люц болҗ одв. һурвн зун җилин туршарт олн әмт мухлалҗ бәәсн Ро- мановин ширә хамх тусв. Хаана йосн хольврҗ одв.

— Ура! — гиҗ Надя хәәкрв.

Терүг дахад Бадм, Киштә, Тарха эдн бас хәәкрлдв.

— Эзн номин хан ширәһәсн хольврҗ гинә,— болж әмтн икәр әәҗ, хоор-хоорндан шимлдв.

— Худл! — гиҗ, тер зәңгиг иткл уга, хурлин багш әәлһҗ келв.

— Тиим болтхал,— болҗ зальврад әмтн һазр һазрурн тарцхав.

Бадм Киштә хойр тер асхни бийднь өрк-бүл босхв.

Хальмг тег серв.

Уутьхн герт цевр аһар орулсн мет серүцәд одв. Нутгин толһачнр дунд үүмән һарв. Энд-тенд приставнр болн теднә гиҗгвчнр зулсн зәңг соңсгдв. Харчуд ик байртаһар тер зәңг тосв.

— Хаана йосн хольврҗ.

— һазриг угатя улсд өгхмн чигн.

— Байн, нойиг көөһәд өрлһхмн гинә.

Болв угатьнрин эн күсл күцсн уга. Дорҗин Бора урдк кевтән, би- лхһр күзүнь шу-тусн алдад, гилр-гилр гиһәд бәәнә.

Әәдрхнд Хальмгин күч-көлсчнрин ик хург болҗана гиҗ зәңг һарв. Тер хургт, алң болхмн, Дорҗин Бора нойиг дуудҗ.

Нарн сүүрлхин өмн өргнд нойн, хойр мөр татсн тарантас тергтә, Модна Захин гермүдәр орҗ ирв. Улан тоос пүргүләд аашсн көлг үзч- кәд, хотна нохас яңшҗ хуцв. Әмтн, ик бичкн уга, гертәсн гүүлдҗһарв. Тергн деер күрдәҗ суусн Дорҗин Бора, хаҗудан бәәсн яршгта балта. шикрәс атх-атхар авад, хойр биидән цацад оркна. Күүкд, көвүд, бе- рәд, эмгд тарантасин ардас дахж, гүүлдәд, шивсн балта, шикриг чөл- мәд орад одцхана.

— Автн, идтн, Әәдрхнә белг! — гиҗ нойн хәәкрнә—Мини хәәрнд багттн!

— Нойна хәәрн, нохан зо деерк цасн мет юмн,—болҗ буурл үстә өвгн, тайган түшн бәәҗ келнә.

Дорҗин Бора урднь чигн зүсн-зүүл ааль һарһдг билә, болв әмтнд белг хайҗ наадсн йовдл уга билә.

— Эн күүнтн йосндан төлҗад ухан орҗах бәәдлтә,— гиж, нег залу шүвтрлҗ келв.

— Үкснәннь цох түүнд ухан орх билә- Әмтиг улм наад бәрнә гид! тер,— болҗ наадкнь цәәлһҗ келҗәнә.

Әәдрхнд болен хургас ирснә хөөн Дорҗин Бора ууһн көвүһән зер- зевәр агсад, нег мөр унулад, нег мөр көтлүләд, цаһана әәрмд мордулв.

Тархан эк генткн гемтв. Көвүн гүүһәд Балдра гелңд одв. Гелң ирч- кәд, Дорҗ җодвинь илткәд, ном умшв.

Тархан экин серл нег орад, нег һарад бәәнә. Ном умшҗах гелң- гиг үзчкәд, көвүнә эк араһан зууһад, тагчг болҗ одв.

— Номин шүрүнд зөвүрнь тогтнад бәәв,— гиҗ гелң зәрлг болв.

Дорҗ җодвиг угтсна хөөн гелң зул тавлв. Гемтә эмгиг өндәлһж босхад, зулд мөргүлхәр седв. Болв түүрчәд кевтх көвүнә эк босҗ ча­ден уга. Гелң шинәс зәрлг болв:

— Тарха, кукн, чи бийчн мөргәд орк. Нег цусн-махн улсд, кен мө- ргснь йилһл уга.

33

3 Альманах № 1

Мөргүлин хөөн гелң келҗәнә:

— Көөркү, көөркү, Тарха, экдчн үлү үздг әмтн дала бәәҗ. Күүнә келн күрч. «Хар кел» утлх кергтә-

Тархаһар хар цаһан хойр ноос томулад, алг-цоохр шидм келгҗ авб. Гелң терүг-көвүнә экин күзүнд өлгчкәд, пүргүләд ном умшн бәәҗ, килһ утхар дөрү хурһн дүңгәһәр керчәд бәәнә. «Хар келиг» утлад, эмгиг деернь һурв нульмулад, тер шидмин тасрхасиг һазрт булулһв.

Тархан бәрсн бәрц гелңгд баһдв. Тер дор ормдан мошкрҗаһад, хә- рү бәәрндән, цаһан ишкә деер сууһад, дакнас номан «һарһад пүргүләд умшв. Аш сүүлднь келв:

— Тарха, чини экд харш болҗах һурвн юмн тана герт бәәнә. Тер буг юмсиг уга эс кехлә, экчн эдгш уга.

— Ода тернь юн юмс болхв? — гиҗ уха туңһаһад, көвүн үүл-хүүв кев.

— Негнь гилв-далв гисн юмн, наакднь көлд өмсдг юмн болҗ медг- днә, һурвдгчнь баранд бәәх бәәдлтә,— болҗ гелң көвүнд ухалхднь дөңгән күргҗ келв.

Тер бийнь Тархан зөвүртә толһад, экднь буг болҗах һурвн юмн, медгдҗ өгхш.

— Баава, баава? — гиҗ көвүн дуудна.

— Юмби?..

— Та намаг соңсҗанта?.. Геңгә келнә, танд харш болҗах һурвн юмн мана герт бәәнә гинә.

Эн үгәс Тархан экин анята бәәсн хойр нүдн төгргләд, икәр әәсн б&әдл һарна, эмгн әмсхҗ сурна:

— Тернь юн болхви?..

— Негнь гилв-далв гисн юмн гинэ.

— Э-эн, терчн, алдг уга, мини алтн сиик болх...

— Тер бишв, тер. Хәрн, сиик болҗ медгдлэ,—гиһәд гелң амрад одв.

— Көлд емсдг юмн гиснь, хәрд һархларн мини өмсҗ ирсн улан сафья һосн болх... Авдрин йоралд бәәнә...—Тархан эк киинь давхцад, цааранднь үг келж, чадхш.

Көвүн экиннь баһдан зүүҗәсн алтн сиик, хэрд мордхларн эк-эцгэсн өмсҗ ирсн улан һосиг гелңгд һарһҗ өгәд, келнә:

— Баранд бәәнә гиснтн юнь медгдхш.

— Не, түүнд, кукн, бичә санаһан зов. Олдсн цагтнь хурлд бәрәд оркхч,—^гиҗ өргмҗтәһәр келәд, алтн сиик, улан һос хойр алдулҗ авс- ндан байрлад, гелң үүдн тал адһна.

— Ямаран хот баавд өгхмби? —гиҗ, һарч йовсн гелңгәс, Тарха сурна.

— Ус, ус өг. Буслһсн уснас оңгдан юм амнднь бичә амсул, эс гиҗ халун гем авчкх,— болад гелң, адһад һарад одна.

Хурлд бәрсн өлг-эд чигн Тархан экд тус болен уга. Өдр ирвәс эмг- нә чидлнь хәрәд, махмуднь сулдад ирв.

Бадм көвүнә экиг үзчкәд, үүрән керлдв:

— Гелңгд үзүлхәр, Надяг юңгад эс дуудвчи.

— Дуудхар седләв... Зуг баав көк нүдтә күүкнд бийән үзүлш у1яв гиҗ келәд, дурго болна.

— Гемтә күүнә альк әәләрнь болнач. Эврән медх кергтә,—гиҗ ке- ләд, үүртән сүв-селвг өгв.— Чи, гер дотркан невчк ахулчк. Би одад Надяг дууднав.

Орс күүкн ирәд көвүнә экиг хәләчкәд, Тарха тал һалзурҗ керлдв:

• — Ода күртл күн тагчг бәәдв. Экән өңгәр алҗанач... Шулун болд- гар хотинь ясад, шимтә хот огх кергтә...

Тарха ичхләрн, гелңгд үзүлләв гиҗ Надяд келҗ бәәхш. Экдән шел өгн гихлә, һазань нам ямана ишк уга, негхн му мөртә. Бадм чигн хо- осн. Арһан бархларн Ноха тал одад, зев-учран күргәд келв.

34

Гемтсн күн болһниг шөләр шахдг хөн нанд уга,— гиҗ ууолад Ноха көвүг гертәсн көөһәд һарһчкв.

Ода яһдм гиҗәһәд, Тарха Чиичнә нуурин өмн көвәд бәәсн Дорҗин гүүһәд Й^{РМҮД ХӘЛӘЙӘД 1Йа}Р^в- Д^егД адһхларн, харңһуд бүдрн-түгчәд

Дорҗин Боран хотн— тавн- хальмг гер. Өмн бийд дүңгөҗәсн хойр ик цаһан герт нойн бийнь бәәнә, ар хаҗудк ишкә гер, цаһана цергт бор^гер бәәнә^{ВҮНӘННЬ ГеР ТеДНӘ ар бийд}’ ^ЗӨВӘР тедүкнд яльчнрин хойр

Тарха яльчнрин гермүдин хаҗуһар һарад, Боран ик көвүнә герин өөрәһәр күрәд ирхлә, нег күн шугшад уульсн соңсгдв. «Төөрсн бичкн күүкд болвза» гиҗ санад, көвүн чикән өгәд чиңнв. Уульсн дун Дор-> жин Ьоран ик көвүнә гер талас һарч бәәнә. Удсн уга, күүкд күунә нә- рхн дун соңсгдв: ^{11 11}

Аав, аав, яһҗаснтн энви?!. Бичә бийим көндәтн...

