Кенәд заргдсн йилһл уга.

Бата урднь Муузраг дахад эн Гришкин тал тоосх цокхар ирхдән «Эн эңкр дегтрмүдим Ноонин көвүд ирхләрн авч одх» — гиҗ, санад цуһараһинь туңгрцгтан дүрәд, аавиннь аваль ишкә дер дотр дүрчкәд йовла. Батаг йовсна хөөн Ноонин көвүд ирәд хәәһәд, олҗ чадсн уга билә. Ода Батаг орст бәәлһх болад, шиидснә хөөн Бата тер дурта дегтрмүдән бийләрн авч йовад, кеер умшад, дасад йовслч гиһәд, һарһҗ авад, авдрин өмн баран деер тәвчкәд, аавтаһан адһад һархларн мартчкад йовҗ одв.

Буурл өвгн отхн көвүһән дахулад, тедүкн бәәсн орс селәнә өмн захин уульнцд бәәсн Гришкин ик көк нохала гүвдлдәд орад ирв.

Томһ сахлта ик хар залу Гришк цевр ик хораннь дунд бәәсн ширә

деер кесг ааһс, тәрлкс, ухрмуд, серәс тәвчксн хотан уух бәәдлтә, бичкн күүкдләрн наадад сууҗ. Олн зүсн орс хотын үнр каңкнад бәәнә. Гер дотркнь цаһан цердәр будата. Дор иргәсн күүнә ээмцә шаху көк ширәр ширдәтә. Деерк завгинь: такан тавг дуралһад, модна хамтхас зурад кеерүлҗ. Сарул болн цевр. Һазак хораднь эңгдән халдгта ик орс беш бәәнә. Бешин өөр, эрс дахулад кесн зурһан давхр тәвц деер олн зүсн сав-саңх гилвлдәд бәәнә. Эднә суусн ик хорад: шил тольта хар модн үкүг, авдр, ик гидг нүр гер, кесг зүсн урһмл цецгәс дала, дала болсн зургуд, зузан-зузан дегтрмүд чигн дала.

Хальмгуд дунд өссн, хальмгин авъяс меддг, хальмг келтә орс гер-бүл кесг юм келәд шууглдад бәәцхәнә.

Би эндр хөөчән оч авх боллав, темәдм эндр оратҗ ирв. Нам эврән ирснтн сән болв — гиҗ эзн залу өвгнд келв.

— Мана хөөч гидгтн энв? Унтхдан дуртавч? — гиҗ герин эзн ик өндр нурһта, бийдән зөв махта хар гергн ширә деерән хот зөөһәд тәвә —йовҗ инәмскҗ хәңкнсн ик дууһар хальмгаһар сурв.

— Уга, мана күн унтдмн биш!— гиҗ өвгн зөвәр санамрар сахлан илн бәәҗ келв.

«Ка тустн, цуһар нег ухата һәәнр бәәҗл эднтн. Намаг түрүн болҗ Муузра Ноонинд дахулҗ ирхд, Ноонь бас иигҗ сурла. Эннь зуг «нәрхн шилвүр өөкн сүүлд шигдәд бәәх» — гиҗ сүрдҗәхш» — гиҗ санад Бата гер дотркиг өврәд сууна.

Эзн гергн ширәһән хотар дүүргәд, эцк, көвүн хойриг дуудҗ суулһв. Неҗәд гүн тәрлк: хавстн, боднцг, мәңгрс, шар луувң, бурш тәвәд кесн өңгтә, сәәхн үнртә шөл кеҗ өгв. Түрүн ааһсинь хурачкад, шүүстә боднцгла хольсн шарсн мах тәвв. Тенүнә дарунь чансн темс шүүстәһинь тәвв. Бата түрүн тәрлкән ховдглҗ эдлчкәд, хойрдгч, һурвдгчинь барҗ чадад, нам зөвәр һундад бәәв. Тенүнәс авн орс күн олн зүсн хот тәвдгинь болн сәәнинь сүүләс өгдгинь темдглҗ авв.

— Та бүрүц эндр көвүтәһән хонад маңһдур хәртн. Мана залу шин хөөчән хаша-хаацла таньлдулх— гиҗ эзн гергн келв.

Гришк Батаг дахулҗ һарад, хөн ордг хашаһан үзүләд, яһҗ хаадгинь, ноха хама уйдгинь зааһад, нохастан Батаг үзүләд таньлдулв. Заңһта худг талан дахулҗ одад яһҗ ус татхинь болн җолвар гүүлгдгинь цугтнь зааҗ өгв.

Сөөднь эн сег дор, тер көк нохата хонхмч, нернь «Барбос», тернь «Серко». Мана хөн олн биш, арвн тавн толһа үкр бәәнә, хойр темән, хойр мөрн. Үкрмүдиг хөөдтә хамднь хәрүлхмч — гиһәд келчкәд йовҗ одв.

Тиигә бәәтл, нарн сууһад, бүрүл болв. Хөд, үкрмүд селәһәр гер-герәрн темцлдәд орад ирцхәв.

Өвгн Батаһан дахулад ирҗ йовсн хөд тосад хашаднь орулцулв. Бата аавтаһан Гришкин хонтха— гиҗ заасн сег дор ирәд сууцхав. Эзн гергн Батаг өмстхә — гиҗ урднь күн өмсәд хуучрад бәәсн бор киилг, шалвр хойр, нег гиигн күлт авч ирҗ өгв.

