сяляне пàвінны былі рàмàнтàвàць дàрогі і мàсты, удзельнічàць у гвàлтàх і тàлокàх, плàціць дзяржàўныя пàдàткі (“пàдымнàе”, “рэйтàршчыну” і інш.), выконвàць іншыя
70 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі
шмàтлікія пàвіннàсці. Ç другой пàловы XVII стàлà шырокà прàктыкàвàццà перàдàчà мàёнткàў у àрэнду, àле гэтà прывяло дà яшчэ большàй эксплуàтàцыі сялянствà. Óсе пàдàрожнікі, якія прàязджàлі ў гэты чàс прàз белàрускія землі і àстàвілі свàе зàпіскі, àдзнàчàлі беднàту нàсельніцтвà. Íàпрыклàд, польскі дзеяцель Þ.Âыбінскі ў 1776 г. пісàў: “Ñпосàб жыцця сялян жудàсны. ²х спосàб жыцця нельгà пàрàўнàць з пàлàжэннем жывёлы, якàя знàходзіццà ў рукàх добрàгà гàспàдàрà”. Öяжкàе экàнàмічнàе пàлàжэнне сялянствà прыводзілà дà сàцыяльных кàнфліктàў, хàця яны не àтрымàлі ў Áелàрусі тàкіх шырокіх мàштàбàў, як, нàпрыклàд, сялянскія войны ў Ðàсіі. Ïрычыны былі не толькі ў ментàльнàсці белàрускàгà нàсельніцтвà, àле і ў геàгрàфічным пàлàжэнні. Ñялян чàстà вырàтоўвàлі àд голàдà дàры лесу, дзічынà, рыбà ў шмàтлікіх рэкàх, àбо мігрàцыя нà ¡крàіну, дà кàзàкàў. Òым не менш хвàля выступленняў àхàпілà Ïàлессе, Âіцебшчыну Àршàншчыну, Ñлуччыну. Íàйбольш буйным сялянскім выступленнем былі пàўстàнні 1740-1744 гг. ў Êрычàўскім стàростве і 1754-1756 гг. ў Ìозырскім пàвеце.
Ïàступовы экàнàмічны пàд’ём пàчàўся толькі з 30-40-х гàдоў ÕVIII стàгоддзя. Ãэтàму сàдзейнічàў рост попыту нà знешнім і ўнутрàным рынкàх нà сельскàгàспàдàрчыя тàвàры з прычыны пàвялічэння колькàсці гàрàдоў і нàсельніцтвà ў іх, прынятых мерàх пà рàзвіццю гàндлю і сродкàў зносін: створàны кàнàлы, трàкты, àдзіныя меры вàгі, àб’ёму, дàўжыні. Ó гэты чàс улàды і пàмешчыкі пàчàлі стымулірàвàць зàпàшку сялянàмі пустуючых вàлок шляхàм чàсовàгà вызвàлення àд пàвіннàсцей зà гэтыя землі і перàсялення іх нà тàк звàныя “слàбоды”. Ó выніку дà сярэдзіны ÕVIII ст. àгульнàя плошчà сялянскіх нàдзелàў былà àдноўленà. Ó пàнскіх гàспàдàркàх удàскàнàльвàлàся àгрàтэхнікà вырошчвàння àсноўных сельскàгàспàдàрчых культур, рàзвівàлàся жывёлàгàдоўля. Àле àднàчàсовà пàвялічвàўся феàдàльны прыгнёт сялянствà, экàнàмічнàя дыферэнцыяцыя нàсельніцтвà вёсàк. Ãэтà сведчылà àб пàчàтку рàзлàження феàдàльнà-прыгонніцкàй гàспàдàркі.
Ïрыклàднà àнàлàгічны прàцэс прàходзіў і ў гàрàдàх. Äругàя пàловà ÕVI і першàя пàловà XVII стст. былі àдзнàчàны знàчным ростàм колькàсці гàрàдоў і гàрàдскогà нàсельніцтвà, àле ў чàсы вàеннàгà ліхàлецця другой пàловы XVII ст. большàсць гàрàдоў і мястэчàк Áелàрусі былà спустошàнà, некàторыя цàлкàм спàлены. Ç
Ãлàвà 5. Ðàзвіццё Âялікàгà княствà Ëітоўскàгà, Ðускàгà, Æàмойцкàгà ў склàдзе |
71 |
Ðэчы Ïàспàлітàй нà пàчàтку новàгà чàсу ( др. пàл. ÕVI-ÕVIII стст.) |
|
|
гэтàй прычыны сейм Ðэчы Ïàспàлітàй нàвàт быў вымушàны прыняць пàстàновы àб вызвàленні гàрàдоў àд пàдàткàў. Àднàўленне экàнàмічнàгà жыцця ў гàрàдàх і мястэчкàў пàчàлося ў другой пàлове ÕVIII стàгоддзя, àле дà кàнцà гэтàгà стàгоддзя тàк і не былà àдноўленà колькàсць гàрàжàн, якàя былà ў першàй пàлове XVII стàгоддзя. Äà гэтàгà чàсу цэхàвàя сістэмà ўступілà ў стàдыю рàзлàжэння, хàця пàнуючàе стàновішчà ў гàрàдàх зàстàвàлàся зà рàмяством.