Тарха алң болв.

— Кукн, бер минь, бичә ду һар, бичә юмнас ә, бичә ич. Аавчн ки- шгән өгхәр бәәнәв...

Көвүн дегд ичн-эмәхләрн хәрү герән хәләһәд зулв.

һарв^{ЭРХа Эр}һ ^ҮГа б°^лад’ ^ӨРҮ^НДНЬ Дакад хәрү Дорҗин Бораниг орад

Нойн нурһан үүрчксн, һаза йовҗ. Көвүнә келсиг соңсчкад тер келв: с5"^{ӘН 3алуҺас нег хөөнә х}УРһн харм биш. Нанур ирснчн чик йо- вдл. Өгнәв, өгнәв. Зуг, Тарха, удлго зун болх, дакад хагин көдлмш ■парх... Ьи чамд урдаснь бодад негн биш, кергтә болхла, хойр хө чигн өгнәв. Нанд келәд орк, кергтә гиһәд... Дакад чамд, Тарха, би кесгәс нааран келс гиһәд санад йовнав. Чи тер андн Бадмла толһаһан бичә холвлдул. Терчн кү амрах күн биш... Хәрнь тер. Медәтө күүнә үг соң- сх кергтә. Би чини эцгичн сәәнәр меддг биләв. һәәһә гидг көдлмштә күн билә. Ода яахв, арһ уга, тәвсн хөвнь тер бәәсн болҗана...

1арха нойна егсн бичкн хурһиг күзүн деерән үүрәд хәрҗ йовна Дорҗин Боран келен тоотас эцгнь сананднь орв. Тарха эцгән оәәнәр меднә. Арвн дөрвдгч җил Австрии дән болхд, тыловой көдлмшд одад хәрү ирсн уга билә. Үкснь чигн, әмднь чигн темдг уга. Цуг зовлңгас— әмдәр геесни зовлң хату юмн.

Гертән ирәд хоөнә хурһан алхар седәд, утхан бүлүдҗ бәәтл, нойна элч довтлҗ ирәд, көвүнә герин һаза мөрнәсн һәрәдж, бууһад, орҗ ирн көвүг сүүһәснь өргәд босхв.

Чамаг шулун болдгар нойна зергәс дуудҗана,—гиҗ келәд элч көвүг дахулад һарв.

Мөрнәннь ард сундлад, көвүнд сегән-серл өгл уга, Дорҗин Боран гермүд хәләлһәд, довтлад һарв.

Мөрн деерәс һәрәдҗ буусн Тарха тал нойн гүүҗ ирәд, үг-кур уга- лар, хоир халхарнь селн ташад авб.

— Яһад цоквт? — гиҗ көвүн әәмҗ сурв.

— Яһад цоксиг медҗәхшвчи, кишго хулчах домбр! Ас нааран тер хулхалҗ а вен мөңпән,— болҗ Дорҗин Бора һалзурв

— Юн мөңгн?

— Хәләһич эн кишго нохаг, эс үзсн, эс медсн болҗахинь! Мә, чамц мә, чамд, шулуһар серл орх, ухан орх!—гиҗ хәәкрәд нойн, көвүнд ки- ипән авх чөлә вгл уга, хойр халхарнь дакад селн ташад бәәв—Аль­ков, яльчнр, эн кишго домбриг күләд, хувцинь шувтлҗ орктн.

һурвн залу үкс шүүрәд, көвүг бәрҗ авад, хувцинь тәәләд, һаринь арднь күләд, көлинь деесәр кирҗ-кирҗ, һазрт хайҗ оркв. Дорҗин Бо-

3’

35

ра герәдән гүүж. орад, ааһта хәәльсн хорһ авч ирәд, көвүг нурһарнь кевтүләд, элкн деернь буслҗах хорһ дусан бәәҗ, аралдв:

— Кел гинәв, кишго ноха, мини мөңг авсн угаһан. Кел, кел!!.

— Би тана мөңг нүдндән үзсн угав... Ой, ях-ях, яһҗахмта... О, 011- Тархан хәәкрсн дун өрүни дүүрәнд Сәәни Экнә, Модна Захин, Хар Усна гермүдт күрәд соңсгдад бәәв.

Нойн улм-улм уурлад, араһан зууҗ зүркнь хатурад, көвүнә элкн деер эргүләд, бүтн һазр үлдәл уга, буслҗах хорһ 'һоожулад бәәнә. Эн саамла, нойна бер көвүнә хәәкрсн һашута, доңһдск дуунас тесҗ эс чадад, гертәсн севсисн үстә гүүһәд һарч ирәд, хадм эцгиннь көл тал киисәд унв.

— Аав, аав минь, яһҗаснтн энви!? Әмтә, киитә күүг игҗ бас зо- вадви. Юн хаҗһр йовдл эн һарһад орква?..

— Эн кишго домбр, өрүнә нанас хө ирж, сурхларн, мини түңгрцгтә мөңгим хулхалҗ авад йовҗ оч... Би санам зовад үүнд хэеһән өгәд бәәнәв... Кишго ноха!

Дорҗин Бора көвүнә элкн деер дакад хорһ кехәр седәд һаран өр- гәд авхлань, бернь хадм эцгиннь һариг татад, эвлҗ, эрҗ келв:

— Аав, та эн көвүг өңгәр бичә засглтн. Бәртн, мөцгтә түңгрцгтн эн бәәнә... Өцклдүр та манад орҗ ирхләрн, уңһачксн бәәдлтәт...

Дорҗин Бора, дегд уурлхларн бериинь һартк түңгрцгиг шүүрч ав­ад, әрә киитә көвүг көләрн девсәд цааранднь 'көлврүлчкәд, дун-шун уга герүрн орҗ одв.

Ухан-сегәһән алдсн һаза элснлә хутхлдад кевтсн Тархаг Бадм үүр- мүдтәһән ирәд, эврәннь герүр, Сәәни Экн тал авч ирв. Экчн өңгрҗ од- ва гиҗ көвүнд зәңглн гихлә, Тархад терүг меддг серл уга болв.

Хаврин нарни толян, күчн тату болвчи, элвгәр асхрад, ниднин намр хумхарсн өвсни түңгд күч -өгәд, тер түңгәс, һазрин көрсиг шу цокад, нилх ноһан шуугад, тег хучад һарч ирнә- Тер цагт теегин өңг сәәхрәд, .әмтнә чееҗ уудад, әмтә-киитә тоот цадтлан аһар кииләд, зо тиниһәд амрад одна. Тер мет, февральск революции дольган хол хальмг теегт оратҗ ирсн болвчн, әмтн хаврин цевр аһар жиилсн мет, чееҗнь серү- цад, альд худл, альд үнн бәәхиг медж, авхар седәд, медрлтә, сурһуль- та улсин сүв-селвг хәәдг болв.

Җуурга хагии өмн көвәд, тергн хошмудин өөр, зерглчксн арһсни ик цог улаһад үзгднә. Тер цогиг эргәд залус, көвүд сууцхана.

— Пиитрин көдлмшчнр буцлһ кеҗ гинә,— болҗ, баахн залу өөрк улсдан келв.

— һанцхн Пиитрт биш, делгү тиим ноолдан болҗ бәәдг чигн,—гиҗ наадк негнь цәәлһв.— Харчуд йосан -һартан авхар ноолда кежәдгчн.

— Хааг ширәһәснь көөчксн, ода тегәд кен мана Әрәсә толһалҗ бәәхмб? — болҗ лигдһр нурһта, баатр күүнә бәәдлтә залу ик көндә дууһар сурв.

— Кадет Керенск,— гиҗ негнь хәрү өгв.

— Уга... Ленин.

Залус цуһар дегц үг булалдад одцхав. Зүтюән эклв. Зәрмнь кел- җәнә:

— Ленин һазадин орнд йовна гиж, соңслав-

— Уга, терчн хәрү күрч ирсн билә,— болҗ наадкнь келнә.

Теднә шуугаг көндә дууһарн дарҗ баатр залу сурв:

— Не, тегәд, тер Ленин гиснтн юн күмби?

— Түүг ода күртл меддго күн бас бәәдви,— болҗ баахн көвүн кү- үрт орлцв.

— Меддго болхла яахмби?..— гиж ’келэд, ик залу көвүнүр шүрүл- кв.— Чи, сән залу, меддг болхла, цәәлһж, өг.

36

— Ленин гиен угатьнрин көтлврч,— гиҗ баахн көвүн ик омгтаһар келв.

— Терчн хальмг күүнйи? — болж буурл үстә, медәтә күн сурв,

— Уга, орс.

— Не, тегәд орс күн мана хальмгин юн сә хәәнә болһнат?

Эн саамла, һал эргад шахлдад суусн улсиг заглад, баахн залу ура- лан зәәцәд суув.

— Бадм, менд! Чи һазр дорас һарсн кевтә, хамаһас ирвчи?—болж залус, көвүд шин ирон куүһәр еврмҗ кев.

— Мендвт, ахнр! Цуһар зула тиньгр бәәцхәнт? — гиҗ сурчкад, Бадм буурл үстә медәтә залуд келв.— Ах Элдэ, та эндүрҗ бәәнәт. Ха- рчуд, угатьнр хоорнд орс, маңһд, хальмг гиҗ йилһвр уга юмн. Мана, угатя улсин, ик дээсн — баячуд мен. Нойн, зәәсң, гелң, лам улс, олн әмтнә күзүн деер суух шигдәчнр болҗана. Тадн бийстн меднәт. Кедл- мш кесн байн кү үзлт?.. Әрк уух, кезр наадх, аля кехэс оцгдан тедн ю кеҗәнә. Не, гелңгүд ю кенэ?.. Олн әмт мекләд, теднэ толһа диинрү- лэд, угатьнрин мах-цус шимҗәнә...