Бата аавтаһан хоюрн өөрән бәәсн катгт орад, эврәһән тәәләд эзнәннь өгсиг өмсв. Шалвриннь шуңһрцгнь шаһаднь күрәд чиргдв. Эцкнь өлкиннь захинь эвкәд нәрхн олсар өлк кеҗ өгв. Тиигәд хоюрн сег доран ишкә хаац дер кевтцхәв.

Батан толһад кесг юмн орад нөөрнь күрхш. Аавнь Батаг уугурдҗахинь медәд, өөрдәд нурһинь иләд кесг сурһмҗан келв.

Эзнәннь ямаран үнтә юмн һаза — дота кевтв чигн авдмн биш. Мөңг олҗ авв чигн эзндән олҗ авв гиһәд өгчк. Яһдгҗ гиһәд зөрц хайдмн. Сурл уга юм бичә көндә. Үнн-чик седкләрн йовхла — үнн кезә чигн ахлдмн. Үзг-чиг уга күүнә өмнәс өрцәд бәәдмн биш. Күлцңгү, һольшг, ахинь күүндләд, баһинь өкәрләд йовсн күн — кенднь болв чигн таасгддмн, — гиһәд килмҗтә сурһмҗан келә бәәтл Бата нөөртән авлһдад унтад одв.

Өвгн өрүнднь Гришкинәс һуйр, зарм авад, Батаг дахад хөөһинь һарһад идгтнь күргв.

— Халунла хөөг сүүдринь хәләлһәд идүлдмн. Ик халун эс болхла сальк өрүләд хәрүлдмн. Цандгин ботьхагта халун ус уулһхмн биш, терүнәс көлтә мецгә ирдмн. Цаһан өвснә зөөгәр орулхмн биш. Зөг шигдәд орҗ оддмн, тенүнәс көлтә хөн эцдмн — гиһәд сурһмҗан келәд мендләд йовхар седв.

Бата эзн орсиннь герт кесг зүсн дегтрмүд үзхдән эврәннь гертән мартсн дегтрмүдән санла:

— Аав, тер мини мартсн дегтрмүдиг арһта болхла шовуна җиврт бооһад болв чигн илгәтн. Ноонин көвүд авчксн болх, хәәрн дегтрм!— гиһәд арһул келчкәд, Нәәмн багшнь сананднь орад, хамрнь күңшү дүрәд, хойр нүднь усвкад һазр хәләв.

— Күн авсн уга болх. Би хөөтк ирсн сән өдрлә чамур ирхләрн авад ирнәв... Кеер йовсн күүнд утх кергтә болдмн. Би ирсн цагтан Муулаһар нег өвр иштә утх келһәд авч ирнәв. Орс улс хальмгла әдл санамр болдмн биш. Кү шинҗләд хәләһәд бәәдмн. Залхурад кевтәд йов­сн кү таасдмн биш. Саг, сергг болх кергтә, гичкәд һанздан тәмк нерҗ авад; не, менд бә — гиһәд, геңгр-геңгр хәрәд һарв. Хая-хая ардан хәләһәд йовна.

Бата аавиннь ардас харань тасртл хәләһәд дегтрмүдән авч ирхднь нәәләд, гирлгән түшәд гейүрәд үлдв,

Буурл өвгн гертән ирәд мел дегтрм — гиһәд энрәд йовнал Бата мини. Ор-дер негҗәд, барана уут, туурһин зах уудлад хәәв. Батан дегтрмүд уга... Ноонин көвүдин һарар орсн бәәдлтә.

Урдк генәртә Ноонинәс эн эзнь хот-хооларн, хувцарн әрвҗ уга арһта, болв Бата басл үзхин мууһинь үзнә:

Өрин шар нарнла урлдҗ босад хәләчкәд, үд күртл хөөһән хәрүләд, үдлә тууҗ ирәд заңһта худгасн ус татч услад кевтүлчкәд, үдин халунд герин сүүдр дахад, киитн һазр элкдәд сунад кевтәд эрг-дург — гиһәд одхлань эзн гергн ирәд.

— Хей, бос! Тәрәнә өвс түүхмн — гиҗ, көләрн түлкҗ серүләд, күнд төмр матг өгәд дахулад һарна. Арһ уга, өрцҗ болш уга, хуухан мааҗад дахна.

Сүүдрән хәләһәд, күнд төмр матгар тәрәнд урһсн олн зүсн буг өвс уңгарнь чавчхла, хойр һарнь бульчңгарн чинәд, альхнь устад, нурһнь көшәд йовна. Далыннь герләр үдин җиинсн нарн өгрәһәд, халун көлсн һарад шора шиңгрсн үснә захар һооҗад, чавчҗ йовсн халун хагсу һазр деер чиб-чиб гиһәд дусад, элкнь унтад йовна.

— Чи болһа, урһц чавчквзач, тернь тарвс, эннь һу, тер ик хамтхастань хавг — гиҗ эзн гергн хөрглнә.

Бата—эрт үд өңгрҗ сүүдр сууҗ өгтхә гиһәд, хая-хая сүүдрән хәләчкәд дун уга чавчад йовна. Тенүнәсн сүүдр сунад, хө көндәх кем болхла, тедүкн бәәсн заңһта худгас суулһта ус татч авад балһҗ уучкад, үлдлинь толһа деерән кеһәд сергҗ авад, хөөһән көндәһәд сүүдринь хәләһәд тууһад һарна...

