796Т
•
Г зАГ
I
//ЛИИН
СВЕТ
В СТЕПИ ” ИРЛ
ХАЛЬМГ
АССР-ин БИЧӘЧНРИН
СОЮЗИН
УРН ҮГИН
АЛЬМАНАХ
ЛИТЕРАТУРНО-ХУДОЖЕСТВЕННЫЙ
АЛЬМАНАХ СОЮЗА ПИСАТЕЛЕЙ КАЛМЫЦКОЙ
АССР •
Һ
А
Р Г.
Эрнҗәнә
Константин.
Шин
җилин
Йөрәл 3
Шүлгчд
... 3
С
у сен Аксен.
Цагин
селгэн ирх . 4
Хоньна
М.
Сар
. 5
Торһа 5
Ку
у кан Текэ.
Тутрһ
. 6
Нармин
Морхаоу.
Грузин
орнд гиич одлһн
(поэм)
. . 6
Көглтин
Дава
Сар-Герл
(поэм) 9
Келвр,
очерк, роман
Балакан
Алексей.
Бумбин
орн (роман) 19 Дорҗин
Басң.
Чик
хаалһ
(роман,
2-ч дегтрэс) . . 44
Русский
раздел
1№)
Даниил
Долинский. .
Это
страшно... . 62
Виктор
Стрелков.
Творчество 62
Г.
Семенов.
Зов
степи (очерк). 63
А
.Л. Спирова,
Г. С. Деменчук.
Она
любила Вас, люди... 67
1964
ЭЛСТ
* ХАЛЬМГ ГОСИЗДАТ
/,'^с:]уилячлнс1^
*вЛИОТЕКл*
^сс*.
■
ш
Ү л г л ә н
—
|‘ ** .. ■■III
ЭРНҖӘНӘ
КОНСТАНТИН
Өдр
бол-һн цеңкр оһтрһу Өмнкәсн цевр бәәтхә,
Өкәр көркхн үрдм Өлгәдән санамр инәтхә.
Орчлңгин
нарн ора деерәс Очдан хурар асхрултха,
Олн әмтн, җил ирвәс Олна ниицңһү хадһлтха.
Мал
аһрусн,
күмн-цуһарн Маңна тингр йовтха.
Меҗә
маначнр бийән саатулҗ, Мел бичә үрглтхә.
Үргх,
чочх аюл әмтнд Үзгдхнь уурх болтха, Үкл
уга мөңк Төрскндән Үрдүд санамр
җирһтхә!
Дүүвр
мана өнр баһчуд «Дән» гидгиг марттха-
Делкәд соңсхад, домбран
цокад,
Дуулн бииләд байстха!
Үгдән
күрч, үүлдвр бүрдәхдән Үнәр көтлвр
кетхә, Үгин урн-шүлгчнр белдхдән Үлд
мет келән хурцлтха!
Цаһан
буурл аав-ээҗнр Цухл уга амртха, Цагтан
үүдсн үрдүд деернь Цолвң оньдин мандлтха.
Эрдм-сурһуль,
кишг хамгар Элкән девтәҗ җирһтхә, Эвин
тугин төвшүн делслһәр Эднә дун айслтха.
Нарни
алтн арһмҗар давшад, Нарт делкәд
шүлгчн
дуултха, Наласн далан
буурл
дольгад, Неричн соңсҗ
дууһичн
хавлтха!
Зун
һолын дольга гүрәд, Задин сальк
өрәд
цалмд!
Зүркн
болһинь зөргәр сумлад, Заль падрулад
шулгән делд!
Җим
хаал'һс
шинәс
өргдхәд, Җирһлин үүд
өргәр
тәәл, Җирн нәәмн
аис
һарһад
Җивртә
җиңнсн
көг
орул!
Халвңһ
шовуд, өрүн торһас
Хавшад
шүлгичн
дахад
дуулмар, Хаврин харадас, алтн һорһлдас
Харвад,
деләд
деерчн
биилмәр.Шин җилин йөрәл
Шүлгчд.
Зун
һолын
дольга
гүрәд,
Задин сальк
өрәд
цалмд!
Зүркн
болһинь
зөргәр
сумлад,
Заль
падрулад
шүлгән
делд!
Кәвүд
умшад,
күүкдт
белглмәр,
Күүкд
медәд,
көвүдлә
элглмәр, Дуулад умшсн
баһчудин
зүркдт
Дурни
цецгүд
шавшад
урһмар!..
Холин
зүркдт
холвар болмар,
Хоома
улст шилвүр болмар
Хаалһдан
һарһсн хаҗүһин бугмуд
—
Хүвтә
үрдм хамҗ нискмәр, Зун һолин дольга
гүрәд, Задин сальк
өрәд
цалмд!
Зүркн
болһинь
зөргәр
сумлад
Заль падрулад шүлгән
делд!
1963
җ.
СУСЕН
АКСЕН
Курдистанд
түүмр
асҗана, Курдистанд
цусн
асхрҗана. Туһл-үкр мөөрлднә, Төрл-садн
уульлдна...
Эзән
геесн нохас
Эргад
хуцлдад йовна... Гермудин терзснь оңһрха,
Гергдин нүдднь хавдрта-..
Нарна
герлиг бүркәд, Напалмин утан өткрнә...
Бичкдүдин үкл, уульлһар Бүкл нутг
дүүрнә...
Нарт
делкә, хәлә!
Нури-Саид
әмдрчкҗ!
Америкин
нефтин
эздүд
Аврлт угаһан һарһчкҗ.
Багдадын
баасистнр
'һалзурҗана, Багдадын
«нәәҗнрнь»
байрлждна.
Америкин
нефтин трест Аман аңһаҗ
ховдглдна.
Курд
келн эмтиг
Күн
неринь
таслхар Кувейт, Иракин нефтин Корольмуд
аздлҗ
бәәцхәнә..-
Цусн
-өвдгцә
асхрна,
Цусн нефтьд хүврнә,
Америкин,
Англии баячудин Алтар хавтхснь
тешкэлднэ...
Багдадын
түүрмс
әмтәр Багтҗ болшгогар
дүүрв.
Түүрм
болһна хашань Там
болҗ
хүврәв...