Бадм, шиңкән хөр күрсн наста залу, болв тер отг-әәмгиннь ах-дүү- һин улс дунд ик тоомерта. Хойр жил хооран эн көвүг, үүрмүдлэһән марһад, долан пуда шар мишгтә давсиг һатцин тергнд шивэд, тер тер- гнә төгән көшүр хамхлва гиһәд Дорҗин Бора нойн тэвн маля егэд, үктлнь гүвдсн болдг. Туүнә хөөн Бадм хәрү нойна һарт көдлмшд орҗ өгсн уга, хавр, намртнь Көк тенге тал салгт одна, зун, үвлднь дархн Тимофейтә хоюрн ортглад, дархна герт көдлнә.

Нойна маляг нурһндан үзсн күн ноолданд өршәңһу уга болдг бә- әж. Бадмд ода Дорҗин Бораһас ах хортн уга. һанцхн Бора биш, ке- вүнд цуг баячуд — хоолднь тееглгдсн ясн мет.

Арһсна цогин өер эргәд суусн залус Бадмин келсиг таслл уга соң- сжана. .Көвүн дакад буурл үстә медәтә залу тал эргв:

— Та, ах Элдә, келчквт: орс күн мана хальмг улсин оә хәәш уга гиж,- Тертн ик хаҗһр. Владимир Ильич Ленин угатьнрин сә хээж йов- на. Тер хуучн йосиг хольвлад, шин Хүүвин йос тогтах төр Әрәсән про- летармудин өмн тәвҗәнә. Тер учрар бидн, хальмгин харчуд, һанзан та- тад, альдас тәмк учрна гиж, хәләҗ сууж чадшговдн. Бидн эврэн эвр- әннь хөв-кишгин төлә ноолдх зөвтэвдн...

һанз татҗасн кесг залус сурулан амнасн авад, тэмкин цогинь унт- раһад, түңгрцгтэн цуглад, бишмүдиннь хавтхд дүрҗ авцхав.

— Бидн, Дорҗин Боран хагт көдлҗәх мухла улс, кенэ емнэс ноол- да кех билэвдн,— болж. баатр залу маһдлҗ келв.

— Негдвәр болхла, энтн Дорҗин Боран хаг биш, мана, олн эмтнэ хаг. Болв терүг нойн эзлҗәнә. Бора һазрин зеөриг эдлен деерэн, тад- на, харчудин күч-келс кимдәр олзлҗана. Дорҗин Бора эн Ик Җуур- гин хагас йисн җилин эргцд кедү тонн давс һарһҗ авсиг медҗэнтә?— болж Бадм сурв.

— Кедү? — гиҗ дегц кесг күн сурв.

— Далн тавн миңһн долан зун һучн зурһан тонн,— болҗ көвүн хә- рү өгв.

— Нег тоннд хойр миңһн тавн зун чиңнүр.

— Эс гиж жирн хойр дундур пуд-..

— О, дала юмн болҗана!

— Ут тоодан дөрвн сай долан зун һучн һурвн миңһн тавн зун пуд давсиг тадн, залус, көләрн малтҗ һарһад, эврәннь ээмәрн зеөсн оолҗ һарчанат. Тер давснас ирсн зөөр кенә хавтхар орҗана?.. Дорҗин Бо­ран!—гиҗ Бадм, ик халунар, һаран дайлҗ келв.

Әмтн шуугад одв.

— Мана цус ууҗана.

— йосн шигдәч бәәҗ.

37

— Уңг-тохмдаь түүнд амр-зая өгхмн биш!

— Тадн, чик келҗәнәт: байн, нойн улсд уңг-тохмднь амр-зая өгх- мн биш. Эн цагас авн тедңә ишкҗ йовсн һазр улмд хүврдгәр кехмн. Бидн, харчуд, теднәс өшәһән авх зөвтәвдн. Тер негдвәр.— Бадм амра- һан авчкад, цааранднь келв:—Хойрдвар болхла, мана хальмг теегин угатьнр ода тагчг сууҗахмн уга. Делгү бослһ кеҗәнә. Үлгүрнь, эн хавр Баһ-Дөрвдә нутга угатя хальмгуд орсин харчудла негдәд Тунду- тов нойна хадлһна болн мал хәрүлдг шимтә идгтә һазриг булаһад, хо- орндан хуваҗ авч. Шидр Хошуда нутгт бас тиим йовдл һарч. Угатьнр кесг җилин туршарт баав-нойн Түмнләһән зарһцҗ-зарһцҗ юмн эс болҗ өгхлә, бийснь босад, һазринь булаһад авчкҗ...

— Сән болҗ!

— Зөргтә залус бәәҗ!

— Чикәр кеҗ,— гисн хәәкрлдән энд-тендәс соңсгдв.

— Бидн бас Дорҗин Боран һазриг булаҗ авхмн болвза,—гиҗ лиг- дһр нурһта баатр залу серл орулв.

— Чик үг.

— Мана чидл күрхйи?

— Бораг харсх улс Әәдрхнд дала...

Бадм теднә келсиг хөрв:

— Манд Дорҗин Боран һазр булаҗ авад керг уга. Юңгад гихлә, тадн дунд һазаһан малта улс цөөкн, тоолхла—һаринтн хурһд күрш- го. Тигхлә, манд, һазр керг уга. Түрүләд бидн буцлһ кехмн. Тадн, за­лус, кесн көдлмшинтн шаң икдүлхиг некх зөвтәт. Маңһдурас авн бу- цлһ эклх кергтә...

Залусас нег чигн күн ду һарч бәәхмн уга. Тер учрар, тедн Бадмин келсн үглә зөвшәрҗ бәәх, аль эс зөвшәрҗ бәәхнь медгдхш. Тегәд кө- вүн сурв:

— Не, танд, ах Элдә, шиңпәсн мөңгитн идх хотдн болн омсх хув- цан авхдтн күрнү?

— Үкснәннь цох күрх билә! Хувц авх биш, герәрн дүүрң күүкдән асрҗ чадҗ бәәхшв,— гиҗ Элдә хәрү өг.в.

— һурвн җиләс нааран нег зах хувц хулдҗ авад угав,— болҗ буурл үстә медәтә залу, Элдәлә урлдҗ келв.

— Шиңгәвр хотт күрхш.

— Тер муульта мөңгән цаглань өгхш.

— Неклдә йовтл, арслңгар, хойр арслңгар цүврүлҗ авад бәәтл, альдаһар чилснь медгдхш.

— Бадм чик селвг өгчәнә.

— Буцлһ кехмн.

— Хооран саахмн биш.

— Маңһдур әрүнәс авн эклхмн.

Буцлһиг лигдһр нурһта баатр залу толһалх болв.

Ноолдан уга җирһл уга. Күсл уга күн уга. Күслиннь төлә ноолдх- ла — күн җивртә болдг. Җивртә күүнд һалв салькн чигн, һаң халун чигн, /һашун дала чигн харш биш. Җивртә күн—җирһлин эзн.

Бадм ода җивртә. Киштә өдр ирвәс урдкасн сәәхрсн болҗ медгднә. Зарһ деер хәәчлҗ хайсн үснь ода урһад, күзүнднь күрәд, ээминь цокад халһрна. Киштән төгрг нүднәс кезәд чигн унтрш уга дурна болн бай- рин, кишгин болн итклин толян герлтнә. Тер толянас һанцхн Бадмд биш, көвүнә үүрмүдт чигн дулан үүдсн болҗ медгднә.

Тарха йосндан сән болад, гертәс (һарад, тег орад, һазр эргәд йовдг болв. Зуг көвүн үг-күр уга, маңсхр болж, одв.

Терүг гемшәҗ болшго. Хәләсн нег экән геесн көвүнд — седклдньюн амр бәәхв.

38

Бәг- Тегәд бәг. Тагчг бәәсн күүнд бәәдл-җирһлнь йилһрдмн. Тер юньдин тоолврта бәәнә. Зүркнь хатурх дутман баячудин өмнәс ноолд- хд бөк болх. Бәг. Батрг. Болд мет батрг.

Баһчуд ода Бадминд цуглрна. Бадмин бәрсн гер дархн Тимофей- инәс ик болҗ >һарв. Бадмин хаҗуд бас ;һурвн гер бәргдҗәнә. Удл уга Сәәни Экн ик селәнд хүврх, олн гермүд босх.

Надя урдк кевтән багшлна, эмчлнә, болв түүнд күн җалв өгхш. Орс күүкнд җалв чигн керг уга. Надян җалв—әмтнә ханлт. Күүкнә ба- йр —хальмгин баһчудт хойрдгч нүдинь ээҗ өгсн. Түүнәс үлү хөв күү- нд бәәхий?

Тимофей Бадм хойр ортглад Чиичнә нуурин көвәд тәрә тәрв. Халь- мг улсас түрүн болҗ Бадм маншрин көрс эвдснь тер. Көвүнә эк тәрә тәрхд зөвән өгл уга, кесгтән буцад бәәв.

— Ээҗә, бидн боднцг тәрҗ авхла, геснә теҗәлтә суухвдн. Түүнд юн ‘килнц бәәх билә. Мана гесн цатхлң болхла бурхна бийнь гемшәхн уга,— гиҗ Киштә хадм экән эвлнә.

Цаһан эмгн ода бердән йир дурта. Әмтнә »кел соңсад, түрүн ишн- дән саг бәәлә, зуг өдр ирвәс бериннь заң-бәәр медәд, ухан седкл илт- кәд ирхләрн һарһсн к^вүнәсн дота сандг болв. Юн чигн юмиг әмтнә келәр иткхмн биш чигн. Чикн — худлч, нүдн — үнч. Тер чик.

