Гейүрж, баирлҗ, ода, Герл өөдән өргв.

Хойрхннһурвхн мисхлд Холд һазрнь үлдв.

Таҗрха цегәхн торһар Төгәлцдән будңгтрад орагдв, Көкрсн өңгәр хотлҗ Көрснь билрҗ моһлцгрв. Деегшән, теңгрин ууһур, Девшж хун нисв.

Дөрвн талагшан гегәрҗ Делкә сарултхад мандлв. Долан хонгин хеөн Дәкнәс әмтн, эндр, Делу тегш теегән Делгрҗ наласинь үзв. Эврә теегәс орчлңһд Эңкрнь угаг медв.

Нег негнәннь чирә Негт түрүн үзв. Кумни улан чирәһәс Кеемшгинь угаһинь медв. Даргдҗ харңгуд бүтсн Даңгдсн чееҗ гегәрв.

Деегшән, Герлин ардас, Дегц тол1һа.һан даналһж, Сәәхн цаһан М1өңгн Сард хүврсинь үзв.

9

Зальтрсн цеңкр шил Зүн үзгин бәәшңгдән Зовньҗ кевтсн Нарн, Генткн орчлңг сарултрулсн Гегәрсн толян үзҗ, Өсрҗ ормасн босад Өндрт Герлиг харвв. Долан хонгтан зогслго Деегшән һазрас турглсн Зовлңгин хар утанас Зөвәр тарлңгтсн чирәһән Уһалго шудтан күүкнүр Уралан ишкҗ адһв. (Одачн Нарна тарлңгиг Оньһҗ хәләснь үзх,— Талданд зовлңг үзүлснә Тарлң үрглҗд билрдгоҗ.) Дәкнәс зунин дулан Делкә деер асхрв.

Цасн усн хәәлҗ Царңг салаһар турглв. Җирһл җисәндән орҗ Җилмүдин дара көтлв, Баһчуд урдкарн дурлж, Байр, хүвән олв...

Дорд үзгәс бийүрн

2 Альманах № 1

Давшсн Нар үзҗ, Сар-Герл эврәннь Сәәхн Церндән өгсн Седклән мартҗ чадлго, Ухани закаһар теңгрин Ууһур нисҗ һарвчн, Дурни алдр чидлиг Диилдг арһ уга, Тайһгргнь үлдсн һазрур Тачаҗ, гейүрҗ хәләҗ, Барун үзгүр гүүҗ Бултад уга болв.

Тер цагас авн Теңгрт Сар, Нарн, Нег-негнләһән одачн Ниилҗ ханьцад уга. Долан хонгин туршарт Делко күчрәр зовасн Геминь Нарнд одачн Герл тәвәд уга.

Кесг түмн җилд Күмни үйин сольлтд, һазрас нүдән авлго һәәхҗ Цернән хәәһәд, Хөөтд, Герл, туүнләһән Хүвән ниилүлхв ги/һәд, Цекрлт угаһар одачн Цагин иргчиг күләдиҗ Күмни җирһлин төлә Кусл җирһлән тәкснь Үклин үлмәһәс һарч Үрглҗд мюңк болдиҗ. Герлиг сард хүврснднь Гейүрҗ Церн җирһлән Гун номд нерәдәд Гүҗрҗ шүтәд ухалж. Делкән шууганас зулад Дая, бишлйәл кехәр Эҗго, күн уга, Эрм цаһан көдәд, һазрин тачалас алдрад һатц тусад, сард Курх арһ хөә1һәд Күлцңһү кевәр тоолҗ. Цал буурл сахлта Цаһан өвгн болтлан, Орчлңгин олн нуувчинә Онц онц түлкүринь, Хоорндк теднә лавта Холвсн зәңгдә залһлдаһинь, Ончта мергн цецнәрн Олхар седәд зуткҗ. Болв олн җилдән Бийнь бийләрн куүндҗ^

' .■^•«АИОТ\КА ' \

К Е Л В Р, ОЧЕРК,

РОМАН

БАЛАКАН АЛЕКСЕИ.

Бумбин орн

Роман

СЕРЛҺН

(Эклцинь 1963-гч щилин 4-ч номерт умштк).

Әмтн ниргәд, гүвр-гүвр, шивр-шивр, хухр-хухр гилдед бээнэ.

— Юу, әәҗәнәв, цаачн Кичгә Хүвтэ залуһасн орһҗ оч гинэ, сон- свчи?

— Хурм квһә бәэтлнь, талдан ку дахад һарч гинә. Үүл-үүсрго юмби!..

— Тер күүкнәс тиим юмн һархмн: орсла толһаһан холвдгнь ик билэ...

— Сэн болҗ, зул&к һарснь. Байн улс кениг амрах болһнач...

— Киштәг күчәр ЭЦГНЬ ӨГЧ ТӘВЛӘ. *•:

— Арвн үкр, тавн мерное хулдсн билэ...

— Хөрн үкр, арвн мер өгч гиҗәлә.

— Ноха, авлһ гихлә, нег нүдән хулдх күн...

— Не, тегәд, цугтаһаснь бад авсн күн — Бадм.

— Яһад?

— Бадм Киштэ хойрчн, залу баав!һа кевтэ, хамдан унтад, кевтәд бәэлә...

— Җили, цааран... Амндчн хар яр һар... Бадм тиим көвүн биш.

— Худл гихлэ, Шаккаһас сур.

— «Худлч күүнә герчнь-хаҗуднь» гидг үнн чигн...

— Не, манахс, Киштә, тегәд, ода я1һҗ?

— Зәңг-зә уга...

— Көклдә байн Нохаһас күүкинь некҗ ирҗ гинә.

— Уга, терчн өгсн үкр, мөрән авхар ирҗ.

— Ноха нохан сикм чигн өгш уга.

— Берән юүләд авч хэртн гиҗ келҗ.

— Кен?

— Ноха болхгов!..

— Бернь альдви?

— Кү дахад орһсн, темдг уга чигн...

— Көөркү, көөркү, Киштэ сәәхн күүкн билә, ухата күн билә...

— Ухата иүн хев тату болдмн.

— Эцгнь түүнә тол’Ьад суухар бэәнә.

— Ноха, байҗнав гиһәд, адрад йовҗана.

— Налха усн-цасн ууляд кевтнә гинэ...

— һанцхн күүкнчн тиим зовлңгла харһхла, чи чигн һазр элкдәд кевтхч...

— Бадм, салгас ирснә хөөн, гертәсн һардган уурч одва.

2»

19

— Әмтнә чирә, көеркү, чик хәләхш, Киштәг мордснд, негл тер кө- вүн бурута мет.

— Яһ гинәчи түүг... Хойр иньгиг хаһцулсн улс, .насндан амрна болһнчи?

— Эн цагтчн килнц икәр кеснь амрад-җирИиәд бөәнә.

— Эн орчлңгд җирһв чигн- хөөт төрлдән хар тамд тусх.

— Үкснә хөөн тамд тусснь, таралңгд тусснь йилһл бәәнү.

— Тьфи, тьфу, килнцәс әәдго ямаран юмб эичн.

— К-өклдә байн Баттин күрә орҗ оч гинә.

— Я<һад?

— Зарһ бәрхәр.

— Байн күн зөвән авчахгов...

— Киштәг гемшәхмн болхий?

— Әмд үлдҗ гихлә — гемшәҗәнә.

— Әмд үлдлго яах билә тер...

— һанцарн орһҗ 'һарсн болхла, зуурнь чон шуучад хайчксн чигн болх.

— Чон кү идхйи?

— Күүнә келн дегд әмтәхн болдг чигн. Чон, кемр күүнә кел идҗ гихлә, эн орчлң деер нег чигн кү үлдәш угачн.

— Ду таср, әәмшгтә юм бичә кел.

— Ик-Цоохр гидгнь хол һазрйи?

— Түүг кен медх билә.

— Арвн хонга һазр чигн...

— Уга, сара һазр гиҗәлә.

