Эн заагур, совхозас ус зөөдг машид ирлдәд, түүмр

унтрав. Бас бәәсн һазрт көк үмсн үлдҗ, дотрнь зөвәр ик көвньг үмсн бас үзгдв — эн шатсн хөөдип күш.

Өр цәәв. Хош бәәсн ормин өөр бичкн хар машин ирж зогсв. Түиәс совхозин директор Иван матвеевич, парторг Нимгр, милицин уполномоченный Хар һурвн һарч ирв. Болсн йовдл үэж оркад, Иван матвеевич хәәкрв:

—Делә, хөөч бәәнү?

—Бәәнә — гисн дун соңгсгдв.

Саран үлдл талас деерк хүвцнь шатсн хойр күн көтрлдсн аашна. Эдниг үзәд, Иваи матвеевич дууһан тач келв:

— Яһна гидг энв? Делә юн болв?

Заяни бичкн цокцта Делә улм бичкрси болад одв.

— Гем мини, дурарн болтн, ямаран чигнь засг өгтн, дааҗ бәәнәв. Олна дала мал шатаҗ алсна хөөн, панд

нам, һазр деер әмд бәәһәд чигнь керг уга.

—Яһад шатв?

—Яһж шатсинь кен медхв. Герт орад кевтләв, унтҗ одв. Серн гихнь түүмр төгәлңгдән шачаҗ.

—Яһла халг, яахмб?!—гиҗ директор хәәкрв.

—Иигтл—тиигтл Деләг бәрҗәнәв,— болҗ Хар келв. Иван матвеевич өерк улстаһан, хө тоолҗасн залүс

тал ирв.

—Кедүнь әмд үлдҗ?

—Зурһан зун далн хөн үлдҗ.

— Хөр һар хөөнә нооснь шатсн, ик шарх — шава авсн бәәнә. Тәв һар хөн кевтән шатад хуурч,— гиж Очр хөөч1 хәрү өгв.

—Шархтань мал болхв?

—Хәтәр эс болхий.

—Тиикла эд — бод кеһәд, магазипд орулад өгчктн.

КЕСН ГЕМ ЭЗӘН ТЕМЦДГ...

Бичкн өндр цаһан өрәд Делә хөөч сууна. Ик деер

бәәх дөрвлжн терзәр өдрин герл әрә унҗ йовна. Өрә дотр бичкн орн бәәнә, түүнә өөр цаһан модар кесн стол. һанцхн бәәсн стул деер суусн хөөч, хойр тохаһан стол деер тәвҗ, һарарн шанаһан түшсн, герин нег булңпур хойр нүдәрн шилтҗ хәләһәд сууна.

118

Өцклдүр асхн наарак авч ирҗ орулхд эи хар үстә билә, ода шнн төрсн нарна герлд хәләхлә— толһань цаһан цасн болҗ цәәҗ. Асхн милиционер авч ирәд орулхд

эн кевәр хөөч эклҗ суула, тер кевәрн сөөнь дуусн көндрл уга сууһа. Эн ут сөөһин туршарт ю хөөч эс ухалсн болхв?

...Э, тер хөрн зурһадгч намр билә. Өнчн Делә, байна мал хәрүлҗ йовла. Намрин хар салькн шуурха бор өрмгнг ивтлҗ, цокцнн махнд күрч, бичкн көвү чичрүлв.

Үд болад, нарн бичк ээһәд үкрчнг байрлулҗ йовсн

кемлә, ар сала талас ик халтр мөртә залу ирв.

—мендә, көвүн?

—менд.

—Энч кенә үкрв?

—Бальҗан манҗин.

—һанцхарн хәләдвч?

—һанцхарн.

мөртә эалу көвүнә нәрхн ут күзү хәләҗ, әәрстәд, арснь шуурсн хар көлипь үзж, көөркд санань зовв. Кедү инм бичкдүд байна малин ард энлҗ йовдг болхв?

—Нернч кемб?

—Әмтн Делә гинә.

—Делә, су.рһуль сурх санан угай?

—Нәмәг кен сурһульд тә<вхмб?

—Советин йосн тәвх.

