70

ТЮРКСКИЙ МИР: МЫСЛИТЕЛИ ВЕЛИКОЙ СТЕПИ

глубокойпродуманностью, современностью. ВсетеоретическиеизысканияКакенаАхановича опираются на широкий фактический материал, без которого не может быть установлено и описано подлинное состояние языковых явлений.

Онвложилмноготрудавразработкувопросовметодикипреподаванияказахскогоязыка, по составлению методических указаний, учебников пособий не только как автор, но и как председатель секции по языкознанию Научно-методического совета Министерства просвещения КазССР. Много времени и сил отдавал Какен Аханович общественной работе: был главным редактором сборника аспирантов соискателей, членом ряда Ученых советов университета и АН КазССР, членом учебно-методических советов Министерства Высшего и среднего специального образования и Министерства просвещения КазССР. Такая обширная научная, педагогическая и организаторская деятельность была свойственна Какену Аханову.

В свое время профессор Турсынбек Какишевич Какишев вспоминал о том, что будучи деканом Какен Аханов часто задерживался на работе, и его приходилось подолгу ждать. На замечание о том, что К. Аханов заставляет себя ждать, он смеясь отвечал, что декан – это многодетная мать. Эти слова подтвердились, когда Т. Какишев сам стал деканом: одному из студентовнужна быластипендия, другому – общежитие, третьему – оформить академический отпуск. А какая мать не выслушает своего ребенка…. Внешне суровый К. Аханов был очень мягким и душевным человеком [1, с. 8].

Профессор Марзия Нурмагамбетовна Маженова, его коллега в тот период по кафедре, в своих воспоминаниях отмечала, что Какен Аханов не был кабинетным ученым, он являлся примером высокопрофессионального лектора. Студенты с большим интересом слушали мастерски построенные им лекции, на основе которых у них формировались исследовательские навыки анализа языковых единиц [2, с. 15].

Многие, кто знал Какена Ахановича, отмечали его суровый характер, его нетерпимость и требовательность. Однако суровость эта проявлялась, прежде всего, по отношению к нему самому. Вместе с тем это был человек удивительной доброты и щедрости. Ученому были свойственны научная принципиальность, честная и смелая позиция, умение отстаивать свое мнение, свои концепции. Эти качества Какен Аханович старался привить и своим ученикам, аспирантам, соискателям. Здесь хотелось бы привести воспоминания Валентины Васильевны Черновой, работавшей под руководством Какена Аханова: «Он отличался поразительной работоспособностью и собранностью, всегда безупречно одет, постоянен и точен… Главная заботаегожизни– этостуденты, которымонстремилсяпередатьвесьзапассвоихзнаний. Это удивительное сочетание требовательности, внимательности и объективности привлекало студентов и коллег» [3, с. 19].

Вся его жизнь – свидетельство того, что Какен Аханович Аханов – Ученый, Учитель и просто Человек.

Хотелось бы отметить, что память об этом человеке увековечена нашим государством: в 1998 г. на доме, в котором проживал Какен Аханов, установлена мемориальная доска (Алматы), в Казахском национальном университете им. аль-Фараби одна из лекционных аудиторий названа в честь Какена Аханова, в Восточно-Казахстанской области его именем названасредняяшкола. НасовместномРешенииIV сессиимаслихатагородаАлматытретьего созываот24 декабря2003 года№27 иакиматагородаАлматыот26 декабря2003 года№5/765 20-й улице города Алматы присвоено имя Аханова Какена.

Литература:

1.КакишевТ. Табандыазаматғалым// Хабаршы. Вестник. Серияфилологическая. 1998.

–№ 18.

2.Маженова М.Н. Кəкен Аханов – ғалым // Хабаршы. Вестник. Серия филологическая. 1998. – № 18.

3.Чернова В.В. Светлой памяти К.А. Аханова // Хабаршы. Вестник. Серия филологическая. 1998. – № 18.

21

ТҮРКІ ƏЛЕМІ: ҰЛЫ ДАЛА ДАНАЛАРЫ

Mustafaoğlu Rauf

İstanbul Üniversitesi'nde Doktora Öğrencisi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü

Түркия, Стамбул

A.S. AMANJOLOV’UN KAZAKÇA-RUSÇA DİLBİLİM

TERİMLERİ SÖZLÜĞÜ’NÜN İNCELENMESİ

Özet: Bu çalışmada Amanjolov'un Kazakça-Rusça Dilbilim Terimleri sözlüğünden yararlanılarak derlenen dilbilgisi terimleri, Türkiye'de yayımlanan Dilbilimi Terimleri sözlükleriyle karşılaştırılmıştır.