— Би һазрин зах гиҗ соңслав.

— һазрт зах бәәхйи?

— Бәәлго яах билә. Зах уга юмн бәәх билү чамд.

— Икл хол һазр болҗанал, хәәмнь...

— К^өркү, тикләчн Киштә чонла эс харһв чигн, харһнад үкх.

— Күүкн күүңә тәвсн х-өвнь тер болҗана.

— О хәәрхн, деедс өршәтхә...

— Тиим юмн үрнәмм үрнд бичә үзгдтхә... Җахн-җахн холаһар одтха...

— Бадмд чигн ик гем бәәнә: Киштәг буулһад авчкхмн билә...

— Ноха, күүкәрн гер-малан өскҗ авхар бәәсн күн, Бадмд юн тиим эев өгх болһначи?..

— Терчн чигн үнн.

— Бадм шавр гер бәржәдг чигн.

— Ю-у әәҗәнәв, маншрин көрс яһад эвдсмби?!

— Бәәдг бөәрн уга болхла, һазр малтх биш, гелңгин гес суһлҗ авхгов.

— Яһсн шүвтр үгтә күмбчи!..

— Юн болна, юн болна...

— Көөркүс, кеөркүс...

Модна Захин, Шикртин, Хар Усна, Дегдин, Сәәни Экнә әмтн ду- нд иим күүндвр өдр сө уга һарв. Зәрмснь эн күүндврәр шүднәннь зев һарһад — зооган кенә, зәрмснь көвүн күүкн хойриг хармнад, теднд санань зовна, байр җир-һл дурдна.

Зәңг, әмтнә күр, теегин салькн кевтә, негт хүвсхәд, негт номһрад, негт улм-улм күч авад, һалвлад чигн одна.

Надя үүд секв.

Киштә, хорһлҗрҗ одсн, күнд көләрн, эрк әрә алхж, орв. Надя, орж аашсн таньдго күүкд кү үзәд хәрү цухрчкад, генткн уралан теврлдҗ киисәд, байртаһар хәәкрв:

20

— Киштә, Киштә!!!

Цаад хораһас Тимофей гергтәһән хоюрн (һарч ирцхәв.

— Киштә, менд,— гиҗ келәд, Тимофей, күүкнә, чидлнь хәрсн па- риг хойр ик һарарн хавчҗ бәрәд, Надяг дахад байрлв.

— Бадм харһсн угайи? — болҗ Тимофейин гергн эгч Даша сурв.

— Тигҗ сана йовлав...— гиҗ әрә келәд, күүкн чинәнь алдрҗ до- ран унад, усн-цасн уульв.

Тимофей чигн, Надя, чигн, эгч Даша чигн Киштәг бичә ууль гиж хөрсн, аадрулсн уга. Зәрмдән уульхла күүнд чидл ордмн, чидл эс орв чигн, седклд гиигн болдмн...

Киштәг өргәд Надян орн деер тәвцхәв. Цегрг, шарлҗн хамгт хор- мань салврҗ одсн цегдгинь үзәд, эгч Даша келвә:

— Надя, мини бишмүд бәәнә...

— Баав, та ус халултн,—гиҗ экдән келәд, Надя «эн хораһас һартн» гисн бәәдлтӘһәр эцг талан хәләв.

Дархн Тимофей хойр көл деерән мәәмлзҗәһәд, талдан хораһур һарч одв.

Надя Киштән цегдгиг тәәлҗ авад, маняшкин товч сулдһхла, күүк- нә өрчиг таг-яг мегдәлһәд орксн камзал өмскәтә бәәҗ. Надя адһн-ши- дгн тер камзалин боодһас тәәлхлә, Киштәд агчмин зуур серл орад, камзалан шүүрч атхад, шүрүнәр келв:

— Чи энүг бичә көндә!

— Киштә минь, йһҗ бәәснчн энви. Оошгдан садв гем авхла яһ- начи?.. с

— Бичә көндә,— гиҗ Киштә бас нег давтв.

— Ю келҗәхән, медҗәнчи, Киштә. Хәләһә б&әҗ күн бийән игж алдви.— Надя угзрад, үр күүкнәннь зууньрҗ атхҗах камзалиг һар дораснь суһлад, тәәлхәр седв.

— Үкв чигн тәәлшгов.

— Яһад?

— йос эвдш угав.

— һәргтәч,— гиҗ уурлад, Надя Киштән атхлдсн һариг камзалас суһлҗ хаяд, тәәләд авад оркв. Камзал өмсклһәтә бәәсн орм, сү дора- кнь илҗрәд, ик улан шарх болад, чееҗ нурһн хойртнь улан, көк ут- рун орад, камзалин эд махмудлань ширлдәд, көлснәс зулрад, дагтар мет хатурҗ оч.

— йос эвдхшв?! — болҗ Надя керлдҗәнә.—Чи хальмг күүкд хо­рд һарчкад хәрдго йосиг эвдвчи? Эвдвә. Тигхлә эн камзал зүүдг йо- сиг бас эвдх кергтә. Чи Киштә, цуг хуучна хаҗһр йосиг эвдх, хамх . ЦОКХ 3'ӨВТӘЧ...

Бийән уһаһад, цевр хувц өмсәд орксна хөөн, Киштәд геедрҗ од­сн чидлнь хәрү делврҗ ирсн болҗ медгдв.

Байр гидг юмн келҗ ирдго бәәҗ.

Бадм ик генәртә кевәр Киштәг хәәв, аш сүүлднь, ицлнь чиләд хо­ру ирв. Му җолминнь үүдиг секәд орлһнла, көвүнә эк Ца1һан эмгн келв:

— Чамаг одак көк нүдтә нойхн хәәҗ ирлә.

Бадм, хальмгин авьяс эвдш уган кергт, җолмурн орад, һулмтин өөр өвдглҗ, көлән дарҗ сууһад, экиннь өгсн ааһта цә амсв. Адһн- шидгн гертәсн һарад, Тархан мөриг күргҗ өгн, дархн Тимофейин тал гүүхәрн гишң ирв.

Нульмсн мелмзҗәсн Киштән төгрг хар нүдн, Бадмиг үз-әд, һал асад, цәс гиһәд одв. Гер дотр бәәсн өлг-эд ормасн көндрәд, харачас өлгсн ху- рсн кевтә, иигән-тиигән нәәхлчкәд, генткн, тоочк мет дуһрад эргәд бәәв. Киштә, һалвла харһсн оңһц деер йовх күүнлә әдл теңшәһән гее-

21

— һарсн үрнәсн бас цөкрдви. Мана элк җөөлдүлҗ бәәсн һанцхн үрнлмн тер,— гиҗ Налха саглҗ уульңнв.

— Би тиим андн үр һарһсн уга биләв. Мини медәд, зөвчләд өгсн күүнәс зулх, терчн юн хатн билә? Би түүг нүдндм үзгдҗ гихлә, нәә- мәр гүрсн маляһар таалсв.—Ноха, нурһан кирсләд үүрчксн, батхин шар нульмсиг амнасн палд-палд гилпҗ гер дотр энд-тендән, темән кев- тә цацад, нааран-цааран шурглад гүүһәд бәәнә.

Нарн суухин өмн Ноха йалзурн алдв. Баттин күрә орсн Көклдә өөрән гелң, урядник хойр дахулсн, теднә һаза ирҗ буув. Ноха эн са- амд, тедниг ирҗ бууҗахиг герин тотхар үзәд бәәсн бийнь худ өвгнәннь өмнәс тосҗ һарсн уга.

Көклдә удн иштә ташмгарн Нохан герин үүдиг т*үлкв, болв деерк тотхнь теегтә бәәсн үүдн секгдсн уга. Тигхлә худ өвгн дегд уурлхларн, һоста көләрн үүдиг девсв.

— Мини герин үүд хамхлх юн дәәсн ирвчи! — болҗ Ноха, тед­ниг ирсиг эс медсн бәәдлтәһәр, уурлҗ сурад, үүднә теегиг тәәләд оркв.

