ЭВДРШГО ИНЬГЛЛҺНӘ 350 ҖИЛ

350 җил урд хальмг олн-әмтнә тууҗд негиг йнлһгч эргц болсмн. Хальмг улс эврә сән дурарн Орсин государствин ханьд орсмн. Эн темдгтә өдр эн җили-н август

сарин 22—23-д, хальмг келн әмтнә болн Хальмг АССР-н цуг күч-көлсчнрин ик гидг байрин өдр болж, хальмг улс алдр орс улст болн мана Төрскнә наатк цуг келн әмтсин мөңк эвдршго иньгллһнә байрин өдр болҗ темдглгдхмн.

Хальмг улс түрүн болҗ Китдәс һарад, Тең, Иҗл, Көк теңгс хоорндк һазрин аһуг сән ицгин тег гиҗ нерәдсн болдг. Эарәннь ицгтән тедн эндүрсмн уга! Ода Хальмг Автономн Советск Социалистическ Республнк бәәрлҗәх эн аһу ик һазрт патрнотнческ өргмжәр болн коммуни-

стическ тосхлтиг делгрүлҗ кеҗәх эврәннь Төрскән шин диилврмүдәр байрлулгч ончта сәәхн җирһл буслҗ делгрҗәнә.

мана цагт бәәх, олнд медгддг орсин күндтә бичәч Виталий Закруткин: «келни билгәр дүүрң ке сәәхн хальмгин теегт би дуртав»—гиҗ бичсмн. Эңгин күүнә нүднд болхла нарнд өгрсн хагсу тег болн хольврсн элсн үзгддг һазрт билгтә ик урчин нүдн, учрх делгрлтиг, авлгч билг эрдмиг болн ке сәәхниг йилһҗ үзсмн.

Хальмгуд эврәннь теегтән йилһән гидг эңкр дурта. һурвн зу һар җил урд эднә өвкнрнь негиг йилһгч йилһвр кеһәд, эн бәәрнд бүүрләд, эврәннь тәвсн хүвән орсин алдр олн әмтнә тәвсн хүвлә залһсн бәәсмн.

Советск Союзин коммунистическ партин XXI хург делгрлтин айта гидг хаалһ секв. Эннь мана орн нутгт коммунизм делгрңһү тосхлһна долан җилә зурад айта орман олсн бәәнә. Энүнәс иштә мана республикин күч-

3

көлсчнр дунд урднь кезәд чигн үзгдәд, соңсгдад уга политическ болн көдлмшин өргмҗ үүдәв.

Алдр ик күцмҗ күцхәр седгч күчллһн алдр өргмҗ

үүдәнә. Партин XXI туужлгч хургин хөөн давсн шин өдр болһн, тер хургин темдглсн тоотнь советин улсиг омгшаһад, әмн чидлән әрвллго, туурмҗта төрмүд күцәлһнүр улңктаҗах шин үзмҗс үзүлнә.

Эн өдрмүдт мана республикин альк чигн колхозд эс гиж совхозд, альк чигн предприятьд эс гиҗ тосхлтд одхла, әмтн ик гидг гүжрлтәр көдлҗәхнь үзгднә. Тедн

эврәннь күцәгч кергәрн партин хургин шиидврт хәрү өгч, долан җилин даалһвриг сәәнәр куцәхд эврәннь де-

мән орлцулҗана.

Хальмг АССР-н күч-көлсчнр цуһар ик өргмҗтәһәр, урднь үзгдәд уга шунмҗтаһар, хальмг олн әмтнә туужд туургсн, нертә өдр болгч—Әрәсән ханьд сән дурарн орад 350 җил болсна өөниг темдглхәр белдҗәнә.

♦ * ♦

Хальмгуд—моңһл тохмта, эврә кезәңк шишлн культурта улс. Эднә тууҗин йосн нернь—өөрд улс. Эднә урдкснь иим нертәһәр Китдин ар болн барун ар захд, тиигхд Зүнһар гиҗ нерәдгддг һазрт нүүҗ, бүүрлҗ йов-

смн.

