Новая беларуская літаратурная мова

Новая беларуская літаратурная мова непасрэдна не звязана са старабеларускай літаратурнай мовай, развіццё якой было спынена ў канцы ХVIIст.; яна складвалася на аснове жывой народнай гаворкі і апрацоўвалася намаганнямі майстроў мастацкай літаратуры. Таму пры вывучэнні гэтага этапа развіцця беларускай літаратурнай мовы неабходна звярнуць асаблівую ўвагу на такія пытанні, як сацыяльна-гістарычныя і культурна-палітычныя ўмовы станаўлення і ўдасканалення новай беларускай літаратурнай мовы, асаблівасці выпрацоўкі яе выяўленчых сродкаў, этапы правапісна-граматычнай нармалізацыі, роля пісьменнікаў, публіцыстаў, грамадскіх дзеячаў ва ўзбагачэнні сродкаў і прыёмаў літаратурнага выказвання, узаемадзеянне новай беларускай літаратурнай мовы з тэрытарыяльнымі дыялектамі і іншымі мовамі. Асвятленне названых пытанняў патрабуе аналізу адпаведных крыніц, падчас якога важна выявіць, наколькі дакладна рысы жывой мовы пера­даюцца сродкамі тагачаснай графікі, у якой меры адлюстраваны агульнапашыраныя і вузкамясцовыя моўныя рысы, наколькі паслядоўна аўтар (выдавец) здолеў перадаць на пісьме асобныя фанетычныя і граматычныя асаблівасці беларускай мовы, наколькі строга ён падыходзіў да адбору моўна-выяўленчых сродкаў.

Большасць беларускіх выданняў ХІХ ст. надрукавана ла­цінкай. Для перадачы зычных гукаў, як правіла, ужываліся лацінскія літары ў іх агульнапрынятым значэнні: [б] –b, [д] –d, [т] –t, [р] –rі інш.; своеасабліва выкарыстоўваліся толькі наступныя літары:

літара	l	ł	z	ż	ch	cz	sz	dz	dż	h	g
гук	л’	л	з	ж	х	ч	ш	дз’	дж	г	г (выбухны)

Доўгі час уіўна пісьме не адрозніваліся і перадаваліся літарайu, у творах В. Дуніна-Марцінкевіча гукўперадаваўся літарайu, набранай курсівам.

Мяккасць зычнага перад наступным зычным або на канцы слова пазначалася спецыяльным значком: brać, dźmu, iści, а перад галосным гукам праз напісанне літарыіперад адпаведным галосным:niama, nieba. Заўсёды адзначаўся і зычныj:myj (мый), hulaju (гуляю).

У канцы ХІХ ст. лацінку паступова пачынае выцясняць грама­дзянскі шрыфт – графіка, якая выкарыстоўвалася ў рускім кніга­друкаванні, адпаведна выданні адлюстроўвалі многія асаблівасці рускага правапісу: літара и абазначала адпаведны гук у пачатку слова і пасля зычнага, а літара і – перад галоснымі і зычнымі ў, й: ими, синій; выкарыстоўваліся літары h, ъ, щ: лhта, столъ, щасце. Пад уплывам рускага правапісу часта не пера­даваліся на пісь­ме аканне, дзеканне і цеканне, зацвярдзенне шыпячых і р. Пры­мет­нікі адзіночнага ліку ў мужчынскім родзе ўжываліся з кан­чат­кам -ый/ -ій, а ў множным ліку – з канчаткам -іе/-ые: новый, новые.

Разгортванне кнігавыдавецкай справы і пашырэнне легальных перыядычных выданняў у першае дзесяцігоддзе ХХ ст. паспрыяла станаўленню беларускай графічнай сістэмы, уніфікацыі бела­рускага правапісу, далейшаму развіццю і ўдасканаленню прыёмаў літаратурнага выражэння.

Новы этап у развіцці беларускай літаратурнай мовы пачына­ецца пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 г. Планавае ажыццяў­ленне палітыкі беларусізацыі, пашырэнне грамадскіх функцый беларускай літаратурнай мовы патрабавала неадкладнай ліквідацыі разнабою ў вусным і пісьмовым маўленні, замацавання граматыка-правапісных норм. Асновай для выпрацоўкі літаратурных норм сталі сярэднебеларускія гаворкі.

