sydykov_sajasattanu

Саяси мəдениеттіѕ əртїрлі деѕгейі жəне əртїрлі типтері де

болуы да заѕды. Ол ќоєамныѕ даму дəрежесіне, саяси режимніѕ

ќамтитын деѕгейі.

Г. Альмонд пен С. Верба саяси мəдениеттіѕ їш тїрлі типін

жіктеп кґрсетеді: патриархалдыќ – азаматтардыѕ саяси ґмірге араласуєа, танып-білуге ќђлќы жоќ; кіріптарлыќ – саяси

əрекетке ерекше ќўлшынысыныѕ болуы.

150

Саясаттану єылымында саяси мəдениеттіѕ либералдыќ-

дараланатын саяси мəдениеттер де болады. Єылымда оларды СУБМƏДЕНИЕТТЕР деп атады.

Саяси мəдениеттіѕ мазмўнын ќарастыру– оныѕ саяси жїйедегі негізгі МІНДЕТТЕРІН (функцияларын) ажыратуєа да мїмкіндік береді. Олар мыналар:

·тəрбиелік – адамдардыѕ интеллектуалдыќ дамуы, саяси ґрісініѕ кеѕеюі;

·реттеушілік – адамдардыѕ саяси мінез-ќўлќыныѕ

151

ƏЛЕУМЕТТЕНУ деп аталатын ўєым арќылы сипатталады.

Саяси əлеуметтену дегеніміз – адамныѕ саясат кеѕістігіне енуі,

билік тўтќасына байланысты ќарым-ќатынастарєа, іс-

əрекеттерге араласуы, мемлекет азаматы, ќоєам мїшесі есебінде есеюі. Саяси əлеуметтену – їздіксіз жїріп жататын толассыз процесс. Бір жаєынан, адам ґзі ґмір сїріп, тіршілік атќарып отырєан ќоєамєа тəн саяси білім мен тəжірибені, ќалыптасќан нормаларды, саяси мінез-ќўлыќ мəнерін бойына жинаќтайды.

Екінші жаєынан, ґзініѕ саяси процеске араласуы барысында саяси ќатынастардыѕ жетілдіріле тїсуіне їлес ќосады, ґзі де оѕы мен солын баєдарлап, ґрісін кеѕейте тїседі. Сґйтіп, жеке адамныѕ, кісініѕ саяси əлеуметтенуі барысында ќоєам мынадай мəселелерді шешеді:

·адам бойында ќоєамдыќ міндеттерді атќаруєа ќажетті ќабілеттер ќалыптасады;

·адам ґз мїмкіндігін кґрсетіп, ќабілетін танытатын ќоєамдыќ-саяси жїйеге енеді, ґзіндік əлеуметтік ролін атќаруєа кіріседі;

·ќоєамда орын алып отырєан саяси ќатынастар дамып жетіле тїседі.

Сондай-аќ, əлеуметтену процесі ќоєамныѕ , дажеке

адамныѕ да саяси мəдениетіне елеулі əсер етеді.

Саяси əлеуметтену процесі ќай ќоєамда болмасын негізінен

отбасы, білім жїйесі, аќпарат ќўралдары, мемлекеттік,

152

партиялыќ, діни, мəдени жəне ўлттыќ салт-дəстїрлер, елеулі саяси уаќиєалар арќылы жїргізіліп отырады.

Ќазаќстанныѕ бїгінгі жаєдайында ќоєам мїшелерініѕ,

əсіресе, жастардыѕ саяси мəдениетін ќалыптастыру аса маѕызды мемлекеттік мəселе болып табылады. Еліміздіѕ дамуындаєы ќол жеткен табыстарды баянды ете отырып, əлемдегі бəсекелестікке ќабілетті, дамыєан мемлекеттер ќатарына ќосылуєа деген ђмтылысын барынша ќуаттау, ішкі тђраќтылыќ пен ђлтаралыќ татулыќты баянды ету, демократиялыќ реформалардыѕ дəйектілігін арттыру – осыныѕ бəрі айналып келгенде саяси мəдениетіміздіѕ деѕгейімен ўштасып жатќанын тереѕ сезінгеніміз абзал.

153

11. ƏЛЕМДІК САЯСАТ

Бўл таќырып осы заманєы бїкілəлемдік саяси дамудыѕ негізгі аєымдары мен ерекшеліктері, халыќаралыќ саясаттыѕ мəні жəне мемлекеттердіѕ сыртќы саясатыныѕ тїйіндері ќандай деген мəселелерді ќамтиды.

1.Əлемдік саяси процестіѕ ерекшеліктері мен аєымдары.

2.Халыќаралыќ ќатынастар жəне сыртќы саясат.