Íовым у рàзвіцці прàмысловàсці стàлà з’яўленне мàнуфàктурнàй вытворчàсці. Ñпàчàтку мàнуфàктуры былі зàснàвàны нà прыгоннàй прàцы. Ïершàя шклянàя мàнуфàктурà былà створàнà ў Íàлібокàх цяперàшнягà Ñтàўбцоўскàгà рàёнà, зàтым з’явіліся фàянсàвàя мàнуфàктурà ў пàсёлку Ñвержàнь гэтàгà ж рàёнà. Áуйнымі прàдпрыемствàмі для тàго чàсу былі шклянàя мàнуфàктурà ў Óрэччы, дзе ўжо вырàблялі пàсуду з крыштàля, мàнуфàктурà пà вытворчàсці пàясоў у Ñлуцку, суконнàя і пàлàтнянàя мàнуфàктуры ў мястэчку Ðужàны і іншыя. Ó кàнцы ÕVIII стàгоддзя нà тэрыторыі сучàснàй Áелàрусі ўжо дзейнічàлі звыш 50 прàдпрыемствàў мàнуфàктурнàгà тыпу.
Àднàчàсовà з пàд’ёмàм экàномікі, ростàм гàрàдоў і рàзвіццём прàмысловàсці у ÕVIII стàгоддзі знàчнà àжывіўся гàндàль. Ó унутрàным гàндлі спàчàтку перàвàжàлі кірмàшы, зàтым усё большàе рàспàўсюджвàнне стàлі нàбывàць крàмы.
Òàкім чынàм, Áелàрусь у свàім сàцыяльнà-экàнàмічным рàзвіцці нà прàцягу XVII-ÕVIII стст. прàйшлà перыяд зàняпàду, à з другой пàловы ÕVIII ст. зрàбілà знàчны крок нàперàд. Óсё большàе знàчэнне стàлà нàбывàць тàвàрнàя вытворчàсць, з’явіліся новыя формы прàмысловàсці, àктывізàвàўся гàндàль.
5.3Çàняпàд Ðэчы Ïàспàлітàй, яе пàдзелы
Óдругой пàлове ÕVIII стàгоддзя Ðэч Ïàспàлітàя былà знàчнà àслàбленàй у вàеннàй, экàнàмічнàй і пàлітычнàй сферàх, што выкàрыстàлі суседнія дзяржàвы для яе пàдзелу. Ïрычыны зàняпàду былі нàступнымі.
Áелàрусь, якàя знàходзілàся ў склàдзе ÐÏ, у гэты чàс стàлà àрэнàй вàенных дзеянняў пàміж буйнымі еўрàпейскімі дзяржàвàмі. Ïàсля перàмогі ў Ëівонскàй вàйне Ðэч Ïàспàлітàя стàлà àдной з
72 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі
лідзіруючых дзяржàў у Åўропе і пàчàлà прэтэндàвàць нà гегемонію ў міжнàродных àдносінàх. Ó 1604-1609 годы янà тройчы рàспàчынàлà інтэрвенцыю супрàць Ìàскоўскàй дзяржàвы, спàчàтку пàд прыкрыццём міфà àб узвядзенні нà мàскоўскі трон цàрэвічà Äзмітрыя, à зàтым і прàмую. Íà прàцягу 1610-1612 гг мàскоўскім цàром быў сын польскàгà кàрàля ¡лàдзіслàў, àле зàтым ён быў вымушàны пàкінуць межы дзяржàвы. Òым не менш Ïольшчы àдыйшлі Ñмàленск і ×àрнігàвà-Ñеверскàя зямля. Ç кàнцà ÕVI стàгоддзя пàчàліся войны Ðэчы Ïàспàлітàй сà Øвецыяй, якія цягнуліся дà 1660 годà. ßны перàпляліся з вàйной Ðàсіі з Ðэччу Ïàспàлітàй ў 16541667 гг., пàўстàннем кàзàкàў пàд кірàўніцтвàм Áàгдàнà Õмельніцкàгà, вàйной Ðàсіі супрàць Øвецыі 1656-1661 гг., вàйной Òурцыі супрàць Ïольшчы 1620-1683 гг. Ó 1700-1721 гг. рàспàчàлàся чàрговàя вàйнà Ðàсіі супрàць Øвецыі, якàя тàксàмà зàкрàнулà тэрыторыю Áелàрусі. Ðэч Ïàспàлітàя выйшлà з іх àслàбленàй у пàлітычных, экàнàмічных, дэмàгрàфічных àдносінàх.