— Кен ирҗ йовхиг медҗәхшвчи!—болҗ Көклдә сүрәлкв.

— Худ өвгн, таниг гиҗ медсн угав,—болад, дууһан соляд, ирҗ йовх улсиг уралан һархинь эрҗ, Ноха һульдрв. Гергнәннь бәәдг, тедү- кнд бәәсн көөтә ишкә гер тал хәәкрв:

— Налха, гиичнрт хот кех билә.

— Бурхн-шаокна элчин өмн үүдн секэтә бәәх зәвтә,— болҗ гелң хамр доран һунда. келв.

— Геңгән зерпәс, мини буруг тәвҗ хәәрлтн,—болҗ Ноха буруһан эрв.

г— Гер дотртн буйн-кишг делгрх болтха,— гиҗ һуңняд гелң, лав- шгиннь -өврәс мирд һарһад, Нохан тол!һад әдс өгв.

— Тигхлә, о хәәрхн, олн бурхд евәл өршәтхә, — гиҗ герин эзн, хойр һаран намчлҗ зальврв.

Ирсн гиичнр барун бий эзләд суув. Цәзһин сүүрт, ундан хәрүлсн Көклдә келҗәнә:

— Не, Ноха, чи ода намаг худ ювгн гиҗ келдгән март. Би чини худ бишв. Цүүгән, шууган угаһар мини егсн малмудиг хәрү өг. Өлг-эднь •һәәд одг, керго. Намд мал-аһурсн үнтә. Хәрнь, тер.

— Хәәмнь, Көклдә, негдвәр болхла, би таниг мини күүкнд үг орул- тн гиҗ дуудсн уга биләв. Хойрдхла, нанд күүкнәмм орчд түдү мал өгтн гиҗ эрсн уга...—гиж, Нохаг зөв учран күргҗәтл, терүнә үгиг цаа- ранднь келүлл уга, Көклдә барун нүдән дарад, хар күрңгтҗ уурлв:

— Арвн үкр өгәд, тавн мөр унулхла, терүг әәлһәд, хәрн үкр, арвн мөр сурсн кен билә?.. Чи биш билчи?.. Чини үксн сүмсн бәәсн болвза?!.

Көклдә ууртан бүтхләрн, хаҗудан бәәсн удн иштә ташмган тач авад, өмнән хүрүләд орксн, һулмтин үмсн бүтрәд, гер дотр тоорм болад одв. Худ өвгиг дахҗ ирсн хойр баахн залуһин негнь, дун-шун угаһар. Көк- лдән һартас ташмгинь тач авад, зәмлҗ суусн һуй доран тәвәд оркв.

— Әмд күүнә бүкл толһа авчах залу арвн мер, хөрн үкр хармлх билчи?.. Би түүгичн арвн долан җилин туршарт асрад, өскәд һарлав. Түүг чи, Көклдә, бичә март,— болҗ Ноха худ өвгнәннь чи-биид орлдв.

— Кемр зөвтән багтад, сән дурар мал-аһурсим хәрү эс өгхләчн — би күчәр авдг күмб. Кемр түүнәс давад, караглхар седхләчн, би ча- маг, Ноха, андһаран өгчәнәв, Әәдрхнә Ик Цаһана буһшд суулһсв,— болҗ Көклдә аралдад, ууртан бүтәд тесҗ эс чадхларн, хаҗудан та­шмган шүүрч хәәһәд, эс олдхлань, һарарн һуян ташад авб.

Худ өвгнәннь ичр-нһутр уга үг соңсчкад, Ноха һалзурч одв. Хатуч к^нд, һазаһан бәәсн малас арвн мөр, хөрн үкр салһҗ өгнә гидг, эврә махмудасн һучн тасм сур керчүлҗ өгснлә эдл юмн. Тер Көклдән ам бөглхин кергт, суусн оүүрәсн туула мет өсрҗ босад, деед үзгүр, Сәәни Экн гидг хотн тал зааҗ хәәкрв:

23

— Тенд, тенд ирсн бәәнә. Чи, кишго домбр, мини мал-гер бичә эвдхәр сед! Чи терүгән оч ав! Би чамд нег чигн ямана ишк өгш угав. Чи намаг Әәдрхнә Ик Цайана буһшар бичә әәлһ!.. Тер элмрән авч

Ода күртл тагчг суусн гелң хоолан ясад, ааһта цәәһор ундан хәрү- лчкәд, тедниг хөрв:

— «Эвдрлдснә эркнәс, эвин адг» гидг биший. Эвдрлдәд керг уга. Ноха, чи бийән татад, ууран дарад, тоггунар кел. Кен тенд ирсмб?

— Кен, кен? Киштә, үүнә бер хәрү ирсн, орс дархна герт бәәдг чи­гн,— болҗ Ноха нег кийһәр келәд оркв.

— Әмд-менд ирснь үнйи? —болҗ Көклдә. дарчксн барун нүдән хәрү секәд, 'һулмтин өөр, көлән чөклҗ суусн Налхаһас бас нег батлҗ сурв.

— Үнн,— гичкәд, эмгн бир тәвәд орклад уульв.

Көклдә хаҗудан суусн әмтсд тол)һаһарн докья өгв. Тедн цүврлдәд һарад одв.

Нохан ээм деерәс ик чолун унсн мет гиигрәд одв.

Зовлң гидг юмн, теңгрин боранла әдл, күүнә толһа деер генткн унҗ ирдг юмн бәәҗ.

Киштән зовлң дархн Тимофейин үүдиг ирәд цокв. Гер дүүргәд орж. ирсн урядник, гелңг, хәрин улс үзчкәд, күүкнә зүркн мөсн болҗ одв. Тер, эрлг үзсн кевтә, бешин ард орад бултхар седв, болв күүкиг хадм эцгнь һартаснь чирәд, герин тал дунд һарһад авад ирв. Надя Бадмиг дуудхар гүуһәд һарад одв.

— Тадн күүнд күч үзүлх эөв угат,— гиҗ дархн Тимофей күүкиг харсв.

— Чи, муҗг, бичә ду һар! — болҗ Көклдә герин эзнүр аралдв.

— Та, энд, хальмгуд дунд, ю кеҗәх күмбт? — гиҗ урядник Тимо- фейәс сурв.

• — Геоән теҗәҗәнәв, — болҗ дархн хәрү өгв.

Эдниг энд күүндә бәәтл, тенд Квклдән өгсн заквр соңсгдв:

— Күлтн, күлтн!! Күләд авч хәрхмн.

Көклдән хаҗуд йовсн хойр баахн залу дегц уралан нүрәд, Киштәг бәрж. авхар шурһв, болв күүкн дор ормдан эргәд, бийинь бәрәд, күл- хд нөкд болхар седсн хадм эцгиннь нудрмиг бәәсн чидләрн зууһад авб.

— Я-ях, яһла-халг!.. таслад авчква... Зогсча зуг, би чамас эн тоо- чичн бәрҗ авхв! —болҗ Көклдә уульңнҗ аралдв,

— Би, алв чигн, хәрү тана көвүнд одш угав! — гиҗ Киштә зөргтә- һәр келәд, өрчән уралан кеһәд, урядник тал дәврв.— Мә, тер пистулан һарһҗ авад, хаҗ ал! Игҗ әмд бәәхәр, халһад үксн деер! Мә, ха, ал!

Урядник Тимофейәс сурлһа авдган уурад, герин эре тал цухрв.

Эн саамла һазаһас адһсн-шидгсн Бадм Надя хойр орҗ ирв. Көвүн шүрүндән гүүҗ одад, урядник күүкн хойрин хоорнд орад, 'һалзурҗ хәәкрв:

— Бурхна элч, әмтнә сә хәәһәч гелңг, та, юңгад эн күүкиг, шигдәч байнас эс харсҗ авнат! Юуни төлә олн-әмтн танд шүтәд, иткәд, мөр- гәд бәәнә! Эн саамд, түрү харһсн цагла, мел эс болвчн, нег дакҗ хар- чудиг харсхнтн!