İnceleme sonucunda Türkçe ve Kazakça1 arasında gramer terimleri bağlamında benzerliklerin asgari seviyede olduğu görülmüştür. Bu bilgilere dayanarak, Türk dilli topluluklar için (temeli eskiye dayanan bir proje) ortak dilbilim terimlerinin oluşturulması fikrinin henüz amacına ulaşmadığı görülmektedir.

Anahtar Kelimler: Kazakça, Türkçe, dilbilgisi terimleri, karşılaştırma.

Abstract: In this study, the grammar terms of Kazakh language were compiled from Amanjolov's Kazakh-Russian Linguistic Terms dictionary which was compared with the linguistic terms dictionaries that published in Turkey. At the end of the study, it is observed that similarities between Turkish and Kazakh Language grammar terms at the minimum level. Based on this information, it has seen that the idea of establishing common linguistic terms for Turkic-language communities, (a project based on the former), has not reached its goal yet.

Key words: Kazakh Language, Turkish, grammar terms, comparison.

Резюме: В данной статье за основу анализа грамматических терминов казахского языка взят словарь лингвистических терминов А.С. Аманжолова, который сравнивается со словарями лингвистических терминов, изданных в Турции. В конце исследования наблюдается, что сходство и общность тюркских терминов относительно минимальны. На основании этой информации можно сделать вывод о том, что идея создания корпуса общетюркских терминов требует колоссальной работы.

Ключевые слова: казахский язык, турецкий язык, грамматические термины, сравнение.

GİRİŞ

Türkçe sözlükte terim “bir bilim, sanat, meslek dalıyla veya bir konu ile ilgili özel ve belirli bir kavramı karşılayan kelime, ıstılah”2 şeklinde tanımlanmaktadır. Karmaşık bir olgu olan dili anlamak için çeşitli çalışmalar yapılmış bu süreçte dilin her açıdan incelenmesini sağlayacak bir bilim dalının kurulması zorunlu hale gelmiştir. Geçmişi çok eski tarihlere dayanan bu alanda çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Günümüzde de popüler bir alan olan ve hızla gelişen bu bilim dalında çalışmaların hız kazanması yeni dilbilim terimlerine duyulan gereksinim de artırmıştır. Öyle ki “Türk aydınları, Türkçenin bilim dili olma yolundaki eksikliklerini görmüşve cumhuriyetin ilk yıllarıyla birlikte terim çalışmalarını bilinçli bir biçimde ele almaya başlamıştır. Türk Dil Kurumunun kurulduğu 1932 yılından başlayarak Türkçe köklerden Türkçe eklerle çok sayıda terim türetilmiştir3”. Bu atılımla birlikte çeşitli dilbilim terimleri sözlükleri oluşturulmuştur. Oluşturulan bu sözlüklerin alana faydalı olduğu inkâr edilemez. Ancak yayımlanan Dilbilimi Terimleri sözlüklerinin en önemli hedeflerinden biri olan terim birliğini oluşturmak ve terminoloji karmaşasını önlemek konusunda çok başarılı olduğu söylenemez. Dünden bugüne birçok Dilbilim sözlüğünün yayımlanması yayında zenginlik olarak ifade edilse de yayımlanan her bir sözlükle birlikte alanda terminoloji karmaşasının artması bu zenginliği gölgede bırakmaktadır. Bu durum sözlük sayısının fazlalığının yanında hazırlanan sözlüklerin ortak bir amaca hizmet etmeleri bağlamında oluşturulmasını zaruri hale getirmektedir. Bu bağlamda hem dil içi hem de Türk dilli topluluklar arasında ortak terminoloji hususunu gündeme

1Kazak Türkçesi, Türkiye Türkçesi şeklinde yazılması bilimsel açıdan daha doğrudur. Ancak bu çalışmada “Türkçe, Kazakça” şeklinde kullanılmıştır.

2Türkçe Sözlük, (2011). Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. s. 2330.

3BİCAN, G. ve SİNAN, A. T. (2018). Türkçe Öğretiminde Kullanılan Terim Sözlüklerinin Karşılaştırılması. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, s.760.

22

ТЮРКСКИЙ МИР: МЫСЛИТЕЛИ ВЕЛИКОЙ СТЕПИ

getirilmesi gerekmektedir. Türkiye’de yayımlanmış bir çalışmada4 köklü 6 dilbilimi sözlüğünün karşılaştırılması sonucunda sadece 43 terimin ortak olduğu görülmektedir. Dil içi bir sonuç olarak bu sonuç düşündürücüdür.