Ñтàновішчà Ðэчы Ïàспàлітàй ўсклàднялàся тàксàмà нàцыянàльнà-рэлігійнымі і сàцыяльнымі кàнфліктàмі. Ãэтыя кàнфлікты, àсàблівà рэлігійныя, ўсяляк зààхвочвàлі суседнія дзяржàвы, якім было выгàднà мець слàбàгà суседà.
Ìоц дзяржàвы пàдрывàлàся тàксàмà феàдàльнàй àнàрхіяй, якàя пàрàлізàвàлà дзейнàсць цэнтрàльнàй ўлàды. Óлàдà кàрàля былà вельмі слàбàй, дзейнàсць сеймàў пàрàлізàвàлà прàвà “ліберум ветà”. Ãэтàя àнàрхія узмàцнялàся бàрàцьбой пàміж сàбой мàгнàцкіх груповàк, якàя чàсàм нàбывàлà формы вàйны у мàштàбàх дзяржàвы. Òàк было, нàпрыклàд, ў чàс буйнàгà кàнфліктà пàміж групоўкàй мàгнàтàў нà чàле з гетмàнàм Êàзімірàм Ñàпегàм і àнтысàпегàўскàй àпàзіцыяй, які цягнуўся некàлькі гàдоў: з 1696 г. пà 1700 г. Óзброеныя сутыкненні чàсàм перàрàстàлі ў сàпрàўдныя бітвы з удзелàм тысяч людзей, прымяненнем цяжкàгà ўзбрàення, àсàдàй зàмкàў і г.д. Ãэтàя àнàрхія яшчэ больш àбвàстрàлàся бàрàцьбой буйных мàгнàтàў зà ўлàду. Ñàпегі то пàдтрымлівàлі кàрàля, то выступàлі супрàць яго, Ðàдзівілы зàймàлі то прàшведскую пàзіцыю, то прàфрàнцузскую, Ïàцы – прààўстрыйскую, ×àртàрыйскія – прàрускую.
Ãлàвà 5. Ðàзвіццё Âялікàгà княствà Ëітоўскàгà, Ðускàгà, Æàмойцкàгà ў склàдзе |
73 |
Ðэчы Ïàспàлітàй нà пàчàтку новàгà чàсу ( др. пàл. ÕVI-ÕVIII стст.) |
|
|
Ýкàнàмічны зàняпàд і пàлітычны рàзброд пàслàблялі вàенную мàгутнàсць Ðэчы Ïàспàлітàй. Øляхтà з неàхвотàй і неàргàнізàвàнà збірàлàся нà “пàспàлітыя рушэнні” і пà свàіх бàявых якàсцях уступàлà рэгулярным войскàм іншых крàін.
Æорсткія формы феàдàльнàй эксплуàтàцыі, зàхàвàнне àдстàлых форм пàншчыны пàзбàўлялі сялян стымулàў дà прàцы, прыводзілі дà сàмàгà нізкàгà узроўню жыцця і гэтым сàмым àслàблялі ў цэлым экàноміку крàіны.
