Ist_Bel

кірàўніцтве выявіліся двà нàкірункі: кàнсервàтыўны нà чàле з князем À. ×àртàрыйскім, які стàвіў àдну мэту – àднàўленне Ðэчы Ïàспàлітàй; і левы нà чàле з ². Ëялевелем, які выступàў тàксàмà і зà буржуàзнàдэмàкрàтычныя свàбоды, нàдзяленне сялян зямлёй з àднàчàсовàй грàшовàй кàмпенсàцыяй пàмешчыкàм. Ó Âàршàве быў утворàны ×àсовы ўрàд, пàзней ён быў перàйменàвàны ў Íàцыянàльны ўрàд, склікàны сейм, які прыняў “Ìàніфест польскàгà нàродà”.

Ó 1831 г. пàўстàнне перàкінулàся нà белàрускія землі, перàвàжнà пàўночнà-зàходнія пàветы Ìінскàй губерні і Âіленскую губерню.Òут дзеяннямі пàўстàнцàў кірàвàў утворàны ў студзені 1831 г. Âіленскі цэнтрàльны пàўстàнцкі кàмітэт. Íà месцàх тàксàмà ствàрàліся пàвятовыя ўрàды, якія пàчàлі прàводзіць рэкруцкія нàборы. Óсяго ў пàўстàнні нà белàрускіх землях прынялі ўдзел кàля 10 тыс. чàлàвек, àле дзейнічàлі пàўстàнцкія àтрàды стыхійнà. Ó кàнцы мàя нà дàпàмогу пàўстàнцàм з Ïольшчы быў нàкірàвàны àтрàд пàд кàмàндàвàннем генерàлà Ä. Õлàпоўскàгà у колькàсці 700 чàлàвек, пàзней – яшчэ 12-тысячны корпус генерàлàў À. Ãелгудà і Ã. Äэмбінскàгà. 19 чэрвеня 1831 г. пàд Âільняй рàсійскàе войскà нàнеслà пàрàжэнне àб’яднàным сілàм пàўстàнцàў і дà кàнцà ліпеня пàўстàнне ў Áелàрусі і Ëітве было пàдàўленà. Ìногія яго ўдзельнікі былі àсуджàны, мàёнткі кàнфіскоўвàліся. Áылà скàсàвàнà àўтàномія Ïольшчы. Ïàчàўся “рàзбор” шляхты, àдменены Ñтàтут ÂÊË. Ïàчàлàся àктыўнà прàводзіццà пàлітыкà русіфікàцыі.

Òым не менш, нягледзячы нà рэпрэсіі і русіфікàцыю, грàмàдскі рух у 30-50-е гàды не спыніўся. Ó 1836 г. ў Âільні пàд кірàўніцтвàм Ôрàнцà Ñàвічà пàчàло дзейнічàць “Äэмàкрàтычнàе тàвàрыствà”, якое выступàлà зà àдзінствà ў бàрàцьбе супрàць сàмàдзяржàўя, зà вызвàленне сялян і нàдзяленне іх зямлёй. Ïàзней, нà прàцягу 1846 - 1849 гг. у Âільні, Ìінску і іншых белàрускіх гàрàдàх існàвàлà тàйнàя àргàнізàцыя “Ñàюз свàбодных брàтоў”, якàя нàлічвàлà больш зà 200 членàў. Ñàюз тàксàмà стàвіў мэтàй звяржэнне сàмàдзяржàўя і àжыццяўленне дэмàкрàтычных перàўтвàрэнняў.

Ãэтыя àргàнізàцыя былі выкрыты і рàзгромлены. Àле і ўлàды былі вымушàны некàлькі ліберàлізàвàць свàю пàлітыку ў зàходніх губернях.

90 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі

Ó сярэдзіне ÕIX стàгоддзя пàлітычнàя сітуàцыя ў Áелàрусі прàдàўжàлà зàстàвàццà нàпружàнàй.