...Салям
Адиль —
коммунист
Соньн
сәәхн һардврч...
Багдадын
чонмудт
бәргдәд. Баатрин үкләр хорв.
...Хөрн
хойрдгч хургт Хар үстә залу,
Хрущевин
үг болһниг Хавлн товчлҗ суула...
Советин
нутгин җирһлд Сән-седкләрн байрлла...
Мавзолейд Лениниг үзж, Марксист
андһаран
тәвлә.-.
...Иракин
олн-әмтнә Ирх җирһлин төләд һал болен
насндан
һалмута цааҗла һарһвч.
...Салям
Адиль —
коммунист
Соньн сәәхн
һардврч...
Коммунист,
баатр
— Адиль,
Күн
төрлтин омг!
4Цагин селгән ирх.
Арвн
тавхн наста
Алдр
көвүн Джамаль...
Алачнр
төмрәр цольгвчн Амн үгән алдснго-..
Азин
сулдхврин ноолдана
Алдр
баатрмуд дунд Адилиг дахсн Джамаль
Алдр нернчнь
бичгдх...
Нури
Саидиг хольвлхд Нутгчн бүклдән байрлла...
Иракин
күүкд
дундас йилһрж. нернчн һарла,
Закийя
Шакер — күүкиг Зовлңгин икәр зовалдв...
Шүдинь
суһлад авчкад, Шилвәснь бийинь дүүҗлв...
Ирәкин
олн әмтн Ирх цагтан диилх!
Ирх
нег цагт
Иракин
баячуд
бәргдх:
Далан
телтрк баячуд Давхр теднтәһән бәргдх...
Курд,
Ирак әмтн
Күмни сулдхвран олх!
Ода
деерән омглад Оошкан көвкәлһж, бәәцхәнә.
Цагин селгән ирх, Цусна хәрүһинь өгх.
'
ХОНЬНА МИХАИЛ
САР
Кесг
сай ж,илмүдин туршар Күч-көлсн бәәдгин
тускар, Сар, соңсад уга билә, Сар, медәд
уга билә.
Нам,
>һазрт
шинәс төрсн
Нутгудин
нердиг эс медҗәж;, Теңгр тулад йовдг
болвчн Төрүц медрл уга бәәж;.
һазрас
одсн хәәртә Гербиг һанцарн һәәхәд-суухан
мартв,
Кенәс
ирсинь медхәр үүг Кинж.-шунад кесг
эргүлв.
Алх,
Хадуринь бәрж; үзн Әвртә күч-көлсчинь
йилһв, Урн һармудар батар кегдсинь
Ухалж, дарунь Сар медв.
Үзгүдинь
негн күртлнь дасад У
чееҗдән
орулад авб, «СССР!»
—
гиҗ ниилүлҗ умшад
Эн
өмнкәсн улм солңһтрв.
ТОРҺА
Совсрсн
сө хучаһан хураһад Сариг һанцараһинь
теңгрт үлдәв, Торһа цугта1һас түрүлҗ
серәд Турглад аашх хавриг тосв.
һазрин
захас толян цацад һәәхмж. болад Нарн
аашна,
Алтн
чивһсинь селн көндәһәд Амһулңһта дууһан
Торһа дуулна.
Өрүн
болһн эн ж,иргәд Әрүн Нариг хаалһднь
үдшәнә. Җөөлн ервлгәрн үүрән дулатхад
Җирһлин
дууһан 'өврлж; унтна.
5
КУ
У КАН ТЕКӘ
ТУТРҺ
Тутрһ
урһахмн гиен
Тоомерта партиям үг,
Хальмг
эмтиг байрлуля; Хамань болвчн тарв,
Коммуна
партьм көвүдтән
Күчтә зөөр белглясәнә, Көк теегин аһуд
Күндтә
эдлвр бүүрлүлҗәнә-
Усн
теегәр турглҗ Ундинь хаңһаҗ мелмлзх,
Тутрһин урһц икдҗ Таңһчм улм өргҗх.
Шин
тенге бүрдж
Көөстҗ усн дольгалх, Көвәһәрнь малмуд
идшлҗ Күч авч тарһлх.
Шуугад
баһчуд көдлх Шин урһцан хурах, Хальмг
цаһан буудя Халун күчән хальдах.
Мишг
деерк тамһарнь Мини
Республиким
таньх, Хальмг тутрһиг эдлж, Ханлтан
көдлмшчнр өргх.
НАРМИН
МОРХАҖ
ГРУЗИН
ОРНД
ГИИЧ
ОДЛҺН
(поэм)
Ора
болен цаг, Унтх
нөр учрхш, Ачм суңһг цокҗ Адһмар иртхә
гиҗ.
Бийнь
эвго болву? Бичх биләл тер. Көдлмштнь
заг һарву? Келүләд эс оркв?
Бачмар
ир гисн Басл орта болҗана, Үкс йовх
керг, Үрәхм биш цаг.
Рустави
балһс
темцхәр Уха туңһаҗ суунав, Өнр Грузин
тускар
Өмн медсән тоолнав.
ТАНЬЛДЛҺН
Көндә
өргн тег Көк буднд авлгдсн, Нарн хаяд
үзгддг Намрин цаг
болен.
Әрә
тома
таньсн
Эңгин хотна көвүн, Тер цага йовдл Тодлвр
кеһәд авсн.
Хотна
улс шууглдад Хоор-хоорндан хүүвллдв:
—
Хальмг
цә чилсн, Хәрнь яахмб? — боллдв.
Балһс
орсн улс
Бас
хсосн ирцхәв: Цә лавкд угаҗ, Цааранднь
яахнь медгддгоҗ.
Хальмг
цә чилснь
Худл
болхв, үнмб?
Кедгән
түүг уурсмб?
Китд*
тохм тасрсмб?
*
Өмн цагт хальмг цә Китд орн-нутгас
зөөгддг бәәсмн.
6
«Хә
йир» гиҗ
Хотна
гергд алмацлдв, Таасмҗта цә эс уусар
Толһан гемд авлгдв.
Эднә
келәр эс болв, Үн-үнндән һарв, -
Альмна
хамтхас буслһлдад Арһнь чиллдәд бәәцхәв.