Ó 1764 г. нà польскі трон быў узведзены Ñтàніслàў Àўгуст Ïàнятоўскі. ¨н пàспрàбàвàў прàвесці àбмежàвàныя рэформы: чàстковà àдмяніў прàвà “ліберум ветà”, некàторыя экàнàмічныя прывілегіі шляхты, зрàбіў зàхàды пà ўпàрàдкàвàнню фінàнсàвàй сістэмы дзяржàвы. Àле гэтà не здàвàльнялà суседнія дзяржàвы, àсàблівà Ðàсію і Ïрусію, якія былі зàцікàўлены ў слàбàсці Ïольшчы. Ó 1764 г. пàміж імі былà нàвàт зàключàнà дàмовà, некàторыя àртыкулы якой прàдугледжвàлі зàхàвàнне ў Ðэчы Ïàспàлітàй зàлàтых шляхецкіх вольнàсцей, прàвà “ліберум ветà”, выбàрàў кàрàля. Ïовàдàм для прàмогà ўмяшàння вà ўнутрàныя спрàвы Ðэчы Ïàспàлітàй стàлà рэлігійнàе пытàнне. Ïàд выглядàм àбàроны прàвоў прàвàслàўных і уніятàў Ðàсія і Ïрусія сàдзейнічàлі ствàрэнню ў Ñлуцку прàвàслàўнàй, ў Òàруні прàтэстàнскàй кàнфедэрàцый. Íà дàпàмогу ім былі нàкірàвàны рэгулярныя войскі. Êàлі ж у 1767 г. сейм урàўняў прàвы кàтолікàў і прàвàслàўных, гэтà ўжо выклікàлà нездàвàльненне чàсткі кàтàлічнàй шляхты і мàгнàтàў. ßны ствàрылі ў 1768 г. ў г. Áàры кàтàліцкую кàнфедэрàцыю. Ïàчàліся вàенные дзеянні, у якіх àктыўнà ўдзельнічàлі і рускія войскі. Ãэтую сітуàцыю выкàрыстàлі Ðàсія, Ïрусія і Àўстрыя, якія ў 1772 г. прынялі рàшэнне àб першым пàдзеле Ðэчы Ïàспàлітàй. Çгоднà з ім дà Ïрусіі àдыйшлà пàўночнà-зàходняя чàсткà Ïольшчы, Àўстрыіпоўдзень Ïольшчы і Ãàліцыя, Ðàсіі – усходнія землі Áелàрусі і ¡крàіны.
Ç мэтàй зàхàвàння зàстàўшàйся чàсткі дзяржàвы Ñейм Ðэчы Ïàспàлітàй, які прàцягвàўся чàтыры гàды, з 1788 пà 1992 гг., àб’явіў сябе генерàльнàй кàнфедэрàцыяй, кàб не прымяняць прàвà “ліберум ветà” і прыняў рàд зàконàў, нàкірàвàных нà ўзмàцненне цэнтрàльнàй ўлàды. Âàжнейшыя з іх увàйшлі ў Êàнстытуцыю, якàя былà прынятà 3 мàя 1791 годà. Çгоднà з ёю, зàкàнàдàўчàя ўлàдà нàлежылà сейму, пры гэтым àдмянялàся прàвà “ліберум ветà”, зàбàрàняліся кàнфедэрàцыі.
74 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі
Âыкàнàўчàя ўлàдà нàлежàлà цэнтрàльнàму ўрàду (Ñтрàжы Ïрàвоў) нà чàле з кàрàлём. Àкрàмя стàршыні, урàд склàдàўся з кірàўнікà (прымàсà) кàтàліцкàй цàрквы і пяці міністрàў. Àдмянялàся выбàрнàсць кàрàля, яго ўлàдà àб’яўлялàся спàдчыннàй. Ïàшырàліся пàўнàмоцтвы кàрàля. Ëіквідàвàўся пàдзел нà Êàрону і Âялікàе княствà Ëітоўскàе, хàця ў дàдàтковым дàкуменце “Óзàемнàя гàрàнтыя двух нàродàў” і àдзнàчàлàся, што ў дзяржàўных кàмісіях пàвінен быць àднолькàвы лік літвінàў і пàлякàў. Íекàлькі àбмяжоўвàліся прàвы шляхты, у прывàтнàсці, пàвышàўся мàёмàсны і ўзростàвы цэнз пр выбàрàх дэпутàтàў сеймà. Ó той жà чàс пàшырàліся прàвы мяшчàн. Ó войскà, àкрàмя шляхты, дàзвàлялàся рэкруцірàвàць сялян.
×àсткà шляхты, нездàволенàя стрàтàй шляхецкіх вольнàсцей, у 1792 г. àбвясцілà Òàргàвіцкую кàнфедэрàцыю з мэтàй àдмены Êàнстытуцыі Ç мàя. Ðàсія, зàцікàўленàя ў пàслàбленні цэнтрàльнàй улàды ў Ðэчы Ïàспàлітàй, нàкірàвàлà нà дàпàмогу кàнфедэрàцыі 100тысячную àрмію. Ïры гэтым янà выкàрыстàлà склàўшуюся сітуàцыю і ў студзені 1793 г. рàзàм з Ïрусіяй àжыццявілà другі пàдзел. Çгоднà з ім дà Ïрусіі àдыйшлà цэнтрàльнàя чàсткà Ïольшчы, дà Ðàсіі – цэнтрàльнàя чàсткà Áелàрусі. Êàнстытуцыя 3 мàя 1791 годà былà àдмененà, àднàўлялàся выбàрнàсць кàрàля.
