Теегин очн

«Батаг Хальмг Таңһчур дуудулхар бәәдгҗ, өргн теегәс эврән олдсн йоста бичәч!— гиҗ төр кеҗәдгҗ», гисн зәңг оютнр дунд җирд-җирд гиһәд, соңсгдад ирв.

Батад өдр ирвәс өргн «җивр урһад» өндрдсн, өргдсн болад, өвклзәд бәәв.

Усна дольган эрәтә хар модн бүлүсәр шахад, кесн паркетн шалта. Күн суудг ормсинь мөрнә туруна бәәдл һарһад завкнглад дуһрулад кеһәд орксн, өндр болн сарул аудиторт Хальмг урн үгин тускар һурвн девсңгин оютнр метклдә, шалһлһ кеҗ суусн цагла: хоңһр ут үстә, хо-шар күүкн зөвшәл сурҗ, орҗ ирәд мендлв. Цуһар нег дууһар хәрү өгәд, күүкн тал хәләлдв.

— Дарук завсрт таниг Батата хоюрн орад иртхә гиҗ, закрл келүлв,— гиҗ оютнрин өмн суусн багштнд келв.

— Ханҗанав! Ирнәвидн, — гичкәд багштн Бата тал хәләһәд маасхлзв.

Батан өөр суусн Коля, Батаг һуяснь чимкчкәд, дораһур һаринь татч авад атхв. Бата Коляг тохаһарн чиччкәд эс медсн болҗ багштн тал хәләҗ цааранднь келсн үгинь чиңнв.

Көвүд, күүкд Бата тал хәләлдәд, өргән заңһлдад хоорндан цаас бичлдәд, шивр-шивр гилдәд бәәцхәнә. Дарунь завср болв. Көвүд, күүкд шууглдад һарцхав.

— Не, Бата йовый! Закрлд одхмн. Чи, бидн хойр ямаран гем һарһсн болхви? — гиҗ багштн хөкрләд, Батаг дахулад һарв.

Закрлын үүднд ирәд багштн хойр альхан устҗ авад, буурл үсән хойр цох талан илчкәд, зөвшәл сурад орв.

Закрлын өөр комсомолын зөвллин сегләтр Исаев сууна.

Багштн хойралань һар атхлдҗ мендлчкәд:

— Эн мана оютн — бичәч, тана зөвшәләр дахулҗ ирүв—гиҗ багштн Бата тал хәләв.

— Меднәв, меднәв. Нааран су, йөрәҗәнәв,— гиһәд, закрл ормасн босв. Бата болһаҗ ишкҗ одад, һаринь атхад мендлв, Исаев тал толһаһан гекв.

— Не, би тадниг удан бәрхшв. ВКП(б)-н Хальмг Таңһчин зөвлл (Обком) эн җилин март сард болсн зөвчәндән эн мана оютн, баһ бичәч Батаг шишлң бичәчнрин халхар көдлгҗ дамшулхин кергт сурһуляснь сулдхҗ, Таңһчур дуудулхмн «гиҗ иим шиидвр һарһҗ — гиһәд барлата цаас закрл умшв. Мана Ик сурһулин оютнр дундас бичәч һарна гидг, һанцхн Хальмг Таңһчд биш, манд ик нерн, ик бахмҗ!

— Тегәд бидн эн Комсомолын Зөвллин сегләтртә ик байр кеҗәнәвидн. Эн шиидврт багтҗанавидн! Бата, чамаг үнн седкләрн йөрәҗәнәвидн! Тана хүүвин хальмгудт барҗ болшго байр, бахмҗ болх. Чини бичсн дегтрин тускар тана көвүд, эн багштн, комсомолын сегләтр нанд ик эрт келлә, — гиҗ закрл Батад бахтҗ келв.

— Үр закрл! Би сурһулян яахмб? Зуурм алсн моһа болһад, на чигн уга, ца чигн уга хуурхмб! Би сурһулян төгскл уга йовхшв!— гиҗ Бата буцв.

Э, хәәмнь, Бата! Таңһчин зөвллин шиидвр гидг юмн ямаран юминь медҗәнч? Таңһчин зөвллин шиидврт ончлгдҗ орсндан, чи хүвтә күнч. Партин шиидвр кен чигн күн хәрү цокҗ цуцлҗ чаддмн биш. Хәрнь дөңг болад, залмҗ кеһәд, цаглань күцәхәр чирмәдг улсвидн,—гиҗ закрл багштн Исаев тал хәләв.