Арвн дөрвдгч эун жилин дундурар моңһлин ик орн нутг салврсмн. Тиигхд моңһл Китдт бас эзнктҗәсн бәә-

смн. Нег цагт әвртә гидг күчтә бәәсн моңһлин орн-нут- гт дотр дундин цүүгән һарад, ноолдан болад, нег нег- ■нләһән үлмә уга, олн зүсн әңг болҗ салсмн.

Тер цагт моңһлин һурвн ик тохма улс—цорос, хошуд. торһуд һурвн эврән тустан бәәхин төлә ниицә бүрдәһәд,

өөрд гидг нертәһәр ханьцсмн. Дакад цорос тохма улснь хойр әңгрәд: зүнһар дөрвд хойр болж тохрсмн, тиигхләрн тер тохма улсин ниицән «Дөрвн Өөрд» гидг шин

нер авсмн.

1437-ч җил Өөрдин ниицәнә толһач Тогонә, моңһлин нег тохма улс—өөлүд улсиг өөрдмүдлә негдүлсмн. Өөлүд улс олн болсн төләд, «тедниг өөрдмүдлә негдсн хөөн цуг хальмгудиг зүнһарин *өөлүдмүд» гиҗ нерәддг бол-

смн.

Сулдхврт дурта өөрд улс кесг зун җилин ту.ршарт эврәннь келн әмтнә тустан, сулдан бәәхин төлә гүҗрҗ ноблдҗ йовсмн. XV зун җилин дөчдгч җилмүдәр өөрд-

4

мүд эврәннь толһач Эсена һардврт, урднь уг тохмара бийсән дажржасн улсиг хамх цокад, һазадин мухлаһас мөлтрәд, тустан бәәгч эврәннь нүүҗ бәәдг государстван

бүрдәсмн.

Тер цагт өөрдмудин күчнь өсж-өргҗсн саамла Өөрдин ниицәнә толһач Тогонән көвүн Эсен гидг айта гидг полководец һарад, эцкнннь орм эзлсмн. Профессор А. М.

Позднеев иигҗ бичнә:

«Чиңгс хаана тохма улсин залврт бәәһәд өөрдмүд нерн уга бәәсн, зугл Х^-ч зун җнлин дундурар ик үүлдврч, хол тоолврч Эсень үудсн болдг. Эн өөрд тохма улсиг нег ниицәнд хамцулад, энүнә толһалгчтаһар өөрд улс эврәннь диилврән Китднн Алдр эрс куртл өргҗ-

үлсмн»* .

Х^1-ч зун җилин чилгчәр, өөрдмүдин чидл күчнь делпржәсн саамд, цуг өөрд тохма улсин зөв седкл дурар, тохм болһарн олн эүсн үзгүр бәәх бәәр болы малик зуслң хәәҗ белчцхәсмн.

Өөрдмүдин нег әңгнь — хошуд тохма улс өмн үзгүр көндрәд, дүсәд Тянь—шань күртл күрәд, дакад тер уулиг давад, көк нууриг кевтнь эзләд, эврәннь бәәрәрн Төвдин уул куртл бүүрлсмн. Талдан нег әңгнь дорд үзг темцәд,

Эцзыниг һатлад, Алашаниг дуүрч бүүрлсмн. Аш сүүлднь, һурвдгч әнгнь, торһудмуд болн дөрвүдмүд барун ар үзг темцәд, Сибирин болн Зауралин эҗго аһу хәләҗ

һарсмн.