Тус деерәс җинүләд цонадг нарна күчнь баһрад, серү татад өвсн, тәрәнә хуралһн төгсәд, һазр шарлад, хур-чиг унад намр өөрдәд ирв.

Батан эзн Батаг хөөһәр кеер хонулхдан бацад, хоша бәәсн олн хөөтә байн орсин хөөнлә хөөһән ниилүләд, Батаг тер байна ах хөөчин һардврт өгв.

Бата эзндән заргдсн деерән, байн орсин хөөчд ялч болх болҗ һарв.

Бата нам икәр зовҗахш. Тер юңгад гихлә Бата һанцарн күүнә хөөһәр кеер хонхд икәр әәҗәлә. Ода эн ах хөөч Батад ик баран. Батад кенд заргдснь йилһл уга. «Сән күн сәәвр җора, му күн модн көшә», — гиҗ урднь Муузран келсн толһаһаснь һархш. Модн көшә болад, юм кел уга йовад йовхла эн нанд уурлх. Ке гисинь кеһәд, од гиснднь одад, өрцл уга йовад йовхла яах билә эн — гиһәд олн зүсн уха ухалад йовна.

Маңхн толһата, ик тарһн шар орс, ах хөөч Иван, Бата хоюрн эздүдиннь күүндврәр хөөдән ниилүлчкәд идшүлв. Иван Батаг хөөдин арднь дахулад, бийнь деләд идшлсн хөөдин өмннь һарад, бийнь хойр талаһур делвәд давад һарсн хөөдиг хәәкрәд, сөрәд тогтнулад йовна. Бата, ода намаг кезәнь ирҗ шоодна — гиһәд, Иваниг алдл уга гердәд, заңһад докъя өгхинь күләһәд, олн хөөдин ард ю кехән медл уга йовад йовна. Энд-тенд зуухсар, хотхрмудар хурһд үзгдл уга үлдәд одвза — гиһәд цугинь негҗәд нетр-нетр — гиһәд йовна. Өмн йовсн Иванд, хөд һатц йовсн Бата әрә үзгднә.

— Һәәвһә гидг нөкд олҗ авв, яһв чигн нохаһас де­ер — гиҗ санчкад Иван Бата тал хая-хая хәләһәд йовна. Тиигәд хөөдән сөөнь өрәл күртл гилтә идүлнә. Хөд цадад көкрлдәд, тогтндад ирхләнь, тер ормднь кевтүлнә.

Иван Батаг хөөнә үрү талнь кевтүләд, бийнь эрк биш салькн талк хаҗуднь кевтнә. Тер юңгад гихлә, хөд сергәд көндрсн цагтан сальк өрҗ һардмн. Салькн талк күн сергг эс болхла яман нойта хөд медмҗ уга сальк өрәд тасрад, һарад одхд маһд уга. Батаг кевтүлсн салькна үрү бийднь Иван нохасан кевтүлнә, тер юңгад гих­лә сөөд аңнсн чон хөөнә үнрәр салькна үрү таласнь ирдмн.

Бата кевтсн хөөнә үрү бийднь зөвәр тедүхн тосхсн бә болад, сөөнь дуусн нүдән харһулл уга чомпаһад сууна. Иван Батаг тиигәд сөөнь дуусн әәһәд унтл уга суудгинь медчкәд санань зовад:

— Бата, чи сөөднь унт! Сөөһәр чамд кедг керг уга. Би эврән хәләнәв. Чи өдрәр үдлә намаг амрсн цагт хәләхмч— гиҗ өр өвдҗ келнә.

Тиигәд Бата, Ивана селвг соңсад сөөднь толһан сүүд элкәрн һазр дахад унтхар седәд кевтнә, эрг-дург гихләнь хорһс долдалсн хорхас өвсн заагт «сард» гихлә, деегүрнь баавухас нислдсн ә соңсад чочад серҗ одна.

Сө болһн тиигәд уугурда бәәҗ Бата теегин дүң-дүләд таңхрсн харңһуд иҗлдәд сүркрәд унтдг болад ирв.

Сөөнь өрәл давсна хөөн Бата сер-сер гисн теегин аһарар әмсхәд сунад унтад одсн цагт, хөд арһул бослдад сальк өрәд көндрлдәд һарцхана. Иван Батаг серүлхдән әмтәхн нөөринь хармнад серүлл уга, хөөһән идүләд йовҗ одна, нохас хөөдән дахлдна. Бата һанцарн унтад үлднә.

Бата генткн өсрәд серхлә: хөд чигн, ноха чигн уга Ивана дун чигн соңсгдхш. Нүдән сурһад энд — тендән хәләнә, юмн үзгдхш. Нам-чим, намрин серҗнсн салькн әрә үләһәд өвс көндәнә, Батан чирә иләд давҗ одна. Зуг энд-тенд бетксин йозурт җиврән хүмәд царцахас сар-сар гилдәд көндрснь соңсгдна... Моһа бийүрнь мөлксн болад, хөөнә үнрәр чон мөлкәд аашсн болад, хуухиннь үснь ирвәтрәд махмудынь заратрулад оркна.

— Ода хамаран одв гихв? Яһад намаг серүлл уга йовҗ одв? Нанд уурлҗ йовдг болхий? — гиһәд олн зүсн уха ухалад: нег дөрв көлдәд, нег өндәһәд сууһад, тәсҗ бәәҗ чадад, босад сальк өрәд гүүһәд, ишкрәд, өкәһәд, чикән һазрт нааһад, чиңнәд чигн оркна.