—Кен меднә, манла адль улс сурһульд оч гих юмн

соңгсхдхшл.

— Нә, нааран морд,— залу зун дөрәһән султхад, көвүнд дөңг болад, ардан сундлҗ авад, халтрин хурдн сайгар һарв.

Удл уга өндр зо деер һарч ирв, өмн бииднь сельсоветин цаһан гермүд үзгдэ. һарарн зааһад залу келв:

—Тер гер узжәнч? Школ, чини бәәх гер.

—Үзҗәнәв. Дәәдә, нернтн кемб?

—Нерм Эрднь, сельсоветин ахлачв.

...<Эрднь, Эрднь»,— гиҗ көвүн дотран давтв.

хувц умсҗ, йоста орнд орҗ кевтв. Бичкн үкрчин зүркн байрлҗ өрчдән цокв.

һучн негдгч җил Әәдрхнд оч профшколд сурһуль дасв. Сурһуль чиләхин нег жил үлдсн цагла, гемтәд, Делә төрсн һазртан ирлә.

119

Шин арвн нәәм күрсн цагаси авн эклж колхозин

малд көдллә. Ода цагт дамшңһа малч болҗтоолгдг күн. Үвлә, декабрь сард, Элстд болсн Тацһчин малчнрнн ик хургт, сәәнәр, шунҗ көдлсн учрар Деләд мөрә өгг-

длә.

Эн увл сөөг —сө гилго, өдрнг — өдр гилго, шунж көдләд, һару һарһл уга, сән чинәтә хөөдәп өскҗ бәәсн болдг. Кедү сө нөр уга, кедү өдр амрлһн угаһар көдлсн болхв! Хурһн болҗ төрснәснь авн асрад, өскәд, зусг

час! Яһад тер шатв? Өшәтә күн шатаһад орксн болхий? Нанла өшәтә кен бәәсн болхв? Тиим күн уга. Түүмр өгх нег чигнь күн мана совхоэд уга. Би түүг сән меднәв.

Тигәд яһҗ шатв?.. А, яһлаз! Хаша—бас дотр бәәсн бахн деер оч суулав, туңгрцгән һарһад, тәмк ораҗ тат-

лав. Тәмкин үлдл иргд хайчксн, тер уңһдад, түүмр болж

һарсний? Болв, би түүг нольмад хайлав... Күцц унт-

рал уга хайсн эс болхинь... Тиим болсн, эс гиҗ түүмр альдас ирхв?

Гем мини. «Кецин усн һуһан темидг, кесн гем эзән

темцдг». Үкс гиҗ, шуулуһар зарһ болҗ, нег талгшан

новулҗ, көдлмш келгхинь болх билә, Көдлмш уга яһж үүнд суухв? Әмтн долан җилә зура үкс гиҗ күцәхәр шунҗ көдлҗәцхәнә. Би теднәс яһҗ үлдхв? Орн — нутгтан, эңкр партьдан дөңг—нөкд болл уга яһҗ суухв?

— Шулуһар зарһан кетн, көдлмшт күргтн!

...Иигҗ хәәкрәд Делә босад хойр һарарн үүд цокв.

—Юн болв?

—Зарһим шулуһар кетн!

—Э, иим шулуһар кегдм биш. Кен гемтә, кен бурутаһинь илһх кергтә.

—Гем һанцхн мини. Би һанцарн дааҗанав,

—Арһултн, залу ах, бичә адһтн. Бц оч мөшкәчд келнәв.

Тиигҗ келәд, үүд хәләдг милиционер йовҗ одв. Зө-

вәр удан болад, хәрү ирҗ үүд тәәлв.

— Тер үүднүр ортн,— гиҗ эн Деләд келҗ, татата

үуднүр заав.

Делә мөшкәчд сансн ухаһан келҗ өгв. Цугтнь бичж авад, мөшкәч келв:

120

— Үнн седклән келҗ өгсндтн, ханҗанав. Болв, һарунь йир нк. Долан нәәмн җил авх бәәдлтәт,

— Кедү болна — болснь болг. Зуг укс гиҗ зарһак кеж, намаг көдлмшт күргтн.