Профессор А. М. Позднеевин темдглсәр болхла, тер цагт өөрд улсин эзлҗәсн һаэрнь «деед үзгүрн болхла Көк теңгсин көвә күртл кевтән, дорд үзгтән Алашан күртл, ар үзгәсн Уралас авн өмн үзгүрн Индин зах күртл делгрҗәсмн. Тер күчнь теднд цааранднь Дорд Туркестаниг эзләд, Х^П-ч зун җилин чилгчәр эврәннь диилврән цуг моңһлд тархах арһ учрасмн. Тиигәд ХарХулин болн Баатр Хун-Тәәҗин цаг өөрдмүдин чидлин делгрлтин цаг болҗ һарчана. Иим күчтә болдг учрнь, ниицәнд оргч тохма улс эврәннь нөкцлтин болн нег-не- гән дөңнлтин күчнд учрсмн. Ода өөрдмүдин онцлгч һазрин аһу ик болдг болвчн, тедн цугтан даңгин элгн садна болн .политическ өөрхн залһлдата бәәһәд, теднәс алькнь чигн эврәннь ниицәнәсн салхар тоолҗасмн биш, Хо Өрлг чигн Әрәсән медлүр нүүҗ ирхләрн, түүнә тус-

* Иакинф—«Историческое обозренне ойротов илп калмыков с XV века и до настоятего временн» СПб, 1834 г.

5

кар санҗасмн биш (1886 жил һарсн «Журнал министер-

ства просвещения» гидг журналин 224 әнгин 3-4 помсрмүд хәләтн)

Туужин ишкдлмүдәр бол.хла, хальмг тохма улусмуд болн отгуд, өөрдмүдин ниицәнә һардачнрин тоолврас давад, эврәннь хөв-кишгән Әрәсән государствла болн алдр орс келн әмтнлә мөңк залһлдулхар шнндсмн. Эдн мел эврәннь сән дурар ирж Әрәсәи ханьд орсми. Х^1-ч зун җилнн чилгчәр XVI 1-ч зун җилин эклнәр өөрд улсас ик баг салад, Орсин государствин аһу темцәд, Си-

бирин болн Зауралин, тег хәләҗ һарсмп. Түрүн хальмгуд экн болҗ 1594-1596 җилмүдт Иртышии көвәһәр болн Сибирин наадк һолмудин көвәһәр һарч ирсми. Барун үзгүр җисәд йова йовж, ХУП-ч зун жилин һучдгч җилмүдт Ижлд өөрдҗ ирсми.

Азияс Европур—пег түвәс талдан түвүр иргч эн ут хаалһ, 1608-1609 җилд, хальмг олн әмтпә тууҗд йилһәп гидг ишкдл болгч — эврә сән дурарн Әрәсән ханьд орлһар төгссп болдг. Хальмгудиг Әрәсән медлд орулҗ автн гигч сурврта нрси хальмгин эльчнрлә Василий Шуйский хан 1608-ч җил харһсмн.

нүүрт хальмгуд эврәннь йоста гидг иньгән, эврәннь ицгтә харсачан болн килмҗ олсн болдг. Тср цагас авн хальмг улс һазадин әәмшгәсн мөңк гетләд, мухлалуллһна әәмшгәс хөөһәд, алдр орс улсла болн Әрәсәи наадк олн келн әмтслә хамдан экономическ боли культурн залһлдана ик таалмҗ учраҗ авсн болдг. Шин, сән җирһлин хаалһ секгдсмн. Хальмг болн орс олн эмтс хамцад, йоста гидгәр ах-дү болҗ, ии тегшәр, хүвтә кишгтә бәәх хаалһ хамдан хәәсн болдг.

марксизм-ленинизмин классикүд, Дорд үзгин туст Әрәсә делгрлтин ик нилчән халдасиг темдглцхәнә.

«Дорд үзгин туст болхла Әрәсә йоста гидг делгрлтин нилчән халдасмн... Хар болн Көк теңгсмүдт, Дунд Азиид өсж-делгрлтин нильч халдасмн...» — гиҗ Энгельс 1851-4 жил маркст бичсмн (К. маркс, Ф. Энгельс, соч; ХХЬч том, 211-ч халх).

Хальмгуд эврә сән дурарн Әрәсән ханьд орсна тер

6

дин дәәч чинриг икәр үнлжәсмн. Хальмг улс кезән кезәнәс нааран мөр сәәнәр көлглдгәрн, күчтә зөргтә дәәчнр болдгарн, кумнд үзгдәд уга бат чидмгәрн ончлгдҗ ту-

урсн болдг.