— Ява-а-н! — гиһәд хәәкрнә. Теегт урһсн барванцг «нохан шерңгүд» хөд болҗ барлзад, талдан юмн болҗ дерәлдәд кесг-кесгтән гүүлгәд оркна. Зәрмдән Бата тиигәд харңһу сөөһәр гүүҗ-гүүҗ муурхларн зүрмн толһа деер һарад, ода Яван хама хәәкрнә — гиһәд элкнь унтад, шанаһан түшәд сууна. Зәрмдән сальк — савр уга номһн сө Иван хәәкрәд, дууһан өгәд, Батаг дуудад авчкна.

Бата Ивана өмн «би гемтәв» гисн бәәдл һарад зогсҗаһад: — Яван, буйн болтха, намаг һанцарагим кеер бичә үлдәһич! Цокад, көләрн девсәд болв чигн серүлич. Һанцарн кеер үлдхлә нанд дегд әәмшгтә болна, — гиһәд көлднь мөргҗәх әдл сурна.

— Залу күн әәдв? Намаг хөөдән хәрү эргүләд иртл унтад кевтдг бишв. Би чамаг хайшголм. Хәрү эргүлҗ ирәд чамаг серүлхән меднәв. Чи әмтәхн гидг нөөрәр сүркрәд, унтад кевтнәч, серүлхдән чамаг хармлнав, — гиһәд цәкүрән цәкәд тәмкән татн бәәҗ, Батад кесг шог үг келәд әәтрлнә.

— Энүнәс хооран Барбосиг өөрән авад унт. Энчнь чамаг эс болх күүнәс деерәр харх. Маңһдур асхнас авн би Барбосиг Батата хон— гиҗ закнав, чи хотасн өгәд, эвләд өөрән кевтүл.

Иҗлдҗ одх, седклән медлцсн салш уга хойр амрг болхт, сө намаг хәәһәд керг уга, — гиһәд инәһәд, Батан толһа илв. Ивана әәрстә ик альхн Батад, һарһсн экиннь бичкн җөөлн альхн болҗ махмуднь байрар ирвәтрәд одв.

Маңһдураснь авн Бата асхн болад ирхлә, Барбосиг дуудҗ авад хотасн өгәд күзүнднь гинҗ кеһәд, гинҗәснь шидмсәр көтләд, сөөднь өөрән авч хондг болв. Ик савһр нооста көк барг Батан көл деер тоһшлад хоңшаран хойр көл хоорндан дүрәд кевтдг болв. Бата сө серхләрн:

— Барбос, чи бәәнч? — гиһәд толһаһинь илнә. Барбос, толһаһан өндәлһәд, кел-аман долачкад Батаг дерләд кевтнә. Батаг босхла, Барбос босад энд-тенд шиңшәд бийән гииглҗ авад Батан өмн һарад, үнрчләд Батаг хөн йовсн тал көтлдг болв.

Тиигә бәәҗ, кеер салҗ, хондган уурад арбаһар (хошар) шишлң кеер хөөнд идгәр нүүһәд хондг болв. Бата темә татад арба чирдг хот кедг, үдлә худгас хөд услсн цагт хөд таслҗ өгдг болв. Эднә хош тал эн Ивана эзн Тимошкиңкин эднлә хамдан кеер нүүһәд йовтха — гиҗ, бод малмудан илгәв. Үкрч болҗ. Батан ахта хамдан хәрүлҗ, йовсн Батаг таньдг Цернә Мөңкә ирв.

Мөңкә, Иван, Бата һурвн һарлцсн әдл эңкр иньг-амргуд болад бәәцхәв.

Мөңкә эн эзндән 5-6 җил заргдад, дамшад икәр таасгдсн күн.

Бата, ах хөөч Ивандан: залху бишдән, шулун шамдһадан, бийнь күндлгтән, эвтә—довтадан икәр таасгдв. Тиигәд дамшлтта хөөчиг хойр җил дахад, арба чирәд хот кедг дасад, халун киитн хойриг үзсн хальмг, орс хойрин домбртнь бииләд авсн, зөвәр оньгта олнд таньгдг бийдән зөв хөөч болв.

Хө, хурһ гел уга, эвинь олҗ, хәрүләд хөөнд сән чинә орулад хөөчнриг баячуд сән меддг бәәсмн. Бата Гришкиндән сәәнәр таасгдҗах зәңг һарад бәәнә.

Батан түрүн эзн Ноонинкин Муузраг үзх болһндан:

— Батантн болзгнь кезә чилхмб? Батаһан манад бәәлһтн. Бидн танад хуучн бүрәсән өгнәвидн, үкр саалһнавидн. Орст яһад бәәлһәд бәәнәт. Орс күн иткл уга болдмн, әмнднь харш болад одхд маһд уга — гиһәд Батан бүүринь ясад бәәнә. Хорн келәрн хов цацад, хәрү авх саната. Бата, Мөңкә хойр хошарн кеер хонсн цагтан, хая-хая уудьвран һарһхар седхләрн, ах хөөч Иванасн зөвшәл авад, кеер хош алднд хонҗасн чөдртә

мөрдәс бәрҗ унад, хальмг хотнд одад, цә, чигәһән ууһад, хотна көвүд, күүкдлә «Цаһан монда», «Мөңгн бүс», «Цогц хорха» болн билцг бултулдг нааддуд наадад, нәәртнь орад, домбртнь биилҗ авад, Ивандан хальмг әрк авад хәрцхәдмн. Тер хойрин нурһлҗ оддг хотнь Күүкән Богзга хотн билә.