6.4 Êультурà Áелàрусі першàй пàловы ÕIX стàгоддзя

Äà пàчàтку ÕIX стàгоддзя нà белàрускіх землях, дàлучàных дà Ðàсійскàй імперыі, зàхоўвàлàся стàрàя сістэмà нàвучàння – школы пры розных рэлігійных àргàнізàцыях і нàвучàльныя ўстàновы былой Àдукàцыйнàй кàмісіі. Ó выніку прàведзенàй ў Ðàсіі ў 1802 г. рэформы àдукàцыі Áелàрусь увàйшлà ў Âіленскую нàвучàльную àкругу, цэнтрàм якой стàў àдкрыты ў 1803 г. нà бàзе Ãàлоўнàй Ëітоўскàй школы Âіленскі універсітэт. Çà кàроткі чàс ён стàў буйнейшàй у Ðàсіі вышэйшàй нàвучàльнàй устàновàй. Äзейнічàлі 4 фàкультэты: мàрàльнà-пàлітычных нàвук, літàрàтуры і вольных мàстàцтвàў, фізікàмàтэмàтычны і медыцынскі, à тàксàмà медыцынскàя, ветэрынàрнàя, àгрàнàмічнàя школы, àбсервàторыя, бàтàнічны сàд, некàлькі музеяў, друкàрня. Ñярэдняе і ніжэйшàе звенні àдукàцыі тàксàмà былі прыведзены ў àдпàведнàсць з рàсійскàй сістэмàй: сяміклàсныя гімнàзіі ў губернскіх гàрàдàх, пàвятовыя чàтырохклàсныя для дзяцей мяшчàн і купцоў і прыходскія вучылішчы для ніжэйшых сàслоўяў. Åзуіцкія кàлегіумы зàхàвàлі свàю àўтàномію і перàйшлі пàд кірàўніцтвà Ïолàцкàй езуіцкàй àкàдэміі, якàя былà зàснàвàнà нà бàзе кàлегіумà і прàіснàвàлà з 1812 пà 1820 гг. Äзейнічàлі тàксàмà шмàтлікія яўрэйскія рэлігійныя нàвучàльныя устàновы. Ïрàцàвàлі тàксàмà 20 школ з бясплàтным нàвучàннем (лàнкàстэрскія). Ó нàвучàнні ў пàчàтку ÕIX ст. прàдàўжàлà пàнàвàць польскàя мовà. Íекàторыя змены ў сістэме нàвучàння àдбыліся ў 30-50-я гг. ÕIX ст. Ïàсля пàўстàння 1830-1831 гг. быў зàкрыты Âіленскі універсітэт, як “рàсàднік вольнàдумствà”, зàмест яго ў Âільні былі створàны медыкà-хірургічнàя і духоўнàя рымскà-кàтàлічнàя àкàдэміі. Íàвучàльныя устàновы Áелàрусі былі пàдзелены пàміж Êіеўскàй і Ïецярбургскàй нàвучàльнымі àкругàмі. Øколы пàчàлі перàводзіццà нà рускую мову нàвучàння. Àле быў зроблены крок дà пàшырэння пàчàтковàй àдукàцыі, у гэты чàс àдкрыліся больш зà 100 школ для сялянскіх дзяцей. Ïàчàлі дзейнічàць прывàтныя нàвучàльныя устàновы зàкрытàгà тыпу - пàнсіёны. Óзмàцнілàся цікàвàсць і дà прàфесійнàй àдукàцыі, пры гімнàзіях àдкрывàліся прàфесійныя школы àбо клàсы. Ó 1840 г. нà бàзе земляробчàй школы быў àдкрыты Ãоры-Ãорàцкі земляробчы інстытут, які прàіснàвàў дà 60-х гàдоў

ÕIX ст. Ó цэлым жà, нягледзячы нà пэўныя зрухі, нàпярэдàдні 1861 г. нàвучàннем былà àхопленà невялікàя чàсткà нàсельніцтвà Áелàрусі – 16,5 % тыс. чàл., àбо 0,5 %.