— Нанд болхла эн көвү йовулхд харм болҗана. Дәкәд нег җил сурад, төгсәһәд йовсн болхла сән болх билә. Болв энүнә цаарандк хаалһнь, кех-күцәх үүлдврнь ик чинртә. Хөөнән бийднь болн Хальмг Таңһчд туста, олнд тоомсрта. Терүг медәд, хөөткинь тоолад, Хальмг Таңһчин зөвлл эн төрт ик чинр өгч, эртәс сәәһинь хәәҗәнә. Тер учрар би бас Хальмг Таңһчин зөвллин зөвчәнә шиидврт багтҗанав. Зуг мана оютн ик нертә бичәч болчкад, маниг — багшнран бичә марттха, керг үүлнь хүвтә цаһан хаалһта болтха!— гиҗ багштн дотран харм төрсн бәәдлтә, Бата тал хәләҗ келв...

— Уй, Бата, чи ю келҗәхмч? Йовлго, яахм билә!

Намаг иигәд дуудулсн болхнь, би шуд ардан хәләл уга, гүүх биләв. Бичәч болад делкә үзхч. Ик нертә бичәчнрлә Максим Горький, Михаил Шолохов, Демьян Бедный ахтаг үзхч. Мана Комсомольск шүлгч мүдлә А. Жаров, Алексей Сурков, Семен Кирсанов, Саша Безыменский эврән бийәрн харһхч. Иим эврән олдҗах хүв—кишгәсн күн цухрдв — гиҗ Исаев җилвтҗ келв.

— Бичәч болад, әмтнә бәәдл — җирһл олн зүсн торһн утцар зег хатхсн мет, эвинь олҗ нәәрүләд, урн үгәр чимҗ бичнә гидг, наадна юмн биш! Тиим улс ховр болна. Тедн олн дундас теегт урһсн цецгәс мет, бийснь генткн урһад, цецкәләд һарч ирнә. Тиим улс улм цааранднь өсхднь асрмҗ, килмҗ кергтә. Тегәд чигн Хальмг ВКП(б)-н Таңһчин зөвлл цаглань килмҗән өгчәнә. Би дәкн үнн седкләрн йөрәҗәнәв!

Та, багштн эн һурвн—дөрвн хонгин дунд багшнртаһан күүндәд Батан шүүвринь шамдаҗ авад, кергтә хамг цаасдынь өгч йовултн! Эндр-маңһдур эн төрәр заквр һарх. Не, мана сойлын «Дархна көөргәс» өсрсн очн, теегтән менд күрч түгҗ заляр падр! Нар-цар йовсн цагтан эн номын бәәшңгән бичә март, йовхиннь өмн нанур орад ир!— гиһәд, Кузбар Батан һар чаңһур атхад, зөвәр сегсрв.

Батан чирә деер биркрәд, уульхин дурн, байрлад инәхин дурн хойр, булалдҗ һарч ирәд, үүмлдәд, бахлурнь бәргдәд менрчкәд, байрин инәдәр ярлзад:

— Менд бәәтн!— гиһәд, цухрад һарв...

— Не, Бата, шин җирһлин хаалһ секгдҗәнә гидг эн. Би хүв тустан дегд икәр байрлҗанав. Эн Ик сурһуль хальмг келнә болн зокъялын әңг секлһн амр төр биш билә.

Болв эн цөөкн хальмг оютнрасм иигәд, олнд туста билгтә улс, очн мет өсрлдәд, һарад йовхла нанд түүнәс ик байр—бахмҗ уга. Би терүнә төлә бәәх күмб. Тана Хальмг таңһчд ода деерән иим, чамла әдл сурһульта улс ик кергтә. Тер учрар чигн ВКП(б) Таңһчин зөвлл цаглань шиидвр һарһҗ эн кергт ик чинр өгчәнә. Хаалһчнь өлзәтә болг, мана Ик сурһулин нер бичә һута. Шин зокьялмуд үүдәх, бичх цагдчнь зовлң, түрү харһх, «зовлң уга, җирһл уга». Цаг зуурин зовлңгас, әәҗ хооран цухрхмн биш. Тер цагт нанд бичәд орк, би чамд цаглань дөңгән күргҗ чадхв — гиһәд багштн барун һаран Батан барун ээм деернь тәвчкәд, күүндә йовҗ аудиторурн көтрлдәд орад ирцхәв.

Аудиторт бәәсн оютнр һурвад, дөрвәдәр суулдсн шуугҗацхана.

— Батаг закрл яһад дуудулсмб? Багштн даг хойрагинь дуудулҗ. Юн болсн болхв, Чи медсн угавч?— гиҗ нег-негнәсн сурлдна.