У гэты ж час адбыліся істотныя змены ў сістэме стыляў літара­турнай мовы: асаблівага росквіту дасягнуў стыль мастацкай літаратуры, пачалі актыўна развівацца афіцыйна-справавы, навуковы і публіцыстычны стылі.

У канцы 30-х гг. і ў пасляваенны час пачало паступова склад­вацца становішча вымушанага двухмоўя: руская мова замацоў­валася ў якасці адзінай афіцыйнай мовы ў Беларусі, асноўнымі ж сферамі выкарыстання беларускай мовы сталі адукацыя, культура, гуманітарныя навукі, мастацкая літаратура і публіцыстыка.

Нягледзячы на актывізацыю навуковага даследавання нацыя­нальнай мовы і культуры, у 60–80-х гг. жывая беларуская мова ўсё больш і больш страчвала свае пазіцыі. Сітуацыя палепшылася ў канцы 80 – пачатку 90 гг. ХХ ст., калі ў краіне абудзілася цікавасць да роднай гісторыі, культуры і мовы. У гэты час у Беларусі была распрацавана рэспубліканская праграма «Родная мова», створана Таварыства беларускай мовы (1989 г.), прыняты закон «Аб мовах у Беларускай ССР», у адпаведнасці з якім беларускай мове быў нададзены статус дзяржаўнай мовы.

К пачатку ХХІ ст. у Рэспубліцы Беларусь склалася моўная сітуа­цыя, якая можа быць вызначана як блізкароднаснае двухмоўе. Аднак заканадаўчы статус роўнасці дзвюх дзяржаўных моў – рускай і беларускай – практычна не рэалізуецца, сферы выкары­стання беларускай мовы абмежаваны.

• Заданні

1. Прачытаць тэкст. Прааналізаваць мову ўрыўка: назваць асаблівасці графікі, прынцыпы перадачы гукаў беларускай мовы на пісьме, паслядоўнасць перадачы асобных фанетычных і граматычных з’яў беларускай мовы, выявіць вузкамясцовыя моўныя рысы, адзначыць іншамоўныя ўплывы; ахаракта-рызаваць семантычныя пласты лексікі.

Тэкст 1.

Jak to dobre, kali mużyk Trezwy, haspadarny! Dla takoho ú cełom roku Żadyn czas nie marny! Sniehi tajuć, jon harodzić Kołmi, szto zimoju I nawaziu i naczesaú Dobroju paroju. Jość u nieho i łuczywa, I droú mnoho kletek;

Budzie czym waryci kaszu Usio leto dla dzietek. Wiesna bliśnie, jon hnoj wozić, I are, i sieje; Kosić łuhie, sienażaci, Nim żyto daśpieje. Chleba maje i nie chodzić Wiesnoju pa mierki, Bo zimoju jon nie łykaú U karczmie s kwaterki (Jan Czaczot).

Тэкст 2. Szmatbyłоtakichnarodaǔ,sztostracilinapierszmowuswaju,takjaktojczaławiekpradskananiem,katoramumowuzajmie,apotymizusimzamiorli.Niapakidajcieżmowynaszajbiełaruskaj,kabniaumiorli!Paznajućludziejcipahaworcecipaadieży,chtojakujunosie;otożhaworka,jazykijośćadieżaduszy(MaciejBuraczok).

Тэкст 3.

Ти знау зъ васъ, браццы, хто Тараса,

Што у палясоущикахъ ёнъ быу?

На путявищи ли Парнаса

Ёнъ тамъ ли лазни близка жиу.

Што-жъ, чалавhкъ ёнъ быу рахманый,

Гарhлки у зубы ёнъ ня брау,

За то у ласцы быу у пана:

Панъ яго дужа шановау;

Любила то-жъ Тараса паня,

И войтъ ня разу ня взбряхнуу,

За то Тарасъ балота зрання

До цhльной ночи пильнавау.

Чуть золакъ – ёнъ стрhльбу за плечи,

Заткнець сякиру за поясъ,

Заусягды хадзiу ёнъ боръ стеречи,

И птушекъ биу зъ ружжа Тарасъ (Тарас на Парнасе).