Әәдрхнәс
йовсн керәчиг Әәлин улс тослдв, «Иовсн
ноха яс кемлдг», Йоста цә авад ирцхәв-
Утхар
цәәг керчәд,
Умш
күргл хувацхав, Альхн деерән тәвлдәд
Аршан
мет байрлцхав.
Хотна
залус
хурлдад Хүүвлдәд-селвәд сууцхав,
Әәдрхнүр әмт йовулх — Аштнь шиидвр
һарһцхав.
Әәдрхн
гидг балһснь
Әм
аврад бәәвл: Гер болһнас утан бүргв,
Гергд
болһн
цәәһән самрв.
Седкл-ухань
талвасн
Санҗ
авһм сууна;
Сарҗгнҗ
көлсн асхрсн Саамлҗ цәәһән зальгна.
Көк
цәәг эргүләд Кесгтән авһм хәләв, һарарн
зааҗ умшад: «Грузинд кегдҗ» — болв.
Тиигҗ
Грузин
орнла
Таньл би боллав, Өлн-хату цагла Эркн
хотан оллав.
Грузин
орна
цә Гертән одачн 'чаннав, Улан зандн
җомбань Олна тетклинь меднәв.
«Таңһчин
зәңг» газетд Тааста шүлг умшлав, Баатр
«Җаңһр» болһад Бууляд буслад бәәнәв.
Нанур
хәләҗ оркад
Леҗнә
Церн инәлә: «Оньһад хәәмнь умш,— Оңдан
шүлг»,— болла.
«Барсин
арс көдрсн Баатр» — гиҗ барлата, «Шота
Руставели» —
гиҗ Шуд деернь бичәтә.
Башрдад
эмәһәд бәәләв, Баахн-генн цаг, Кенә-янаһинь
оньһл уга Ке бичгд авлгдлав.
—
Аль
һазра күмб, Алдр сәәхн дунб?
—
Өндр
уулин үрн Эгл Грузин
көвүн.
Иигҗ
Церн нанд Илдкҗ цәәлһҗ •өглә, Хол
Грузин орнла Хойрдад
би таньлдлав .
Нег
хөөннь харһлав
Нул
уга бичнәв,
Баахн
көвүнлә таньлдлав,
Бас учринь
илдкнәв-
һо
сәәхн нурһта билә Генәртә хар нүдтә
билә, Харадан җивр сахлта билә, Хар-улан
чирәтә билә.
Холвата
мет йовдг Хойр үр боллавдн, Дүүвр баахн
күүкнд Дегц хоюрн дурллавдн.
«Кенд
чигн» гилго
Күүкн
маниг зовадг, Цоксн зүркнә дольган
Ца-цааһан шарклулдг.
Долан
часин
эргнд Дахулад болвч, һарлав, Грузин
көвүн
ардасм һарарн завдҗ аралдла.
Тиигҗ
Грузин
үриг
Тиигхд би һундалав, Гем
мини биш
билә, Гейүрсн күүкнә шиидвр болла.
7
4.
Хойр
уул харһдго.
Хойр
күн харһдг, Иньг Нико Гальдиантаһан
Эвцх цаг ирлә.
Көлврсн
дәәнә көл, Шаргсн сумна — хур, Цусн
турглҗ гүүлә, Цумг эвдрҗ удргдла.
Дәәнә
һал гүүнд Дәврәд өмәрән орлавдн, Сумн
биш, модар, Сүүһәрм цоксн болла.
Кедү
цаг
давен?
Кен
түүг
медхв.
Генткн
ухан сергв, Гүрмтә йовдл үзгдв:
Өвдгцә
көр цаснд Әрә көлән татсн, Өрчдән намаг
шахсн Эңкр Ником
йовна.
«Нико,
яһад одв, Намаг буулһ»,— болвв, «Арһулд,
ду таср, Эргндән фашистнр»,— гив.
Дакн
толһа эргв, Дарунь ухан геедрв, Нүдән
арһул секн Никон
чирә
үзвв.
Үүринм
эңкр чирә Өмнәсм марзаҗ инәв, Эврә
полкдан ирсиг Эн лавта медүлв.
Мөрн
цан деер
Маниг
кевтуләд тәвлә, һарим альхндан бәрҗ
Грузин
кесгтән
дахла.
Салх
цагнь болад Саамлҗ иным
үмслә,
Хар сахлнь шоваһад Халх-хамр хатхла-
Хатхсн
орминь одачн Ханн-ханҗ илнәв, Эврә
зүркнә тольд Иньгиннь зургинь үлдәләв.
5
Байрин
өөнд Тбилист Басңга Баатр одла, Ирчкәд
келсн үгинь Ода күртл мартхшв.
—
Тбилис
балһсна көвүднь — Түүкә зандн:
Сүвәһәрн
уйн, Көләрн түргн.
Аль
һазринчн күүкднь Аңһлзсн көвүд үзхинь:
Хальгад-чичрәд бәәхмн, Хальтрад нүднь
давхмн, Зөвән өглго бәәшго Зүркән дарҗ
чадшго.
«Күүкднь?»
— гигәд сурлч, Ке-сәәхнь күчр: Төгрг
цаһан чирәтә, Тоһстн сәәхн күзүтә,
Дүүвр, элвг седклтә, Дошад биилдг эрдмтә.
Одад
ирдг арһ
Учршго
болхв чамд? Дахулад авад һардг Дү
болшговч нанд?
Тохм
теднәс авхинь, Отгт кергтә биләл, Тоолад
хәрнь санхинь Өркд олзта болхл».
Тиигҗ
келәд ахм гейүрлә, Туульҗ зүркм цокҗ
цуурдла, Тбилис балһснд күрч эс чадлав,
Тер даалһвринь күцәҗ ядад һунднав.
(Чилгчнь
дарук, номерт барлгдхмн).
КӨГЛТИН
ПАВА
САР-ГЕРЛ
(эклцнь
өмнк
номрт)
Акад,
үзгдәд
уга, Асхн һазрт буув. Зунь өөрдсн цагла
Зекүн чиигтә салькн Зүн үзгәс үләҗ
Заратрулҗ цогц беерүлв. Баран,
оран эвдҗ
Берәд, гергд, экнр Өвлә хувц һарһҗ Өтрлж
күүкдтән өмскв. Гермүдин хаһрхас бөглж,
һулмтдан арһс зерглҗ, Үләһәд өр орулҗ
Үкс һал шаталдв.