мөшкәчин цалснд һаран тәвҗ өгэд, Делә хәрү эврәниь өрәд оч суув.

ХУРГ

Асхи, гү тәвх кемлә хург эклв. Дөрвдгч фермин бичкн клубт әмтн дүурч одв. Бактҗ чадл уга, зәрмнь һаза зоксцхав, хойр үудиг хойраһпнь татх зөвтә болҗ һарв.

Зәрмдән, олна хургт дала олн улс ирцхәхш. Эндр юн болад одсн болхв?

Эндр совхозд, фермд туүмр шатсна учрар хург бол-

жана. Болв, эн хургиг совхоэин директор, парторг, местком чигнь кежәхш. Хург болхин тускар зар тәвснь хонр

күн, хойр хөөч: Савк болн Очр. Деләг районур авад йовж одхла, эн хойр Савкннд оч күр кеҗ. Юуна учрар куүндсинь әмгнд медгджәхмн уга, манһдуртнь эн хойр зар тәвж, эмт хурав.

...Хургиг Савк эклв.

—Залус, турд гитн, хурган эклпй.

—Зөвтә, эөвтә.

—Хург ахлх улс шиндх кергтә.

—Савк, Очр хойр болг.

—Тиим чигнь болтха. Очр, нааран һарч су.

Очр ирж суув. Хургин ахлачнр хоорндан шимлднә.

Дакад, Очр босна:

— Залус, экчнр, дуүнр! мана хургт нег төр тәвгдҗ бәәнә: түүмр шатсна тускар. Нань келх — сольх ю.мн

бәәнү?

—Уга, уга.

—Тииклә, негдгч төрин тускар Савк Петрович үг

келн гижәнә.

Савелий Петрович әмт хойр —һурв хәләһәд, хоолан

ясад, үгән эклв.

— Үүрмүд, эңкр иныуд! мана совхозд ик аюл һарсн бәәнә: Делә хөөчин хаша шатад, дал һар хөн һару болҗ одсинь меднәт.

Тер юуна учрв? Хооман учр. Делә бнйнь манд келв: хө эргж оркад, хәрж ирәд кевтләв, дуг тусад

121

унтҗ очв. Би бас тер түүмр үзләв, генткн һал падрад одв, болв һурвн дуунаһас гүүһәд иртл, бас төгәлңгдән

һалд авгдҗ юдв. Цааһас Очр, һал үзҗ, гүүҗ ирв. ма хойриг ирхлә, Делә һалла һанцарн ноолдсн бәәж.

«Әмт юңгад эс серүлвч?» — гиснд, «мартҗв» — болв.

Әәмәд, һанцхарн һалла ноолдад сууҗ.

— малан хайчкад, унтад кевтснәннь зөв болад бә-

әхмб?—гиҗ олна негнь кслв.

— Би Деләг харсҗ бәәхшв. Гемнь — түүнә. Тер дотр совхоз ик һарулла харһсн бәәнә. Тиим, эн чик. Болв. Деләг юн күүһинь бас меднәвдн. Эн мана һазрт төрәд,

мана совхозд көдләд, өсҗ боссп күн. Бидн Деләг баһаснь авн медкәвдн. Көдлмшәрн болхла күүнәс үлдл

уга, шунҗ көдлдг күн. Ода эн элду йовдлла харһж одв, яахм энүг?

—Засгла харһулх, зарһин докшнла харһулхмн’— гиж бас негнь хәәкрв.

—Терчнь чигнь болдг үг. Болв, талданар авад уха-

лий. Делә — мана үр, талин му ухан уга, шунмһа көдлмшч. Түүрмд мана цагт кениг бәрнә? Кү алдг, хулха

кедг, альа — азд улс ориа. Чик — чилгр Деләг теднә заагт орулҗ тус бәәхий?

—мел тус уга’—гиҗ хәәкрсн дун соңгсгдв.

—Чик, мел чик. Сәп седкләр бәәдг Деләг азд—андн

алач махч улс заагт орулҗ зоваҗ болшго.

—Тигәд яһтха гижәнәч?

—Олна даалһврт авхмн,

—Өгхий?