Богзг бийдән зөв дундын малта, мөрнә сәәнинь ундг, өөр шидрә орс, хальмг угаг цуһараһинь әәлһдг. Оньдин гертән бу, селм хадһлдг. Ик зөөр зөөдг ах зурхачарн омг авдг көр күн бәәсмн. Зурхач күүнә эк —мана күн ю авч ирнә! — гидг бәәҗ. Эмч күүнә эк хәләхәр одсн күнь — эдгтхә — гиҗ, зальврдг бәәсмн.

Гиигн көлтә күрңтә

Гилзән татдг винтовкта,

Күнд хар пистултә

Күсдундур күүнә чидлтә

Күүкән нәрхн харв—гиһәд

Өөрән бәәсн орс күүтр дундуһур довтлад, бу хаһад халынь авад әәлһәд бәәдг, киити зүрктә, ивтркә ик хар нүдтә, өндр нәрхн хар залу билә.

Бата, Мөңкә хойр нәр хәәһәд ирсн цагтан Богзгад ирдмн.

— Хөөчнрт хот кеҗ өг! Хөөч улс хөөнәннь тарһнаснь авч ирәд нәр кедмн. Неҗәд сагсг хурһд мөрндән дүүрәд авад ирдг бишв. Кермн, домбр цокҗ өг! Хөөчнриг биилүл. Эдниг дуулулад шин ду дасҗ ав. Хөөч улс дууч болдмн — гиҗ, көөрнә.

— Мана Бата чаддмн. Алькв мана күн эрдмән үзүл! — гиҗ Мөңкә марзаҗ инәв.

Тевк болад ягдасн теглг нурһта, атлс болсн хар үстә, һурвар гүрсн тевгән нүрһн деерән саглрулад оркҗ, хар торһн килңгиг ноһан машин утцар балталад шаглсн, ташр деернь арвад деншгә цаһан мөңгдиг зә угаһар җирилһәд хадсн бүсиг мег болһҗ татч бүслсн, альмн болсн хойр улан халхта Кермн күүкн. Күрң биизиннь хойр ханциг холвад, ар нурһндан хайчкад, ярлзҗ инәһәд, шар харһа домбриг шавдн цокна.

— Кермнә цоксн домбрт эдн урднь чигн хая-хая биилҗ йовла. Сарул сө ирсн цагтан »Цаһан монда« наадцхадг бәәсмн, Бата, Мөңкә хойр кеер хөөнәннь өөр хонҗаһад, баһчуд нәәрлҗәсиг ухалад оркхларн: Кермнә цоксн домбрт ода нег бииләд авхинь! — гиһәд амарн домбр цокад, өскәһән цокад биилцхәдг билә.

Мөңкә дуулн биилҗ чадмн биш. Зуг уудьвран һарһҗ, нөөрән сергәхин кергт Батаг биилүлнә.

Эн асхн Мөңкә яһад болв чигн биилүлх саната.

— Мана күн келн биилнә!.. Сәәнәр цокҗ өгтн!— гиҗ соңсхад өөрән бәәсн Батаг севркәһәрнь нудрад докъя өгәд оркв.

Кермн домбриннь чикинь эрәд, тевкинь ясад, бернс болһнар зүн һариннь хурһдан хурлһад деер бернд мульҗдг айс цокв... Хотна хойр көвүн босад мульҗад өскәһән цокад нөгшәд биилцхәв

...Ширдгин үзүрәр

Ширвәд од.

Шиирән һалд булад од,

Үүдн күртл үзгдлго од,

Үнүнд ирәд наалдад од!

Хәдрис, хәдрис — гиҗ, хотна көвүд, күүкд хәәкрлдв.

Батан бәәсн бийнь ирвәтрәд, ха — һуйнь чичрәд, эмкәһән зууһад өвклзәд бәәнә. Мөңкә Батаг өвклзҗәхинь медчкәд Батан чикнд:

— Мана күн бичә сүрд, энднч домбрт келн биилдг күн уга. Ямаран ду дуулнач? Би Кермнд келчкнәв — гиҗ шимлдв. Тер хоорнд биилҗәсн көвүд хойр хөөчд бииһән өгв.

— Бийтн сәәнәр биилҗ чаддн угав. Мана Бата танд домбрт дуулн биилҗ өгх. Кермн «Баднян көвүн Басңгиг» цокҗ өг—гиҗ келн Мөңкә Батаг ээмәснь авад босхв.

— Не, дууһан арһулдтн! Хәләй, соңсий—гиҗ шууглдв. Кермн үкс— гиҗ, деер бернд көг орулад дууна айс эклв. Бата барун көлиннь боршмгин бүч чаңһав. Әмтн улм хәәкрлдв Бата эмәсн бәәдл һарчаһад, хойр эргәд биилчкәд, һурвдад дор орлһнла Кермнә домбрин чикнд одад:

Домбриһән цокдг гинә

Доонин күүкн—Эрвң гинә,

Доһчад босад биилдгнь

Баднян көвүн Басң гинә.

Көк-бор мөрнь гинә

Көвцг-җовундан зокаста,

Келәд, босад, биилдгнь

Көркхн көвүн Басң гинә...