«Хар
зүрктә шулмин Харал манд күрвә. Зунин
ормд —зуд!
Зеткр!
Хәәрхн!» — гилдҗ. Эмгд маань умшж Эркән
эргүлҗ шимндв. Залус һазаһас, уурта,
Зелд уята туһлмудас Чинән угаһинь йилһҗ
Чирәд герт орулв. Мөртә баахн көвүд
Мөөрсән тасртл, хотар, «Хург!» —гиҗ
хәәкрҗ Хурлзж довтлад зарлв. «Эр киитә
тоотнь Эркн биш ода Хотна захур өтрлҗ
Хуртха!» — гисн закан Өркәс өркүр нисҗ
Өвгд, залусиг цуглулв. Баһчуд теднлә
хамдан Бас хүүвд орлцв. Хотнас хол бишд
Харлсн уулин белд Ө-шуһу модна
Өөр
гилтә һазрт, Дундан һал шатаҗ Дуңгру
күцәж суусн Түңшүр көгшн өвгд, Тоолврта
дүүвр залус, Хурц хурдн ухата Халуч олн
баһчуд, Хол өрхәрнь семрҗ Хүүв-күр
босхж, Учрсн күнд төрин
Утх-һолинь
йилһж, Герл күүкнә үүл— Гемтә, гем
угаһинь, Эндү 'һарһсн болхла Эвинь олҗ
чиклх, Ортаһар келен
болхла
Оларн зөвшәрҗ батлх, Арһ хәәж хоорндан
Амн үгән келлцв, Метклдән шүүрлдән
угаһар Медсн сансан хувацв. һалин зальд
тагчгар һаран ээҗ суссн Герл Церн хойрас
Кесг сурврмудт залус,
Көгшд
хәрү авб. һанцхн хотндан биш, һанцхн
хальмгтан биш, «Цецн» гисн нерән Цугт
ухаһарн батлсн, Күмнд нер туурсн Күнкл
түнгшүр өвгн Седклән келхәр үг Сурҗ
олнур хәләв. Ә уга болҗ Әмтн тагчгрхла
келв: «Үнн. Төр күнд. Үй-үйд төрхәрә
Үзгдәд уга йовдл Үүдж өмнмдн босв. Төрин
утх эргүләд Томаһинь олад санхинь: Зәңг
орулсн Нарнд Зөв бас бәәнә.
Кен
болвчн җирһлдән Күисн хүвән хәәнә. Тиим
болхла
Герлд
Төрүц гем уга, Цернд үгән өгсн Цевр
бәрцтә күүкнд Талданар хәрү өгдг Тас
арһ уга .
Товчлгч
үгән би Ода келҗ чадшгов. Орчлнгин өдр
күңкл — Учрх ерүн күләй, Урһк нар йөрәй»—
Тигҗ келәд көгшә Төвкнҗ тогтнад суув.
«Эрсимдн эрүлҗ Нарн Эс үоһхла яахмби?
9
Тигхлөнь
яахм?» — гиҗ Тесҗ эс чадад, Өсрҗ ормасн
босад, Өвпәрг залу
өрцв.
«һанцхн күүкнәс көлтә һардган Нарн
уурхий? Гем килнц
уга
һазриг тиигҗ зовахий? Уга!»—гиҗ Цецн
Урдкарн болҗ келв. «Зөвтә» — гиҗ өвгиг
Залус татад батлв.
Харңгуһас
тигҗәтл генткн
Хәәкрсн
дун соңсгдв, Хурлзҗ чичрсн һал Хотн
талас өөрдҗ Харвсн нүднд өсв.
Довтлҗ
ирсн залу
Дөрәһәсн
көлән авлго: «Чонмуд малур дәврв Чидл
күрчәхш!» — гивә. Мөрдән унҗ баһчуд
Малядҗ хотнур довтлв. Туруна ә холд
Тачкндган уурад унтрв. Шир ширдҗ царцад
Шил хальчан унв.
Хургт
хурсн улс Халун һалур шахлдҗ Теңгрт
бархлзсн үүлншң Түрүһин тускар санв...
Берлин
көлүр
харңгуһас Генткн,
негт
уульсна Хоолд шахгдсн экрлһнә Хагсу
моһлцг чиндршңг, Харада
унад
түңшв. Җиңнс киитнд авгдад Җивр ‘Өрвлһнь
М'ӨСТҖ, Хойр көлдсн көләснь Хумснь
суһрад унҗ.
Герл
үкс өкәһәд һаран шовунур татв, Альхн
деерән тәвәд Арһул кииһәрн дулалв. Хойр
бурчг нүднднь Харлҗ мелмлзсн нульмс
Харвҗ һашу дөрәд Хәәлҗ элкнь урсад
Хальмгин цецнүр хәләв. һазриннь хөөт
санад һаслңгд авгдсн күңкл Күүкнә хәләц
оньһлго Күнд тоолвран тоолад Тагчг
суув. Герл Түңшсн шовуһан өргҗ «Аав,
хәләлтн»,— гиҗ Арһул зовньҗ келв.
Күүкнә
һарт харадаг Күңкл өвгн үзв, Көмсгән
деегшән өргҗ Кзгшә түүк келв- «Хуучна
үгд, кукн, Худл уга гидг.
Харада
шовунас
күмнд Хәәртәнь уга болдг.
Кезәнә
нег цагт, Көгшдин үгәс келҗәнәв, Харада
күмниг
үклөс Хольҗулсна тускар келҗәнәв. Күн
тохан дүңгә, Күлг туулан дүңгә, Теңгс
девлин дүңгәд, Теңгр делтрин дүңгәд,
һазрин хол захд, һал ассн нүдтә, Әмтә
тоотин дарнх Әәмшгтә моһа бәәҗ.