Ó сàкàвіку-лістàпàдзе 1794 годà нà ўцàлелàй àд дзвух пàдзелàў Ðэчы Ïàспàлітàй тэрыторыі рàзгàрнулàся пàўстàнне пàд кірàўніцтвàм Òàдэвушà Êàсцюшкі. Ìэтàй яго было àднàўленне Êàнстытуцыі 3 мàя 1794 годà, Ðэчы Ïàспàлітàй ў межàх 1772 годà. Ïàўстàнцы àвàлодàлі Âільняй, бàрàцьбà рàзгàрнулàся ў Ëітве і Çàходняй Áелàрусі. Òут яе узнàчàліў ßкуб ßсінскі. Áылà створàнà нàйвышэйшàя Ðàдà Âялікàгà княствà Ëітоўскàгà, зàтым перàйменàвàнàя ў Öэнтрàльную Äэпутàцыю ÂÊË. ßнà пàдпàрàдкоўвàлàся Íàйвышэйшàй Íàцыянàльнàй Ðàдзе ў Âàршàве. Íàйбольш знàчныя сутыкненні пàўстàнцàў з рàсійскімі войскàмі àдбыліся пàд Ñлонімàм, Âільняй. Ïàўстàнне было пàдàўленà, пàсля чàго ў 1795 годзе àдбыўся трэці пàдзел Ðэчы Ïàспàлітàй пàміж Ðàсіяй Àўстрыяй і Ïрусіяй. Äà Ðàсіі àдышлі Ïрыбàлтыкà, Çàходнія Áелàрусь і ¡крàінà. Ïрусія і Àўстрыя пàдзялілі зàстàўшуюся чàстку Ïольшчы.
Òàкім чынàм, у выніку трох пàдзелàў Ðэч Ïàспàлітàя як дзяржàвà спынілà свàё існàвàнне. Áелàрускія землі àдыйшлі дà Ðàсійскàй імперыі. Ç àднàго боку, пàшырэнне ўнутрàнàгà рынку і
Ãлàвà 5. Ðàзвіццё Âялікàгà княствà Ëітоўскàгà, Ðускàгà, Æàмойцкàгà ў склàдзе |
75 |
Ðэчы Ïàспàлітàй нà пàчàтку новàгà чàсу ( др. пàл. ÕVI-ÕVIII стст.) |
|
|
экàнàмічнàй прàсторы, больш спàкойныя ўмовы жыцця без феàдàльнàй àнàрхіі і шмàтлікіх войн спрыялі экàнàмічнàму рàзвіццю Áелàрусі. Àле, з другогà боку, àсноўнàя мàсà нàсельніцтвà трàпілà пàд больш цяжкі гнёт рàсійскàй мàнàрхіі. Óзрàслі пàдàткі. Êàлі рàней прàводзілàся àпàлячвàнне, то з першàй пàловы ÕIX стàгоддзя пàгрозà пàлàнізàцыі зàстàлàся, àле, àкрàмя гэтàгà, пàчàлàся і русіфікàцыя.
5.4 Êультурà Áелàрусі ÕVI-ÕVIII стст.
Çнàчны ўплыў нà культуру Áелàрусі другой пàловы ÕVI - ÕVIII стст. àкàзàлі ерàпейскàе àдрàджэнне, рэфàрмàцыя і контррэфàрмàцыя, àсветніцтвà. Ó ÕVI стàгоддзі рэнесàнс ў Åўропе прàйшоў ужо стàдыі перàдàдрàджэння і рàннягà àдрàджэння і ўступіў
ўперыяд высокàгà і познягà àдрàджэння. Ó гэты чàс у сувязі з больш цеснымі культурнымі кàнтàктàмі, à тàксàмà дзякуючы àб’яднàнню з Ïольшчàй, якàя былà бліжэй звязàнà з еўрàпейскàй культурàй, культурà Àдрàджэння стàлà пàшырàццà нà белàрускіх землях. Àле пàколькі яны знàходзіліся ў пэўным сэнсе нà перыферыі, то ўступілі
ўэпоху Àдрàджэння знàчнà пàзней зà Åўропу, зàрàджэнне і рàнні этàп яго àдносіццà дà першàй пàловы ÕVI стàгоддзя, à росквіт – нà кàнец ÕVI – XVII стст. Ïры гэтым культурà Ðэнесàнсà нà белàрускіх землях рàзвівàлàся ў склàдàных умовàх пàлàнізàцыі, экàнàмічнàгà і пàлітычнàгà ўпàдкà.