Bu bağlamda önce dil içi terminoloji karmaşası sorununun çözülmesi gerekmektedir. Daha sonra Türk Dilli topluluklar arasında “dilde birlik” mefkûresinin yerine getirilmesi bağlamında ortak terminolojinin oluşturulması gerekmektedir. Bu atılım gerçekleşirse dildaş topluluklar arasında dil öğretimi konusunda önemli bir adım atılacaktır. Çünkü ortak terminolojinin oluşturulması diğer süreçlerin başlaması için bir temel niteliğindedir.

Bu doğrultuda Türkiye’de yayımlanmış önemli çalışmalar vardır. Bunlardan en önemlileri Emine Gürsoy-Naskali’nin hazırladığı Türk Dünyası Gramer Terimleri Kılavuzu (19 lehçe ve bunların Rusça karşılıkları) ve Ülkü Çelik ŞAVK’ın Türkçe-Kazakça-Karakalpakça-Rusça-İngilizce Karşılaştırmalı Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri Sözlüğüdür. Ancak bunlar sözlük niteliğinde çalışmalardır ve bu çalışmalarda karşılaştırma yoluna gidilmemiştir. Bu çalışmalarda terimlerin birçok lehçedeki karşılıkları verilmiştir. Bu çalışmaların dışında derleme ve karşılaştırma konulu birkaç makale bulunmaktadır. Gülcan BİCAN ve Ahmet Turan SİNAN tarafından yayımlanan Türkçe Öğretiminde Kullanılan Terim Sözlüklerinin Karşılaştırılması (2018) ve Onur BALCI’nın Kazak Türkçesinin Ses ve Şekil Bilgisi Terimleri (2010) bunlardan bazılarıdır.

YÖNTEM Araştırmanın Modeli

Bu çalışmada Tarama modeli kullanılmıştır. Veriler ise nitel araştırma modellerinden doküman incelemesi ile toplanmıştır. Tarama modelinde, ‘’araştırmaya konu olan olay, birey ya da nesne, kendi koşulları içinde ve olduğu gibi tanımlanmaya çalışılır. Onları, herhangi bir şekilde değiştirme, etkileme çabası gösterilmez’’ (Karasar, 2015: 77). Verilerini toplanması için kullanılan doküman incelemesi ‘’Araştırma kapsamında incelenen konuyla ilgili olgu ve olaylar hakkında bilgi içeren yazılı belgelerin analiz edilmesiyle veri sağlanmasıdır’’ (Karataş, 2015: 72). Yukarıda adın geçen bilimsel araştırma yöntemleri çerçevesinde bir Kazakça üç Türkçe sözlük dilbilgisi terimleri bağlamında karşılaştırılmıştır.

BULGULAR VE YORUMLAR

Bu çalışmada Amanjolov’un Kazakça-Rusça Dilbilimi Terimleri sözlüğü taranmış5 ve Dilbilgisi terimleri tespit edilerek6 Türkiye’de yayımlanan ve sıklıkla kullanılan sözlükler arasından seçilen üç dilbilimi terimi sözlüğündeki dilbilgisi terimleriyle karşılaştırılmıştır. Karşılaştırma sonucunda bazı terimlerin Türkçe karşılıklarının olmadığı gözlemlenmiştir. Bu durumun Rusça kaynaklı olduğu (alıntılama, Rusça etkisi) düşünülmektedir. Bu bağlamda Amanjolov’un sözlüğünün giriş kısmında7 Kazakistan’daki Dilbilimi sözlükçülüğü ve adı geçen sözlüğün söz varlığı hakkında şu bilgilere yer verilmiştir:

Kazakça-Rusça Dilbilim Terimleri Sözlüğü, 1997, 1999 ve 2012 (kitapta bölüm olarak) yıllarında basılmıştır.

Kazakça-Rusça Dilbilim Terimleri Sözlüğü, Kazak, Rus Filoloji bölümleri (Lisans, Lisans üstü) öğrencileri, Dilbilimciler ve Uzmanlar için hazırlanmıştır.

Kazakça Rusça Dilbilimi Terimleri Sözlüğünde toplamda 2000 dilbilimi terimi bulunmaktadır.

Amanjolov çalışmasında, Kazak dilinin dilbilim terimleri sözlüklerinin henüz hacimli olmadığını vurgulamıştır.

4BİCAN, G. ve SİNAN, A. T. (2018). Türkçe Öğretiminde Kullanılan Terim Sözlüklerinin Karşılaştırılması. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, s.763.

5Kazakistan’da Kazakça Dilbilim Terimleri üzerin önemli çalışmalar yapılmıştır ancak çalışmamız Amanjolov’un Kazakça-Rusça Dilbilimi Terimleri sözlüğüyle sınırlandırılmıştır.