Өдр
сө уга
Ормдан
тер кевтәд Киитә, ки угаг, Килнцтә, килнц
угаг,
Цугинь сорад идҗ Цадлго зовдг бәәҗ. Зун
җилин туршарт Зовлңгиннь учр хәәһәд
Болв эс олад Бөкүнәс селвг сурҗ. Бийинь
ухатад тоолснд Бөкүн байрлҗ ханад:
«Цус, чолу, төмр, Цугинь
йил!һл
уга Та,
мбһа,
иднәт. Тоолхинь, нег хотд Таасад орхла
танд Сән болхмн»—гиҗ Седклән зуһудад
келҗ. «Тиим болхла, иньг, Түдл уга
ода
Төгәлҗ
һазриг ниоәд Хотд тоолгдм хамгинь
Хоңгшарарн хатхҗ амсад, Шуүһәд йил1һҗ
нанд Шимтә гисинь ол!» «Иньг» гиҗ
нерәдсинь Иткҗ улм байрлад Хорта
моһан
даалһвр Хавлҗ бекүн оөгдн «Ханҗанав!»
— гиҗ келн, Хоңгшарарн аһар үнрчләд,
Делкә кедҗ нисәд
Даалһвринь
күцәхәр һарна. Әмтә тоотин цусиг Амсҗ
эн үзнә.
Шимтә
гисинь олад
10
Шамдҗ
хәрү темцнә. Байртан бүтҗ бииләд Бөкүн
инәҗ дуулна. Хәрү хаал1һднь энүнлә
Харада
генткн
харһна. «Бөкүн, бөиүн, мууха Байрта
йовхмчи!»—гинә. «Учр бәәнәл, учр, Удлго
үзхч» — ГИ1Җ Караглҗ бөкүн харадад
Кааклзҗ каңкадад деегүрдҗ Күцәсн кергән
цәәлһнә: «Күүнә улан цуснас, Әмтә тоотд,
итк, Әмтәхнь төрүц уга.
Хәләҗл
бәлчн, удлго,
Харада, чи
үзхч, Хойр көлтнр делкәд Хувр болҗ
хуурх, Мекләс метәр тедниг Мо-һа шүлсндән
зуурх. шикр
балас әмтәхн Шимтә куүнә цусиг Негл
амссн хөөн Нань талдан хотд, Керчәд
алад бәәвчн Келән мслһа күргшго. Күн,
маһа биш, Күүнәннь цус амсхларн, Хортлан
шимҗ уувчн Хомрһнь хандгаҗ»—гинә.
Моһан нөкд болен
Муңхг
бөкүнин келсиг Харада
әәмшҗ
соңсад Хар
санатиг
ода Хорадг арһ хәәнә. «Дарнх уга моһад
Даалһвринь күцәсиг зәнглх Байрта
чини келнчн
Басл сәөхн болхгов. Үзхинь-’» — гиҗ
харада Үүрин дууһар келнә.
Бөкүн
буульмҗд согтад Балдалһад келән унҗулна.
Харада
келинь
шинҗләд Харвсн, өврсн болҗа>һад Хаб
гигәд йозурта(һинь Чөлмәд авад оркхла
Чишкад бөкүн уульна. Зарһ бәрхөр адһад
Зулад моһаһур ниснә. Зовньҗ кевтсн мбһа
Зиигсн бөкүниг үзҗ, Зәңгин сәәнинь
күләҗ, Толһа<һан өөдән өргҗ, Тогтнҗ
бол1һаҗ хәләнә. Болв, келн уга
Бөкүнд
арһ уга, Җиигҗ күцәсән медүлхәр Җиврән
заңһҗ саҗна, Аһарт күүнә бәәдл Арһарн
үзүлхәр седнә, Үг угаһар җиврәрн Үзг
заахар күчңднә, Зуг юмн болхш Зиигсинь
моһа медхш. Удан бөкүниг соңгсҗ Уурлҗ
аштнь түүг Хавлҗ бийинь зальгхар Хурц
бүлүрән шовалһна, Шүс гисн үкләс Шулудҗ
бөкүн зулна. Тууҗин холд харада Тигҗ
үкләс күмниг Татад аврҗ һарсмн.
Тер,
сә кесн, Тусан манд күргсн, •Сөәхн шовун
ода, •Соңгстн Герл, Церн, Түруһин икинь
үзҗ Түрсн өмнтн бәәнә. Мөстсн җивртә,
түңшҗ Мөчән көлдәсн зовҗана». Түүкән
төгсәҗ Цецн Такчг суусн Герлүр һанздан
тәмк тәвәд һал кеҗ ивтркә Хәләцәр ширтҗ,
саналдҗ Харадаһинь (һартан авб. Оньган
өгәд соңгссн Олнас, зу давен
Болв
одачн заглюн Буурл өвгн ханяҗ: «Мөн,
мөн, үнн Мини
өвкнр
бас Маанрт эн түүкиг Кеер, малын өөр,
Кезәнә келдг билә.
Болв,
күмниг харссн Бичкхн тер шовунтн,
Царцаха, моһа, меклә Цугин кел меддг
Керсү куүкн бәәҗ.
Күмни
ә-әмшг үзәд •Күн болдган уурад Харадад
хүврәд, көөлдәд, Хорта
бөкүнин
келиг Уңгтаһинь таслсмн»—гиж. Улңхтҗ
тер келв.
«Берлин
буру!—гиҗ
Генткн
бас нег
Дөч күрсн залу
Дор ормасн
келв, —. Кедү дурта болвчн,
11
Күмни
төлә, Герл Нарнд үгән өгәд Наадксан
аврхмн билә. Герләс көлтә ода һанцхн
өдрин бийд Делкә ямр зовлңг Дааҗ түрәд
түңгшҗәнә? Олна төлә күүкн Онц эврәннь
хүвән Тәкхлә — цуг бидн Түүнд ханхвдн»
— гивә. Ца-һан седклтә, күңкл, Цецн
залуһур хәләв, Үг болһниг тоолад Урдкарн
төвшүнәр келв: «Олн гиснчн, хәәмнь, Онц
онцас бүрддмн. Онцнь олна төлә, Олнь
онцин төлә
Оньдин
үнндән зүткхлә — Күмни олн болдмн.
Кемр
эс тигхлә, Амрар келхд, хөн Адуна олн
болдмн.
Баг хөөнәс чон Базһҗ неҗәдәр авдг.