Ðэфàрмàцыя пàчàлà прàнікàць у ÂÊË ў першàй трэці ÕVI с тàгоддзя перàвàжнà ў выглядзе кàльвінізму. ¨н вàбіў людзей пàтрàбàвàннямі àдмены цàркоўных пàдàткàў і скàрàчэння землеўлàдàнняў, суполкàмі з сàмàкірàвàннем. ßе пàдтрымàлі мàгнàты, у тым ліку буйнейшы – Ìікàлàй Ðàдзівіл ×орны, які зàснàвàў ў Íесвіжы першую нà тэрыторыі Áелàрусі прàтэстàнцкую друкàрню. Ó многіх гàрàдàх ствàрàліся кàльвінісцкія суполкі, будàвàліся цэрквы, àдкрывàліся школы, друкàрні. Àле пàступовà з другой пàловы ÕVI стàгоддзя колькàсць прàтэстàнтàў нà белàрускіх землях пàчàлà змяншàццà. Ãэтàму нямàлà сàдзейнічàлі і меры, прынятыя кàтàліцкàй цàрквой пà ўмàцàвàнню свàйго стàновішчà. Ïàчàўся перыяд контррэфàрмàцыі. Çнàчную ролю ў контррэфàрмàцыі ў ÂÊË, як і вà ўсёй Åўропе, сыгрàў кàтàліцкі мàнàскі ордэн езуітàў, які з 1570 годà пàчàў дзейнічàць у Âільні, à зàтым і ў іншых гàрàдàх. Ðàзумеючы вàжнàсць прàпàгàндысцкà-выхàвàўчàй рàботы сярод
76 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі
людзей, перш зà ўсё молàдзі, яны пàчàлі àдкрывàць вучэбныя устàновы – кàлегіумы, ствàрàлі друкàрні і бібліятэкі, зàймàліся дàбрàчыннàсцю.
Ó пàчàтку ÕVIII стàгоддзя, кàлі Åўропà пàсля прàцяглых войнàў уступілà ў перыяд àдноснà спàкойнàгà жыцця, àдбыліся знàчныя зрухі ў экàноміцы, нàвуцы, àдукàцыі. Ñветàпогляд людзей, культурà нàбылі больш свецкі хàрàктàр, у центр былі пàстàўлены àсветà, рàцыяльнàе мысленне зàмест рэлігійнàгà. Óсё гэтà àтрымàлà нàзву àсветніцтвà. Êультурà, ідэàлогія àсветніцтвà ў ÕVIII стàгоддзі пàчàлі рàспàўсюджвàццà і нà белàрускіх землях.
Íà рàзвіццё белàрускàй культуры ў перыяд увàходжàння ў склàд ÂÊË і Ðэчы Ïàспàлітàй знàчны ўплыў àкàзàлі межкàнфесійныя àдносіны, якія склàліся ў гэты чàс. ßк вядомà, ў перыяд зàснàвàння
ÂÊË “рускія” княствы прытрымлівàліся прàвàслàўя, літоўскія
плямёны яшчэ зàстàвàліся ў пàгàнстве. Ïàсля Êрэўскàй уніі,
вялікàняжàцкіх |
|
прывілеяў 1387 |
і 1413 гг. нàсельніцтвà стàлà |
|||
перàводзіццà |
ў |
кàтàліцызм, |
à |
прàвàслàўе |
àкàзàлàся |
ў |
дыскрымінàцыйным стàновішчы. Ãэтà вызвàлà кàнфрàнтàцыю нà рэлігійнàй àснове, якàя перàплятàлàся з пàлітычнàй бàрàцьбой, і нàвàт з’явілàся àдной з прычын рàсколà дзяржàвы ў перыяд грàмàдзянскàй вàйны 1430-х гàдоў. Êàб прыцягнуць нà свой бок прàвàслàўных феàдàлàў, кàрвлём і Âялікім князем ÂÊË ў 1432 і 1434 гг.былі выдàдзены двà прывілея, якія ўрàўноўвàлі ў прàвàх кàтолікàў і прàвàслàўных. Àле пàсля зàкàнчэння грàмàдзянскàй вàйны зноў узмàцнілàся àкàтàлічвàнне, хàця дà вострàй àдкрытàй кàнфрàнтàцыі спрàвà не дàходзілà. Äà ўтвàрэння Ðэчы Ïàспàлітàй нà землях Áелàрусі, перàвàжнà ў зàходняй яе чàстцы, дзейнічàлі 8 кàтàліцкіх мàнàскіх ордэнàў, àле нà ўсходзе зàстàвàліся дàволі моцнымі пàзіцыі прàвàслàўя, àсàблівà з боку àсноўных плàстоў белàрускàгà нàсельніцтвà. Ïрàвы кàтàліцкàй цàрквы сістэмàтычнà пàцвярджàліся вà ўсіх àгульнàдзяржàўных прывілеях. Ðàспàўсюджàнне Ðэфàрмàцыі ў ÂÊË ў другой пàлове ÕVI стàгоддзя ўсклàднілà мàнàпольную двухкàнфесійную цàркоўнà-хрысціянскую супольнàсць. Ó Åўропе Ðэфàрмàцыя вызвàлà сàцыяльныя і міжкàнфесійныя кàнфлікты, што прывяло дà дàволі мàсàвàгà прытоку нà больш спàкойныя ў гэтым плàне белàрускія землі яўрэяў, эмігрàнтàў з ліку прàтэстàнтàў.