Бадмин келсн үг болһн, гелңгин толһаһар алхдад бәәнә. Аш сүүл- днь гелң тесж, ядад, урядникд зәрлг болв:

— Эн элмриг күлх кергтә.

Урядник тиим заавр күләҗәсн кевтә, уралан 'һәрәдәд, көвүг ар- даснь теврҗ авхар седв. Болв чаңһ-чиирг Бадм бийән өгсн уга, тер урядникин һариг мошкад хуһлхднь күргв. Эн саамла Көклдән элч хойр залу көвүг теврәд авб, урядник түүнә хойр һаринь нурһнднь ну- 24

һлад, төмр чөдр зүүһәд оркв. Киштә ууляд, көвүнә күзү теврәд киисв.

— Тьфу — гиҗ нульмад, Көклдә берән үзш уган кергт, буру хан- дҗ, зуулһсн нудрман бәрәд, хойр залудан заквр өгв:

— Урядникд нөкд болад, эн хойраг һаза мөрн деер дүүртн.

Бадм Киштә хойриг тедн ч-ирәд *һаза һарцхав. Дархн Тимофей, ба- һчудт дөңгән күргҗ эс чадсндан хордад, далвагнь хуһрсн шовун мет. хойр һаран саҗҗ һундрхв.

Көвүн күүкн хойриг мөрн деер дүүрәд, байн, гелң, урядник эдн Баттин күрә ордг хаалһар авад һарв.

Хальмг улст соңсгдад уга зәңг теегәр, намрин будн мет нигтрәд, зәрмдән цәәһәд һазр-һазрарн хурлзад, өдр сөөһин кемҗә медл уга, хол өөриг йилһл уга тарв.

Нохан күүкн Киштә Ик-Цоохрин байн Көклдән Шомпад одчкад хәрҗ ирҗ гинә. Ардаснь хадм эцгнь некҗ ирхлә, тер андн күүкн өвг- нә «һариг зуусн, түүнднь хорха гем ирҗ гинә. Көклдә байн һаран Әәд- рхнә эмчд оч керчүлҗ гинә. Тер андн күүкн Киштә йосн залуһасн хәрҗ ирәд, һаза!һан хуцх ноха чигн уга, гертән маальх мис чигн уга Геслә Бадмла ханьцад, унтад, кевтәд бәәһәд бәәҗ гинә. Эк эцгнь һа- рһсн үрән дурнднь тәвхлә — тер болҗана: теегт әрә багтм малта байн күүнә көвүнәс зулҗ һархларн, тер күүкн кенд кергтә үрн болхув.

— Сән болҗ.

— Тадн соңсвта?

— Ю?

— Киштәг хурла зарһла харһулҗ бәәдг чигн.

— Ю-у, әәҗәнәв, хурла зарһ гидгнь, тегәд, юн юмби?

— Медҗәхшв.

— Бәән бәәҗ медхвдн.

Тимофейинд әмтн хурдган уурв. Бадм Киштә хойриг бәрснә хөөн урядник дархна тал дару-дарунь ирдг болв. Тимофейиг «иткл уга» улсин тоод авб. Цаг зуур дархн әмтн дунд кеҗәсн цәәлһврин көдлм- шән уурулх кергтә болв. Эн йовдлин тускар Тимофей Манҗд зәңгл-в. «Питерд ик үүмән белдгдҗәнә. Әмтн дунд кеҗәх көдлмшиг нег чигн өдр зогсахмн биш. Харчуд, угатьнр нарта делкә деер болн Әрәсәд болҗах үүлдвриг цугтинь медх зөвтә» гисн заавр Манҗас ирв.

Тимофей цаг зуур дархна гертән оньс тәвчкәд, туһлин арен дорвад зер-зевән үүрч авад, әәлин хоттуд эргв. Зәрм хотнднь төгәс шииләд, талдан гермүдтнь суулһд йорал татад, хәәснд һәңг тәвәд, икәр өгсн- днь хонад, баһар өгснднь үдләд йовб. Хальмг келтә орсиг захан халь­мг болһн гертән хонулна, түүнә келврәс седклән уудулад, орчлң деер? юн болҗахин тускар соңсна. Болв әмтн дунд цәәлһврин көдлмш кеҗ йовх дархнд, күн болһнла тал-талднь цәәлһвр кеснд орхпь, олн әмт цуглулҗ авчкад, теднлә күүндсн олзта. Әмт цуглулхин кергт. Тимофей, шин хотнд ирхләрн, түрүләд «Җаңһр» келдг, тууль меддг улс хәәнә. Хотн болһнд хойр, |һурвн җаңһрч, туульч бәәнә.

— Би хальмг туульс, «Җаңһр» соңсхдан ик дуртав,— гиҗ орс да­рхн хальмгар келнә.

Талин келн күн хальмгин урн үгин зеөрәр соньмсҗ бәәхлә хотна захан хальмг болһниг тер йовдл икәр омгшана. Өдртнь тергән, хәмү- дән, хазар-җолаһан ясулҗ авчкад, асхнднь негнәннь герт хурад, орс дархнд «Җаңһр» дуулҗ чигн, келҗ чигн өгцхәнә.

25:.

— Алдр богд Җаңһрин арвн хойр баатрмуд күчтә чидлтә, үнн сед- клтә чик ухата улс бәәҗ,—гиҗ дархн Тимофей өврмҗ кенә. Тер үг соңсчкад, орсин хажуд суусн хальмг залус нег-негән тоха-һарн чичлд- чкәд, дораһар өргән заңһад, докья өгнә. Залусин негнь сурна.

— Тана орс улсд тиим баатрмуд угайи?

Юңгад уга болх била. Келн әмтн болһнд эврә баатрмуд бәәд- _мн__гиж Тимофей мектә хәләцәр эргндк улсан харвчкад, цааранднь цәәлһҗ келнә:—Мана орс улсд Илья Муромец Алеша Попович, До- брынь Никитыч гиж. бәәнә. Тедн бас, тана Арг Улан Хоңһр, Күнд һар- та Савр, Догшн Хар Санл болн наадк баатрмудла эдл эгл улсин сэ хәәҗ, үннә төлә ноолдна...

Дархна келвриг әмтн ик оньгтаһар соңсна. Медәтә улсин ард суусн баахн көвүн түүнә өмнәс эврә ухаһан медүлв:

— Теднтн туульд келгднә. Манд Җаңһрин баатрмудин кезәнә һар- һсн тер йовдлмуд ®да кенд кергтәв. Түүнәс юн тус бәәдв...

Өвгдүд, залус терүг энд-тендәснь шоодад, келҗәсн үгинь таслв.

— Күүнд күцс келлһ өгхнчн.

— Түрүләд соңсх кергтә.

— Хамр дор амн бәәнә гиһәд, аюдан бичә үг кел...

— Манахс, тер дү көвүн зөвтә... Туульд келгдҗәнә гиҗәнә. Тернь үнн... Болв, ахнр-дүүнр, тууль, түүк гиснтн олн өмтнә сансн санан, күслсн күсл болдмн. Мана өвкнр үйәс-үйд, зун жиләс зун җилд, ики кезәнәс нааран иргчдән ицәд йовсмИ. Тедн сулдхвр эдлхәр седәд, киш- гтә җирһлд күрхәр зүткәд, күн болһн бийдән эзн болхар емнэн төр - гәвәд йовсмн. Тер әрүн күслән, алтн санаһан дуундан орулҗ дуулдг бәәсмн, туульдан магтҗ келдг бәәсмн.— Тимофей үгән таслад, нигт шарңху өңгтә сахлан иләд, эргндк улсан килмҗтәһәр хәләчкәд, җәөл- нәр инәһөд оркв. Залус, өвгд дархниг дахад инәлдв. Энүнәс Тимофей-* ин чееҗ уудсн болад одв-— Не, ахнр-дүүнр, ода тер мана өвкнрин куц­ей күсл, сансн санан бүтх цаг ирҗ йовна. Әрәсән кү4‘көлсчнр һартан йосан авхар, байн, нойн улсин өмнәс ноолда кеҗәнә..,

— О, дәрк, эн тешкгр гестә нойдуд, зәәсңгүдәс хөөһхлә болх би­лэ, — гиҗ одак баахн көвүн залусд келв.