Теегәр наадк хөөднь Тарад
әәҗ
хурдлдг. Олна нерәр неҗәдәр Онц күүг
авад Шулм халун цусинь Шимҗ ууһад
зовахла — Эс медсн болҗ Эврәннь ар(һ
хәәҗ, Намаг биш гиҗ Нүдән аньҗ чичрсн
Олнд орсн онцнь, Онциг эс харссн Онцас
тогтсн
олнь Ода чигн күмни Олн бишин темдг.
Герлиг
ода деерән Гемшәҗ бидн чадшговдн, Олна,
мана
төлә Онцарн зов гишговдн. Эндр, 1һундсн
Нарн, Эс һарсн хөөн, Күцц долан хонг
Күлцңгү кевәр түүг Күләҗ түрү диилхмн.
Болв тер бийнь Бас эс һархла — Эвәр
ууринь тинилһдг, Ээлин җөөлн хаалһар,
Эв-ар(һинь хәәхмн».
Толһаһан
гекҗ цу!һар Тоолврта үглә зөвшәрв.
Зуг
эс ха1һлгдсн Зовлңгта төр урдкарн Чирә
бүркңгү хургин Чееҗин киләс болв. Орман
теңгрт
сольсн Оддин кемҗәһөр кирцхлә: Өр цәәх
алдн Өөрдсн болҗ медгдв. Өрин цолвңг
асв.
Зуг,
яһад ширтвчн Зүн үзг улахш, Харңһу урдк
кевәрн Харлдган төрүц уурчахш. -Киитн
улм һалзурҗ Күүнә цогц шатана.
Бадрад
шачах 1һалур Беерәд цу<һар өөрднә.
Цусн метәр ульңтрсн >Цог өрмтрҗ улана.
Хәвр1һәс
үләсн салькнд Хурлзҗ заль дәрвкнә,
Халуһарн киит дарҗ Хәләц таалҗ авлна.
Герл
нүдән тәвлго һалур ширтҗ ухална: «Киит
дула(һарн дарсн Кееһәрн хәлөц авлсн,
Намчлсн цецг мет Нүднә хуҗр таалсн,
һәәхм дутм соньн һал дегд сәәхн. БОЛВ
ЭН
СӘ1ӘХНИГ Белг
гиҗ өгсн Түлән-аштнь харлҗ Теегәр тарсн
үмсн. О, кецү хату Орчлңгин мөнк йосн!
Зуг яһдг болвчн Зудас (һатлхин төләд,
Цецг
болен залярн
Цугиг дулалхин кергт — Дәрвкх кергтә,
шатх! Делкәг аюлас гетл'һх Дурн бийд
бәәхлә — Түлә түүгәр көһәд Түгәд гегәрҗ
шатхмн. Күмни җирһл аврсн Күүкн, харада
болхмн. Мал-герән хәлә-җ Мууһин мууд
белдхмн, Сәнь — эврән ирх,» — Саналдҗ,
һолан цокж, Тиигҗ олн
уха
Тоолҗ Герл ухалҗатл, Өвгдәс зәрмнь
уульв! — Өвд зүркн, түңгш! — Өр лавта
цәәҗәхш!
12
Орчлңг
харйһу. Оһтрһу киитн. Өр цә-әҗәхш.
Долан
хонгтан
үүмҗ Делкә дүрклҗ әәмшв. Негчн чөләһән
үзүллго Нарн буру
хәләв.
Зунь
эклх кемлә Зогслго шуур!һн шуурв. Темәнә
геснд күрмәр Тег цасар бүркгдв. һолмуд,
худгуд, нуурмуд, һазрт күрәд көрв.
Цас
хәолҗ әмтн ЦәӘһән буслһдг болв. Үсн
тосн угаһас Үрдүднь өлсж уульв. Идг уга
малый
Ик
зунь үкв. Өлн чонмуд хөөнүр Өөрдж,
хашасур дәврв. Халун цусар дуладхар
Харулас әәдгән уурв. һазрин көрс эңгдән
һалмуд бүркж. падрв. Нигт һашун утан
Нисж тенгр бүркв. Тег кеерүлсн модд
Түләнд уңгарн чавчгдв. һазр, хусгдсн
толһашңг, Гилиҗ эңгдән тегшрв. Әмтә
тоотин үкл Әмсхж өөрдсн болв, Хот-хол
чиләд
Хотдудар
харһнллһн эклв. Гиинҗ сөөлңкәһәр борклҗ
Гермүдин шуурхаһар чишксн Салькна
дуунас әмтн Сежәд чикән бөглв.
Күрәс
сал1һҗ авад Күмни чимгнәс кесн, Делкән
сүл өдр Дууһарн зарлсн гагньмаһан, Махн
уга ясарн Марзаҗ Үкл инәһәд, Хомха ясдан
тачкнулад Холд бишкүрдсн болв.
Му
дууһар 1һочхнж Му-дуутнр яңгшв. Нохас
му йортаһар Ниилҗ татад уульв. Залус,
ба!һчуд кеер Зөрг чииргән үзүлҗ, Күрз
мааҗур хамгар
Көр
цасиг әрж, Малдан хот хәәҗ, Муурхан
мартҗ ноолдв. Теднәс зәрм сулхнь: «Тооднь
йилһәс уга Үкл ирв» — гиҗ Үрүдҗ гертән
уутьрҗ Ад гемд авгдҗ Ацан наадксдан
болв. Церн Герл хойр Цугарад үлгүр болж,
Уурарн 1һаран дулалж, Урмдан 1һар1һҗ
көдлв. Зуг аздлсн аюлла Зүтклдсн күнд
болв. Доладгч өдрин чилгчлә Дурта хойр
иньгиг Хотнур наар гигүлв. Хоюрн өтрләд
хәрв. Харңгуд үзг алдшгбһар Хаалһан
мөрдтән даалһж, Җолаһинь сул тәвж, Җора
гүдләр гүүлгв. Дәәвлсн делкән көлд
Дурна
туск үг
Хоолас алдрҗ 1һархш. Хоюрн тагчг.
Тигжә1һәд Генткн саналдҗ шугшад Герл
Цернүр хәләв.
Г
е
р л һанцхн нанас көлтә һазр деерк җирһл
Төгсн гиҗәнә. Церн, Тоолврта, ухата, чи,
Сәәхн иньг мини,
Селвгән
нанд өгич’
Ц
е р н
Герл,
Герл,
бийән Гемшәҗ бичә зова.