6Dilbilgisi terimlerinin tespiti aşamasında Emine Gürsoy-Naskali’nin (1997), Türk Dünyası Gramer Terimleri Kılavuzu, TDK Yayınları, Ankara, s.145 eserindeki Kazakça dilbilim terimleri dizininden yararlanılmıştır.

7A.S. AMANJOLOV (2012), ОПЫТ ИЗУЧЕНИЕ ТЮРКСКИХ ЯЗЫКОВ “IV. Казахско Русский Словарь

Лингвистической Терминологии” Foliant, Astana s.258-262.

23

ТҮРКІ ƏЛЕМІ: ҰЛЫ ДАЛА ДАНАЛАРЫ

Daha önce bu alan ile ilgili yapılmış çalışmalar şunlardır: S. Kenesbayev ve T. Januzakov tarafından hazırlanan Rus-Kazak Dilbilim Terimleri Sözlüğü1966 yılında yayımlanmıştır.

O.S. Ahmanov, Dilbilim Terimleri Sözlüğü, Moskova, 1966.

ÇinceKazakça Dilbilim Sözlüğü (M. İlekenova)- Pekin, 1984

ÇinceKazakça (Kısa) Karşılaştırmalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü (D. Nazarı) Urumçi, 1985

Dilbilim Terimleri Sözlüğü-El Kitabı D.E. Rozental ve M.A. Telenkov. Moskova, 1985

Dilbilimsel Ansiklopedik Sözlük (Redaktör: V. N. Yartsev). Moskova, 1990.

Bütün bu bilgilerden hareketle bu çalışmaların eskidiğini ve güncel çalışmalara doğan ihtiyacın arttığını söylenebilir. Amanjolov da bu çalışmaların çok eskidiğini ve önemli bir alan olarak gördüğü dilbilimi alanında sözlük çalışmalarının arttırılması gerektiğini vurgulamıştır. Amanjolov ayrıca ortak terminoloji oluşturulması gerektiğinin de çalışmasında sıkça tekrarlamaktadır.

Kazakça-Rusça Dilbilimi Terimleri Sözlüğünün hem genel hem de sözvarlığı açısından incelenmesi sonucunda aşağıdaki verilere ulaşılmıştır.

Sözlük iki dilli bir sözlüktür.

Sözlükte terimlerin açıklaması bulunmamaktadır.

Sözlükte sadece Kazakça terimlerin Rusça karşılıkları verilmiştir.

Sözlükte 1382 madde başı bulunmaktadır.

Sözlüğün söz varlığı Kazakça, alıntı ve karma terimlerden oluşmaktadır.

Sözlükte Kazakça ya da Kazakçalaştırılmış 562 madde başı bulunmaktadır.

Geriye kalan Terimler (820 terim) alıntı veya karma terimlerdir.

Yukarıdaki açıklamalardan ve sayısal verilerden hareketle aşağıdaki tablo oluşturulabilir.

Grafik 1: Kazakça-Rusça Sözlüğün Söz Varlığı

Grafikte de görüldüğü gibi Amanjolov’un hazırladığı sözlükteki terimlerin %59’u (820 terim) birebir alıntı ve alıntı+Kazakça şeklinde oluşturulmuş karma terimlerden oluşmaktadır. Kazakça ve Kazakçaya uyarlanmış sözcüklerin oranı ise %41’ dir (562). Verilerden hareketle Kazakçanın söz varlığındaki alıntı terim miktarının azımsanmayacak seviyede olduğu söylenebilir.

Yukarıda sözü edilen Kazakça-Rusça Dilbilimi Terimleri sözlüğünden derlenen Kazakça Dilbilgisi Terimlerinin, Türkçe karşılıkları çalışmaya dahil edilen Türkçe Dilbilimi Terimleri Sözlüklerinden yararlanılarak verilmiştir. Çalışmaya dahil edilen dilbilimi terimleri sözlükleri şunlardır:

Berke Vardar (2002) Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü: Sözlüğün girişKısmında Meral Oraliş sözlüğün 1000’in üzerinde terim içerdiğini vurgulamaktadır. Sözlükte terimlerin açıklamaları yapılmıştır. Ayrıca terimlerin, İngilizce, Fransızca ve Almanca karşılıkları verilmiştir. Umumiyetle Türkçe ve Türkçeleştirilmiş terimlerin kullanılmıştır. Sözlüğün çok dilli olması ise sözlüğü kullanışlı kılmaktadır.