гиһәд дуулн биилв.

— Мана күн авад од! Хәдрис, хәдрис! Му буршмган шууртл цок. Маңһдур эзндчн нег буршмгин арсн олдх! — гиҗ, Мөңкә көөрч босв.

— Хәдрис! Энтн эвтә биилдг дууч хөөч бәәҗ. Нам энүгәртн хөөч кеҗ авхмн кевтә—дуулулҗасна бийнь керг. Энүгитн хөөнә өөр бәрдг күн биш. Энүнә болзгнь кезәв? — гиҗ. Мөңкәһәс сурад Богзг орн деерән сүүҗлдәд босв.

— Ода нег сар үлдв. Энүнәнтн эзнь цааранднь бәәлһхәр күүндчксмн билә. Батаг икәр таасҗ, хая-хая ирх болһндан магтад һарна — гиҗ. Мөңкә деегүрдҗ келв.

— Не энүгитн Гришкәс булаһад болв чигн авнав. Нанд нег иим эвтәкн хөөч көвүн кергтә. Би энүнд боокс һос уюлҗ өгнәв — гиһәд Богзг Батаг яһад болв чигн авхан санҗ келв.

— Бата соңсҗанч? Чамд «әрк зөөҗәнә», наар, энүг хурһарн дарҗа гиһәд домбриннь сулдҗ одсн берн чаңһав. Бата зүн һариннь ханцар маңнаннь көлс арчад, барун һариннь нарнд шатад бәәсн әәрстә хумха хурһарн бернин зәңгдә дарв. Барун һарнь безгтә күн кевтә далҗңнад чичрв.

— Э-э, энчнь яһҗахмб? Хурһнчин биилдгән уурад уга! Чичрдг айс цокҗ өгнәв — гиһәд Кермн тачкнҗ инәһәд, Бата тал көркхн чирәһәрн хәләв. Эн саамд Батад эн герт бәәсн улс цуһар Бата тал иим җөөлн нүдәр хәләсн болҗ, медгдәд, нам әмтн ю келҗәхинь медҗ чадсн уга. Эн нәәрт бәәсн улс цуһар Батан би — дуунд бахтҗ буульцхав.

Нәр төгсв. Бата, Мөңкә хойр сәәнәр сергҗ авад хөөнәннь хошан темцәд харңһуд хотнас заагрҗ геедрв.

— Миниһәр болхнь чи, Бата Богзгад бә. Эднчнь чамаг таасҗана. Сән эдлвртә улс болдг бәәдлтә. Кезә чигн терминнь толһаднь шин махн өлгәтә бәәнә. Дәкәд ялч улст му күн биш — гиҗ соңсллав. Бийнь магтад дуулад, домбртнь бииләд бәәхләчн, көөрәд бәәх күн. Маднла әдл улст гесн цадхлң, эм бүтн болхла, теднә яһсн — кегснь кергтә биш. Кермнә цоксн домбрт кевшәд бәәхүговч! Ямаран адта домбр цокдг күүкн! Әвр тиньгр, кезә чигн нүдәрн инәсн, ярлзсн йовна — гиһәд Мөңкә Батад үнн цаһан седклән келәд йовна.

Батан өмн харңһуд хатрҗ йовх мөрнә чикн хоорнд, хәңкнүләд домбр цокҗах Кермн ярлзад инәсн болҗ үзгднә. Маңһдур Богзгад бә гив чигн Бата белн.

Нәр төгсәд тарсна хөөн Богзг орндан орхиннь өмн:

— Одак дууч көвүһәр хөөч кеҗ авхмн гив. Авхмн, земго көвүн! — гиҗ гер-бүлнь нег дууһар зөвчлцхәв.

Маңһдуртнь Богзг күнд көлтә күрңгән тохулҗ унад, тав хадган дәвүрлҗ авад, Муузраниг темцәд гүүлгәд һарв.

Хотна нохаст көөгдәд, хаалһин тоорм һанзһрулад, хара тасрад одв...

Муузран герин һаза, зүн багц тус шарҗңнад ногтин ә һарв. Цаһан иргән секәд хәләхлә, әңклсн көлстә күрң мөрнә бөөр бүлтглзсн үзгдв. Цаһан үкс хәрү эргәд һулмтын көвәд кевтсн келдүр авад герән ахулв.

Өндр хар залу мөрән сөөһәд цулвринь герин бүсд боочкад, цаһан мөңгн орацта тәвлһ иштә маля нуһлҗ бәрсн:

— Менд бәнт! — гиһәд орад ирв.

Эн манла юн төртә билә? Та, учринь суртн гих нүдәр аав талан хәләчкәд, Цаһан һулмтан шиләһәд һал зерглв.

— Танахн цуг бәәсәрн мендвт! — гиһәд буурл өвгн Цаһана хәләц медн мошнгта тәмкән Богзгд өгв.

Богзг хар сармта цаһан мөңгн цокарта һанзан һарһад, шүлзә бүчтә шиглшлүр, бүркәсинь шарҗнулад тәмк нерв.

Цаһана зерглсн арһсн дөрвкәд шатв. Цаһан зүн бийд бәәсн цәәһә хәәсән арчв.

— Та, нанд цә чанхар бәнт? Би цә күләхшв, адһҗ йовнав. Нег әрвҗ уга кергәр танаһур орҗ ирүв — гиҗ Богзг барун оочарн көк ута бүргүлв.