Чи
бишч, уга! Чееҗ дүүргсн дурн, Чини
ца!һан
седкл Үгичн сольулсн уга. Үнән келсв
чамд — Кемр би
ода
Келсн үгичн
Хәрү
Тәвҗ
Өгхлә, санич,
Тиниҗ дәкнәс Нарн
Теңгрт
мандлх билү?
Гер
л
Долан
хонгин
туршарт Догдлсн зовлңг үзсн
13
Нанд
бас тиим Нарна туск санан ТоЛһадм
орла.
Зуг Тууг кен медхв. Кемр һазр
деер
Ку мн уга болад, Харн)һу
тамд
бидн Хоюрн үлдхлә,
Церн
Хүвтә
болх
билүвдн?
Церн
Хувчн,
миниһәр,
әмтнлә Хувацсн
байр, Герл. Делкәд
байр
егснэс Даву хув уга.
Дурн
— җирһл
үүдәгч Делкэн
эк, булг.
Җирһл
дурни
тулг Җилиһәд,
ширгэд
эгрхлэ, Кумни укор деер Кен хүвтә
болхв?
Герл
Ик,
цевр, сээхн, Итклм эс эвдсндчн, Дурта
седклин зурснас Даву сээхн болсндчн,
Халун зуркнэсн, Церн, Ханлтан чамд
келҗәнәв.
Церн
Негт
олн җилд
Нанас
салҗах
мет,
Герл, су л келсэн Генәртәһәр
келен
болвч. Буйн болтха, сурсв, Бичэ му санич!
Герл
Байрлх
учр уга.
Мернәннь
җора йовдлар
Медмҗән
уга!һар хотндан
Күрәд
Герлин
герур Күүрән
төгсәҗ орв.
һулмтин
өөр һаран һалд ээҗ суусн
Хург
ахлсн өвгд Хуүв кеҗәснь үзгдв. Орн деер
тол!һаца(һан Оралһата күн харвгдв. Күнд
сагсг көнҗлнь Көндрҗ киилсн болв.
Цецн
толһаһан өргҗ Церн
Герл
хойрур Ширтҗ болһаҗ хәләһәд Шиләврәр
һал шиләв. «Суутн» — гиҗ һарарн Сул орм
заав. Хурц, ивтркә хәләцднь Хойр баахн
иньг Долан
хонгин
зуур Дүувр насндан орад, Зовлңгин
сурһмҗин халд Залушрсн болҗ медгдв.
Ханяһад, маңнаһан, иләд Хоолан ясад,
көгшэ: «Дала
дәәвлсн
цагт Җирмәхә бас дәэвлдг — Җирһл түрүһэр
сөрҗ Даслт, дамшлт өгдг. Олн турсн кемлә
Онцнь зовлңг даадг. Үрдүд мини,—
гиҗ
Үгән холас эклҗ, Баһчудин өмн негт Бийнь
гемтә бәәдлтәһәр, Цецн өвгн келок Цоган
дэкнәс хучлв,— Герл,
эндр
тана Герт зовлңг учрв. Алдрсн үкрән
хәәһәд Ардаснь теегүр һарад, Алтн
уургарн асрсн Аакчн, үзг алдад, Тәөрәд
көлдн алдв». Тигҗ келн өвгн Тагчгрҗ ду
тасрв. Зәңгин күндиг СОҢГС/Җ Зовньҗ
Герл түңгшв. Церн өөрнь менрҗ Церд мет
цаһав. Цецнә өөр суусн
Цал
буурл сахлта Утулңг чирәтә өвгн: «Ууль,
күүкн, ууль. һарлцсн экин килм&кин
һанцхн сөөни ачиг Альхндан цә буслһҗ
Асрҗ егвчн, итк, Хэрулҗ болдмн биш. Хәрнь
түүг санич. Долан
хонгин бийд
Делкә эс аврсн Нарн, ода лавта Нәэмдгчднь
бас һаршгонь Ил. Болзг давв.
Иргч-харң|һу»,—гиҗ Сахлан имрҗ өвгн
Саналдҗ үгән келв.
14
Түүрчҗ,
саксгар хучата, Түңгшсн экнь иөнҗләс
ТолНаһан сулдхҗ өндәв. Хойрхн нүдинь
үлдәҗ, Халх хамринь цаһан Кенчрәр орасн
чирәНинь Күүкнь үзок. экрв. «Кукн, биичн
эрүлв. Әрүн седкләрн чи Әмтә делкәд
туслич, Арһинь хәәһич», — гиҗ Арһул
келәд хәрү Дер деерән унад Деегшән
көнҗлән өргв. Күүкнәннь келхиг экнь
Келчксн мет, дегц Цуг әмтн тагчгар Церн
талагшан хәләв. «Нааран ирҗ йовад Нарна
тускар бидн Күүндләвдн» — гиҗ Церн
Күүкнүрн хәләҗ келв. Олна нүдд Герлүр
Ода эргҗ ширтв.
Әмтнд
түрү үзүлсн Әәмшгтә долан хонгин Түрүн
өдрәс эклж Түгсн аюлин зөвүр, Торлзҗ,
Герлин
чееҗд
Ода дараһари бооҗ Өмннь тодрха үзгдв.
Өдр болНн меңгсҗ Өр цәәхиг күләсн Көсрә
бәәснь ил Күүкнд ода медгдв. Өлн бичгдин
нульмсн, Өвгдин тагчк зовлңг, Аралдҗ
нег меслсн Аюл-зудла ноолдсн Зав
залусин
бәрц, Завср уга харңһу,— Орчлңгд олнас
үлдсн Ор һанцхн шиидвринь, Нар тинилһҗ
дуудх Нань арһ угаһинь — Тоолвр кесн
Герлин ТолНаднь лавлҗ батлв. «Долан
хонга
болзг Давҗахинь би медҗәнәв. Нәәмдгч
өрүнь — маңһдур. Нарн урдк кевәрн Нааран
хәләҗ^хмн уга. Церн, өгсн үгим, Цевр
цаһан седкләсн Хәрү тәвҗ өгв...