Àдпàведнà пàчàў пàшырàццà іудàізм. Äругой знàчнàй
Ãлàвà 5. Ðàзвіццё Âялікàгà княствà Ëітоўскàгà, Ðускàгà, Æàмойцкàгà ў склàдзе |
77 |
Ðэчы Ïàспàлітàй нà пàчàтку новàгà чàсу ( др. пàл. ÕVI-ÕVIII стст.) |
|
|
этнàкàнфесійнàй групàй былі тàтàры, якія пàчàлі перàсяляццà нà землі Áелàрусі з XIV стàгоддзя. Àдпàведнà нà гэтых землях пàчàў рàспàўсюджвàццà і іслàм. Àле àсноўны нàпрàмàк міжкàнфесійных зносін усё ж вызнàчàўся хрысціянствàм, якое пàдзялілàся ў гэты чàс нà кàтолікàў, прàвàслàўных і прàтэстàнтàў, перàвàжнà кàльвіністàў. Ó другой пàлове ÕVI стàгоддзя, àкрàмя кàльвіністàў, нà землях Áелàрусі пàчàў прàяўляццà і больш рàдыкàльны нàкірунàк Ðэфàрмàцыі – àнтытрынітàрыі àбо “àрыяне”, якія выступілі супрàць àсноўнàгà дàгмàтà цàрквы àб трыядзе àйцà, сынà і святогà духà, зàклікàлі дà ўсеàгульнàй роўнàсці. Ó чàсы рэфàрмàцыі і контррэфàрмàцыі у Áелàрусі існàвàлі сàмыя розныя рэлігійныя àб’яднàнні: кàтàліцкі ордэн іезуітàў і інш, прàвàслàўныя брàцтвы, прàтэстàнсцкія àбшчыны і ордэны кàльвіністàў, àрыян, бàзыльян, кàнфесіі нàцыянàльных меншàсцяў. Àле àдносіны пàміж імі будàвàліся ў àсноўным у русле рэлігійнà-філàсофскàй пàлемікі, не дàходзілі дà вострых міжкàнфесійных кàнфліктàў. Ó 1596 г. ў Áярэсці нà àгульным кàтàліцкà-прàвàслàўным сàборы былà зàключàнà цàркоўнàя ўнія, àсноўнàя сутнàсць якой былà пàбудàвàнà нà кàмпрàмісу: прàвàслàўнàя цàрквà прызнàвàлà вяршэнствà Ïàпы Ðымскàгà, àле ў àсноўным зàхоўвàлàся прàвàслàўнàя літургія і цàркоўныя дàгмàты.Óнія ўводзілàся рознымі мерàмі: і мірнымі, і гвàлтоўнымі. Äà кàнцà ÕVIII стàгоддзя ў уніяцкую веру перàйшлі 75% нàсельніцтвà белàрускіх зямель. Àдрàджэнне, Ðэфàрмàцыя і контррэфàрмàцыя, шмàткàнфесійнàсць, àгульнàя экàнàмічнàя і пàлітычнàя àбстàноўкà àкàзàлі ўплыў і нà літàрàтуру, перш зà ўсё публіцыстычную, і нà выяўленчàе мàстàцтвà, і нà àдукàцыю, і нà рàзвіццё мàтэрыяльнàй культуры.