Kamile İmer, Ahmet Kocaman, A. Sumru Özsoy (2011) Dilbilim Sözlüğü: Bu sözlük Yaklaşık 1500’ü tanımlanmış olan, önerilenlerle birlikte 2000’e yakın terim içermektedir. Sözlükte terimlerin açıklaması verilmiştir. Sözlükte Türkçe terimlerin parantez içinde İngilizce karşılıkları ile kullanıldığı Dilbilim dalı verilmiştir. Bu özellikleriyle sözlük çok kullanışlıdır. Sözlükteki terimler

24

ТЮРКСКИЙ МИР: МЫСЛИТЕЛИ ВЕЛИКОЙ СТЕПИ

umumiyetle Türkçe ve Türkçeleştirilmiş terimlerdir. Çalışmanın sonunda tanımlanmış ve tanımlanmamışdilbilimi terimlerinin İngilizce dizinine yer verilmiştir. Ayrıca sözlük sonunda önemli dilbilimciler hakkında tanıtıcı bilgiler verilmiştir.

Günay Karaağaç (2013) Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü: Bu sözlük müellifin aktardığına göre 3105 madde başı ve ara maddelerle birlikte yaklaşık 4000 terim içermektedir. Açıklamalı bir sözlük olan bu çalışmada terimlerin İngilizce karşılıkları verilmiş ayrıca çalışmanın sonunda İngilizce Dizin hazırlanmıştır. Bu yönüyle çalışmanın kullanım alanı genişlemiştir. Bu sözlük bir yanıyla dilbilgisi kitabı özelliği de taşımaktadır. Sözlükte umumiyetle Türkçe ve Türkçeleştirilmiş terimler kullanılmaktadır.

Yukarıda genel bilgilerine yer verilen sözlüklerin terim sayılarına ilişkin bilgiler aşağıdaki grafikte sunulmuştur8:

Grafik 2: Çalışmaya Dahil Edilen Sözlüklerdeki Toplam Terim Sayıları

Çalışma kapsamı dışında olduğu için Kazakça-Rusça Sözlük hariç diğer sözlüklerin ihtiva ettiği terim sayılarına (madde başlarına) ilişkin sayısal bir inceleme ve tespit yapılmamıştır. Sözlüklerin ihtiva ettiği terim sayılarına ilişkin sayısal veriler müelliflerin açıklamalarından hareketle yazılmıştır. Ulaşılan sonuca göre ilgili sözlüklerin ihtiva ettiği toplan terim sayıları farklılık göstermektedir. Terim sayıları bağlamında Vardar’ın sözlüğü (1000’in üzerinde terim) en az, Karaağaç’ın sözlüğü ise (3105 terim) en fazla terim sayısına sahiptir.

Bu bilgilerden hareketle çalışmaya dahil edilen Kazakça dilbilgisi terimleri ve Türkçe karşılıkları aşağıda sunulmuştur9.

KAZAKÇA-TÜRKÇE DİLBİLGİSİ TERİMLERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI

8Konu kapsamı dışında olduğu için Kazakça-Rusça Sözlük hariç diğer sözlüklerin ihtiva ettiği terim sayılarına ilişkin bir inceleme yapılmamıştır. Sözlüklerin ihtiva ettiği terim sayılarına ilişkin sayısal veriler müelliflerin açıklamalarından hareketle yazılmıştır.

9Çok geniş bir konu olması nedeniyle çalışma daraltılmıştır. Kazakça-Rusça sözlüğünün taranması sonucu tespit edilen dilbilgisi terimlerinin tamamı çalışmaya dahil edilmemiştir. Dizinde Kazakça sözlükten derlenen terimlerin karşılıkları üç ayrı sözlükten yararlanılarak verilmiştir. Seçilen sözlükler günümüzde en sık kullanılan sözlüklerdendir. Kazakça bir sözlüğe karşılık üç Türkçe sözlüğün verilmesinin nedeni Diller arası farklılıkların ve ortaklıkların görülmesinin yanında dil içi (Türkçe) benzerlik ve farklılıkları da ortaya koymaktır. Alfabetik sıra Türkçeye göre yapılmıştır.

25

ТҮРКІ ƏЛЕМІ: ҰЛЫ ДАЛА ДАНАЛАРЫ

Dizine dahile edilen 100 Kazakça Dilbilgisi teriminin Türkçe dilbilgisi terimleriyle karşılaştırılması sonucunda 43’ünün ortak 57’sinin farklı olduğu tespit edilmiştir.