1. Саясат – бїкілəлемдік ќўбылыс. Ол дїние жїзіндегі

факторларыныѕ бірі. Бўл процестен тыс, оќшау ќалып отырєан ешќандай мемлекет те, халыќ та жоќ. ƏЛЕМДІК САЯСИ ПРОЦЕСС дегеніміз – дїние жїзі ќауымдастыєыныѕ ґміріне

ќатысты саяси шешімдерді ќабылдап, оларды іске асыру жолындаєы мемлекеттік саяси институттардыѕ, ќоєамдыќ жəне саяси ќозєалыстардыѕ, халыќаралыќ ўйымдардыѕ, жеке адамдардыѕ іс-əрекеті. Əлемдік саяси процестіѕ наќты тарихи дəуірге байланысты ґзіндік мазмўны, ерекшеліктері мен заѕдылыќтары бар.

154

Осы тўрєыдан алєанда еѕ əуелі назар аударатын нəрсе– осы заманєы əлем ґте кїрделі, сан алуандылыќќа толы, сґйте

тиімділігін əзірге əлемдегі еѕ дамыєан мемлекеттердіѕ аз тобы єана сезінді. Бїкілəлемдік жаћанданудыѕ əлеуметтік ќырлары жґніндегі комиссияныѕ мəліметтеріне сəйкес, аса бай жиырма

кем табысќа кїн кґреді, 1,5 миллиард адам таза ауыз су ішпейді,

155

туындайды.

156

мемлекеттердіѕ арасындаєы ґзара ќарым-ќатынас, алыс-беріс байланыс аса жоєары сапалы ќарќынєа жəне біртђтастыќќа ие

байланысы мен ґзара тəуелділігі əлемдік ќоєамдыќ санада

ЖАЋАНДАНУ деген ђєымды тудырды.

Елбасы Нђрсђлтан Назарбаев Л.Н.Гумилев атындаєы

Еуразия ђлттыќ университетінде студенттерге арнап оќыєан лекциясында ЖАЋАНДАНУ ПРОЦЕСІНЕ былай деп аныќтама

айналуы дəуірін бастан кешуде. Жаћандыќ ќоєам əлдеќайда

АШЫЌ бола тїсуде: капиталдыѕ, ќаржылардыѕ, адамдардыѕ,

аќпараттыѕ еркін ќозєалысы осы заманєы“шекараларсыз əлем”

157

ђлттардыѕ бір-бірімен жаќындасуы, араласуы ґзін ґзгемен салыстырып, ґзгеніѕ жаќсысынан їйреніп, жаманынан жиренуі

– заман талабы.

Жоєарыда аталєан лекциясында Елбасы жаћанданудыѕ

ќозєаушы факторларын да атап кґрсетті: 1) тауарлардыѕ елдер

мен экономика секторлары арасындаєы ќозєалысы, əлемдік

сауда-саттыќтыѕ ґрістеуі, жедел ґсуі; 2) капиталдардыѕ еркін ќозєалысы, дамушы елдерге шетелдік инвестициялардыѕ аса

жоєары мґлшерде ќђйылуы; 3) адамдардыѕ кедергісіз

ќозєалысы, əлемдік миграциялыќ процестіѕ жоєары ќарќынєа ие

болуы; 4) халыќаралыќ валюта рыноктарындаєы валюталыќ

операциялардыѕ серпінді дамуы; 5) аќпараттыќ, интеллектуалдыќ

ґнім мен идеялардыѕ еркін ќозєалысы, біртђтас əлемдік

аќпараттыќ кеѕістіктіѕ ќалыптасуы.

Сонымен бірге, жаћандану осы заманєы əлемге шекараны білмейтін, бірде бір мемлекет ґздігінен дербес шеше алмайтын ланкестік (терроризм), есірткі саудасы, аќпараттыќ соєыстар,

эпидемиялар (мəселен, ќђс тђмауы, т.б.), экологиялыќ апаттар

(мысалы, əлемді дїр сілкіндіріп, оѕтїстік шыєыс Азияда жїріп ґткен “Цунами” дауылы) сияќты ќђбылыстарды əкелді.

Жаћанданудан ќашып ќђтылуєа болмайды, ол, жоєарыда айтылєандай, бїкіл əлемдік процесс. Дайындыєы аз, дəрменсіз елдерді, халыќтар мен ђлттарды ол жђтып ќояды, яєни ондай елдер, ђлттар ґз болмысынан айрылып, жаћанданудыѕ аєысына еріп кетеді. Жаћандану бїгін ђлттар таєдырына наќты ќауіп

158

тґндіруде. 114 мемлекет пен ђлттыќ автономияда аєылшын тілі

ђлттыќ дəстїрлермен ђштастырып келеді.

Сґйтіп, жаћандану жаєдайында дїние жїзіндегі барлыќ халыќтар мен елдердіѕ таєдырына тікелей ќатысы бар адамзат алдында тўрєан бїкілəлемдік(глобальды) проблемалар пайда болды.

Бїкіл əлемдік проблемаларды тґрт тїрлі негізгі топтарєа жіктеуге болады:

159