— Я, мана күн эс болх күүкдлә оралда йовҗ, шоодврла харһад үкҗ эс йовну?— гиҗ Коля Ута тал нүдән чирмчкәд, Цаста тал зөрц хәләв.

Цаста эс соңссн болад, буру хандад өмнән бәәсн дег­тр хәләв. Буля Цастан чикнд шимлдәд, ю келҗәхнь медгдсн уга.

Тер хоорнд багштн байрта бәәдлтә орҗ ирн, буурл үсән хойр альхарн иләд, ширәдән сууһад, цаасдан хәләв. Шууглдҗасн оютнр, орм-ормдан суулдад, тагчг болцхав.

Бата байрта ярлзҗ инәһәд, Колян өөр ормдан одад суув. Коля Батала шимлдчкәд инәһәд, Батан һар атхҗ сегсрв. Дарунь Бата тал, энд-тендәснь, долдалчксн цаасд нислдв.

— Батаг цаасар бичә хаһад бәәтн. Эн күүнтн маниг хайчкад холд йовҗана — гиҗ багштн хөкрлв.

— Яһад, хамаран йовҗахмб? Келҗ өгтн — гиҗ шууглдв.

Багштн закрлын келсн үг, Элстәс ирсн бичгин тускар цәәлһҗ өгв. Цуһар шууглдад, альх ташлдад, Бата тал өвклзлдв. Батан хойр нүдн цомхрха дотран, байсҗ долдалад, Цаста тал зерг төвлгдв. Цаста альх ташсн уга. Саахна хәләсн кевтән, одак дегтр деерән һудыҗ, толһаһан өндәлһҗәхмн уга.

Үүрмүднь цуһарн бийүрнь хәләҗәхинь медчкәд, Цастан чирә чис болад улаһад, оошкрад одсн болҗ Батад үзгдв.

«Намаг йовхмн гиҗ ода багштн келсн Цастад таасгдҗахш. Ода энүг яһдмб? Сәәнәр цәәлһҗ эвлх кергтә» — гисн тольс ухан Батан толһан экнд хү салькн мет хурлһҗ орад, дотр бийнь ирвәтрүләд оркв.

Бата заядар һудыһад, шанаһан түшәд уха туңһав. Минь ода Батан зула деернь заль болҗ ярлзҗ йовсн байр мисхлд яһсн — кегснь медгдл уга миркисн маңна, буугдсн күмсгүд заагурнь тарҗ геедрв.

«Ода эн кичәл эрт төгсхнь болхмн бәәҗ. Цастаһан дахулад балһс эргәд — хадһлад хәләҗәх хәәртә белг авч өгх биләв.

Маңһдурас авн йовхар бедрх кергтә. Эн үлдсн өдрмүдт эңкр иньг Цастаһан онц харһад, күүндсн болхнь сән болхмн бәәҗ. Зундан сулдхврт хәрсн цагтан харһҗ элгн-саднлаһан эк, эцкләрн таньлдулх болҗ күүндсән, батлҗ авх биләвидн» — гиҗ Бата санҗана. Толһань өндәһәд дәкнәс чирә деернь байрин герл тусад, ярлзулад оркв.

— Бата, чи кедү шүүвр өгх зөвтәвч? — гиҗ багштн чочаҗ сурв.

— Орс келн, тууҗ хойрар өгх өртәв — гиҗ Бата босҗ келв.

— Эндрәс авн белдәд, һурвн, дөрвн хонгин дунд өгх кергтә. Тадн Батад нөкд болтн — гиҗ багштн Батан үүрмүд тал хәләв.

— Тууҗар шүүвр өгхднь би нөкд болнав — гиҗ тууҗин әңгд дасдг Тавна Яван һаран өргв.

— Орс келәр би нөкд болнав — гиҗ Коля босад, эндр Бата ма хойриг эрт тәвтн, дегтрин саңгас дегтрмүд авнавидн — гив.

— Не йовтн — гиҗ багштн зөв өгв.

Бата үүрмүдиннь дөңгәр һурвн-дөрвн хонгт унтл, кевтл уга гилтә сууһад, әрә гиҗ шүүврән зөвин дундар өгв. Батан эм деерәснь неҗәд пуд аца авсн мет гиигрв.

Ода Цастан урднь үгцсн үгдән, бат болхин тускар, андһар авлцх үлдв — гиҗ Бата санҗана. Цаста болхла, дөрвн өдр уралан Колян наадлҗ келсн үгәс нааран, ода күртл атхр бәәһә. Дотран тоолвр тоолад, нам Батаһас зулҗах бәәдл һарна.