Ó першàй пàлове ÕIX стàгоддзя быў пàклàдзены пàчàтàк рàзвіццю белàрусàзнàўствà. Ïершымі крокàмі ў гэтым нàпрàмку стàлі прàцы рàсійскіх вучоных ².Ëяпёхінà і Â. Ñевяргінà, якія ў пàчàтку стàгоддзя зрàбілі нàвуковыя экспедыцыі нà дàлучàныя дà Ðàсіі землі. Ýтнàгрàфічныя і гістàрычныя дàследвàнні зàходніх губерняў Ðàсіі рàбілі прàфесàры Âіленскàгà ўніверсітэтà ². Äàніловіч, Ì. Áàброўскі. Äà сярэдзіны ÕIX ст. àктывізàвàлàся крàязнàўчàя дзейнàсць мясцовых дàследчыкàў. Ìенàвітà ў гэты чàс выходзіць рàд этнàгрàфічных прàц ß. ×àчотà, ß. Òышкевічà, Ï. Øпілеўскàгà, ². Íàсовічà і інш. Ïà ініцыятыве ßўстàфія Òышкевічà ў Âільні ў 1855 г. быў зàснàвàны першы музей стàрàжытнàсцей. Áелàрусàзнàўствà рàзвівàлàся ў неспрыяльных умовàх пàлàнізàцыі і русіфікàцыі, àле тым не менш унеслà знàчны ўклàд у рàзвіццё белàрускàй нàцыянàльнàй сàмàсвядомàсці і фàрмірàвàнне белàрускàй нàцыі.

Íàйбàгàцейшы фàльклор, які знàйшоў свàё àдлюстрàвàнне і ў першых прàцàх белàрускіх этногрàфàў, з’явіўся àсновàй духоўнàгà нàцыянàльнà-культурнàгà àдрàджэння белàрусàў, якое пàчàлося ў першàй трэці ÕIX ст. Ìенàвітà з ім звязàнà і àдрàджэнне літàрàтурнàй белàрускàй мовы. Ïрыкрывàясь лàцініцàй ці кірыліцàй, белàрускàя мовà зàгучàлà ў тàкіх выдàтных нàродных творàх, як “Ãутàркі”, і àсàблівà ў пàэмàх “Òàрàс нà Ïàрнàсе” і “Ýнеідà нàвывàрàт”.

Ó першàй пàлове ÕIX стàгоддзя пàчàлà àдрàджàццà белàрускàя літàрàтурà. Ëя яе вытокàў стàяць ßн ×àчот ( “Âясковыя песні з-нàд Íёмàнà і Äзвіны”), ßн Áàршчэўскі ( “Øляхціч Çàвàльня àбо Áелàрусь ў фàнтàстычных àпàвядàннях”), Â. Äунін-Ìàрцынкевіч ( “Ñялянкà”, “Âечàрніцы”, “Ïінскàя шляхтà”). Ç іменем Äунінà –Ìàрцынкевічà звязàнà і ствàрэнне першàй нàцыянàльнàй тэàтрàльнàй трупы. 9 лютàгà 1852 г. у чàс прэм’еры кàмічнàй оперы “Ñялянкà”(àўтàр лібрэттà Â. Äунін-Ìàрцынкевіч, кàмпàзітàры Ñ. Ìàнюшкà, Ê. Êжыжàноўскі) сà сцэны Ìінскàгà тэàтрà упершыню зàгучàлі белàрускія песні, гàворкі, прымàўкі.

92 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі

Çнàчную ролю ў рàзвіцці белàрускàгà выяўленчàгà мàстàцтвà àдыгрàў Âіленскі ўніверсітэт, дзе было àддзяленне жывàпісу. Ìенàвітà тàм àтрымàлі àдукàцыю выдàтныя белàрускія мàстàкі Â. Âàньковіч, ². Õруцкі і іншыя. Ó цэлым для выяўленчàгà мàстàцтвà першàй пàловы ÕIX ст. хàрàктэрны рысы клàсіцызму, рàмàнтызму і пàступовы перàход дà рэàлізму. Ç сюжэтнàгà пункту погляду хàрàктэрны àперàжàльнàе рàзвіццё пàртрэтнàгà жàнру і пейзàжà. Âыдàтным мàстàком быў Â. Âàньковіч, які прàцàвàў перàвàжнà ў пàртрэтным жàнры. Ó стылі рàмàнтызмà выкàнàны вядомы пàртрэт пàэтà À. Ìіцкевічà нà гàры Àю-Äàг. ². Õруцкі нà белàрускàй глебе рàзвіў лепшыя трàдыцыі рускàгà пàртрэтнàгà жàнру. Àле ён нàйбольш вядомы як мàйстàр нàцюрмортà.

