6. Паўстанне 1863 г. І яго сацыяльна-палітычныя вынікі.

6. Рост сялянскіх выступленняў пасля аграрнай рэформы супаў з польскім нацыянальна-вызваленчым рухам. На працягу першай паловы 1862 г. аформілася арганізацыя паўстанцаў у Варшаве, якая атрымала назву “Цэнтральны нацыянальны камітэт” (ЦНК). Яна ставіла сваёй мэтай падрыхтаваць паўстанне за нацыянальнае вызваленне Польшчы і дэмакратызацыю яе грамацкага ладу. У гэтым руху абазначыліся два напрамкі: “белыя” і “чырвоныя”. Лагер “белых” у Польшчы складаўся з ліку буйной і сярэдняй шляхты, гандлёва-фінансавай буржуазіі, у Беларусі і Літве – пераважна з памешчыкаў. Іх галоўная мэта з’яўлялася аднаўленне незалежнасці Рэчы Паспалітай у межах 1772 г. Пры гэтым яны выключалі рэвалюцыйныя шляхі барацьбы: частка іх была схільна да кампрамісу з царскім урадам на аснове Канстытуцыі 1815 г.; другая, больш значная, звязвала вызваленне Польшчы з палітыкай Францыі і Англіі. Пры гэтым даць Беларусі, Літве і Правабярэжнай Украіне права на самавызначэнне “белымі” не прадугледжвалася. Партыя “чырвоных” у сацыяльнах адносінах была вельмі неаднароднай. Яна аб’ядноўвала рамеснікаў і рабочых, навучэнцаў і інтэлігенцыю, дробную і некаторую частку сярэдняй шляхты, буржуазію. Таму сярод “чырвоных” узнікла некалькі плыней. Левая, рэвалюцыйная, плынь імкнулася весці ўзброеную барацьбу за рэспубліканскую і дэмакратычную Польшчу, за вызваленне сялян ад феадальных павіннасцей і надзялення іх зямлёй. Правая і памяркоўная частка ў рашэнні сваёй палітычнай праграмы адводзіла вядучую ролю шляхце. Асцерагаючыся сялянскага паўстання, усе яны выступалі за надзяленне сялян зямлёй за кошт канфіскацыі яе часткі ў памешчыкаў з адпаведнай грашовай кампенсацыяй. Падобныя палітычныя плыні існавалі ў Беларусі і Літве. Летам 1862 г. у Вільні з мэтай падрыхтоўкі да паўстання ў краі быў створаны Літоўскі правінцыяльна камітэт (ЛПК). Фармальна ён быў падначалены ЦНК. У ЛПК уваходзілі прадстаўнікі як “чырвоных”, так і “белых”. Па ініцыятыве ЛПК збіраліся сродкі на паўстанне, былі створаны мясцовыя рэвалюцыйныя арганізацыі: гродзенская (кіраўнік К.Каліноўскі), мінская (А. Трусаў), навагрудская (У, Борзабагаты) і інш. Левую частку паўстанцаў у Беларусі ўзначальваў Кастусь Каліноўскі – першы беларускі рэвалюцыйны дэмакрат, мысліцель, паэт, публіцыст. Летам 1862 г. разам з В. Урублеўскім і Ф. Ражанскім К. Каліноўскі пачынае выдаваць газету “Мужыцкая праўда”. Гэта было адзінае ў еўропе выданне сярэдзіны ХІХ ст., непасрэдна адрасаванае сялянам. Газета ў даступнай форме паказвала сутнасць царскай палітыкі і суда, выяўляла грабежніцкі характар рэформы 1861 г. Яе артыкулы заклікалі сялян да ўзброенага паўстання. Выйшла 7 нумароў газеты, кожны з якіх пачынаўся зваротам “Дзецюкі!”, адрасаваным тым беларускім сялянам-юнакам, якім па ўзросце трэба было ісці выконваць воінскі абавязак у расійскую армію. Нумары газеты ён падпісваў псеўданімам “Яська, гаспадар з-пад Вільні”. Разыходжанне ўдзельнікаў паўстання ў поглядах адбіліся на ходзе і выніках паўстання. Яно пачалося ў ноч на 10 студзеня 1863 г. Узначаліў паўстанне ЦНК, які аб’явіў сябе часовым Нацыянальным урадам. У першы дзень быў абнародаваны маніфест, які сбвясціў нацыянальную незалежнасць Польшчы, нацыянальнае і палітычнае раўнапраўе, вызваленне сялян ад усіх феадальных павіннасцей і надзяленне іх зямлёй без выкупу. ЛПК пасля некаторых ваганняў падпарадкаваўся Варшаве і 22 студзеня выдаў маніфест аб патрымцы паўстання ў Польшчы. ЛПК таксама аб’явіў сябе Часовым урадам на тэрыторыі Літвы і Беларусі. 