Бата басл Цастала онц харһад, зерглҗ сууһад, һараснь бәрәд, һолта зүркнәннь дурни тускар күүндх саната. Болв сүл шүүврән өгл уга, «сүүлән» унҗулад, таңсглҗ дуудулсн Таңһчдан одхд ичр хату болна. «һартан тоһшта күүкд өкәр» гиһәд, һурвдгч девсң чиләсн цевр цааста хәрхән санхлань нөөрнь күрхш.

Күүкдин бәәдг хорад Буля, Эрднь Цаста һурвн маңһдур болх кичәлдән белдәд диглчкәд, цаасдан ахулҗана.

— Бата нөкәдүрәс йовхар бәәнә, бидн хаалһинь йөрәҗ нәәрлхәр бәәнәвидн,— гиҗ көвүд келҗәнә, чи юм медсн угавч?— гиҗ Буля генткн Цастаһас сурв.

— Медсн угав. Бата нанд юм келхшлм. Би нам шидрә харһад угав — гиҗ келчкәд Цаста нүр-герин өмн одад үсән самлн бәәҗ, олн зүсн уха ухалв:

«Сурһулян хаяд, намаг үлдәһәд, бичәч нер зүүхәр, йовхар җиврән делчксн күн болад намаг керглшго болҗадмн болхугов

Иим дала сурһульта көвүд дундан һанцхн терүг яһад дуудулҗахмб? Батан бийиннь йовх седкл бәәһәд, тиигҗәнә гидг тер. Бата намаг ирхинь күләҗәдг болх? Уга. Би терүг хәәҗ одш угав! Бийинь хәәһәд ирҗ йовна гиҗ, көвүд нанар наад бәрх. Йосндан дурта болхла, йовхиннь өмн эрк биш ирх. Тер цагт би терүг бәрҗ авхв. Я, тер нанас хамаран одх билә».

— Цаста, чи басл дуту хүвтә бүтү, бийдән зөв киизң заңгта күнч. Ю санҗахчнь нанд медгдхшч. Бата кезә йовҗахиг чи эс медәд кен медхмб? Манд бас чик үг келхшч. Яһна гиһәд, иигәд ярвадад бәәнәч. Чамас көлтә нанд ичр болҗана. Терчнь дөрвн, тавн хонгт нөр-хол уга, амрсн халун хот уга гилтә, сө-өдр уга сууһад шүүврән өгв. Маңһдур, нөкәдүрәс Хальмг Таңһч орад йовҗана. Чамас талдан иим олн җил үгән авлцад, үүрлҗ йовх күн болхла, эврән одад килсн-кицсн болад, киилгүдиннь зах, киртсн альчурмудинь уһаһад, илүрдәд нөкд болх билә. Мел иигәд модн көшә болад бәәсн күн, күн болһнд таасгддмн биш. Терчнь чамд оютн бәәһә бәәҗ, мана нүднд, хойр җил үлү чамд дала нөкд болвш. Эн балһсна оютнр цуһар үзә медә бәәнә. Хальмг Таңһчин өрәлнь, та хойран холвлда меднә. Яһна гиһәд, иигәд киизһлзәд бәәнәч, яахар седҗәхмч? Иигә-иигә бәәҗ, Бата цөкрәд ардан хәләл уга йовҗ одхла, чи арднь аман аңһаһад, альхан сарвалһад үлдвзәч. Тер цагт чи толһаһан цокхч. Ора болҗ одх. Эн Эрднь, ма хойран толһа өвдхн уга, чини толһа өвдх, өвдхләрнь маңһарлҗ өвдх — гиҗ Буля керлдҗ келәд хойр ик галгр нүдәрн Эрднь тал хәләв.

— Бататн ода маднла әдл күүкдин һар сурад, көлднь мөргхд дегдәмл болад, дахад, йовш уга болҗ одв. Күләв, күндлв, тесв, теслт тасрха болҗ одх, болад бәәснь тер.

Батад манас деер күүкд дала олдхгов. Тенд Занда гиһәд, нег күүкн күләһәд бәәдгҗ гиҗәлү. Күләһәд бәәсн күлцңгү күн, яһв чигн күндтә болхугов — гиҗ Эрднь келәд, нусан татв.

Занда гисн нерн Цастан зүркнднь зөг болҗ шигдв. Нүр-герин тольд ярлзад үзгдҗәсн Цастан чирә деер күргр хар үүлн бууһад, будңһрсн болад одв. Цаста доран эргәд хойр үр күүкд талан эргәд хәләһәд күчр бишәр инәһәд, өөрнь ирҗ суув.