SONUÇ

Amanjolov umumiyetle Rusçadan alıntı terimlere karşılık olarak Kazakça karşılıklar önermiştir. Yazarın bu tutumu “terimlerin Türkçeleştirilmesi” bağlamında çaba sarf ettiğinin göstergesidir. Kazakça sözlükte 1382 madde başı olduğu tespit edilmiştir. 562 (yaklaşık %41) terim Kazakça ya da Kazakçalaştırılmış, geriye kalan 820 (%59) terim ise alıntı veya karma terimlerdir. Çalışmaya dahil edilen Türkçe dilbilimi sözlükleri karşılaştırıldığında, alıntı miktarının asgari seviyede olduğu görülmüştür. Bu bağlamda araştırmaya dahil edilen Türkçe sözlükler terimlerin Türkçeleştirilmesi bağlamında başarılıdır denilebilir. Ayrıca (terim bazında) sözlükler arasında çok belirgin farklılıklar bulunmamaktadır. Özellikle Vardar ve İmer’in sözlükleri arasında benzerliklerin daha fazla olduğu tespit edilmiştir. Diller arası karşılaştırma sonucunda ise (Kazakça-Türkçe), çalışmaya dahil edilen 100 Kazakça dilbilgisi teriminin 43’ünün Türkçe dilbilgisi terimleri ile benzer olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Benzerlikler (lehçeler arası ses değişmeleri göz önünde bulundurulmalı), til> dil, termin> terim, buyruq ray> buyrum kipi, emle> imlâ, birikken söz> birleşik cümle/söz, bolımsızdıq> olumsuzluk, esimdik> adıl, kirme söz> alıntı/ödünçleme söz, keler şaq> gelecek zaman, qosımşa> ek, şaq> zaman, bala tili> çocuk dili, barıs septik> yönelme durumu, Basıñqı söylem> ana tümce, ötken şaq> geçmiş zaman, kömekşi etistik> yardımcı fiil, köp mağınalıq> çok anlamlılık vb.

İnceleme sonucunda Türkçe ve Kazakça arasında gramer terimleri bağlamında benzerliklerin asgari seviyede olduğu görülmüştür. Ancak ulaşılan ortak terim sayısı umut vericidir. Bu bilgilere dayanarak, Türk dilli topluluklar için ortak dilbilim terimlerinin oluşturulması fikrinin henüz amacına ulaşmadığı görülmüştür. Bu çalışmanın, özellikle Türk dilli topluluklar için ortak dilbilimi terimlerinin oluşturulması konusunda çalışanlar için fikir oluşturacağı düşünülmektedir.

Kaynakça

1.AMANJOLOV, A.S. (2012), Опыт изучение тюркских языков «IV. Казахско - Русский Словарь Лингвистической Терминологии s.258-262» Foliant, Astana.

2.BİCAN, G. ve SİNAN, A. T. (2018). Türkçe Öğretiminde Kullanılan Terim Sözlüklerinin Karşılaştırılması. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, s.763.

3.İMER, İmer, A. Kocaman, S. Özsoy (2011), Dilbilim Sözlüğü, Boğaziçi Üniversitesi Yayınları,

4.İstanbul.

5.KARAAĞAÇ, Günay (2013), Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.

6.KARASAR, N. (2015), Bilimsel Araştırma Yöntemi, Nobel Yayınları, Ankara.

7.KARATAŞ, Z. (2015). Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri. Manevi Temelli Sosyal Hizmet Araştırmaları Dergisi Cilt 1, Sayı 1.

8.KOÇ, Kenan, Bayniyazov, A. ve Başkapan, V. (2003), Kazak Türkçesi-Türkiye Türkçesi Sözlüğü, Akçağ Yayınları, Ankara.

9.NASKALİ, Emine Gürsoy (1997), Türk Dünyası Gramer Terimleri Kılavuzu, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.

10.ŞAVK, Ülkü Çelik (2001), Türkçe-Kazakça-Karakalpakça-Rusça-İngilizce Karşılaştırmalı Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü, Berkay Matbaacılık, Ankara.

11.TÜRKÇE SÖZLÜK (2011), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.

12.VARDAR, Berke, yönetiminde: N. Güz, E. Öztokat, M. Rıfat, O. Senemoğlu, E. Sözer, (2002) Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, ABC Yayınları, İstanbul.

28

ТЮРКСКИЙ МИР: МЫСЛИТЕЛИ ВЕЛИКОЙ СТЕПИ

УДК 81(091); 81(092)

Салқынбай А.Б.

филология ғылымдарының докторы, профессор Əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті Алматы, Қазақстан

Каспихан Б.К.