«м©р көлглдгәрн хальмгуд азиатск келн улсас цуһараснь даву, суртә һавшун, догшн улс» гиҗ II. Г. Про-

зрителев «мана хальмгудин дәәч тууҗнь» гидг дегтрт бичсмн. Тигәд чигн «...Әрәсәд ирҗ бәәспә әмтии экл-

цәснь авн хальмгуд йосар болхла меҗә харгч церг болҗасмн. Хальмгудин иим бәәдл цуһар тустаһинь тоолж, дәәнә цергллһнд эдниг ик эвтә кевәр хаана правительств олзлҗасмн...» (Н .Г. Прозрителевин «мана хальмгу-

дин дәәч туужнь» гидг дегтрәс).

Алдр ик орн нутг эврәннь килмжән өгсн учрар хальмг келн әмтн хоорндк дәәллдәпәсн хөөһәд, һазадин дәврлтәс гетлсн деерән, энүнә цаарандк хүв кишгнь туста

кевәр йилһрсмн. Тиигж хальмгуд алдр орс олн әмтнә өөдән делгрлттә эдл-ахула болн ухан серлин культурла нөкцсмн. Хальмд болн орс олн әмтнә иньгллһн, эднә цуһараннь өшәтн болгч — хаана йосна өмнәс Степан Разин болн Емельян Пугачев толһачта олн әмтнлә босҗ ноолдана зальд батрсмн. Орсин һазриг һазадин булаһачнрас харсж хамдан ноолданд эн иньгллһн батрсмн. Орс дәәчнртә хамдан хальмгуд эврәннь шии төрскнә Әрәсән һазрин аһуг харсҗ Петр 1-ч хаана, Суворовин, Кутузовин толһачлгтаһар дәәлдҗ йовсмн.

«Нег харһхла таньл болдг, хойрдад харһхла иньг болдг» гидг үлгүр ода күртл хальмгуд дунд цуһа|рад медгднә. Эврәннь ухан седкләп илдкәд, үнн зүркәрн медлцәд, нег-негән доталхла тигәд ииьгүд болдг зөвтә. Хальмг улсла харһсн тоотнь цуһар энүнә үнн чик цаһан седклин тускар бичцхәнә. Орс үлс үни цаһан седклтәнь олнд ил медгднә. Кемрҗән эн келн улсин иньгллһн, Төрскән харсгч ноолданд хамдан цусар асхлһар батлгдсн болсн хөөн, тиим йоста гидг хаһцшго иньгллһн хойр келн әмтнә ах-дү болгч бәәлһнд хүврнә. Хальмгин мөрн церг орсин церглә хамдан орсин һазриг харсҗ дәәнд орлцсмн. Хальмг һучн миңһн мөртә церг Петр 1-ч хаана толһачтаһар 1709-ч жил Полтавии өөр болсн бәәр бәрлдәнд, шведин Карл XII королиг хамхллһнд орлцсна туск ик чинртә документ тууҗд хадһлгдсн бәәнә. Пруссийлә Әрәсә кесн долан җилә дәәллдәнд хальмгин мөртә һурвн полк бас түрүн болҗ Берлинүр орлцсн бә-

8

әсмн. Хальмг мөртә цергин эн туурмҗин дуулгдсн ним дун бәәнә:

Хальмг дәәч терекндән әрүнәр цергллә Ик ахнннь туг дор эн церглж. йовла Долан җилә дәәнә залнг хальмгуд мартхш,

Дөрү альхта болд ташмгар даладҗ цокдг бнлә.

Хальмгуд чнгн тиигхд мөрнә хурдар довтлла, Хату эөрмг секунд-манор тедниг командлж Гювла, Төрскнә кеермҗ болгсн мана болгч полководец Туургсн Суворов дәәспә халннь авла!

Наполеона цергин өмнәс орс олн әмтн Төрскән харсҗ кесн дәәллдәнд мөртә цергин һурвн полк ик ту-

дәнд, 1813-ч жил модлина шивәг бүсллһнд орлцад, чик седкләрн цергләд ончрсн төләднь» гидг алтн месәр ачл-

смн.