Цаһан эмгн бериннь седкл тевчәд, көвүһән маншрин көрс эвдсинь гемшәҗ бәәхш, тәрә тәрх зөвшәл өгв. Дакад болхла, урднь көвүһән орс күүнлә толһаһан холвҗ бәәнә гиһәд, экин седкләр харт бәрәд, ха- рулхҗ бәәсн болхла, ода эмгнә тер тоолвр, саңгин идәвд утан мет, хәәльҗ одв. Орс хальмг гиснь йилһл уга юмн бәәҗ. Зуг седклән мед- лцх кергтә. «Көөркү, тер орс кедү дакҗ, көвүндм ач-тусан күргвә. Келәд керг уга».

Бадм дархн хойрин тәрсн тәрән әмтнд келн болв. Боднцгин иш өв- дгцә болҗ көкрчкәд, деерән сәәхн көк, цаһан цецгә өгв. Боднцгин За­хар эргүләд нарн цецг тәрсн, тернь йосн нарна бәәдлтәһәр холас төг- рглҗ шарлна. Хәйәр, кумадур, хавг тәрсн, тедн бас түүнглҗ оркв. Нуурин көвәһәс ууҗмд, толһан кецд, элстә һазрт һазрар кесг яршг көһәд тарвс, һу тәрсн — бас 'көкрәд, өркәмән җииһәд, «һазр яршган бү- ркәд оркв.

Теегт шин бәәдл-җирһл хавр мет делврәд ирҗ йовх эн тоот шинр- лтәс медгднә.

Хагт көдлдг көдлмшчнрин кесн буцлһн түрүләд Дорҗин Бора ной- ниг әәлһсн уга. «Әмтн көдлҗәхш, шиңгәврин мөңг икдүлтхә гиҗ неквр кеҗәнә» гиҗ зәңг ирхлә, нойн һаран саҗчкад, ик санамр келв:

— Альдаран, тедниг, одна бол-һнат. Махлата малмуд, сууҗ-сууҗ гесән өлсхлә, көдлмшән эклх.

Нег өдр, хойр... һурвн *өдр давад оркхла, Дорҗин Бора гер дотра- һарн шуукрад йовад бәәв. Әәдрхнд, заһс эд-бод кедг заводт давс ор- улҗ өгдг бооцаһан күцәҗ чадшго болҗана. Бас нег өдр эн махлата малмуд хагас давс эс һарһхла, тендәс алдгго бачм элч ирх. Тер цагт юн гиҗ хәрү өгхүв, а? Кишго нохас... теднд кедлмш өгснд нанд ханлт өргхин орчд, эн элмрмүд, буцлһ кеҗәдгинь үзич... Эх, цуһарһинь ма- лядсн болхнь!..

Болв олн әмт маляддг арһ уга. Хойр, һурвн кү засглҗ болҗана. Бүкл әртүл засглна гидг — берк, Кишго нохас!.. Махлата малмуд!..

Буцлһ эклснә хөөн, һурвдгч өдрин асхар оч Дорҗин Бора көдлмш- чнрин илгәсн элчнрин неквр соңсв. Кесгтән дун-шун уга билхәһәд су- уҗаһад, генткн нойн инәһәд, ормасн босҗ ирәд, баатр залуһин ээмиг цокад келв:

39

— Тадн, залус, өңгәр үүмә татҗ бәәцхәнәт... Мини гем, мини гем... Би тадна җалвиг эврән икдүлс гиҗәләв. Невчк оратад очв. Хәрү йов- тн. Тадна некврлә зөвшәрҗәнәв... Җалвитн икдүлнәв.

Көдлмшчнрин элчнр һарч одхла, Дорҗин Бора приказчикән әмнь һартл харав:

— Кишго домбр, эн чамас көлтә болҗах үүл. һартан тер малмудиг сәәнәр бәрл уга, дурнднь тәвснә үүл. Би теднд үксн Дорҗ босҗ ирв. чигн җалвинь икдүлш угав. Келәрн хаңһаһад һарһчкув. Чи, кишго тедниг кен хутхад бәәдгиг йилһҗ медәд зәңгл. Кемр тер күүг эс олж өгхләчн, би чамаг бийичн буһшд суулһхв! Меджәнчи?..

Приказчик нойна өргәһәс бөгчиһәд һарв.

— Җил насн хойран Җидин үзүрт өгий, Җилв бах хойран һанцхн Җаңһртан өгий. Эзн деерән эргәд Эңгин олн әмтнәннь Байн эмжл нертә Элкән йүүләд өгий. Бух нигт гиҗ Хәрү хәләгсн бодң манд уга, Уул өндр гиж Өргл өөднь эс һаргсн күлг манд уга. Улаһад иргсн

Зааһин улан төмрәс бичә әәй, Агсрад иргсн күчтә хаань Мөсн шар зевин үзүрәс бичә әәй. Эн йовх биилән

Буру уга зөвәр өңгрий, —

гиҗ Бадм Җаңһрин баатрмудин андһар умшад, эргндк үүрмүдән эр- гүлҗ хәләв.

Киштә залуһиннь һариг шүүрч бәрәд, ээминь цоксн нигт хар үсән хооран әрчкәд, хойр төгрг хар нүднь һал асҗ келв:

— Манахс, бидн бас, Җаңһрин баатрмудла әдл андһар авхмн болвзавдн!

— Чик седвәр! — гиҗ тендәс Надя омгтаһар дөңнв.

— Би күүкдлә зөвтәв! — болҗ Тархан хаҗуд суусн баахн көвүн келв.

— Зөвтә!

— Зөвтә!!!

— Чик!.. Чик!..

— Түрүләд иим андһар авхмн: Хальмгин теегәс сүүлин байниг көө- тл — амр-тавта бәәхмн биш, — гиҗ, ода күртл, амндан алт бултулсн кевтә, тагчг суусн Тарха келв.

— һанцхн Хальмгин теегәс биш, бүкл Әрәсәһәс көөтл гиҗнемхмп,— болҗ Надя селвг өгв.

— Уга, манахс, цуг нарт делкән тешкгр гестнриг тохм таслтл — манд, харчудт, амр-заян уга, — гиҗ Бадм келв. — Эн андһарла зөв- шәрҗәх улс—һаран өргтн.

һармуд дегц, җид кевтә өрггдв.

— Ноолданас хәрү цухрхмн биш гиҗ андһар авхмн, — болҗ Киш- тә келв.

— Терчн чик. Кезәд чигн уралан, зуг уралан!

— Худл келхмн биш!

— Хулха, хууль кесн улсиг аврлт уга(һар засглхмн!

— Зуг үннә төлә!

— Угатьнрин төлә!

— Бумбин орна төлә!

40

— Ленин© партии төлә!

Андһар анд|һар деерән асхрв. Нег чигн к>үн тагчг суусн уга. Надя генткн келв:

— Манахс, бидн эн андһаран батлхин кергт цусан негдулий!

— Яһҗ?

— Чик үг.

— Киштә, зүн бәәхлә нааран ас?!

Надя Киштән һартас болд зү тач авад, терүгәрн барун 'һариннь дунд хурһан шааһад цус һарһад оркв. Тер цусан өврәсн һарһсн килңкр алч- урт шиңгрәв.

— Нанд ас, нанд ас! — болҗ күүкиг энд-тендәснь ээрәд, зү булалдв.

Көвүд, күүкдин һарин цуснас Надян цаһан альчур улаҗ одв, терүг орс күүкн толһа деерөн делскҗ бәрәд келв:

— Бидн, манахс, эн мана андһарии тугиг Киштәд өгәд хадһлулхмн. Эн альчур кезәд чигн мана зүркнд үлдтхә, мана ноолдана туг болтха. Революции төлә, ура!

— Ура!

— Ура!

— Революц менд болтха!

— Цуг орн-нутгудин пролетармуд, негдцхәтн!

Баһчуд тарсна хөөн, Киштә залуһан күзүдәд, халунар сурв:

— Чамд, эңкр иным, көвүн кергтәй, аль күүкн кергтәй?

— Юн сурвр өгч бәәхмч?

— Сурвртм хәрү өг: көвүн кергтәй, аль куүкн кергтәй?

— Күүкн кергтә. Чамла әдл сәәхн, ухата, зөргтә күүкн кергтә. Би чини нер өгнәв...

— Көвүн кергтә болвза?

— Юңгад?

— Революции төлә ноолдх.

— Мана үри-саднд шин йосна төлә ноолдан керг уга. Бидн теднд хөвинь тосхҗ өгх зөвтәвдн. Медҗәнчи, Киштә минь?!

— Медҗәнәв, эцкр иным. Зуг сән җирһлин төлә ноолдан, миниһәр болхла, кезәд чигн төгсшго юмн.

— Юңгад тиим сурвр өгвчи? — гиҗ Бадм, гергнәннь келсиг харт авч сурв.

— Би ацатав.

Бадм Киштәг бичкн күүкдлә әдл өкәрәр теврч авад, өргәд орн талнь күргв.

Генткн күн чаңһ-чац|һар үүд цокв. Киштә залуһан теврәд, шахлдад одв. Үүд цоклһн улм чаңһрад бәәв.

— Кен болхви? — гиҗ әәмсглҗ Киштә сурв.

— Манахсин цоклһн биш, — болҗ Бадм алң болв.

— Үүдән тәәлтн! Урядник, — гисн дун соңсгдв.

Арһ уга, Бадм үүдән тәәлв. Урядникин ардас дөрвн залу орҗ ирв. Урядник докья өгв. Дөрвн залу гер дотркиг негҗв.