ß. Äàмель спàлучàў у свàёй творчàсці элементы клàсіцызму, рàмàнтызму і рэàлізму. Ãэтà знàйшло àдлюстрàвàнне ў шэрàгу гістàрычных пàлотнàў “Ñмерць Ãлінскàгà ў няволі”, “Âызвàленне Êàсцюшкі з цямніцы”, “Àдступленне фрàнцузàў прàз Âільню ў 1812 г.” і інш. Çàснàвàльнікàм белàрускàгà рэàлістычнàгà пейзàжà лічыццà Â. Äмàхоўскі. Âядомàсць яму прынеслі пàлотны “Ðàдзімà”, “Âозерà Ñвіцязь”, “Çàход сонцà” і інш.

Ó àрхітэктуры першàй пàловы ÕIX стàгоддзя тàксàмà гàлоўным нàкірункàм стàў клàсіцызм. Ó цэлым жà ў гэты перыяд àдчувàўся ўплыў еўрàпейскàй, рускàй культур, àле ў той жà чàс усё больш рэльефнà вызнàчàюццà àсàблівàсці белàрускàй нàцыянàльнàй культуры.

94 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі

рàзвіццё мàшынàбудàвàння, пàвялічэнне àб’ёмàў вытворчàсці жàлезà, нàфты, вугàлю.

Ïрàмысловы перàвàрот сàдзейнічàў пàшырэнню мехàнізàцыі сельскàгàспàдàрчàй вытворчàсці, і, як вынік, пàвышэнню яе эфектыўнàсці. Ãэтà ў свàю чàргу вяло дà ўрбàнізàцыі нàсельніцтвà і кàнчàтковàгà склàдвàння індустрыяльнàгà грàмàдствà.

Òэхнàлàгічны перàвàрот прывёў дà àбвàстрэння кàнкурэнцыі пàміж вядучымі крàінàмі. Ó кàнцы ÕIX стàгоддзя Àнглія стрàцілà свàё лідзіруючàе пàлàжэнне, яе дàгнàлі ў свàім прàмысловым рàзвіцці Ãермàнія, Áельгія, Ôрàнцыя і Øвейцàрыя. Õуткімі тэмпàмі рàзвівàлàся экàномікà ў ßпоніі і ÇØÀ. Äà пàчàтку ÕÕ стàгоддзя Çлучàныя Øтàты выйшлі нà першàе месцà ў сусветнàй прàмысловàй вытворчàсці. Óсё гэтà àбвàстрàлà бàрàцьбу зà рынкі збыту і перàдзел кàлоній.

Õуткі рост колькàсці фàбрык і зàводàў, пàвялічэнне àб’ёмàў вытворчàсці прàмысловàй прàдукцыі, усклàдàненне тэхнàлàгічнàгà прàцэсу пàтрàбàвàлі пàвялічэння кàпітàлàўклàдàнняў. Ãэтà прывяло дà ўзнікнення àкцыянерных тàвàрыствàў. Ïàчàлося àб’яднàнне прàдпрыемствàў у мàнàполіі, кàртэлі, сіндыкàты, кàнцэрны, трэсты. Ãэты прàцэс пàшырыўся ў пàчàтку 20-гà стàгоддзя, кàлі мàнàпàлістычныя àб’яднàнні пàчàлі ўстàнàўлівàць кàнтроль нàд цэлымі гàлінàмі прàмысловàсці, пàчàлі склàдвàццà міжнàцыянàльныя і трàнснàцыянàльныя кàрпàрàцыі, якія рàзгàрнулі бàрàцьбу зà экàнàмічны перàдзел міру. Êàнцэнтрàцыі вытворчàгà і бàнкàўскàгà кàпітàлу сàдзейнічàў мірàвы сусветны крызіс, які àдбыўся ў 19001903 гг. Óсё гэтà прывяло дà перàрàстàння кàпітàлізму ў імперыялізм.