— Теднәс кезә хөөһнә болһнач. Баячуд, шигдәч кевтә, мана күзүн деер сууна,—болҗ цал буурл сахлта туульч өвгн баахн көвүнә келсиг

дөңнв.

— Сулдх цаг өөрдәд ирв,—гиҗ дархн, өвгнә келсн үгиг тосад авб. — Әмтн цааранднь иим бөәдлд тесҗ бәәҗ чадшго. Удлго Әрәсәп көдлмшчнр, уга-яду харчуд эврәннь сулдхврин төлә босх. Тер цагт ха- ана ширә чигн удан тесшго...

— О дәрк минь!,, Эзн номин цаһан хааг күн ширәһәсиь хольвлҗ болдви?! — болҗ сүрдәд, туульчин хаҗудк өвгн һаран намчлад мөр- гәд авб.— Нүл, килнц болх.-. Тиим сана зүүһәд керг уга.

— Эзн номин хааг хольвлҗ гихлә бидн, эзн уга, махлата малмуд болад эн орчлң деегәр үзг-үзгтән тарад, зүүләд оддг бишв,—гиҗ ке- ләд, талдан нег өвгн бас зальврв.

— Олн әмтн һартан йосан авад, хан угаһар бәәҗ чадхмн. «Ор тол- һалсн хаанас —олн күчтә» —гидг тана хальмгин әвртә нег үлгүр бәә- нә. Тер йир чик үлгүр мен. Олн әмтн аштнь һартан йосан авх...

— Уга, уга... Хан уга, толһа угала әдл юмн, бидн бәәҗ чадшгов* дн,— гиҗ туульчин хаҗудк өвгн, юмнас әәсн бичкн күүкд мет, һаран өмнән түлкн сәҗәд келв.

— Олн әмтнә кишгәр Ленин гидг баатр һарч ирсн бәәнә. Тер ба- атр ода Әрәсән харчудин ниицәг толһалҗ бәәнә.-.

Эн күүндвр һарчах Шикрт гидг хотн Дорҗин Бора нойна хамгин ^ләд хотн. Харчудин икнкнь нойна малын ард дахна, зәрмснь зуна цагт ноһан хулс, үвлин цагт шарңху хулс хадна.

26

Ноһан хулснь малд теҗәл болна, шар хулснь бешд түләнд олзлг- дна. Эн яльчнр болн харчуд урднь чигн дархн Тимофейиг меддг, үздг билә. Хая-хая-тәмк чилҗ одхла, зәрмснь шишлң керг кеһәд Сәәни Эк орад дархнас оч тәмк авдмн. Тимофейин тәмк тасрдмн биш, юңгад ги- хлә, тер Чиичнә нуурин көвәд, гериннь өмн хаж.уд тәмк, хәйәр, кума- дур, мәңгрс тәрәд урһаҗ авла. Болв нигт шар сахлта, оньдин дөрвн цагт һартаснь алх чимкүр хойр хөөһдг уга дархниг иим дала юм мед­иа гиҗ әмтн санҗасн уга билә.

Тимофей Шикртин хотнд хонҗ авад, Дамин һолин өмн көвәд бәә- сн Дегдин гермүд хәләһәд маңһдуртнь һарв.

Бадмиг, урядник цоква гиҗ гемшәһәд, Әәдрхнә Ик Цаһан түүрмд дөрвн сарин туршарт бәрҗ-бәрҗ, цань бурутхдг үүл уга болад, гер- әднь тәвәд көөчкв.

Киштә, кедү дүңгәһәр әәлһәд, сүрдәһәд бәәсн бийнь, хәрд 'һарсн һазрурн хәрү одшгов гиҗ Дорҗ җодвин өмн андһар тәвҗ өгв. Тер дарунь, күүкиг хурла зарһла харһулҗ бәәдг чигн гиҗ зәңг деврәд һарчкад, һалинь номһрулсн хәәстә хот мет, тагчг болҗ одв. Баттин күрә күүкиг гер талнь тәвсн уга, терүг хурла замд нөкд кеһәд, терза- мар ташр Киштәд харул тәвәд, тенд, Баттд авад үлдв.

Киштән зуусн нудрма тулм болҗ хавдад, үрңкә кумадур кевтә хар күрңгтәд, зоваһад ирв. Тигхлә Көклдә, зарһцҗ йовсн үүлән хайчкад, әмнәннь арһ хәәһәд Әәдрх орв. Тенд һаран эмнүләд эдгснә хөөн Гилг- рин байн бер чигн уга, Нохад өгсн мал-аһрусан чигн авч чадл уга — хоосн хәрҗ одв. Дарунь Киштәг зарһла харһулн гихлә, ик белдвр кех кергтә болҗ һарв, тегәд Көклдә зарһиг хооран саачкв.

Бадмд бийднь Батт тал оддг эв уга болад, тер Тархаг тиигән йов- улв. Хойр дакҗ одхларн Тарха Киштәһәс бичгүд авч ирв.

Күүкн Бадмд бичҗ: «Чи, Бадм, санаһан бичә зов. Хурла заминд бәәнәв. Экнь ик сәәхн седклтә күн, нанд эгч болад, халун-киитндм ор- лцад бәәнә. Хавртан һарад, одак андн Көклдә байн цекр нүдтә көвү- һән дахулҗ ирәд, намаг хурла засгла харһулхар седҗәдг чигн. Би те- рүнәс әәҗ бәәхшвв. Цуг тоот му нериг дааһад һарч чадхув, тер цагт цааранднь чи ман хойрин бәәдл-җирһл зам улан хаалһдан орх. Эңкр Бадм минь, бичә седкләр үрүд^д бә. Киштә».

Бичгиннь дор иим шүлг бичҗ:

«Хол гиҗ бичә зов

Хойр мөрн күргх,

Хоома гиҗ бичә сан Хойр зүркн ханьцх».

Киштән тер бичгиг Бадм шүтәнәннь җодвд дүрчкәд, өдр болһн һарһҗ авад умшна, өрчдән шахна. Надяд көвүн дегд икәр ханна: би- чдг, умшдг дасхад, харңһу чееҗд һал шатаһад, сохр нүднд герл ору- лад оркснла өдл юм кев.

Манҗ ахин келсн үнн бәәдлтә. Орс хальмг хоорнд йилһл уга. Ик заг—байн угатя хойрин хоорнд бәәнә- Баячуд классин хортн гинә. Тер үнн бәәснь Бадмд ода, өр яһҗ цәәнә, тер мет чилгрлҗ медгдҗәнә.

Үвл давад, хавр ирв. Толһан кецд кевтсн цасн хәәләд, нәрхн цувгт хүврҗ, һолмуд, нуурмуд тал торҗңнҗ гүүв. Нилх ноһан, ичсн бәәдл- тәһәр, һазрин көрс цумлад шаһаҗ хәләв. Намраһа ичәндән орсн хор- ха-хотн өмдрәд, пүвр-гүвр гиҗ һазр элкдҗ мөлклдв. Хаврин зәңгч ха-

27

радас ирәд, көк ноһан дееһәр делж, халяд, өср-сн царцахас, кииссн иләсд хавлҗ наадв. Шарһ нарн, җилмһр төгрг чирәһәрн маасхлзҗ инәһәд, Хальмг тег деер толяһан асхҗ, мандлад бәәв.

Әмтә-киигә тоот ниргөд, шуугад, тег байрар дүүрч буслв. Үвләс әмд-менд һарсндан әмтн бахтад, шидр хальмгуд Цаһан саран угтв. Угатя болвчн, күн болһна һулмтас көңшүнә үнр һарв. Эмгд, гергд, бе- рәд бәәсн неҗәд, хошад зах хувцан һарһад, көөтә хар гер, җолм дот- ран деес татад, терүн деер алс хаяд өлгцхәв.