Ода эн манла юн билә? — гих бәәдлтәһәр бер, хадм — эцк хойр нег-негән хәләлдв.

— Би танла худнр болхар йовнав! — гиһәд шоглв. Энь юн үг болхви? гилдәд ормацхав. — Тер орст заргдҗ йовсн көвүһән нанд өгтн — гиҗ, келхәр ирв. Болзгнь болҗ эс одву? — гиҗ Богзг өвгн тал киитн нүдәрн хәләв. Мана үкр, хөд цөн. Кеер хонулдн угав. Нанд нег тиим бод гисн көвүн кергтә. Гүҗрмг көдлмш кедг күн нанд бәәнә. Тана көвүнтн өөрән нег көвүтә хар салан экнд йовна. Оньдин мана хотн тал ирҗ нәәрлцхәнә. Бийнь нам манад дурта юмн. Бидн Батаһитн таньдвидн—гиһәд һанзиннь үмс унһав...

— Одахн тер эзнь ирәд дәкәд нег җил бәәлһх болад йовҗ одла. Бидн нам урдаснь һуйр—зарм авад эдлчкләвидн. Танаг тиим көвү хәәҗәсинь медсн болхнь хальмгин, хальмг танад чигн бәәлһх биләвидн.

Ода өр кечксн манд даңцулдг арһ уга. Мууха юмб! — гиһәд буурл өвгн сахлан ясн бәәҗ келв.

— Өвгн, тертн төр уга юмн! Намаг заачктн. Тер та­над өгсн һуйр —зарман нанас, мини тәрән урһсн цагт авг. Би шуд ода оч Батаһитн авнав. Кемр көвүһән тал­дан күүнд өгчкв — гиһәд ярвадхар седхләнь нанд зәңглчктн. Батан үнинь нанла дәкәд ирәд күүндтн. Не, менд бәәтн! гичкәд Гришкин тал гүүлгәд йовад одв.

— Одактн ямаран бәәдлтә күмб? Кү нам чик хәләхш. Мууха азд күмб! Тер бәәдләрн нам Батаһим бидн гүвдәд алх. Бәәсәрн бәг биләл тер иҗлдәд бәәсн орстан. Хамдан йовх орс ах хөөчнь бичкн көвүн, гиһәд Батаг эңкрләд дурнднь бәәлһнә — гиҗәлә — гиҗ Цаһан Батаг хармлҗ келв.

— Я, Богзгин азднь кезәнәһәс нааран бәәһә юмн. Нам хулха—була хойрар бән — гиҗ йосндан байҗҗ йовна. Теңгр тулсн ик зөөр зөөдг ах зурхачта... Күзүн күрхән хазад, көл күрхән ишкләд дурндан бәәнә. Әәмгин ахлачнрин бийснь әәдг бәәдлтә. Ә уга эс медсн болад бәәцхәнә. Аминь бөглдг өглһтә болхла тиигәд бәәхүгов!— гиһәд өвгн ууртан бүтәд һарч одв.

Богзг тер кевтән гүүлгәд Гришкин һаза ирәд, мөрән һоҗһнад геринь дәврүлх бәәдл һарад герин эзн залу, гергн хойраг дуудҗ авад:

— Так тавн шинин хург. Булңгин орсмуд кочевать. Богзок Кекеев көөхмн — гиҗ шиидлә. Нүүхлә нүүтн, нүүш уга болхла эн!— гиһәд дәвүр доран йовсн тав хадг винтовкин хундг ташв... Би тер тана хөөч көвү авхар йовнав. Намаг авхар бәәһә—бәәтл, чи юн һуйр—зарман түлкәд йовнач! —— гиҗ хәәкрв.

— Бидн эцкләнь күүндәд үнинь өгчкләвидн. Мана хөөч көвү бичә көндә! — гилдв.

— Бичә — мичә меддн угав. Бийчн ав гихлә — өгсинь авдг, бичә гихлә хойринь авдг күмб! Тер өвгнд өгсн һуйран нанас — мини тәрән урһсн цагт ав — гиһәд модьрудад келчкәд хар салан эк хәләһәд гүүлгәд һарв.

— Иим кишва, азд хальмг бәәдв? Яһҗ эн анднас хуурдг болхв — гилдәд залу гергн хойр герүрн орцхав.

Хар салан экнд хөөһән услад кевтүлчкәд үдлҗәсн хөөчнрүр Богзг гүүлгәд күрәд ирв. Зүн дәвүртән тав хадг винтовк дәвүрлсн, цаһан мөңгн орацта тәвлһ иштә малята, залу генткн үдлә:

— Нохасан яһад эс уйнат? Мөрнәнм көләс шүүрсн болхла хаһад алчкх биләв!— гиҗ шүрүлкв.

Барун һартан бөдүн зү бәрсн халцха толһата ах хөөч Иван, Бата наар күцц авсн угав, — гиһәд дуудҗ авад Ба­тан өскәд орсн мод, өвр дерән көлинь тәвчксн зүүһәрн хучлад һарһн бәәҗ — Эн күн ямаран кергтә йовхинь сур — гиҗ Мөңкәд келв.

— Бата, Барбос, хойр өдртнь маниг амрсн цагт хө хәләдг селгәтә улс. Сөөднь бидн медәтнр хәләнәвидн — гиҗ Мөңкә Богзгд цәәлһв.