Ðàсія пàзней зà еўрàпейскія крàіны ўступілà нà шлях кàпітàлістычнàгà рàзвіцця. ßнà знàчнà àдстàвàлà àд іх у свàім экàнàмічным рàзвіцці, àле тэмпы ростà àб’ёмàў прàмысловàй вытворчàсці былі высокімі. Ðàсія хуткà дàгàнялà зàходнія крàіны і хàця ў пàчàтку ÕÕ стàгоддзя яшчэ не дàсягнулà ўзроўню ÇØÀ, Ãермàніі і Àнгліі, àле ўжо пàрàўнялàся з фрàнцузскàй прàмысловàсцю. Àсàблівàсцю экàнàмічнàгà рàзвіцця Ðàсіі ў гэты перыяд былà тàксàмà знàчнà большàя, чым у крàінàх Çàхàду, ступень мàнàпàлізàцыі прàмысловàсці і бàнкàў, перàпляценне àдноснà рàзвітàгà àгрàрнàгà кàпітàлізму з сярэдневяковым пàўфеàдàльным

96 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі

Ðàзвіццё мàлочнà-мясной жывёлàгàдоўлі пàўплывàлà нà структуру пàсяўных плошчàў. Ó 7,7 рàзоў пàшырыліся пàсевы кàрмàвых трàў, гàлоўным чынàм, у пàмешчыцкіх гàспàдàркàх. Ó пàчàтку ÕÕ стàгоддзя зàходні рэгіён стàў трэцім пàсля Ïольшчы і Ïрыбàлтыкі пà ўдзельнàй вàзе кàрмàвых трàў у àгульнàй пàсяўной плошчы.

Àкрàмя мясà-мàлочнàй нàкірàвàнàсці, у Áелàрусі вызнàчылàся спецыялізàцыя рэгіёнàў пà вырошчвàнню тэхнічных культур, у першую чàргу бульбы. Ïà яе вытворчàсці зàходнія рэгіёны рàзàм з Ïрыбàлтыкàй зàймàлі першàе месцà ў Åўрàпейскàй Ðàсіі. Ðост гàндлёвàгà бульбàводствà быў звязàны не толькі з вытворчàсцю кàрмоў для жывёлы, àле гàлоўным чынàм з рàзвіццём вінàкурàннàй вытворчàсці ў пàмешчыцкіх мàёнткàх. Ó кàнцы ÕIX стàгоддзя сярэдняя штогàдовàя вытворчàсць 40-грàдуснàгà рàзбàўленàгà спірту ў пяці зàходніх губернях склàдàлà больш зà 8 млн. вёдзер. Çнàчнàя колькàсць бульбы нàкіроўвàлàся нà прàдàжу ў іншыя рэгіёны.

Ó пàўночнàй Áелàрусі àсноўным нàкірункàм стàлà льноводствà. Ãэтàя прàцàёмкàя культурà пàтрàбàвàлà вялікàй колькàсці нàёмнàй рàбочàй сілы.

Ðост вінàкурэння, рàзвіццё мàслàробчых, сырàвàрных, àлейных, суконных і іншых сельскàгàспàдàрчых пàдсобных прàдпрыемствў àдыгрывàлі вàжную ролю вà ўстàлявàнні кàпітàлістычных àдносін у сельскàй гàспàдàрцы.

Ãэтыя нàпрàмкі спецыялізàцыі зàхàвàліся і ў пàчàтку

ÕÕ стàгоддзя. ßк і рàней, пàвялічвàліся пàсевы тэхнічных і кàрмàвых культур, у першую чàргу бульбы, у пàўночных рэгіёнàх – льну і кàнàпель. Âàжнàй гàліной сельскàгàспàдàрчàй вытворчàсці зàстàвàлàся жывёлàгàдоўля.

Çнàчнà пàлепшылàся тэхнічнàя àснàшчàнàсць сельскàгàспàдàрчàй вытворчàсці, пàшырàліся рынàчныя сувязі.

Ðàзàм з тым у другой пàлове ÕIX стàгоддзя і пàчàтку

ÕÕ стàгоддзя рàзвіццё кàпітàлістычных àдносін у белàрускàй вёсцы спàлучàлàся з рэшткàмі феàдàлізму. Íàйбуйнейшым перàжыткàм прыгонніцтвà зàстàвàлàся пàнскàя зямельнàя ўлàснàсць Ó кàнцы ÕIX стàгоддзя пàмешчыкàм нàлежàлà 50,5% дзесяцін прыдàтнàй зямлі, сяляне вàлодàлі 33,4% нàдзельнàй зямлі, àстàтняя былà вà

98 Ãісторыя Áелàрусі ў кàнтэксце сусветнàй цывілізàцыі

прàмысловыя гàліны: тэкстыльнàя, гàрбàрнàя, шклянàя і іншыя.

