sydykov_sajasattanu

1. Саяси партиялардыѕ м,əніфункциялары, типтері,

жїйелері.

2.Саяси ќозєалыстар мен ќоєамдыќ ўйымдар.

3.Ќазаќстандаєы саяси партиялар мен ќозєалыстар.

1. Осы заманєы бїкіл əлемде, əр мемлекет аумаєында жїріп

алдыѕєы, саналы бґлігі деп есептейді. Əртїрлі пікірлерге тəн

ортаќ ойларды ескере отырып, біздіѕше, мына аныќтамаєа тоќтаєан абзал. ПАРТИЯ – саяси билікті белгілі бір əлеуметтік топтыѕ мїддесін іске асыру жолына пайдалануєа ўмтылєан адамдардыѕ ерікті ўйымы. Мўнда партияныѕ əлеуметтік-саяси мəнін кґрсететін їш факторєа назар аударылєан: 1) белгілі бір

əлеуметтік топтыѕ мїддесін іске асыру; 2) билік тўтќасын осы

120

маќсатќа пайдалану; 3) партия ќўрамына кіру мен шыєу еркіндігін беру.

Кез келген партия наќты тарихи жəне саяси-əлеуметтік жаєдайдыѕ туындысы болып табылады, оныѕ пайда болуы тїрлі

топтардыѕ ґз арасындаєы жəне олардыѕ билік тўтќасымен

арасындаєы ќарым-ќатынастардыѕ сипатымен байланысты.

Партия ўйымдасќаннан кейін ґзініѕ ќоєамдаєы орнын, саяси маќсатын, іс-əрекет сипатын, ќўрылымдыќ тəртібін аныќтайды.

Олар партияныѕ тўжырымдамасынан, баєдарламасы мен жарєысынан кґрініс табады. Басќаша айтќанда, партия ґзініѕ

саяси принциптерін, ўйымдыќ ќўрылысын жəне практикалыќ іс-

əрекетініѕ баєыт-баєдарын аныќтауєа негіз болатын идеологияєа сїйенеді. Саяси партия əлеуметтік топты ўйымдастырады, оныѕ

белсенділігін арттыру.

б) Саяси идеологияны ќалыптастыру.

в) Саяси жїйені, оныѕ жалпы принциптері мен салаларын ќалыптастыруєа ќатынасу.

г) ¤кімет билігі їшін кїреске ќатынасу.

д) Ќоєамдыќ пікір ќалыптастыру.

121

жаєынан дамыєан, ќоєамдыќ ыќпал шеѕбері кеѕірек.

Еѕ бірінші ќўрылєан бўќаралыќ саяси партия – ўлыбританияныѕ либералдыќ партиясы (1861ж.). ХIХ єасырдыѕ аяєына ќарай Батыс Европа елдерініѕ кґпшілігінде бўќаралыќ саяси партиялар пайда болды. Бўєан:

а) жалпыєа бірдей сайлау ќўќыныѕ енгізілуі;

ə) пролетариаттыѕ таптыќ санасыныѕ оянуы;

б) колониялыќ елдердегі халыќтардыѕ ўлттыќ санасыныѕ ґсуі себеп болды.

122

мїддесін кґздеуші партия; ə) негізгі емес бір таптыѕ (шаруа табыныѕ) мїддесін ќорєайтын партия; б) əлеуметтік топтардыѕ

кімніѕ мїддесін кґздесе, ґз жўмысын сол əлеуметтік ортаныѕ айналысымен шектейтін бір орталыќ партия; ə) ґз ыќпалын тек бір тапќа, топќа, т.б. тигізіп ќана ќоймай, жалпы ќоєамєа не

халыќќа тигізуге тырысќан жалпыєа бірдей партия; б) ґз іс-

əрекетін еѕ алдымен бір ортаныѕ ішінде жїргізуге арналєан,

біраќ басќа да əлеуметтік бірлестіктерге ыќпал, кґмек жасаудыѕ жолын іздестіретін арадаєы партия.

3) ИДЕОЛОГИЯЛЫЌ баєыты бойынша:

а) революциялыќ – ќоєамдаєы ґмірді тїбегейлі ґзгертуге тырысќан партиялар;

ə) реформистік – ќоєамда маѕызды ґзгерістер жасамаќ болєан, біраќ оныѕ негізгі ќўрылысын саќтаєысы келетін партиялар;

123

б) консервативтік – ќазіргі ґмірдіѕ негізгі ерекшеліктерін тўраќты саќтауды ќалайтын партиялар;

в) реакциялыќ (кертартпа) – ќоєам дамуындаєы ґтіп кеткен дəуірлерге ќайтып оралуды кґксейтін партиялар.

4) ЖЂМЫС ІСТЕУ əдістері бойынша:

а) демократиялыќ; ə) авторитарлыќ; б) фашистік партиялар. 5) ЎЙЫМДАСТЫРУ принциптері мен мїшелігі бойынша:

а) тўраќты – еркін мїшелікті партиялар;

ə) бўќаралыќ (кґпшілік) ўйымдасќан, партия тəртібін саќтайтын, мїшелігі жарєымен бекітілген партиялар.

Ќазіргі партиялар БУРЖУАЗИЯЛЫЌ, буржуазиялыќ-

демократиялыќ, социал-демократиялыќ, коммунистік, ђлт-

азаттыќ, фашистік, т.б. болып та бґлінеді.

БУРЖУАЗИЯЛЫЌ партиялар негізінен ґндірістік (əскери-

ґндірістік кешен), ќаржылыќ, сауда, т.с. ірі буржуазияныѕ мїддесін ќорєайды.