— Не, Бата келсн үг, керчсн модн, мини дууч хөөч болхмч,— гиҗ эс келлүв? Келсндән күрдг залув. Ода эндрәс авн мини хөөч болхмч. Танахсла күүндчкв. Ода йовхм, — гив.

— Уга, Батаг би өгхш угав! Эцкәсн чигн, эзнәсн чигн үг угаһар тиим юмн бәәдв. Энүнәнтн хөөһинь кен хәләхмб? — гиҗ Иван Батаг татч келв.

Я, чи биш, чини эздүд мини өмн чөклдмн. Чамла нам күүндхәр седҗәхшв — гиһәд өрәл, дөрвнәһәрнь кесг азд, бузр үгмүд орсар келв.

Иван бизһнь көдләд, үкс босад гирлгән авад дәврхәр седв.

— Энчн маниг биш, манас бишңкинь соңсдг күн биш, ә уга бә — гиҗ Мөңкә Иванд эмкәһән зууҗ докъя өгв. Иван гирлгән авл уга улаһад зогсв.

— Нанд Гришк ю кех болһнач! Теднәс болхинь эдлдг күмб. Цугинь нег җимәр орулад нег җимәр һарһад бәәдг күмб. Богзгин хөөч! — гихләчн бор чонын бийнь чамас әәх — гиҗ. Бата тал инәһәд мөрнәннь цулвурас шүүрәд авб.

Бата, ода би яахв? — гиҗ бәәдл һарад Иван, Мөңкә хойр тал җөөләр селҗ хәләв. Тер хойриннь нүд гердчкәд Барбосан одад толһаһинь иләд күзүдв. Барбос бо­сад сүүлән шарвадад, инәҗәх, уульҗахнь медгдхш. Аман ирзәлһәд, Батан көлин сеерәс авн белкүсн күртлнь үнрчләд, өмнк хойр тавган өрг деернь тәвәд гиинҗәһәд Богзг тал кулыһад му нүдәр хәләһәд зогсв.

Мөңкә, Бата тал өөрдәд — менд йов, менд харһий!— гиҗәх бәәдләр хәләһәд, Батан деер өмсдг көлстә бор киилгинь саҗад өмскв. Тергнә сүүдрт нохачлад суусн Иван дун уга босад сегләтә бәәсн зузан хар шалвран татч өмсәд, Батан зүн эм деернь барун һаран тәвәд, зовлңта болхла, зулад күрәд ир,— гиҗ келхәр седчкәд:

— Не, Бата менд йов! Чи, ма хойрин күзүн бат болтха, өмсгдг хомут дала. Энүг хадһлад намаг санҗ йов— гиһәд «И» «Б» гисн тамһта өвр иштә тоңһрган өгәд, савһр үстә көлстә толһаһинь өрчдәд шахад, хойр сүүһәснь өргәд күрң мөрнә сәәр деер суулһв. Бата өндр мөрнә сәәр деерәс өкәһәд, ахрхн һарарн әрә күрәд Ива­на саңнаһинь иләд барчхлзад уульх бәәдл һарв...

— Не, менд йов! Чи нааран эн хар салан экн, тер уласта һол хәләһәд һарч ирҗә. Харһа бәәхвидн. Кермнд менд кел — гиҗ. Мөңкә Батан һар атхв.

— Гем уга! Харһа бәәхт. Чи Мөңкә мана тал ирн бә... Бата, батлҗ су! гичкәд Богзг күрңгиг дәвәд оркв. Бата хойр һариннь баһлцган нәрхн сур һанзһд ораҗ авад гедс гиһәд суув. Күрң мөрн дөрвн цөгц турударн шора тееһәд һарв.

Күзүнәсн уята көк ноха күгдләд көөхәр седчкәд күзүндән боогдад, хахад-цахад суув.

— Не, Батан тускар чи, юн — гиҗ саннач? Одак күүнчн ик уурта, акад заңгта күн болх бәәдлтә. Хәәрн көвүн, нанд харм болҗана. Чи үкс Гришкинд зәңг өгүл — гиҗ Иван Мөңкәд келәд, Батан дурлҗ бәрдг нәәмәр гүрсн хойр цацгта, хойр шар төөлгтә шилвүр авад эвкәд тергн деерәк ишкә заагт дүрв.

— Терчн йир көр, акад заңгта күн. Чи мел уснд хәләсн әдл медвч. Батаг цокҗ зоваш уга — гиҗ санҗанав. Батаһар ду дуулулад, домбрт биилүләд седклән сергҗәхәр седҗәнә. Эртинә маниг одхд, Батаг авнав — гиҗ келҗәлә. Бата эвтә — довта керсү көвүн алькин болв чигн чадх— гиҗ медҗәнәв, — гиһәд Мөңкә Иваниг төвкнүлв.

— Терчнь Батаг шинҗлҗәхинь медсн болхнь, би таниг тиигән йовулхн уга биләв. Чи, Мөңкә энүнәс хооран тиигән бичә од. Терчн чамаг чигн таасҗанав — гиһәд бас булаһад авч одхла, би яахв — гиһәд Иван гирлгән ээмдәд, Батан иньг Барбосиг дахулад хөөһән көндәв.

Барбос һазр үнрчләд күрң мөрнә мөрәр гүүһәд, хәрү худг күртл гүүһәд, хош эргәд шиңшәд йовна.

ЗУРГАДГЧ БӨЛГ.