1 лютага 1863 г. Літоўскі правінцыяльны камітэт, які ўзначальваў К. Каліноўскі, звярнуўся да насельніцтва Беларусі і Літвы з заклікам падняцца на ўзброеную барацьбу. Першыя паўстанцкія атрады былі створаны ў заходніх паветах Беларусі яшчэ ў канцы студзеня. У красавіку 1863 г. паўстанцы дзейнічалі ўжо амаль на ўсёй тэрыторыі Беларусі. Атрады фарміраваліся з дробнай шляхты, рамеснікаў, афіцэраў, сялян, студэнтаў, навучэнцаў гімназій. К. Каліноўскі меў намер распаўсюдзіць паўстанне на Смаленскую і Прыбалтыйскую губерні. На падаўленне паўстання была накіравана 200-тысячная рэгулярная расійская армія. Супрацьстаяць ёй паўстанцы не маглі і вымушаны былі весці партызанскую вайну. У маі 1863 г. віленскім генерал-губернатарам з неабмежаванымі паўнамоцтвамі быў назначаны М. Мураўёў. За бязлітасную расправу над паўстанцамі ён атрымаў прозвішча “вешацель” і “людаед”. У маі паўстанне ў Мінскай, Магілёўскай і Віцебскай губернях было падаўлена. Для заспакаення сялян Аляксандр ІІ яшчэ 1 сакавіка выдаў указ аб адмене часоваабавязаных адносін, вяртанні сялянскіх адрэзкаў і змяншэнні выкупных плацяжоў на 20 %. Гэта паўплывала на ўдзел сялянства ў паўстанні ( сялян налічвалася толькі 18 %). Панічны настрой сярод белых у Вільні быў абумоўлены і стратай імі веры ў дапамогу з боку Англіі і Францыі, якія абмежаваліся нотамі пратэсту. Таксама не садзейнічаў пашырэнню паўстання спад рэвалюцыйнага руху ў Расіі. Летам 1864 г. была ліквідавана апошняя рэвалюцыйная арганізацыя ў Навагрудскім павеце. У студзені 1864 г. у Вільні быў арыштаваны К. Каліноўскі. Знаходзячыся ў турме, ён напісаў і пераправіў на волю “Лісты з-пад шыбеніцы” ў трох частках. У іх К.Каліноўскі заклікаў беларускі народ ваяваць “за сваё чалавечае і народнае права, за сваю веру, за зямлю сваю родную”. 22 сакавіка 1864 г. К.Каліноўскі быў павешаны ў Вільні на Лукішскай плошчы. Паўстанне 1863 г. было накіравана супраць самадзяржаўя, нацыянальнага прыгнёту і саслоўнай няроўнасці, супраць рэшткаў прыгоннага права. І хоць яно скончылася няўдачай, тым не менш паўстанне адыграла вялікую ролю ў гісторыі беларускага народа. Яно прымусіла царскі ўрад пайсці на больш выгадныя ўмовы правядзення сялянскай рэформы ў Беларусі і Літве. Паўстанне садзейнічала абуджэнню самасвядомасці беларусаў. Разам з тым яно мела і адмоўныя вынікі. У Беларусі і Літве 128 чалавек былі пакараны смерцю, больш за 850 чалавек сасланы на катаргу, каля 12,5 тыс. чалавек выселены. Іх сядзібы былі разбураны, маёмасць канфіскавана. Землеўладальнікам “польскага “ паходжання забаранялася купляць у Беларусі зямлю, сялянам-католікам норма зямлі на гаспадарку абмяжоўвалася. За ўдзел у паўстанні каталіцкіх святароў касцёлы закрываліся або ператвараліся ў праваслаўныя цэрквы. За падтрымку паўстання студэнтамі ўлады закрылі Горы-Горацкі земляробчы інстытут, скарацілі колькасць сярэдніх навучальных устаноў. Мэтай усёй палітыкі царызму стала русіфікацыя края.