Àдукàцыя рàзвівàлàся гàлоўным чынàм з дàпàмогàй рэлігійных àб’яднàнняў. Ó буйных белàрускіх гàрàдàх былі àдкрыты езуіцкія кàтàліцкія кàлегіумы, брàцкія прàвàслàўныя школы, пàсля зàключэння Áрэсцкàй цàркоўнàй уніі – уніяцкія, гàлоўным чынàм бàзыліянскія, школы. Ó 1579 г. езуіты зàснàвàлі Âіленскую àкàдэмію
– першую ў ÂÊË вышэйшую àкàдэмію. Ïàд уплывàм Àдрàджэння у школàх і àкàдэміі, àкрàмя тэàлàгічных прàдметàў, больш увàгі стàлі ўдзяляць грàмàтыцы, рыторыцы, геàгрàфіі, àстрàноміі, фізіцы, мàтэмàтыцы. Ó эпоху Àсветніцтвà свецкі нàпрàмàк у àдукàцыі яшчэ больш узмàцніўся. Ãэтà вырàзілàся ў школьнàй рэформе, якàя былà àжыццёўленà зàснàвàнàй ў 1773 г. Àдукàцыйнàй кàмісіяйпершàй ў
78 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі
Åўропе цэнтрàлізàвàнàй свецкàй устàновàй пà кірàўніцтву àсветàй. Ó яе пàднàчàленне перàйшлі нàвучàльныя ўстàновы езуіцкàгà ордэнà, тàксàмà былі дàдàтковà створàны àкруговыя і пàдàкруговыя школы. Íàвучэнне ў іх нàсілà ў àсноўным свецкі хàрàктàр, тэàлогія былà зведзенà дà мінімуму. Íіжэйшàй ступенню àдукàцыі стàлі пàрàфіяльныя школы. Ó выніку рэформы пàвялічылàся колькàсць нàвучàльных устàноў, нàвучàнне нàбыло больш свецкі хàрàктàр. Ó пàчàтку ÕIX ст. у Áелàрусі існàвàлà кàля 130 пàчàтковых школ, 33 сярэднія і няпоўныя сярэднія школы, кàля 40 школ розных ордэнàў, à тàксàмà яўрэйскія рэлігійныя школы. Ó іх нàвучàлàся кàля 4 тысяч чàлàвек. Ïры ўсёй àдноснàй нязнàчнàсці гэтàгà ліку нàвучэнцàў усё ж гэтà быў знàчны крок нàперàд у нàвучàнні молàдзі ў пàрàўнàнні з пàпярэднімі стàгоддзямі.
Ðàзвівàлàся нàвукà. Äàлёкà зà межàмі бàцькàўшчыны быў вядомы выдàтны вучоны першàй пàловы XVII стàгоддзя Êàзімір Ñемяновіч. Ó яго кнізе “Âялікàе мàйстэрствà àртылерыі”, якàя выйшлà ў 1650 г. у Àмстэрдàме, былі выкàзàны новыя ідэі ў вàеннàй спрàве, нàвàт ў гàліне рàкетнàй тэхнікі. Àдным з вядомых àстрàномàў быў рэктàр гàлоўнàй Ëітоўскàй школы, дырэктàр Âіленскàй àбсервàторыі Ìàрцін Ïàчобут-Àдляніцкі. Ó гістàрычнàй нàвуцы вызнàчыўся Àльберт Êàяловіч, які нàпісàў “Ãісторыю Ëітвы”. Âялікі ўплыў нà фàрмàвàнне рàцыянàльнàгà светàпогляду сучàснікàў àкàзàў вучоны, філосàф, грàмàдскі дзеяч Êàзімір Ëышчынскі, які быў спàлены нà кàстры зà àтэістычныя погляды, выкàзàныя ў трàктàце “Àб неіснàвàнні Áогà”.
Ó Íовы чàс больш рàзнàбàковàй стàлà літàрàтурà. Ñклàдàныя міжкàнфесійныя àдносіны, пàдрыхтоўкà і прàвядзенне цàркоўнàй уніі спàрàдзілі бàгàтую пàлемічную публіцыстыку. Ãэтà мемуàрнàпубліцыстычнàя літàрàтурà (“Ôрынàс” Ì. Ñмàтрыцкàгà, “Äыяруш” À. Ôіліповічà, “Äопісы” Ô. Êміты-×àрнобыльскàгà, “Äзённік Ô. Åўлàшэўскàгà);пàлемічныя пропàведзі Ñ. Çізàнія, ². Ïàцея; свецкія прàмовы Õàдкевічà, Ñàпегі, пàрàдыйнà сàтырычныя творы (“Ïрàмовà Ìялешкі”, Ëіст дà Àбуховічà). ßк бàчнà, у сувязі з слàбым рàзвіццём у пàрàўнàнні з Çàхàдàм буржуàзных àдносін носьбітàмі ідэй Àсветы нà Áелàрусі былі не буржуàзія, à шляхтà і святàры.
Òрàдыцыйнàе летàпісàнне нàбывàе формы гісторыкàлітàрàтурных мàстàцкіх творàў, носіць рэгіянàльны хàрàктàр.