—Өгх. Бидн, оларн шиидвр һарһад, эврән даанавдн гиҗ сурхла, өгх, иткх.

—Болдг чигнь үг!

—Болдг үг, болдг. Деләг түүрмд суулһад манд мел олз уга. Негдвәр болхла, ода түүрмәс һарһад авхла улм шунҗ көдлх. Хойрдхла: улан махн болсн зурһан күүкдинь кен асрхмб? Гергпь, Булһн, һанцхарн тедниг теткҗ чадхий? Илһәс уга тер күүкднь мана һарт үлдн гиҗәнә,

бидн эарән хәләх зөвтәвдн.

Оларн дааһад, авхла Делә өмн кевтән көдлҗ, манд, орн нутгтан олз орулн гиҗәнә, эврәннь күүкдән өскәд— босхад авн гиҗәнә. миниһар бохла, хургин шиидвр һарһад, Деләг һар деерән даалһҗ авхмн.

_ Чик, чик. Олнас күчтә юмн уга—оларн авхла чадхвдн.

122

— Чикнь — чик, олна даалһврт авч болхм. Болв

совхозин дала һарул яахмб? Хөөчнр шатаһад бәәх, сов-

,\оз — һаруһан дааһад бәәхмб? Делә кедү җилдән ял өгхмб?

—Кезә тер тиим нк ял өгч чадх билә? Тәвәд өгчкмн.

—Тнигҗ болш уга, совхоз һарутх зөв уга, ялнь цуг

авгдх зөвтә.— Иигж Савелий Петровичд үг өгл уга кесг улс хәәкрлдв. Тедниг чиңгнәд зоксҗ бәәһәд, хөөч

һаран өргәд келв:

— Үүрмүд, арһулдтн, дараһарнь келий. Очр бидн хойр эн төр тадн дотр тәвхләрн, совхоз һаруһинь даатха гиҗ санҗахшвдн.

—Кен тигәд даахмб?

—Бидн, олн көдлмшчнр. Күн болһн неҗәд хө өгвчн,

дала мал цуглулҗ болхмн. манд тертн юмн биш, орн— нутг һаруһан хәрулх. Делә хәрж ирҗ күүкдтән үнр

болж, көдлмштән улм шунх. Би эврән хойр хө өгчәнәв. Очр чи дахчанч?

Очр:

— Савкин келсн чик гиҗ санжанав. Би бас хойр хө өгчәнәв.

—Би бас хойр хө.

—Бн негиг.

—Намаг бас,

—Намаг бичтн.

—Турд гитн, арһулдтн, дараһарнь бичж авнав.

Ахрхн көк карандашар, ут цаһан цаасн деер гүүлгж

Очр дөңг болжах улсин нер бичв. Әмтн шуугад, өгх дөңгән келлдв. Твдн дотрас цеңгнәд совхозин һахач манҗин Цаһана дун соңгсгдв.

—Очр, энтн хөн угань яахмб? һахан кнчг авхмг? Әмтн инәлдәд, альх ташлдв.

—һахан күүкнчн болг, илһәс уга, — болҗ Очр инәв. Савелий Петрович һаран өргв.

—Залус, турд гитн. Дөңг эс болхар бәәх күн уга болҗ һарэ. Тиигхлә шиидвр бнчхмн. Негдгчнь. Совхозин көдлмшчнр дөңг болҗ, түүмрин һару даахмн. Хойрдгч. Делә хөөчиг олна даалһврт авх делегац дотрасн шиидхм. Кениг тәвий?

—Чамаг, Савкиг!

—Очриг.

—Цаһаннг!

Савелий Петровичг

123

—һурвнь болхий?

—Болх, болх.

Хөөч Савк:

— Дакад нег шиидвр бичхми. Шадси сара бас хонриг оларн кеҗ болхми.

—Чик, бичг, дарунь кеһәд ханчксвдн*

—Сән кү айстан суулһад керг уга’

—Оларн даахми.

—Делегацд орсп улс үкс гиҗ йовтха.

Иим кесг үг хәәкрлдҗ, эн акад хурган көдлмшчнр

чиләв. Шуугад һарч новад, кссгиь хоорпдап күүндснь

соңгсгдв:

—Хург гидг эн!