— Не. цаһалчкйи,— гиҗ келөд, баһчуд хоорндан үмслднә.

Хальмг улс җилд нег дакҗ негхн өдр үмслднә. Тер өдр ода ирв. Баһчудин мөрнь гүүҗ бәәнә.

— Менд, ут наста бол!

— Альков, халхан өглч, шовшад авсв?!

— Чиилә әдл чилгр бәәҗ-

— Кәмпәд мет әмтөхн...

— Хи-хи, ха-ха,—гиҗ гиҗгтә күүкд инәлднә. Үмслдхин өмн теди. ичәд, чирәһән һарарн бултулна, үмсснә хөөн, арчад цеврлчксн альмн кевтә, улан шарнь йилһрлдәд, арвн тавна сарин бәәдл һарад мелмл- зәд одна.

Гарма, хуурин айс Шикрт,Модна Зах, Дегд, Хар Усн хотиг дүүр- гәд, ики холд тунҗрҗ соңсгдна.

— Церн, альков, бас нег ааһ унд кечклч,—гиҗ, шүдн уга өвгн, һу- ян цокҗ хәәкрнә.

Цернә кеҗ өгсн ик модн ааһта әркиг уучкад, кәмпәд идсн бичкн. күүкд кевтә, хоолан ясҗ, таңнаһан ташҗ өвгн келнә:

— Ай, Чиңгс хаана сәкүсн өршәтхә, эн һәәһәл гидг хот...

Үлмҗин гертәс хойр залу ноолдад һарч ирв. Ардк залунь һартан утх бәрчксн, терүгән аһарт хүрүләд, хәәкрҗ йовна:

— Дорҗин Боран барун бө... Конта чамаг, би нислчкдг залув. Чи нанла, Аппула, бичә тесхәр сед!

Тарха Бадм хойр Аппуһин һартк утхиг булаҗ авхла, тер көвүдин бәрәнәс алдрад, көөҗ йовсн сокту залуһан күцәд, күдр нудрмарн нү- дәд орҗ одв. Удсн уга, Аппуһин күзүнд захаснь оңгдан юмн үлдснуга; киилгиннь тасрхас, шовуна өрвлһ кевтә, энд-тенд цаһаҗ бүтрв. Кон- тан хамрас цусн шольгҗ «һооҗв.

Цаһан бор морнд хозлг терг зүүсн,» деернь арвад шаху баһчуд су- учксн, улан хоолан тасртл хәәкрәд дуулҗ йовцхана:

Долан гинә доскта хооһш гинә оңһцнь Дольгаһинь көрчҗ һатлдг билә.

Дольгн гинә заңгта Кеемә гинә күүкнь Долахн хонгин...

Бадм Тарха хойр (һәрәдәд теднә тергнд сууж. авцхав.

Җирһл гидг эмгн Элдәнд орҗ ирәд, тавлата бәәсн зулин өмн ца- һан мөңг тәвчкәд, һазрт сөгдәд, маңнаһан өмнән тәвсн төгрг килң ма- хладан күргәд, һурв мөргәд авб. Түрүләд Элдән эмгнлә цаһалв, да- рунь герин эзнлә, уралан суңһсн барун һаринь хойр һарарн хавчҗ. бәрәд, бас гекәд мөргәд авб.

Элдән эмгн шаазңгд цә кеһәд, дотрнь хорха боорцг тәвҗ өгв. Җирһл-эмгнә хаҗуд йовсн бичкн ач күүкнәннь хавтхд герин эзн күүкд күн дүүргәд балта, шикр дүрҗ өгв.

Шикртин баһчуд Хар Усна баһчудла ханьцад, тедн цуһарн һар- һарасн сүүвдлдчкәд дуулдад Сәәни Эк орв.

Сәәни Экнд һурвхн гер бәәнә. Негнь—дархн Тимофейин, наадкнь— шидр бәрәд дууссн Бадмин гер. һурвдгч гертнь күн. уга, тернь Тимо­фейин дархна гер.

28

Хальмгин ба1һчуд үэәд дархн байрлад одв. Теднәхн бас, хальмгин Ца<һа угтад җомба чанҗ, боорцг, целвг кеҗ. Баһчуд теднәһәс болн Бадминәс цә ууҗ авчкад, сарин сарул гегәнд, Чиичнә нуурин көвәд «Цаһан мод» наадв.

Баһчуд хойр әңгрчкәд, цаһан үкрин хагзлсн ноосар кесн мәчиг, ики холагшан шивнә. Цуһар гүүлдҗ одад, тер мәчиг булалдна. Түрүн олҗ .авсн күүнәс мәчиг алдулҗ авхар седәд, цуһар дарцад унҗ одцхана.

Болв мек, шамдһа, шулуни арһар нег әңгин улс нег-негндән мәчиг •бәрүлҗ өгәд йовҗ, зурата бә күртл авч ирнә. Мәчиг бәәд күргсн әңг— шүүсн болҗ һарна.

Наадн дакнас эклнә. Дакад дарцлдан, булалдан, дакад баһчудин инәлдән, шууган...

Хальмг улсин йосар болхла, баһчуд нег-негән теврхш, чееҗәснь бәрхш, иньглсн бийнь шахлдхш. Болв келн әмтни ухата улс эн наадиг ухалҗ һарһҗ. Эн наадн деер, зәрм баһчуд мәч булалдхас икнкнь нег- негнләһән теврлднә, күүкдин чееҗәс бәрцхәнә, шахлдна. Надя бас эдн дотр йовна.

Хальмг тег ниргәд, көл-көдләд бәәнә. «һахад чигн нег өдр бәәдмн» гиҗ келдг, тер мет уга-яду улс, харчуд, мухлас, яльчнр эн өдр чееҗән уудулҗ, зовлң-зөвүрән мартҗ җирһҗ бәәнә. Болв җирһл бәәсн һаз- рас зовлң хөөһдмн биш.

Бадмд хавр дахад хар җивртә зәңг ирв.

Хаврин көллә цуг әмтә тоота әмдрдг. Садв гемин хорхан бийнь күч авна. Тер мет Көклдә бас тол1һаһан өндәлһв.

Күрән бәрәнд бәәсн Киштәг хурлин зарһла харһулхиг некҗ Гил- грин байн Батт тал ирв. Азд бериннь омгиг шантлхин кергт Кеклдә мал чигн, мөңг чигн әрвлҗ бәәхмн уга. Баттин күрәд дееҗ өргсн ма- линнь тоог нег чигн күн медсн уга, болв тер малиг тууҗ ирсн һазрнь, улан зам болад үлдв гиҗ келцхәнә. Кедү мөңгәр Багшин зергд бәрц бәрснь бас медгдсн уга, зуг Көклдәг ирснә хөөн, Баттин күрә бүклдән, күрә кевтән, үүрипь сөндлсн шорһлҗс кевтә, ниргәд бәәв.

Зарһиг күүкнә һазрт, эк эцгиннь чирәд, отг-әәмгиннь улсин нүүрт кех болҗ шиидв.

Тенд, Барунд кетн гиҗ Көклдә байн некв.

Хар җивртә хар зәңг, хар керә кевтә, харңһу сөеһәр нисҗ ирәд, баһчудла «цаһан мод» наадҗ бәәсн Бадмин чикнд доңһдад одв.