Хальмг дәәчнр мөрд темәдән унҗ авад, диилвр делдгч орсин церглә хамдан, 1814-ч жил Парижүр орад, Европд ик гидг өврмҗтә туурмҗ һарһсмн. Парижиг авлһн деер нег үлү ончрҗ йилһрсн Дорджинов хойр цаһан мөңпн медаләр ачлгдсмн.

Әрәсәд үнн чикәр церглсн төләдән хальмгуд Павел 1-ч хаанас «Ах грамот» авсмн. Тер хан «Хальмг олн әмтнд Ахшас авн Ижл, Шорв, Сал, манц, Күм һолмуд эргндк һаэриг, теңгс көвәг, эднә урдкснь нүүҗ йовон нань чигн ормсиг тер нертә Зәрлгәрн хәәрлсн болдг» (Н. Г. Проэрителевин деер заагдсн дегтрин 37-ч халх).

Хальмг олн әмтн, эгл улс болхла икәр түрҗәсмн. Хаана колонизатормудин болн «эврәннь» нойн, зәәсңгүдин — хойр дам дажфлһнд эдн бәәсмн. Нег халхаснь— хаа-на ямтнр зөрсәрн бәәҗ даҗрад, наадк халхаснь —

«эврә» цаһан ястнр икәр дөрәцүлдг бәәсмн. Хаана йосн эврәннь колонизаторск политикән кехләрн, цаһан ястнрар иткмҗтә түшгән кедг бәәсмн. Хаана цагт күч-көлсч хальмг улсин бәәдлнь—>зөв угаһар мухлалуллһн, ге- гән-герл уга харңһуд бәәлһн болдг бәәсмн. «Тана олн әмтнә урдктн цугтан — тасрхан уга зовлңг билә гиҗ эврәннь туургсн «Хальмг ахнр—дүүнрт» гидг дуудвртан цуг нарт делкән күч—көлсчнрин алдр вождь В. И. Ленин хальмг олн әмтнә урдк күнд бәәдлиг янзлҗ келсн болдг.

9

Орс помещикүдт болн капиталистпрт, бәәрн һазрин нойн, зәәсңгүдт болн хувргудт дажрулҗ эдлгдҗәсн хальмг олн әмтн алдр Октябрьск социалистическ революциг ик өргмҗтәһәр тосад, маиа ори-нутгин иаадк цуг келн әмтетә хамдан төр алдр диилвриг харсҗ өрчән өгч зогссмн. 1919-ч җилин әәмшгтә өдрмүдт алдр Лснии хальмг олн әмтсүр дуудвр кссмн. Рсволюцип алдр воҗдь В. И. Леннн мес мет хурц үгмүд күч-көлсч эгл олиг Советин посна төлә ноолданд туурмҗта төрмүд

күцәхд ик өргмҗ өгсми.

Алдр Октябрьск социалистическ революц, Коммунистическ парть болн орс оли әмтпә ах-дүүһин дөц хальмг улсиг онгдарулҗ ясрулад, энүнә экономикнь болн шишлн эврә келн эмтнә культурннь цуг халхарн делгрхд кергтә тоот таалинь учрав.

Хальмг олн әмти, эврәппь хүв кишгин күтц зөвтә эзпь болад, соцналистическ бәдл жпрһлнн хувтә делдәчиь болад, ик байрта, пцгтә кевэр эвроннь шин җирһлән эклҗ тосхсмн.

Советин йосна җилмүдт Хальмг таньгдшго болҗ хүврз. Эн ик оңгстан болв. Тууҗлгч ахр цагнн эргцд Хальмг намшрҗасн бәәснәсн сергмҗтә өслтүр өөдләд, патриархальн-феодальн, зөв уга, зах улдл бәәсләсн цецглгч соцналистическ рсспубликд өөдлҗ күрв.