ізденуші Əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті Алматы, Қазақстан

ҰЛТТЫҚ МҮДДЕ ҮШІН ЖАЗЫЛҒАН ҰЛЫҚ МҰРА ИЕСІ

Түйіндеме: Мақалада филология ғылымдарының докторы, профессор Алтай Аманжоловтың ғылыми-шығармашылық еңбегіне ғылыми талдау жасалады. Ұлттық мүдде үшін аянбай еңбек еткен ғалымның ғылыми зерттеулеріндегі басты теориялық тұжырымдар зерделеніп, көне түркі ескерткіштерінің мəтіндерін талдаудағы ғылыми еңбегі бағаланады. А.Аманжоловтың Сырдария, Іле, Сырдария, Жайық бойынан табылған эпиграфикалық ескерткіштер, сақ қорымдарынан табылған жазулар, Жетісуөңіріндегітастағыжазбалардығылымайналымынаенгізіпқанақоймай, қазақдаласын мекен еткен көне тайпалардың автохтондығын дəлелдегені туралы айтылады. Мұражай қорларын аралап бұрын-соңды жарық көрмеген, оқылуын күтіп жатқан эпиграфикалық ескерткіштерді жариялаған да Алтай Аманжолов еді. Алтай Сəрсенұлы Есік қорғанынан табылған 26 таңбалы күміс тостағаншадағы жазуды оқып, аудармасын жасады. Ғалым жазу біріншіден, көне түркі руникалық жазбаларына, екіншіден, Жерорта теңізі төңірегіндегі көне алфавиттік таңбаларғаұқсайтынын айтады. Жазуды көне түркі тілінде оңнан солға қарай оқиды. Ғалым көне түркі жазуын ары кеткенде V-VII ғасырларда ғана пайда болған деп жүрген белгілі ғалымдардың пікірлерін жоққа шығарып, эпиграфиялық ескерткіштерге сүйене отырып б.з.б. V-IV ғасырларға, яғни 1000 жыл бұрын болғандығын жазады.

Кілт сөздер: түркітану, көне түркі жазуы, графика, мəтіндік талдау, жазу, руникалық жазу.

Аннотация: В статье дается научный анализ научной деятельности доктора филологических наук, профессора Алтая Аманжолова. Анализируются основные теоретические выводы ученого, трудившегося на благо национальных интересов, оценена научная деятельность при анализе текстов древнетюркских памятников. Отмечается, что А. Аманжолов не только внедрил в научный оборот эпиграфические памятники, обнаруженные на Иртыше, Или, Сырдарье, Жайыке, найденные в сакских курганах, наскалахвСемиречье, ноидоказал, чтодревниеплеменаказахскойстепьбылиавтохтонами. Алтай Аманжолов опубликовал не изданные эпиграфические памятники из многих музейных архивов.

Алтай Сарсенович прочитал надпись из 26 знаков на серебряной чаше из Иссыкского кургана. По его мнению, надпись напоминает древнетюркское руническое письмо, а также алфавит народов из ареалаСредиземногоморя. Надписьбылапрочитанасправаналевонадревнетюркскомязыке. Ученый, опираясь на эпиграфические памятники V-IV веков до н.э. опровергал мнение известных ученых о возникновении древнетюркской письменности в V-VII веках и утверждал, что его история древнее почти на 1000 лет.

Ключевыеслова: тюркология, древнетюркскаяписьменность, графика, анализтекстов, письмо, руническое письмо.

Abstract: The article makes an analysis on the scientific and creative works of the Doctor of Philology Sciences, Professor Altay Amanzholov. The main theories in the scientific works that analyze the meaning behind the historical sites of the scientist that put much effort on his job for national interest were estimated. It is told about A.Amanzholov’s contribution to the introduction of epigraphic inscriptions, writings found in Saq burial grounds and the writings found in the Zhetisu region, Ertis, Ile, Syrdariya, Zhayiq, as well as his contribution to proving the fact that the ancient tribes that inhabited the lands of the Kazakh steppe were local. Altay Amanzholov was also the one who announced the epigraphic inscriptions that have not yet been seen before in museums’ archives. Altay Sarsenuly read and translated the 26 symbols on the silver plate found in the Esik burial grounds. According to the scientist, firstly, the inscription is similar to ancient Turkic Runic

29

ТҮРКІ ƏЛЕМІ: ҰЛЫ ДАЛА ДАНАЛАРЫ

inscriptions, secondly, it is similar to the ancient alphabetic symbols found in the regions of Mediterranean sea. He reads the Turkic writings from right to left. The scientist also proved wrong the scientific works that stated that the ancient Turkic inscriptions originated by far in V-VII centuries, in fact, by looking at the epigraphic inscriptions, the writings existed in V-IV BC, which means it originated about a thousand years ago.