— Мини гер негҗх зөв танд уга, — гиҗ Бадм зөрглҗ келв.

— Тиим зөв бәәнә. Чамаг бәрх цаасн эн. Хагт көдлдг улс дунд үүмә татсн төләдчн, чамаг бәрҗ бәәнәв, — гиҗ урядник мөсн дууһар керчҗ келв.

Киштә гүүҗ одад залуһан күэүдәд усн-цасн уульв. Бадм гергән,. тогтнулад, ар’һул шимлдҗ келв:

— Ээҗән, бийән боли мана күүкиг сәәнәр хадһлҗа.

«Мана күүкн» гисн үгәс Бадмин хоолд нег ик моһлцг һарч ирчкәд, тееглгдәд зогсв.

— Эн улан альчурас оңдан юмн авдртнь уга бәәҗ, — гиҗ дөрвн' залуһин негнь, баһчудин андһар тәвәд, цусан негдүлсн альчур делгҗ. үэулв.

41:

— Яһсн ичр уга улсвта! Күүкд күүнә альчур һартац бәрхдән цеер< лхнтн, — гиҗ, тер альчуриг гер негҗҗәх улсас алдулҗ авхар Киштә келв.

Альчур бөрҗәсн залу, бериг тигҗ келхлә, җигшәд, «ту-ту» гиж. нульмад, һазрт хайчкв. Киштә адһн шүүрч авад, әрүн альчуриг өвр- тән хавчулад оркв.

Хот кедг хораһас, нүдән нухсн, гер дотр юн болҗахиг медҗ эс чад- хларн, хамр доран бурҗңнсн Бадмин эк һарч ирв. Урядник болн түүнә нөкд дөрвн залу үзчкәд, Цаһан эмгн көвүн талан ууляд киисв.

Бадмиг, ик һоста улс тууһад һарв.

Ар үзгт мандлсн Алдр Октябрьск социалистическ революции герл хол Хальмгин теегт оратҗ күрв.

1918 җил туула сарин арвн хойрт цаһан хазгуд Әәдрхнә күч-кәлс- чнр тал дәврлһ кев. Тер ноолданд хальмгудиг орлцтн гиҗ нойн Ту иду- тов дуудв, болв хальмгин угатьнр нойна ардас дахл уга, сән дурар отрядмүд бүрдәһәд, Әәдрхнә дәәнә-революционн комитетин ахлач, нернь туурсн большевик Аристов тал бийснь одад, тенд Әәдрхнә күч- көлсчнрт дөңгән күргв.

Хальмгин нойдудин әрән гиҗ цуглулҗ авсн зу шаху күүтә церг цокгдад, үлдлнь деед үзг хәләҗ зулад, Манцин нутг күрәд, Бор-Нур гидг һазрт тохмнь тасрв. Түмнә Төмр нойн тенд үкәрән олв, болв мек иктә андн нойн Тундутов, бурхн-шаҗни элчнрин дөңгәр Тең һол тал, цаһан хазгудур зулад һарч одв. Тер мет, цаг зуур бәәсн Хальмг контр- революционн правительствин толһачнр Криштафович, Баянов болн наадкснь, олн-әмтнә засгас әә!һәд, сүмсн уга одв.

1918 җилин туула сарин хөрн доланд Әәдрхнд Советин йосн батрв, мана романа үүлдвр болҗах Яндһа Мацгин нутгт Хүүвин йосн лу са­рин арвн негнд батрв.

Эн байрта, үүмәтә цагла Бадм түүрмәс сулдад һарч ирв. Гертөн ирҗ нег чигн өдр амрсн уга. Экләһән, эңкр иньг Киштәләһән мендлҗ авчкад, нутгин парвля орад йовҗ одв.

Революции дольгана шүрүнд Баһуда нойн Дорҗин Бора чигн, на- адк нойн, зәәсңгүдлә әдл, күртсн му әмән авад деед үзг хәләһәд зулв.

Тер җил хальмг күч-көлсчнр һартан йосан авсна хеөн така сарин нег шинәс арвн һурвн күртл Әәдрхн балһснд Советмүдин түрүн съезд болв. Эн съездд Хальмгин нәәмн нутга элчнр ирцхәв. Съезд деер Со- ветмүдин Хальмг Центральн Күцәгч Комитет бүрдәв. Бадм, Тарха хойр бас эн съездин көдлмшд орлцад, түрүн болҗ күүнә чинрән олз- лад, олн-әмтнә бәәдл-җирһлин төр хаһллһнд күндтә орман эзлцхәв.

Съездәс ирснә хөөн Бадмин тол1һа деер бас нег байр унҗ ирв. Тед- нәһос көвүн һарв. Кен гиҗ нер өгхмб болҗ тедн хүүв кев.

— Тимофей гиҗ нер өгхмн, — гиҗ Киштә түрүн эклв.

— Ууһн үрндән эврә хальмг нер өгтн, — болҗ дархн сүв-селвг өгв.

Тимофейин тер үгд баһчуд чигн, Ца1һан эмгн чигн багтад, талдан нер өгхәр ухалцхав.

— Кен гиҗ өгхиг медҗәцхәнт? — гиҗ генткн Бадм байрлв. — Манҗ гиҗ 1ӨГХМН. Ах Манҗин нер өгхмн.

Эн өдрәс авн көвүн Бадмин Манҗ болв.

Хальмг тег серен деерән ик үүмэтә болв. Мал-герән, һазр-усан ха- яд зулсн байн, нойн, зәәсңгүд, хәрү тер тоотан һартан авхин кергт цаһан хазгин церглә негдәд, шин тогтсн Советин йосна емнәс өршәнһү уга ноолда эклв. Олн әмтнәс ’Ьээлгдсн: хулхач, азд-аля тоот банд һа- 42

рад теегин адрг, улан заагар бултлдад, күч-көлсчнрин шин бәәдл- җирһлд тушаһан халдахар седв.

_пп„^{Арвн НӘӘМДГЧ} ^илин һаха сарин арвн дөрвнд күч-көлсч Хальмг олн-әмтни депутатнрин Советин күцәгч комитет Хальмгин теегт

^Лн^ЬЖ _я™^а9^^ЦерГИН °1^рядмҮ^{д б}Ү^{рдәх тогтав}Р 1һарһад, һаха са­рин 23-нас авн 25-н күртл Әәдрхн балһснд болен күч-көлсч хальмг олн-әмтни Советин хоирдгч (бачм) съезд деер эн төриг тәвб. Ташр де- •^вР»ь хальмгин харчуд нойн, зәәсңгүдин мал-гериг болн һазр-усиг олна эдлврт авхиг тер съездәс некв. Дакад Москвад, Наркомнацд бәәх Хальмгин отдел бүрдәх шиидвр һарһв.

Эн съездд орлцсн хальмг олн-әмтни элчнр, Лениниг эдгснд байр ТӨР1Җ, иим телеграмм илгәв: ^р

,Һ_ЯЛ^К^^ЛСД ^Хап^{ЬМГ ОЛН}С^ӘМ™^И депутатнрин Советин съезд эн җилин (паха сарин 25-д Әәдрхн балһснд секгдэд, Таниг эдгэд, куч-келеч они әмтнд туста көдлмшдән хәрү орендтн маш икәр байрлсан медүлҗәнә ташр тигхлэрн пролетармудин алдр вождин амнд хорлхар седснд ик гидгәр игзәрлҗ дурго болҗана. Күч-көлсч олн әмтнә өшәтнрәс мөң- кинд хөөһх төр тәвҗ омгшад, социалистическ Улан мөрн Цергт хальм- гудиг авхмн гиҗ съезд тогтав. ^и лальм

Олниәмтни Комиссармудин Совет менд болтха!

Социалистическ Улан Церг менд болтха!

Әрәсән Социалистическ Федеративн Советск Республик менд бол- ТХЭ!».

япһппяп а^Н ?^Ъе3лл^{ИН ХӨӨН ДӘӘНӘ Хальмг} түрүн комиссар Манҗин да- алһврар Яндһа Мацга нутгт, цергә насни улс цуглулл/һнд ик ончта- пар орлцв.

Тимофей, дархна герән хааһад үүднднь оньс тәвчкәд, Улан Цергт авчкв ^ТаР^хаг иУ-ин Советин күцәгч комитетд көдлмшд дуудад

Бадм цергә улсиг йовулсна хөөн Каспийск-Кавказск фронтд те- җәлин малмуд цуглуллһнд орлцв. Арвн нәәмдгч җилин зуг хойрдгч өрәлд Әәдрхн эргмд бәәсн нутгудас 18742 үкр болн 10856 хен белдг- дәд, фронтур иовулгдв.

Улан Цергт түрүләд хойр - 1894 болн 1895 җилә залус авб, да- кад 1919 Ж.ИЛИН мөчн сарин 21-д (һарсн тогтаврар арвн нәәмтәһәс авн дөчтә күртл авб Хальмг тег эврә шин йосан харсхар дегц босв Эн са- амд Ьадм бас Улан Цергин зергләнд орад, әмт толһалад мордв.

үүмә.тә, догшн цагла Хальмгин өргн теегүр ок,ивртә байр җрһн мет, нисҗ ирв.

«Ах-дү хальмгуд!..» Алдр Ленина эн үг күүнәс күүнд герәс

хотнас хотнд цергәс цергт хунин дууһар җиңнәд, хуурин айсар 'күң- кнәд, седклд баир үүдәһәд, шиидврт омг бүрдәһәд, хальмг күн бол/һиг хөвтә. кишгтә кев.

көгл-

гера

Хальмгуд Ленина илгәсн бичгиг торһн эд деер алтн ширар цутхҗ авад, «Кишгин мирд» гиҗ нерәдәд, өвртән, зүркнәннь өер, хадһлад, гериннь деед биид залад, кеер йовхларн мөрнәннь һанзһд тееһәд ге- рәсләд, харад йовцхав.