БУРЖУАЗИЯЛЫЌ-ДЕМОКРАТИЯЛЫЌ партиялар:

а) ќоєамда билік тђтќасы їшін ашыќ кїрес жїргізеді;

124

пайда болды. Партия мен мемлекет тґменнен жоєарыєа дейін кґсемге баєыну негізінде ўйымдастырылды.

ЎЛТ-АЗАТТЫЌ ПАРТИЯЛАР Азия, Африка, Латын Америкасы елдерінде империализмге ќарсы кїрес маќсатында

пайда болды. Олар, еѕ алдымен, ґз елдерініѕ саяси жəне экономикалыќ тəуелсіздігі їшін, əлеуметтік прогресс їшін кїрес

125

КҐППАРТИЯЛЫЌ деп мемлекеттік билік їшін кїрес

барысында бірнеше саяси партиялардыѕ əр тїрлі мїдделер мен пікір алалыєын ќоєамныѕ одан əрі алєа басуына пайдаланатын ќоєамдыќ басќару тїрін айтады. Екіпартиялыќ жїйеде басќа да кішігірім партиялар ќатысќанымен, ґкімет їшін кїрес екі партияныѕ арасында болады. Бірпартиялыќ жаєдайда билеуші

партиядан басќа партия болмайды.

¤мір кґрсетіп отырєандай, кґппартиялыќ болєанымен

ґкімет билігіне, шын мəнінде, олардыѕ азєанасы єана ќатысады.

Мысалы, АЌШ-та – республикалыќ жəне демократиялыќ,

ўлыбританияда – консерваторлар мен либералдар, Германияда – христиандыќ демократтар. Саяси кїреске басќа партиялар да араласады, біраќ олар шешуші роль атќармайды.

Саяси партиялар ішінде фракциялар (латын тілінде “бґлу”,

“бґлшектеу”) болуы мїмкін. ФРАКЦИЯ – партияныѕ жалпы

ќатарынан шыќпаєан саяси партияныѕ мїшелерініѕ .бґлігі КОАЛИЦИЯ дегеніміз – жалпы маќсатќа жету їшін,

партиялардыѕ жасаєан бірлігі. Коалицияныѕ мынандай тїрлерін атауєа болады: а) парламентке кіретін партиялардыѕ ешќайсысы ґз алдына бґлек, дербес басќара алмайтындай жаєдайда

(дауыстыѕ аздыєынан) кґппартиялыќ коалиция орнайды; ə) екі кїшті партияныѕ əрќайсысы ґкіметті ґз ќолына алып, билей алмаєанда екі партиялыќ коалиция болады; б) егер бір партия

126

ўзаќ уаќыт ґкіметті билесе, оны басымдылыќ коалициясы дейді.

Консервативтік ќозєалыстар ґмір сїріп тўрєан тəртіпті ќўлатуєа да, жїйелі тїрде ќайта ќўруєа да ќарсы, сондай ќажеттілік туса,

аз мґлшерде єана ґзгертуге тырысады. Реформистік ќозєалыстар ґмір сїріп отырєан əлеуметтік ќўрылым негіздерін жоймай,

ќоєамдыќ ґмірді біртіндеп ґзгерткілері келеді. Революциялыќ ќозєалыстар ґмір сїріп тўрєан ќўрылысты жойып, оны басќа ќўрылыспен ґзгерткісі келеді. Контрреволюциялыќ ќозєалыстар революциялыќ жəне реформистік ќўрылыстардыѕ нəтижесінде ќўрылєан жаѕа ќоєам ќўрылымына ќарсы баєытталып,ґткен ќўрылысты ќайта орнына келтіруге тырысады.

127

Саяси ќозєалыс дамып, ґзгеріп отырады жəне мынадай

сатылардан ґтеді: 1) Ќозєалысќа алдын-ала жаєдай жасалады.

Ќоєамныѕ жай-кїйіне ќанаєаттанбаєан жаєдайда немесе сол ќоєамдыќ ќўрылысќа ќауіп тґнгенде еѕ белсенді адамдар ґзара

орындалєан немесе орындалмауы аныќталєан жаєдайда саяси ќозєалыстардыѕ жўмысы саябырлап, ґше бастады. Біраќ саяси ќозєалыстардыѕ тууына себепші болєан əлеуметтік ќажеттілік,

мўќтаждыќты ґтегенде єана жўмыс тоќтатылады. Жоєарыда кґрсетілген сатылар барлыќ ќозєалыстарєа тəн болмауы мїмкін.

Біраќ олар саяси ќозєалыстыѕ негізгі принциптерін ўќсас бейнелеп, жалпы тїрде айќындайды.

128

ЌОЄАМДЫЌ ўЙЫМДАР деп, халыќтыѕ белгілі бір

тобыныѕ мїддесін білдіріп, ќорєайтын, алдына ќойєан

əлеуметтік маќсатќа жету їшін, ерікті тїрде мїшелікке кірген,

оєан материалдыќ кґмек кґрсететін, ґзін-ґзі басќаратын адамдардыѕ бірлестігін айтады. Ќоєамдыќ ўйымдар бірлесе

амал, əрекет жасау їшін халыќаралыќ, жалпы мемлекеттік,

аймаќтыќ, ўлттыќ, жергілікті кґлемде одаќтарєа, халыќаралыќ

елдерде ќалыптасты. Кəсіподаќтар ґз міндеттерін їш тїрлі жолмен шешеді: 1) жўмысшылардыѕ экономикалыќ, əлеуметтік тўрмыс жаєдайын тїзетуде ґкімет тарапынан жеѕілдіктерге ќол жеткізу; 2) їздіксіз ереуілге шыєып, ґкіметке кїшпен ќысым

129