Көвун адһн-шидгн ах Тимофей тал ирв. Бадмин авч ирсн зәңгиг тохнята кевәр соңсчкад, дархн игҗ сүв-селвг өгв:

— Чи, Бадм, бичә чееҗәр зүтк. Энчн, нег зүүдән, сэн. Киштэн кер- гнь негндән йилһрх. Би кесг медәтә улсла күүндүв. Урднь хэрж ирсн тиим күүк зарһла харһулсн йовдл үзгдәд уга гинә. Юңгад гихлә, халь­мг күүкд, кедү күчр, күнд, цаадк күүндән дурго болвчн, тесәд, дааһад бәәдг билә. Тер йосиг түрүн болҗ Киштә эвдҗ. Тегәд чигн түүг хурла бәрәнд бәрҗәснь тер. Теднчн, гелңгүдчн, яахан эс медҗ чадҗасмн. Ода цааһаснь Көклдә байн шахад ирхлә, ичәнәсн әмдрсн хорхас кев- тә, көндрҗ бәәцхәнә. Байн күн, эврәннь сансн санаһан күцәхин кергт мөңгәр гүвдәд, малар бүүринь ясад зөвән авхар седх. Көклдә алдгго Баттин хурлд ик өглһ әгсн болх. Тигхллә цаадкснь бәәсн эв-арһан <олзлад, тер байна сурсн, эрсн тоотинь күцәх. Тер учрар, Бадм, хурлин халхас ямр чигн догшн, андн шиидвр күләҗ болхмн. Болв хаҗуһаснь орлцхмн биш. Кемр чи хаҗуһаснь орлцхла, һал деер тос кеснлә әдл юм һарһхч. Медҗәнчи? Күләхмн. Кемр Киштәд дегд му болад бәәҗ гихлә, манд дөңнх улс бәән-ә- Бидн күукиг, эврән меднәч, дораһар бу-

29

лаҗ авад, талдан һазрур, мана үүрмүд тал йовулхвдн. Энчн, Бадм.ик гидг үүлдвр болн гиҗәнә. Хаана йосиг хольвлҗ гихлә, Киштә танхой- рин өмн өргн хаалһ секгдх...

Тимофей ахин келсн үгәс көвүнә зүркн невчк тогтнв, болв Бадм дархнас зовшәл сурв:

— Тархаг Киштә тал бас нег йовулхла яах?

— Терчн, Бадм, чик ухан,—гиҗ келәд, дархн көвүнә далиг цокв.

Урднь 'һарад, дарунь

_. унтрҗ одсн зәңг, дакад җиркләд, шинәс куч авад, хотн, селәһәр тарв. ¹

— Киштәг үүнд авч ирҗ зарһинь кехмн гинә, соңсвчи? — болҗ ге- ргд хоорндан төр кев.

— Ниднин нег тиим зәңг һарчкад хуурч одла. Дими юмн биз, — гиж, зәрмснь маһдлна.

Зәңг дими биш бәәҗ. Сәәни Экн Модна Зах хойрин хоорнд бәәсн Урлдана бор гидг хавтхрт, харһа модар ик өргн тагт кев. Удл уга Ьаттин күрәһәс хурла багш, кесг гелңгүд, дала болен геслмүд, ман- җнр ирцхәв. Кабардин тохмта, килң хар һурвн пар аҗрһс татсн Көк- лдә баин, хаҗудан көвүн, эмгн, садн-элгән суулһсн, ардан отг-әәмг- иннь ах-дүүһә өмтән дахулсн нүүһәд-нүгшәд, ирв. һахатин, Харухса күрә хамгас элч гелңгүд ирцхәв. Нам Чөөрә хурлас нег багш баралхв.

Ьапуда Баруна тавн хотн эн -өдрмүдт улан, шар лавшгудар кеерәд, холас хәләсн күүнд, тер хотнд -һал падрҗах болж. медгднә. Медәтә улсин наснд иим зарһ болен йовдл уга билә.

Модна Захин хатуч Нохан күүкнә 'һарһсн андн йовдлиг Баттин кү- рән зарһ хаһлхар бәәдг чигн гисн зәңг соңссн әмтс, көлгтәнь көлгәрн, көлгн угань йовһар Барун тал темцв. Байн күүнә хүрмд нам иим олн әмтн ирдго бәәсмн.

Тарха Киштәлә Баттд бәәтлнь харһв. Бадм, Надя, Тимофей эднә келүлсн тоотиг цугтнь күргәд келчкәд, көвүн аш сүүлднь бийнь бий- әсн немҗ келв:

— Киштә минь, «батин ээҗ уульдго» гидг үлгүр бичә март. Чини төлә зовҗах кедү кун бәәхиг оньдинд сан. Эн ик зарһас диилвртәһарх кергтә. ^г

Киштә үр көвүнәннь келен тоотиг сәәнәр медв, арһул һаринь атхв.

Удл уга, түүнә хөөн күүкиг шишлң тергнд суулһад, өөрнь хурла бөкәр харушг тәвәд, Баһуда Барунур авч ирв. Киштән төлә хальмг гериг ишкә угаһар терминь босхад, унь, харач зүүһәд, зугар деернь. деевр, туурһ зүүл уга иләр тулад, дотрнь, шитмлсн зерлг аңг кевтә,. күүкиг орулад хааһад оркв. Үзг бүрәс ирсн сән, му, дунд һурвн тер күукәр ик өврмҗ, кеҗ, терм һатцас дарцҗ хәләцхәв.

Киштән эк Налха, бәрәнд бәәх күүкән үзчкәд, цасн орсн мет ца- һаҗ одсн үсән татад-үмтәһәд, чееҗән мааҗад-шуучад ухань орад һа- рад бәәв. Бадм тер ик андллһиг узш уган кергт гертәсн 1һархш, болв- дурта зүркн тескл уга, тер учрар архланасн алдрсн зольвн кевтә, ши- лркәд-шилркәд һазаран һарч гүүнә. Һанцхн Ноха төвкнүн бәәнә. Ца- һан гериннь үтүднә тотхиг тееглчкәд, орн деерән, термд көлән цахлчк- сн, еөдән хәләһәд, харачар үзгдсн теңгр хәләһәд кевтнә.

һурвдгч өдртнь зарһ эклв.

Киштәг термәснь һарһҗ авч ирәд, харһаһар кесн өндр тагт деер, ишкә ширдгт сөгдүлҗ суулһв. Баттин хурлин багшин докьяһар бүрә- бишкүр экләд татв. Баруна тавн хотна әмтн, хәрин гиичнртәһән хам- дан, нүүШәд-нүгшәд, ик баһ уга, зарһ болҗасн Урлдана бор хавтхр- тал ирцхәв.

Бүрә-бишкүрин дун зогсхла, хоҗһр толһата, сертхр чиктә, бухин көөлүр кевтә унҗсн өргтә, хурлин багщ зүн һартан бәәсн алтн очриг 30

әөдән теңгр тал өргәд, хамр доран үг келәд оркв. Хаҗуднь суусн хойр' гелң һаран намчлад, һуңнәд ном умшв.. Дарунь тедниг дахад наадк гелңгүд, геслмүд, манҗнр негдәд ном яңшхла, теднә дун нег үрглҗ дольганд хүврәд, бухад-цегләд, буслад-деврәд, негт әәнь деер һарад, негт дор орад, Урлдана бор хавтхриг дүүргәд Җовалгин өндр күрәд күңкнәд бәәв. ‘ ! Л

Харһа модн тагтиг хөр, һуч, тәв бүсләд, тулад зогссн әмтс бас те­дниг дахад, номинь эс меддг болвчн, толһаһан гекәд мөрглдәд, һаран намчлад зальврлдад бәәнә. Зуг Көклдә байн урдк кевтән барун нүдән дарчксн, харада җивр сахлан иләд, чинрәрн теңгр тулсн бәәдлтә, ик омгта сууна. Арат хоңшарта, цекр нүдтә Шомпа эцгиннь хаҗуд, цут- хчксн зурмн кевтә, бөгдиһәд сууна. Эцгнь көвүһән бәәҗаһәд-бәәҗәһәд боөрәрнь чичәд, шимлднә:

— Толһаһан сеңкәлһҗ өг!

Ном яңшсна хөөн сурлһан эклв.

— Бурхн багшин евәләр, олн деедсин нилчәр эн алтн сәәхн орч- лң деер төрҗ ирсн, Нохан күүкн Киштә, чи, тег бүтәсн малта, теңгр заясн кишгтә Көклдән көвүн Шомпаг залуһан гиҗ санҗ бәәнчи?