Хәәртә
делкәһән аврсн Харада
дуранав!»—гиҗ
Гегәрсн,
сарултсн бәәдлтәһәр, Герл олнд зарлв.
8
Герлин
келен үг
Гергд, залус, өвгд, Нег-негндән күргҗ:
«Нарн яах? һархий? Кемр үгән сольад
Күүкн эөвән өгхлә,— Зөв хәләҗ маанриг
Зовлңгас гетлгхий?»—гилда Хоорндан
сөөнь дуусн Хүүв-күр кеҗ, Нүдән харһуллго
күүндҗ, Нөр угаНар суув.
Далчнр
өрмтрсн цогт Далин
яс
тәвәд, Шатен
ясна янзур
Ширтҗ шүтәд, сүзгчлҗ, Тагчг суу1һад,
белгин Тәәлвр олхар хәәв. «Байр Нарва!»
—
гиҗ Бийән бас саатулҗ, Өңгә1һәд күләҗ
суусн Өөрксиннь седкл аадрулв. Өрүн
цолвң асад Өөдләд ирсн кемлә Бас нег
зәңг БаНчуд хотар эөөв. «Шовһр хад
дендртә Шор уулин ораһас, Зөвән Нарнд
өгәд, Зовлңгас әмт һарНхар, Өрлә Герл
теңгр Өөдлхмнж» — гиҗ соңгсгдсн һашута
зар үг һаслңг улм немв.
Төвкнүн
урд җирһлд Торлэҗ давен
өдрмгүд
Тоолгдҗ әмтнә уханд Тодлгдлго давдг
билә-. Җил медмҗән угаһар Җисәд оңгрдг
билә. Өрүнәс үд күртл Өрк бүлин җирНл,
Харалта зеткрин һарар Хамхлҗ, эвдҗ,
тарасн Өдр болһн әмтнд Өңгршго болҗ
медгдлә... Нер туурсн баатр Нег цагт,
энд Үлдиннь бәрдг булад Үзүринь деегшән
кёһөд, «Үрглҗд дән-дәәс Үзлго төвкнүн
ж.ирһтн.
15
Ээлтә
ЭВИН
сәәг
Эдлтн» — гиҗ келәд Уга болҗ гидг. Үлдиннь
үзүр, цаг, Үүрмг тоосар ораҗ, Хурин усар
норһҗ, Хад чолунд хатаҗ, Урһмл деернь
урһаҗ, Уулд хүврүлсмн гидг. Нарн угаһар
давҗах Нөәмдгч өдр угтҗ, Тер уулин белд
ТаҢһч өрлә цуглрв. Уласнь ора күртлнь
Уласн һалин заль Ульңгтрҗ һазр герлтхв.
Шовһр ора
деернь
Шатен
һалин
дәрвклһн Негт торһн тугин Нигт кенчршңг
делсв. Нүднд үзгдәд уга, Неесн хамтхасарн
делҗ Нисхәр һазрас алдрсн Нарн цецгәр
падрв. Кииһән авлго әмтн Күләок өөдән
хәләв. Генткн ора давшсн Герлиг тедн
үзв. «Хәләтн, хәләтн» — гиҗ Хәврһдән
зогссн улсдан Хатхҗ үүмәд келлдв. «Тодл,
тодл» — гиҗ Тууҗлгч алдр йовдл Үзүлх-әр
дахулҗ ирсн Үрдүдтән цуһар шимндв.
һавшун, баһин чидлтә һарарн урһмл
шүүрәд, Хальтрмха хад чолу Хәәҗ көләрн
түшәд, Күрисн ораһурнь күрәд Күүкн
өндәҗ зогсв. «Үкләс делкә гетлгх Үнн
күсл седклм, Күмни сананас хурдн Күүкн
ца»һан хунд Хүврәд ода нанур Хурлзад
иүрәд ир! Дуудҗанав!»—гиҗ Герл Деегшән
һаран өргв. Негт луушнг цәклсн Нигт нил
үүлнәс, Күзүһән өмәрән суңһҗ Күүкн
цаһан хун Нисҗ ирәд өмннь Нәәхлҗ аһарт
телгдв, һаңхад, җиврән деләд, һазрт
цемшҗ суув,
Дууни
омг болен
Домг
чимлһтә уулин Дендр өндр орад Дәрвксн
һалин зальд, Дөлән дүңгр Герл Дөрвн
талагшан согдв, Әрүн цаһан седкләрн
Әмтнә зүрк яарулв. «һарлцсн мини
улс, һазр
усн соңстн! Дегд танд дуртадан Деегшән
ода нисҗәнәв, Үкләс таниг тоньлулх Үнн
седклдән ицҗәнәв. Тәвсн долан хонгт
Түрҗ түңгшҗ зовсндан, Буйн болтха,
эроүв, Бичә нанд уурлит, Генн мини
дурна Геминь
тәвҗ тевчит! Дән-дәәсн уга Дурни
евәгч
хормад Мөңкд амулң җирһләр Менд байрта
җирһит, Санандан, мини
нер,
Сәәхнәр амлҗ келит! Эрҗәнәв таниг!» —
гиҗ Элк урсулҗ уульҗ, Маңнаһарн (һазр
цокҗ Мөргн, сөгдн кевшв. Арһта болхла
ода Арднь үлдҗәх улс, Берлин
хормаһас
атхҗ һазртан үлдә-х билә, Түүнә ормд
адгнь Теңгрүр нисх билю, Зуг, зудин анч,
Зөвүрәр һазр орасн Зовлңгин хар занч
Зүркни седкл диилв. Көвкр ца’һан бул
Күүкн хунин нурһнд, Күзүһинь теврәд
уулыж, Нульмсан цальгрулҗ, Герл, «Нисий!»
— гиҗ экрв. Дурта |һазрларн мендләд
Деегшән хагдад өөдлв. Түмн улсин күсл
Теркә зүркндән багтаҗ, Теднә сай нүдәр
Төгәлңгд орчлңг хәләҗ, һазр, усн аһарин,
һарлцсн улсиннь седклин Умшас ниилҗ
үүдсн Ухан, цогц, бийән, Хольҗх учртнь
— уйдҗ, Аврх учртан — бахтҗ,
16