Келн әмтни йилһвр, өшрлт гих тоот уга, тер нам бәәх чигп зөв уга. Советии Союзнн олн келн әмтнә иииццһү алдр бүлд Хальмг автономн республик эврәннь хүв кишгәи олҗ авб. мана <рсспублик җил ирвәс ясрад, байжад йовла. Зуг Совети һазрур гитлеровск деермчнр

дәврәд, Советнн йосиа җилмүдт дслгдсн тоотиг күүчж, хамхлв. Хальмг олн әмтн даки шинәс, мапа орн-нутгин олн келн әмтслә цуһаралань хамдаи, эврәннь эңкр социалистичек Төрскән фашистск булаһачирас харсҗ босв. Хальмгуд күдр бат патриотнр, Төрскнә итклтә харсачнр болҗ бийәп үзүлцхәв. Эднә кесн баатр туурмҗнь баһ биш. Хальмгин героическ эпос «Дҗаңһрин» баатрмудин андһарин үгмуд Төрскән харсгч дәәнә өдрмүдт хальмгудт хаалһин дәәч йөрәл болж тохрв:

<Жил насн хонриһән җидин үзүрт өргнй, Ж.МЛВ бах хойриһән Терскн оридан нерәднй. Эзн дееран эргад, Эигин олн әмтнәинь төлә

Байн эмжл иертә элкән йүүһәд вгий»

10

Хойр үлү жил урд мана партин ленинск Центральн Комитетнн седврәр хальмг олн әмтнә автономнь хәрү тогтагдад, Хальмгин экономикнь болн культурнь хурдар шинәс тогтагдж, цааранднь делгрхд цуг хамг керггә тоотнь учрагдв. Келн әмтнә ленннск политикин ннлчәр, Коммунистическ парть болн Советск правительств тасрхан уга дөңгән күргҗ, килмжән өгсн учрар республикин күч-көлсчнр ик диилврмүд бәрв.

Бәәрн һазрин, хот-хоолин промышленность болн тосхлтин материал келһнә промышленность өргҗв. Республикд 70 һар .промышленн предприять бәәнә, тедн

1958 җпл 93 сай арслңга продукц һарһв, эннь дәәнә өмнк 1940-ч жнлппәр болхла 2 холван үлү. һанцхи Прн-

каспийск заһсна коиссрви комбинат нидн жил 82 мицһн центнер заһс эд-бод кеһәд, 5,4 сай банк консерв һарһв.

Советск Хальмгин һазрнн өр эврәннь чилшго зөөрән элвгәр эклҗ секжәнә. Түрүн кесн бурһудлһна болн хәәврин көдлмш нсфть, газ сән чннртә чолун нүүрси-ан- трацит бәәсиг илдкв. Хагдад һарчах нефтьтә скважинс

сай һурвн зун мицһ күрв. Эн цагин эргцд бод малин то 93 миңһн толһа өсәд, 136,4 мнңһ күрв. Нидн җнл мана республикин күч-көлсчнр байн урһц урһаһад, зураһар болхла 4 сай пуд буудя өгхпп орчд 11,6 сай пүд хулдж, орулҗ өгв. мана республнк 1959-ч җилин түрүн өрәлд государствд мах, ноос, үс өндг орулҗ өгх зураһан зөвәр давулҗ күцәһәд, Әрәсән федерацин областьс. краймуд болн республикс хоорнд дөрлдәнд түрүн ормсин негинь эзлв.

Хальмг ду-бниһин ансамбль, драматическ театр, келнә, литературнн болн тууҗин научн шинжллһнә ннститут, багшнрин медрл өөдлүллһнә инститүт, кесг эун школмуд клубс болн нань чигн эрдм герлин уч-режденьс

көдлҗәнә.

Олн әмтнд эрдм сурһуль дасхлһнд болн эрдм герл өглһнд: клубст, бибилиотекст, культурин Гермүдт һарһҗ өгдг мөңгнә кемҗән жил ирвәс өсәд йовна. Олн әмтс дундас һарсн, олн әмтнлә залһлдата, олн әмтнд эврәннь чидл күчән цугтнь өггч интеллигенц өсҗәнә. Эн Советск Хальмгин .культурин делгрлтин эркн ашму-

П