Ê пàчàтку ÕÕ стàгоддзя ў Áелàрусі быў зàвершàны прàмысловàтэхнічны перàвàрот, у àсноўных гàлінàх прàмысловàсці і трàнспàрту кàнчàтковà зàцвердзілàся перàвàгà фàбрычнà-зàводскàй вытворчàсці. Ïры зàхàвàнні ў àсноўным той гàліновàй структуры вытворчàсці, якàя склàлàся ў ÕIX стàгоддзі, у ÕÕ стàгоддзі нàзірàліся пэўныя змены. Ó выніку крызісà 1900-1903 гг. узмàцнілàся кàнцэнтрàцыя вытворчàсці, узрàслà ўдзельнàя вàгà буйных прàдпрыемствàў, пàвялічылàся колькàсць рàбочых нà іх. Êàнцэнтрàцыя вытворчàсці àбумовілà ўтвàрэнне àкцыянерных кàмпàній. Ó кàнцы ÕIX стàгоддзя ў Áелàрусі дзейнічàлі 10 àкцыянерных тàвàрыствàў. Ó пàчàтку ÕÕ стàгоддзя іх колькàсць пàвялічылàся дà 34, прычым чàсткà з іх былà з удзелàм інвестыцый зàмежнàгà кàпітàлà. Ñведчàннем кàнцэнтрàцыі і мàнàпàлізàцыі вытворчàсці стàлà з’яўленне сіндыкàтàў і мàнàпàлістычных àб’яднàнняў: сіндыкàт кàфельных зàводчыкàў у Êопысі, сіндыкàт півàвàрных зàводчыкàў Ïàўночнà-зàходнягà крàю ў Îршы, кàмітэт зàпàлкàвых фàбрыкàнтàў Çàходнягà крàю ў Ìінску. Ç кàнцà ÕIX стàгоддзя ў экàнàмічным жыцці Áелàрусі знàчную ролю пàчàлі àдыгрывàць бàнкі: Ìінскі кàмерцыйны бàнк і філіялы àкцыянерных бàнкàў небелàрускàгà пàходжàння.

Ðàзвіццё кàпітàлістычных àдносін нà вёсцы, індустрыялізàцыя не прывялі дà пàляпшэння жыцця àсноўнàй мàсы нàсельніцтвà. Ó сельскàй мясцовàсці ўзмàцнілàся сàцыяльнàя дыферэнцыяцыя грàмàдствà. Ó пàчàтку ÕÕ стàгоддзя больш зàможны слой сялянствà склàдàў кàля 8%. Ó той жà чàс з 1877 пà 1905 гг. колькàсць мàлàзямельных гàспàдàрàк (з нàдзелàм дà 15 дзесяцін) узрàслà ў 2 рàзы і склàлà 84,5 % усіх гàспàдàрàк. Áеззямельныя і мàлàзямельныя сяляне з’яўляліся бàзàй для фàрмірàвàння сельскàгà і гàрàдскогà прàлетàрыятà – нàёмнàй рàбочàй сілы. Ó кàнцы ÕIX стàгоддзя нà пàмешчыкàў і сельскую буржуàзію прàцàвàлі 182 тыс. пàрàбкàў і ў гэтых àдносінàх Áелàрусь зàймàлà àдно з першых месц у Ðàсійскàй імперыі. Êолькàсць прàмысловых рàбочых, з улікàм рàмеснікàў і чыгунàчнікàў, у пàчàтку ÕÕ стàгоддзя дàсягнулà 350 тыс. Óзровень жыцця іх быў тàксàмà нізкім. Ïры фàктычнà ненàрмірàвàным рàбочым дні зàробкі белàрускіх рàбочых былі нà 20% ніжэйшымі, чым у Ðàсіі, дзве трэціх яго ішло нà хàрчàвàнне і нàём квàтэры. Íізкі ўзровень жыцця сялян і рàбочых прывялі дà новàй з’явы кàнцà ÕIX-