иосиг

Бумбин орна баатр Алдр богд Җаңһр эн орчлң деер төрҗ ирсн

болҗ медгдәд, хальмг келн әмтн алдр Лениниг болн Советин й

.дуундан орулҗ дуулв:

Сәәхн седклтә Советин йосан Советин йосан

Ленин тогтав, тогтаҗ

Олн әмтән җирһәв.

тогтв'^ ^{ХаЛЬМГ теегт олн җилин} күсл Советин йосн — Бумбин орн

ДОРҖИН БАСК

ЧИК ХААЛҺ (Роман 2-гч дегтр) ДӨРВДГЧ БӨЛГ

Пииср Ванькас салҗ һархларн Харли, ар1һмҗас алдрсн акт мет,, авгтан амрн тусад, адһҗ гиигәр цеөкн ишкдл кечкәд, дакад дарунь,. әәргин бүлүрәр бүләд хутхлулж бәәх архдта чигән мет, ухань будң- •һрад, толһань, деерәснь дархна хар алхар даладҗаһад давтн цокад. авсн кевтә диинрсн болад одв. Одак күүнә келәд орксн үг, отхта хүр- схин үсн мет атхлдҗ баглрад, толһаднь бур1һудҗ шигдәд, хагсу өлңд. орад одсн түүмрин заль кевтә халу дөрүлҗ, дотр бийинь дөрвкүлж шатаҗах болен болад, махмуднь негт әм тасрҗ менрәд, негт безгин хөөн дөҗгҗәх халун кевтә һал-цог болҗ ирвлзәд, Харли бий-цогцан хамаран кехән медл уга йовб. Альдаран, юунур йовж йовхан медл уга, аюдан, көлиннь авьясар уралан тәвҗ өрв1Җ ишкә йовҗ эн, гериннь барун бийәр давад, үвлзңгүдәс барун-өм1әрәнднь зөвәр уужҗ һарад, бор зо деерк боһнь цег толһан барун өмнк белүр күрәд ирв. Харңһуд, бор согту күүнә ишкдләр там-тум ишкәд йова йовок. Харли, барань ба)һрҗ билрәд, бор һазрла тегшрәд цацурхдан күрәд, баран шарлҗн бүслж эргҗ урһад бәәсн булшин өор ирәд, нүдән тәвлго ширтҗ хә- ләв. Энүнә хойр нүднь эн булшин бүркә шавриг бурһудж давад, дора йоралднь юн бәәхинь эврә хойр цецгәни өмн илднь хәләҗ үзхәр чир- мәжәх дүртә болҗ медгдв. Эн саамларн Харлин зүркинь көрән ярасн нгүдәр эдрндәд ниткрҗәх мет, хорсн, хавчгдҗ атхлдад, өрчнь уутьрҗ, көөргин дер мет көвклзсн болад, хойр нүднәснь генткн халун-бүлән нульмсн, хаврин дулан хурин омш мет цалд гиҗ мелтңнәд, цамсаһинь дахҗ турглв. Харли доран сун тусад, хаҗудан һазр деер цаасдан ар- 'һул оркчкад, хойр -һарарн толһаһан атхчкад, тохаһарн төңгән түшн, турглҗ һооҗсн нульмсан арчл уга, таг болҗ, тер булшур хәләҗ суув.

Эн, игҗ, энрсн цагин агчмд, нааран Фөрнь ирж, энүнд, өмнь бәәх булшас заян-сәкүс эрҗ, зальврҗах мет, өөрнь уульн бәәҗ сууж, ⁽өр дотркинь үзхәр седҗ һашудҗ санҗ, хамр-амн уга хар таальг болен Харли минь, көөрк, хәәльн урсж, эврә баһин аршан болен нульмсан асхрулҗ бәәсн, кен, юн болх тегәд?..

Түүнә учринь цәәлһҗ, ода Харлин тускар, оратад болдг болв чигн, цөөкн үг келх цагм болчкв. Түүг кехәр урднь үгән өгч үлдәсим тадн ода чигн мартад уга эсийт,'иньгүд? Тиим болхла улм сән, түүг соңсҗ авхитн эрҗәнәв...

Хальмгин эң-шаж уга өргн, халун иктә теегин талд, Хамрин элк кедҗ нүү!һәд зуна зуслңгар бәәдг Багшин-Шевнр әңгд, нег цагин аң- хнд, Бульдин, Боова гидг хойр күүктә Болха гиҗ бәәлә. Эврән кесг күнд кецү зовлң-түрмшг үзәд, цагасн урд көгшрәд, көндлң хурнясднь көөлдҗ давхрлад, хойр шанаһаснь авн хошулж үзг болһндан тарад одсарн болхла, эн эмгнә тоод орм чигә билә. Болв үнндән болхла,. энүнә наснь мел дегд ик биш билә. Әрә хөрхн тав күрсн насндан ава- лясн хаһцад, арднь үлдсн хойр күүкән сәкәд, дакж әмни жирһлин ха- алһ мөрдл уга Болха, эврә хойр үрән эңгин улсин дүңгә болһҗ асрҗ, өскәд, эднәни хүвин төлә ид-чидлән 'Өгхәс талдан көсрә юм ухалҗ. санл уга йовла.

Болхан бәәдлиг үзж, медҗ, бийән барадулҗ, геснә өлгин төлә ге- рән эргүлҗ дахулсн, әңгин нег му биш теҗәлтә күүг түшәд Болха хо­йр үртәһән, аль нег герин иөдлмшинь келцәд, әәрг-чигәһинь бүллцәд, арһс-түл^һинь зөөлцәд, арсн-көрсинь иллцәд, әмн-цогцан әрвлл уга көдлҗ йовла. Игҗ түшҗ, амна теҗәл авч, әмтнә алтн хаалһд багтж. йовснь эн белвсн берд ач иктә, аршан болгч аврл гиҗ сангддг билә.. Амргнь уга болсна хөөн, алясн чигн хоосн үлдсн Болхад, тер цап.

44

үүнәс даву хүв учрш чигн уга бәәсмн, учрх гиҗ нәәләд чигн тус үга бәәсмн. Тиигәд, «тәвсн хүвин йөрәлд» багтад, танчлх, таварлх седкл- уханас бишркәд, түрмшгин улмд чивл уга, инәх байр дала уга болдг болв чигн, бас уулыҗ унҗҗ түрх доһлң нульмсн уга, олна хорма да- хсн Ьолхад, урдас заясн хүвнь болҗ сангдад, үүлән дааһад йовадл иовдг билә.

Болхан хойр күүкнь балчр наснасн давҗ бадмшад, бас эзнәни кү- үкд дахҗ үвл-зун уга ха.мдан бәәл(һнд хоорндан хар угаһар иҗлдәд өдр, жил ирвәс өөдәнднь татад сунһсм мет, өсәд йовцхав. Теднән тигҗ йовхинь үзх дутман экиннь ханмҗнь теңкән угаһар өсәд, эн хойрарн ■байр кеһәд, кедү чидлнь чиләд, чирәнь атиһәд, квдлмштән даңдад, кө- рәд, цуцрад ирсн бийнь, көөрк эднән үзәд оркхла, үзсн, кецүдсн тоотнь өрчәснь һарч талрад, үй хайднь күчн немгдҗ орсн болад, чирәнь тини- һәд, цеөж.нь сарулдад оддг билә. Болхан баһ наснд болмар чигә улс хар1һад, зәңг орулсн бийнь, кенз хойр куүкд дахулҗ ода би күүнд да- .кн шинәс оч, кедү амрл, җирһл узгдх гихв, кенлә мини күүкд тааслцх гиҗ нәәлхв? Кеедән иигәд, урдк кевәрн бәәснь деер эс болхий гиҗ тоо- лад, кенднь чигн зөвән өглго, кесгтән эн йовад, ке баһ насан көтрәһәд орксн хеөн, дакҗ күүнлә ниицҗ җирһл хәөнәв гиҗ шиидхд кецү болж һарв. Цальград, урсад, давад одсн цаган, царун эгшг инәдтә-сергмҗтә баһ насан зәрм-зәрмдән санад, чавас юңгад тиигсн бәәсн болхв йир гигәд, цагта-цагта һундҗ, аман бәрн харм төрәд одсн бийнь Болха, әрлтхәл ода цааран, юуһинь ода ирҗ әрвлхв. Болснь болтха, бүтоәрнь бәәхәс талдан арһ ода альд бәәхв? Бийм эврән гемтәв. Урдксин йөрәл иим бәәсн болхгов, оңдан нань юн гиҗ санхв? — гиҗ ухалад, учрсн хамг зовлңгиг цугинь улан цогцдан, у цееҗдән багтаҗ хадһлад йовдг билә.

Күн гисн юмн йирин иим орв-од уга юмн болдг кевтә болна. Экн авгтан, эврә кесән оньдин зөвт авад, нег мөслсн болҗаһад, эцс цаг дав- хла, энүнә учр-утхнь хөөннь йилһрҗ медгдәд ирхлә, тегәд оч харм тө- рҗ, һундҗ, аман бәрҗ шагшрдг. Болв, урдкнь ууҗҗ холдад, оратад одсиг медхләрн тегәд аштнь, «юңгад эс тигләв?» — гигәд цееҗләрн бийнь дотран гүвдлдхәс талдан арһ уга болҗ һардг. Болв давен тоо- тиг ардаснь көөж күцәхөр седәд, аңкаглҗ йовад, чидлнь күрлго, хаал- һнь олдлго, бүдрәд, алс авад тусдгнь чигн бәәнә. Тиим улс, насни тү- рүн девсңгин шат деерәс, негдгч давхрас әә1һәд һәрәдлго бәәчкәд, нас­ни сүл девсңд һарчкад, һурвдгч-дөрвдгч давхрас һәрәдхәр зөрдг йовдл һарһдгнь һундлта. Яһдг болвчн маштгас һәрәдсн өндрәс һәрәдснәс амр болҗахгов. Тер саамд, тоңһрцглад түссн бийнь, босад, бог-тооснас хормаһан саҗҗ авчкад, цааранднь йовҗ болхмн. Өндрәс һәрәднә гид- ^гтн ~ ⁰⁴ туссн ормасн вндәҗ босдг арһас хөөһүләд оркм чигн йовдлла харһулад бәәхмн. Тегәд, баһ-дүүвр насни эклцд хаалһин экиг батта чи- кәр олҗ авснь туста болхнь алдг уга.