—Шинәр болсн хург!

—Олна күч икдүлхмн!

—Демәр бәәхлә, деесәр чолу керчдг’

—Күн дөцгәр, -шовун далваһар!

ЭАРҺ

Зарһин герт әмтн гисн юмн дүүрцг. Әмтнә кииһәр дуладад, һал түлснд орхин деерәр гер халҗ. Зарһ эклҗәнә. Зарһч — маштг нәрхн хар гергн босв. Хойр талнь тав дундин наста хойр залу сууна. Нег талнь прокурор, наадк талнь—Дслә.

Зарһч:

— Зарһ эклҗәнә. Делә хөөчип төр хаһлҗанавдн. Совхозин хөөч Делә, хоома йовдл һарһад, хөөһән маил уга, унтҗ кевтәд, хашаһан шатаҗ. Тәвн хөн мел шатад

хуурч, хөрн хөн мал болшго болсн учрар махнд өггдв.

Ахрар келхлә тер. Делә, үг келнт? мини келсн чикий? Делә босад, әмт эргүлҗ хәләһәд:

— Үр зарһч, олн үүр.мүд! Гем мипи, кедү өгнәт, өгснтн чик гиҗ санҗанав.

Зарһч:

— Прокурор үг келнт? Прокурор:

— Нанд дала келх үг уга. Делә бийнь кесн гемән медҗәнә. Учр тиим болхла дала үг келәд керг уга. Түүмрт шатаһад, кеҗәсн көдлмшән хайчкад, унтад кевтсн төләднь, совхозиг дала һарула харһулснднь Деләд

долан җил өгтхә гиҗ сурҗанавдн.

124

Зарһд суусн оли талас күн һаран өргв.

— Ксмб, ю келхәр седләт?

Савелин Петровнч босад, им үг келв:

— Үр зарһч!. Намаг совхозин олн йовулла. (Даалһ-

орнн цаас һарһҗ авад, эарһчд өгәд) олна хург таднас суржапа: Дслә хөөчиг мана, олна даалһврт өгтн.

Зарһч хөөчин өгсп цаас умшад:

—һару болсн хөөһинь цугтнь өгчквт?

—Негнь күртл өгвдн,— болж Савк келв.

—Сара, хаша?

—Шинәс кеһәд босхвдн.

— Сән.

Хөөч Делән хар нүднәс заядар һарси бүлән ноль-

болхла эп совхюзин кодлмшчнр хажһр йовдл һарһжана. һарсн һаруһинь оларн демнәд өгсн чигнь болг. Болв, гем һарһсн күн тер гемән эдлх зөвтә. Гемтә хамгинь даалһврт өгәд тәвчкәд бәәхлә, зарһ бәрәд чнгнь керг уга. Йоснь тиим юмн: кесн гем эзән темцтг зөвтә.

Очр бийән бәрҗ ядад, босв;

— мнниһәр болхла прокурор хаҗһр үг келҗәнә! Гемд — гем бәәнә, цаг ода өмнклә адль биш. Бпдн коммунизм тосхҗанавдн. ман дунд буру ухата улс баһ. Тер дотр Деләг буру ухата күн гиҗ санҗ болшго. Бидн, совхозип олн көдлмшчнр, Деләг эврән сурһад авч чадх-

вдн. мана һарт хөөчиг өгтн. Прокурор:

—Болшго юм келнәт! Гем һарһсн болһиг султхад тәвәд бәэхлә, юн болхмб?

Зарһч:

—Зарһ дотран күүндвр кехәр һарчана.

Зарһчнр цааран һарад, салу өрәд орҗ одв. Олн таржахш, шиидвр күләлдҗ сууцхана.

Зөвәр удан бәәҗ оркад, зарһч һарч ирәд, зогсад, ахлачнь шиидвр умшв.

...— Әәрәсән Федерацин нерн деерәс,—гиҗ эн эклҗ умшв. Әмтн цуг ә—чимә тасрад, зарһчин келсн үг хавлҗ чиңглдв.

— Эн төриг сәәнәр йилһж күүндәд, зарһ шиидв:

125