Эврәннь нер соңсад Көклдә улм күвкәҗ өгнә, зуг Шомпа, хавхндг хар кевтә, хорһта цекр нүдән олн әмтнәс бултулхар седәд, толһаһан ээмдән хүмәд оркна. Эцгнь көвүһән чичнә. Әмтн цуһар хәләцән тедн тал зөрүлнә.

— Көклдән сольр нүдтә иөвүг би залуһан гиҗ тоолҗ бәәхшв!— болҗ, әмтн цуһар соңстха Гиһәд, Киштә зөрц цеңнсн дууһар чаңһар келнә.

— Эцгин һанц, 'өөкн дотрк бөөр мет, өндгн дотрк уург мет, алтн болен Көклдән Шомпаг чи, кукн, юңгад эс залуһан гиҗ тоолҗ бәәх- мч? — гиҗ багш, будңһрсн нүдәрн күүкиг унтулхар бәәх мет, нүдән цәәлһҗ сурв.

— Нохад көөгдсн аратин бәәдлтә, норсн такан һууҗмл мет Шомпаг би, күүнд тоолҗ бәәхшв!

— Бичә ду һар’ — гиҗ хәәкрәд, суусн ормдан тесҗ ядад„ Көклдә байн босад ирв. Шомпа үксн әмд хойрин заагар, әрә кииһән авч суу­на, урдкасн үлүһәр бөгчинә.

— Намаг ду һарһулш угаһар седҗ бәәхлә, багшин зергәс нанд су- рвр бичә өгтхә,— гиҗ келәд, Киштә чееҗән уралан кеһәд, хадм эцг талан киитн мөсн нүдәр хәләв.

Әмтн инәлдәд, шууглдад одцхав. Зәрмснь, урдкасн давуһар толһа- һан гекәд мөрглдәд бәәцхәнә.

— Үүл-үүср уга күүкн бәәсмби!

— Андн юмн бәәдлтә...

— Тегәд чигн, хальмгин йос -эвдәд, залуһасн зулҗ йовналм тер- Сән болҗ, зарһла харһулснь.-.

— Би эцгнь болхинь, аминь арднь һарһх биләв.

— Иим күүкиг әмдәр һазрт булх кергтә.

— Эк-эцгтән буг, олн-әмтнд дәәсн, юн үрн гихүв түүг...

— Яһсн зөргтә күүкмби?!

— Чик үг келҗәнә!..

— Байна шавхрт күртхәр, угатян дееҗ уусн деер...

— Ут нас эдлтхә, чик ухата күүкн бәәҗ.

— Хатуч Нохаг эс дураҗ.

— Үрн эцг-экән дурана гидг худл бәәҗ-

— Налха чигн иим заңгта күн биш...

— Мана күн келҗ чадна!..

Хурла багш дакад һаран өргәд, әмтиг дууһан ахрхиг эрнә.

— Эцгчн зөв гиһәд өгсн шиидврин өмнәс, кукн минь, сөрлһ кедмн.

31

биш. Күүкд күн соңсврта болх дутман буйн-кишгнь ирдмн,— болж ба- гш хоир һаран намчлв.

— Кемр мини эцг Көклдән көвүн цекр нүдтә Шомпаг ииәр таассн болхла, биинь түүнд одтха...

Киштән эн келсн үг багшд чигн, олн әмтнд чигн таасгдсн уга

— Иим шивгчиг хамгин күнд засгла харһултн! — гиҗ нег эмгн хә- • әкрв.

чееҗ

хәрү

орж.

Амнднь һас шаах кергтә! — болҗ талдан негнь дөңнв.

Олн әмтнә шууган, багшин ергсн очрд күч өгл уга, улм-улм нигт-

рәд, күч авад, хәәкрлдәнд хүврв.

Киштә үлү үг келчксән медв, болв дегд нег мөслчксн хәрҗ бәәхмн уга. Күүкн негндән күрхәр шиидв.

Хурлин багш цааранднь Киштәһәс үг авч чадшгоһан медәд, зар

пин шиидвр һарһхар, сеөвңгүдән дахулад, ик цаһан ишкә гер тал

одв Күүкиг хоир һартаснь хойр залу бәрчксн, көндәлһҗ бәәхмн үга.

Ьурхни зәрлгәр болхла, залуһан меклсн күүкд-күүг, олн әмтни ну- үрт нүцкләд, андлх зөвтә болҗана. Эн бер тиим йовдл эс һарһҗ за- Й ^ЭС Л^е о^ЛҖ' ^{КүүкН К}^^{вәрн хәр}Ү ³У^лаД «ҮРЧ ирҗ. Ямаран засгла харһулхмб. Энүг хурлин багш болн терүнә сөөвңгүд ода хаһлх зөвтә. Дакад болхла, эн бер залуһан һолад хәрҗ ирсн күн. Эн, залуһан мек- лснәс талдан иовдл болҗана. Зугар гелңгүд Коклдә байна өгсн өглһиг бас мартх зев уга. Хәрнь тер.

болдг^Рб^Хәәҗ^{ЭҖНа ЭЛЧНР}’ ^{эврәннь ха}Р ухаһан күцәхин кергт, аврлт уга

Киштәг олн-әмтнд үзүлҗ бә-әһәд үсинь хәәчлэд, толһаһинь хоҗһрл- ад, харал тәвәд, бурхн-шаҗни үлмәһәс хаһцулад оркв. Тернь баһ гисн кевтә, әмтни нүүрт хувцинь тәәләд, залу күүнә хувц өмскәд, дакҗ хә- рд һарш угаһар хараһад, сүрә үзүлв.

Күүкнд теднә өмнәс сөрлһ кедг арһ чигн, чидл чигн уга. Хойр бо- дун залу, чидл үзүләд, деерк бишмүдинь тәәләд авб. Әмтн күзүһән су-

ңһҗ, көлиннь үзур деер зогсцхав. ^у

Бишмүдиг шувтлад оркхла, дарцҗ бәәсн әмтн дунд дакад лдән эклв. ⁷

хәәкр-

Хурлин багш бийиннь шиидврән иткүлхин кергт күүкиг зааҗ келв: ’

олн тал

Энтн мана уул йос эвдәд, камзалан чигн тәәләд хайчксн — Сән болҗ!

эргәд, бәәҗ...

— Дакж, залу гидг юм бичә үзтхә!

— Хальмгин 'һазрас көөхмн! — болҗ эндәс әмтн хәәкрлдв.

Күүкнд залу күүнә хувц омскәд дуусҗатл, генткн теегин аһариг күрҗңнсн, тачкнсн ә эвдв. Әмтн эргәд, тер ә һарч йовх үзг тал хәләв.

Ар бииәс, Батлуһин толһа талас, ик хорхан бәәдлтә, дөрвн төгәтә, күзүн чигн, толһа чигн уга нег хар юмн күрҗңнәд гүүһәд аашна. Әмтн лиштәг мартад, тер әәмшгтә, дөрвн төгәтә юмн тал ширтәд орҗ одц- _хав.

Хар хорха өөрдәд ирхлә, мал-адусн, олн әмтн цуһар үзг-үзгтән та- рад, парад гүүлдв. Гелңгүд, геслмүд, манҗнр чигн, багшан хайчкад парад зулцхав.

Бадм, Тарха, Надя эдн Киштә тал гүүлдҗ одад, күүкиг өндр тагт деерәс буулһҗ авцхав. .

Ик хар машин харһа тагтин өөр ирҗ зогсв. Зулҗ йовсн улсин зәр- мнь түрд гиһәд, өвәрцү юмн тал хәрү гүүлдж. ирв- Машин деер сүүсн улсас нег баахн залу босад, махлаһан авчкад, ик байртаһар хәәкрҗ

Манахс, олн-әмтн, ах-дүүнр, үүрмүд, соңсцхатн! Әрәсәд рево-

.32