Болхад чигн бас тиим тоолвр орсн учрар, бәрсн, авгинк ухаһан ода сольлго, борлг цагтан эс кесиг ода ирҗ борхшсн цагла кеһәд мел ту­ста юм үзүлшго гиҗ ухалад, бәәсәрн бәәһәд бәәв. Зугл мини насни дурни «җирһллә» әдл иим «җирһл» мини хойр күүкнд бичә үзгдтхә гиж эн оньдин зальврдг билә.

Бульдин Боова хойр, негнь негнәсн нурһарн әрвҗл уга йилһрм, на- адк цуг зүсн-зүркәрн хойр дусал мет хоорндан әдл, минчхр шар улан күүкд, орчлңгин заяһар, эрдни-сидт кев-кецнь йилһрҗ үүдәд, әмтнә хә- -ләц тусхаҗ шинҗлүлх наснд күрәд ирв. Эркн болен моһлцг толһань ээминь дахҗ һалдһлзад, эвтә кевәр гүрҗ сунһад, ардан хайсн шалунь хойр далиннь герл хоорндаһар, самбан салькни айлһар һаңхҗ, саглрад, күсмәр абрүклҗ уйад орксн биизмүднь көлиннь аюһар көвклзәд, көвүд- күүкдин цуглра дахад, кесн нәәрин сүүр темцәд, «күүнә тоод» орад мрцхәв. Тигх дутман, экнь көөрк, эн хойр деерән элә мет элкдҗ, харад,

45

эңг-зах уга байрар дүүрәд, «игәд, күн болад одхмн болнал!»—гиҗ бий- днь эс иткдҗәх кевтаһәр улм дакн-дакн эңкр нүдән хуулҗ авл уга селн хәләҗ байсдмн.

Игҗ, үрднь есҗ, әмтни даңд күрч, күн болҗ һархиг күләҗ күсл кеҗ, энүнә төлә эврә өрчин шимәсн авн толһани тоолвр-ухан күртлән әрвлл, хармнл уга өгдг ээҗиннь ачиг үлгүрлҗ келдг дала гиҗ бәөхий, йүүҗ чиләдг утхур гиҗ олдхий!

Берк цаган омадан бигцлҗ, бийини әмән әрвллго тееҗ, хойр яс әрә хаһцҗ маниг үүдәсн, ховд улан явр цусн мет бийимдн уурарн үлән киилҗ дулатхҗ әм орулад, уульх әәһимдн чиңнҗ харҗ, уурган ивлгҗ амлулҗ өгәд, чаңһрад уга уульһимдн әрвлҗ, цавхадад уга цогцмдн цуглҗ, өлгәдҗ бүңнәд, альхн жэөлнәрн илҗ асрҗ маниг хәләяәлмч. Агчисн мөчмүдмдн тинилһҗ амраһад, агдисн нурһимдн һоолҗ иләд, бүлтклзсн киисимдн бооҗ цөглрүләд, булвлзгсн зураһимдн хучҗ әрң- тәд, уласн күзүн, сууһимдн үсән сааҗ көрслүлҗ эдгәһәд, усн асата коллзсн нүдимдн урларн сорҗ долаҗ цеврләд, келкә-маамд бийимдн келнд орулҗ, күндтә ачан манд үзүлләлмч. Харан уга зовкимдн әрҗ,. хамр бөглсн нусимдн арчҗ, хүвсхсн салькнд беерхәсмдн саглҗ, әмсх- сн халунд көлрхәсмдн әрвлҗ, толһа-цееҗән даалго түргүр-гедргән ундг цагтмдн, тулг өгч төвшүн суулһҗ, балчр нилх мадниг бадмшрулҗ,. көлд орулҗ, бәәсн цогцан әрвлл уга басл кесг буйнта әрңтлһ келәлмч.. Өкәр сарвлзгч һарасмдн авч, өвр деерән тавглулҗ ишкүлҗ, өөдән өргҗ, делүлҗ биилүлҗ, урлан шовшрҗ оньг тусхалһҗ, уралан дахулҗ иш- кдл келгүлҗ тенчүлләлмч. Уух-идхин җөөлниг амлулҗ, уур һарх ха- луниг үләҗ зекрәҗ, һосн, өөмсиг дулалҗ өмскҗ, һартасмдн көтлҗ, һазр ишкүлҗ, һазак орчлң, үзүлҗ таньлдулҗ, сальк авхуллго халь- члҗ, сана һундалго тевчҗ өсксн сәәхн ээҗ минь биләлмч. һал үмсн гиҗ йилһл уга һарарн шүүрч бәрҗ, һазр, усн гиҗ оньһл уга көләрн девшҗ орҗ, арһсн, хомһл гиҗ медл уга амндан авч өмкҗ, әәх-чочх гиҗ тотхл уга өврҗ уралан дәврх саамд, кергтә, керго гиҗ онцлл уга, киртә, цевр гиҗ оньһл уга кесән кехәр, кеер герт уга йовх цагт элә болҗ эргҗ дахад, элкндән шахн теврҗ таалад, асрад, харад авсн ачта ээҗ мөнлмч. Эврә эркән алхҗ давад, эркн үүрмүдин ишкдл дахад, ор- члңгин зам хаалһд орад, олна уха таньҗ авад, орман түүнд бас олад, һархдм заһлма мет ардм цервҗ, зальврн хараһим гердсн заян иктә ээҗ биләлч, .хәәмнь. Бүрн төгс тиим бийдчнь, бадрңһу өргн дала мет әвртә сәәхн седклдчнь кезәд чигн байсн ханҗ, алтн делкәг дахҗ, әрүн хаал!һар мөрдҗ йовх насндан, альд чигн мартл уга, арһан нөөҗ әр- влл уга, алтн-зул болен бийинь амлх йөрәл болһндан орулҗ, тусичн хәрүлх седклән алдлго, әрүн бүтнәр бәрҗ йовхас талдан, ачан эс кү- ргҗ эдлгҗ чадсн көөрк ээҗм чамд, нанд кедг арһ гиҗ йир нань угал. Сур/һмҗичн хайл уга, тусичн мартл уга, неричн һутал уга, үүдәҗ үлдә- сн үрнәнчнь үнн чик цаһан седклөр өңг-дүричнь өрчдән тееҗ, санҗ», амлҗ йовхар андһаран өгслв, чамдан ээҗ!

Бульдин Боова хойрин экин туст чигн, бас мини ээҗин туст чигн,. байр иктә иньг, үүрмүд тадниг тееҗ үүдәсн ээҗнринтн туст чигн, эн мел цуһар алдг уга әдл болхиг медит.

Болха чигн бас тигҗ, харул-хәәһүл болҗ 'өсксн хойр үрнә-ни җирһлиг үзл уга, хорн киитнд царцснас авн ханядн болҗ тохрад, эрк эрвңгин цацг мет өссн эңкр хойр үрән эн орчлң дунд, эврә гих садн угаһар өнчрүлҗ үлдәһәд, эврән бийнь зөвәрн болад одв. Экнь барадҗ заргдҗ,. дахҗ йовсн эзнә хорма даххас талда'н суңһвр гиҗ Бульдин Боова хой- рт нань уга болв. Экч дү хойр эвин көдлмшт экән дахҗ орлцад дасч- кен, эдн эс чадх көдлмш гиҗ эзнә ахуд уга билә. Эн төләдән чигн эдн бүлән нүднд, дурта седклд үзгдәд, (һәәлгдл, һазалгдл уга, һартан харһ- синь кеҗ күцәһәд, кесн тоотнь һолгдл уга, көдләд йовб.

Хару бичкнәснь авн-харан-баран болҗ дахн өсксн экнь түрүн авг-

46

тан хәәгдҗ, едр сө уга оньдинд эднә өрч-эүркнәс, альд йовдг болв чи­гн, һарлго, цецкән үзгдл болад, цееҗин килэсн болад, хоюрн хоорндан тагчкар хәләлцчкәд, үг угаһар медлцәд, аршан болен нульмсанасх- рулҗ уульлдчкад, арчҗ цеврләд, әмтнд түүгән үзүлшгоһар, медүлшго- һар чирмәҗ, чирә далдлдмн. Болв хаврин эрвәкән һууҗлт мет харг- дарг өгл уга, сергмҗин хаалһар делвнә. Эн экч дү хойр баһчудин хурдар уралан девшгч баһ насн хамг тоот седклин зовлңд удан серглҗ нәр-наадна көлд орад, өрчдк уудьвр, зовлңгнь хооран цухрад, олна зерглә дахҗ ярлзҗ, дөглһн авдан орулад оркна.