Key words: Turkic, Old Turkic writing, graphics, text analysis, writing, runic writing.

Ұлттық мүдде үшін аянбай қажырлы еңбек еткен ғалымдардың бірі – Алтай Сəрсенұлы Аманжолов. Еліміздегі түркітануға сүбелі үлес қосып, саналы ғұмырын түркітану саласына арналған Алтай Сəрсенұлының еңбектері тек елімізде ғана емес шет елдерде де жоғары бағаланып, жарық көріп, жиі сілтеме жасалады.

Аз-кем тарихтан:

Алтай Аманжолов 1934 жылы 2 шілдеде Алматы қаласында қазақ тіл білімінің бастауларында тұрған ғалым Сəрсен Аманжоловтың отбасында дүниеге келеді. Алтай Сəрсенұлының ғылымға келуіне де əке жолы түрткі болады. Ол туралы Алтай Сəрсенұлы өз естеліктерінде: «В 1950 году, когда в стране развернулась лингвистическая дискуссия, и отец подвергся тенденциозной критике, у меня возник неослабевающий интерес к проблемам языкознания» деп жазады [1, 390].

АлтайСəрсенұлы1952 жылыорта мектепті бітіріп, Мəскеу мемлекеттікуниверситетінің филология факультетінің шығыстану бөліміне оқуға түседі. Университетті бітіргеннен кейін үш жылдай Ғылым Академиясында жұмыс істейді. Одан кейін Мəскеу мемлекеттік университетінің аспирантурасына қабылданады. 1963 жылы профессор В.М. Насиловтың жетекшілігімен «Көне түркі ескерткіштері тіліндегі етістік меңгеруі» деген тақырыпта кандидаттық, 1976 жылы «Көне түркі жазуының тарихы туралы деректер мен зерттеулер» тақырыбында докторлық диссертациясын қорғайды. 1957-1960, 1964-1966 жылдары қазіргі А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында ғылыми қызметкер, 1966-1979 жылдары Қыздар педагогикалық институтында аға оқытушы, доцент болып қызмет атқарады. 1978 жылы профессорлық атақ беріледі. 1979 жылдан бастап қазіргі Əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде профессор, жалпы тіл білімі кафедрасының меңгерушісі болып қызмет атқарған.

Ұлттық код – көне жазбада:

А.С. Аманжолов Қазақстандағы көне түркілік жазба мұрағаттар тілін зерттеуші санаулы ғана ғалымдардың бірі ғана емес, санаттысы. Ғалымның “Материалы и исследования по истории древнетюркской письменности” деп аталатын докторлық диссертациясы əлемдік түркологиядағы бір үлкен белес болғаны да ақиқат. Көне түркілік жазба ескеркіштердің мəтініне тілдік жаңа ғылыми талдаулар жасалып, жазу тарихының өзекті мəселелері сараланған бұл зерттеу кезінде көптеген беделді түрколог ғалымдардан бағасын алған.

А. Аманжолов Талас, Іле, Сыр, Ертіс өзендері бойынан табылған көне руникалық жазудың сырын ашқан бірден-бір ғалым. Іле өзенінің Кетмен тау жотасының қия жартасына қашалған руникалық жазуды үш жерден тауып, суретін түсіріп, оқыған, Есік қаласының іргесінен ашылған сақ дəуіріне жататын үлкен қорғаннан табылған күміс тостағанның сыртқы түбіне ойылып жазылған жазуды оқып тиянақтаған, Сыр бойындағы Шардарадан табылған ескі қорғаннан шыққан алқадағы жазудың мəнін түсіндірген, Павлодар облысынан табылған қорымның сақ дəуіріне жататынын дəлелдеген, Марқакөлден табылған қола айнадағы руникалық жазуды оқыған профессор А.Аманжолов.

А. Аманжолов түркі тіліндегі лексикалық бірліктерді шумерлік жазулармен салыстырып, Орталық Қазақстандағы Кеңгір өзенінің атын Шумер (Кеңгер) жерінің атымен үндес келуі тегін емес деп жазады. Өткен ғасырда Жетісу өлкесінен табылған ежелгі жазу үлгілерін терең таныған ғалым-аға “ата-бабамыз көне грек алфавитін білген” деген ғылыми тұжырым жасайды. “Көне грек жазуы Ескендір патшаның заманында, я одан бір-екі ғасыр бұрын таралып, Орта Азия мен Қазақстан жерінде əлдебір құпия “өнер” есебінде, буддалық монастырлерде ұзақ уақыт өткеніне қарамастан, өзгерілмеген қалпында сақталғанын” автор

30