Улм бәәх дутман, өдрмүд, сармуд давад, өршәңһү уга орчлң өрән авсн цаг ууҗх дутман, экин туск санл, зовлң эн хойрин тоолврас сөң- грәд, талрад, эс медгчәр мартгдад ирв. Игәд, нег үйнь һарад, наадк үйнь ирәд, күн бүгдин уг-тохм, үндсн цувлдҗ дахлдад, кеөлдад ардас шахҗ йовх үрдтән көгшднь бәәрән сулдхҗ өгәд, эврән бийснь тууҗин гүүнд чивҗ саарҗ холдад йовдг орчлңгин заката юмн бишв. Тигәд, саа- рад, давад одсн улс дундас зугл олнд ач-тусан күргҗ, үнн чик цаһан седкләр йовснь ардан мөрән үлдәҗ, амлх үгин сә олҗ, хөөнәндән келн болҗ хадһлгддг зөвтә юмн. Орчлң деер бәәх насндан онц бийән үзәд, ол­нд туста юм келго бәәсн хамгиннь нерн үүг дахад, үкәриннь йоралд чивәд хуурдг зөвтә. Олн кишго гисн күн үнндән кишго болад оддмн гигәд көгшд кезән-кезәнә келдг үг—орта юмн болх бәәдлтә биший. Тигәд, кишгоһан хөөнәндән дуудулҗ, үлдсн үрнәсн харалһшгоһар седсн тоотнь әмдин насндан түүгән тоолдг серлтә болхнь йир сән болх бәәсмн.

Эн экч дү хойриг нәр-наадна көлд һархла, эзнә көвүн Нарн, эднәд заргддг Бамба хойр, эрвңгин халмг дахгч эрвәкә кевтә, эврә хәләцән эднәс хөфһүллго дахҗ эргдг заңшалта болад бәәв. Наснь бичкнәсн авн наадҗ, дөгҗ, үүрлҗ иҗлдсн Нарнас Бульдин нам төрүц башрдҗ, би- шркх бәәтхә, җилмүд ирәд, цогцнь бадмшрад йовх дутман, эн хойрин үүрллһн улм дөтркм төсин авьяста болад ирв. Нарна эк эцк хойр чигн эн аюг оньһад бәәсн бийнь, энүнд дала учр өглго, бичкнәсн авн икәр иҗ- лдәд, ах дү болҗ одсна уршгт даалһад, эн хойрин үүрллһиг хөрх чигн, улңтулх чигн йовдл һарйҗ медүллго бәәһәд бәәцхәдг билә. Хәрнь нам: Нарна эк, Бульдинә кеҗ күцәсн көдлмш таасгдад, седклләнь харһад од- хла: «Айта сән күүкн, һәөвһә гидг күүкн... Берән кеҗ авнав. Нарндан буулһнав» — гйһәд маасхлзҗ инәһәд, -өкәрлсн болад оддц билә. Тииг- сн саамд чигн Бульдин бас байрлҗах чигн, бишркҗәх чигн бәәдлән негинь йилһҗ һазаһан үзүллго бәедг болв. Дотран эн ю сандг бәәсиг, дәрк минь, кен меднә йир. Нарн эн хойрин хоорндк хар уга седкл бә- ргч хәләцәр болхла, буру гих тоолвр Бульдинд орх гиҗ тоолҗ болм ур- шг бас мел уга билә.

Наадк, дү күүкн Боова Бамба хойрин хоорндк бәәдл болхла, тее- гәр түргәр тарҗ йовх хү салькна хурлһл1һн мет делвәд, өдр сөөни болз- гар түгад, харһх, үзлцх һазр ядлцад, харһад, хамдан учрсн цагтан ха- һцҗ, салҗ һарна гидгнь- ик гидг түрмшг болад, ульңтрсн нүдәрн удан ширтлцж, хәләлдәд, утар татҗ шуукрн саналдад, өөрдҗ ирлцчкәд, ә угаһар һазр шаһалдад зогсҗаһад, арһ уга салад һарх хаалһдан орх- ларн, ардан хәләцлго тесҗ чаддган уурад бәәв. Эн хамган эргнә әм- тст медүллго бәрхәр седҗ чирмәлһн эднд ик гидг дашката төр болҗ һарад, уутьрмҗ үүдәһәд бәәдг болв. Игәд җил төгәлсн дүңгә цаг болад» эдн эврә хоорндан зөвтән багтлцад, үгән оллцад, иньг-амрг болх зөв- тә болҗ һарв. Өнр, бәәхтә, әмд эк эцгтә бәәсн болхла, әрә арвн дола күрсн наста Боова иим ишкдл келһн бурушалт, хөрлтлә чигн харһх бә- әсн биз, болв, эврә гих юмн уга, экчәсн талдан түшг уга Боовад иим саамднь тиим юмн харһсн уга. Бульдинд болхла, бийләнь әмн негн гилтә һанцхн дү күүкән, бас эврә гих садн уга Бамба көвүнлә ханьцх: йовдлд, бичә, Бамба гиҗ хөрх седкл орх бәәтхә, хәрнь нам, хәәмнь тер

47

Бамбад улм сана зовҗ, харм тусҗ, эднә төрт шулудулхин җолань бо- лҗ өгв. Эн туст Нарнта хоюрн эдн бәәсн арһарн дөңгән күргв.

Нарна эк эцгнь болхла, Бамба Боова хойр күн болх кергиг улм давуһар таасад, бас чигн мел хара бәәлго, мел дала нертә нәр-хүрм эс кев чигн, дораһар, хотна улст хот кеҗ йөрәл төвүләд, дер негдүлсн хойр садна седклиг яһдг болв чигн тевчҗ байрлулхин үүд хәәв. Да­кад... дакад болхла, бас нег уршгнь, Бамба чигн теднә зарц, Боова чи­гн бас теднә зарц — иҗлдсн улс, алькнь болв чигн эднәһәс һаршго. Тиим болен хөөн, эдниг бас эвтән орулдг арһинь хәәҗәх кергтәлм. Па­рен һарунь болхла, йирдән дала ик чигн юмн биш, дакад, тер кевтә туула болҗахгов...

Бульдин, Нарн хойрин хоорндк бәәдл болхла, нег төсин кевәрн хо- лд хуурч саарл чигн уга, улм өөрдҗ ниилх чигн темдг угаһар, саак ке- вәрн нег-негндән нәәтә болдг дүрстә, хоорндан кен-негндән хар уга болдг бәәдлтә бәәһәд бәәв.

«Акад хойр әмтн болхв? Хоорндан негт киитркәд, төртән эс авлцсн чигн бәәдл һарна. Дакад тигҗәһәд, дөтрксн болад чигн одцхана... Яһ- җадг болна эдн?» — гих тоолвр, зәрмдән Боовад орна. Тигв чигн, түү- гән илднь һарһҗ келдг зөв чигн, уршг чигн энүнд уга билә.

Нарна эк болхла, саак зацгарн Бульдиниг буульҗ, магтҗ келдг болв чигн, келх үгән саглад, тоолад бәәдг болҗахнь ил медгдәд ирв. Эн җуук күн йирдән нег юмна шинҗ авчах кевтә болна. Зуг ода, те- рнь, ямаран шинҗ болдмби?..

Нег дакҗ Боова аху-кадлмшән дуусчкад, герүрн орҗ ирн гихлә, Бульдин орн деерән буру хәләчкәд нульмондан күч күрч чадлго цальг- рулҗ уульҗ, урсҗ бәәснлә харһад бәәв. Орҗ ирсн дү күүкән медчкәд, бийән татад, нульмсан медүлшго седкләр буру хамдсн бийнь, тернь юмн болҗ өглго Бульдин түрҗәхнь ил болв.

Боова экн авгтан, чочн тусад ормлзад, әәмсчкәд, дакад экчүрн өөр- дәд, толһаһинь илҗ бәрҗ үзн, мөшкҗ сурв.

— Яһвч?.. юн болҗ одв?..

— Юмн болен уга...

— Яһад уульҗаснчн энв?..

— Тигәд... хүвдән һундад,— гиҗ келәд Бульдин босад, орн деерән суув.

— Болҗ... бичә ууль... хүвиг яахв түүг... болна ода,— гигәд Боова экчән хөрн бәәҗ, өөрнь зергләд суув. Энүнә эврә бийини нүдинь дүүрәд, мелтклзсн нульмсн һарад ирв.

— Ээҗ минь, намаг, эн орчлңд, иилҗ, энлх юм үзүлҗ үлдәхин орчд, эврә бийләһән авн одсн болхн яһна... ээҗ минь, ээҗм көөрк! — гиҗ Бульдин генткн энрлһтә дууһар келчкәд, экрлһән бәрҗ торһҗ ядад, мекшҗ уульв. Энүг дахад Боова бас асхрулҗ уульв. Эн эҗго герт, ээҗ аав хойрасн кезәнә хаһцҗ мартен, экч дү хойр нег-негән теврлдчкәд, өрчән татҗ кесгтән уйдн, меекәдҗ уульлдв.

Эн мана, харалин хар там болен хуучна кезәңк теегт кедү уйд иигҗ, кел-ам уга бийнь эврә гихәсн хаһцҗ өнчрәд, кесг хаалһ кедн эргәд, энл’җ йовсн кедү уйн баһин цогцс бәәсн! Теднә негнь — Бульдин Боова хойр бәәҗ гигәд чигн бас санийл.

Тигәд зөвәрт эдн, теврлдн энрлдҗ1Ә<һәд, генткн Бульдин дууһан орә шимндҗ гилтә, үгән әрә шахҗ һарһҗах әәтәһәр келв:

— Боова, Бо-ова, би... би йир ик гидг... күчр гидг му... му нернлә харһҗанав...

— Ю-ун? Юн му нерн? — болҗ Боова ормаҗ алңтрв.

— Тигәд... йосн му нернлә... келҗ болшго му нернлә... ода нам яа- хан медҗәхшив... би... би.. олзтав..,— гиҗ келчкәд Бульдин хойр аль- харн чирәһән таг кеҗ атхад, орчлңд түүгән үзүлшгоһар бултулхар •.седҗәх кевтә, хойр өвдг деерәң шахчкад, бир тәвҗ уульв...

•48