— Яһад намаг нигтлән шоодад бәәнәт. Нандтн бас зовлң дала.

Тадн медхшт, би танд келҗ өгсв. Хойр күүкн оньган өгцхәв. Мини эк эцк хойр намаг, нанла нег өдр һарсн, сән сәәхн әл бәәсн күүнә көвүнд өгх болад, ам авлцсн бәәҗ.

«Терүнә келсн күүкн, эн күүкнә күргн» — гилдәд хотн-хошан улс наадлад, келә бәәҗ, ма хойрар күргн, күүк кеһәд шиңгәчкҗ. Тер көвүнлә хамдан өсләвидн, хамдан сурһульд орлавидн. Ода өсәд, әмтнә уха медәд, күүнәс үг йилһдг болад ирхләм, ода тер көвүн нанд таасгдхш. Тер көвүнә экнь сул цагтан оньдин манад ирәд сууна, мини эк, эцк хойрин седклинь йосндан авлчкҗ. Намаг гертән ирсн цагт теднь зуг элгн-садарн архалдад, күрч ирцхәнә. Мини эк намаг теднәһәс талдан күүнә нернд орулх, санан уга. Тедн мини эк, эцкиг йосндан әәлһдг бәәдлтә. Намаг нааран сурһульд йовулшгоһар басл ээрлдв. Тиигәд тендәсн мөлтрҗ һарад, энд ирхлә, тадн намаг эн Батата таньлдулвт. Эн хойр җилин эргцд Бата йосндан зүрким авлчкв. Инәһәд, наадад, үүрлә йовҗ иигәд нег-негндән өөрдҗ одвидн... Батан санаһар болхла, эврәһән кеһәд, авчксн саната. Би йосндан таслҗ негинь келҗ, үгән өгәд уга санатав. «Сурһулян чиләчкәд» — гихәс нань үг келдн угав.

«Э» — гичкхлә болад бәәснь тер, эврәһәрн авад хәрнәв гихлә, яахв. Тер цагт негдвәрт сурһулян чиләхн угав, хойрдварт, — эк, эцкм, элгн, садм» төркән һолсн елдң күүкн» — гиһәд анд кехмн. Көгшрҗ йовх эк, эцкләм неклдәд зоваһад алхмн. Дәкәд Батаг тендән күүктәҗ — гиһәд әмтн келәд бәәнә, ода чи чигн келвшч — гиҗ Цаста Эрднь тал хәләһәд саналдв.

— Тер чамд һархара заасн күргнчнь ода хама йовна? — гиҗ Буля Цастаһас сурв.

— Ода цергт йовна — гиҗ Цаста хамр доран келв.

— Э, төмр чөдртә мөрн кевтә, көлдән төмр төөлгүд шаргулад мөрнә көлснә үнр һарад, мегдәһәд йовдг күргн гиһич, дәәнә улс нанд таасгдхш—гиҗ Эрднь нусан татв.

— Әрлһә, экиннь геснәс һарн, олҗ авсн күүнә күрг, бичә му келәд бә — гиҗ Буля шоглҗ келәд, һурвулн инәлдв.

— Маңһдур көвүд цуглрсн цагт чи Цаста дәкәд Бататаһан күүндҗ чадхн угач. Батаг бидн сәәнәр идшүлх зөвтәвидн. Хол һазрас, олн үүрмүдәсн салад байрта хәрәд йовҗах күн маңна тиньгр, ардан тачал уга, ур-килнц уга һарч йовхларн кех көдлмштән, күцәх кергтән урмдта, зөргтә болх.

Бата маднла сән, сәәхн цаһан саната бәәлә. Цастала нег үлү, нег хавтхта гилтә юм нөл-нул уга бәәв. Тер учрар Эрднь бидн хойр Цаста чамта һурвулн эндр асхн Батаг дуудҗ, цә өгхмн гиҗ күндләвидн. Цәәһин хөөн чи Батата хоюрн үлдәд, негән таслад күүндҗ автн. Эс гиҗ Батачнь хәрчкәд эврәһәрн тоолад, чамаг иткәд «күүкм тенд бәәнә» — гиһәд күләһәд бәәх. Чи энд, эк, эцкм хуучна авъясар нилх бийим күүнд өгх болчкла — гиһәд салдсан күләһәд суухч. Чамд бас негән таслҗ авх кергтә, Эрднь бидн хойр кинод однавидн. Та хойр үлдтн. Уульнт, дуулнт дурнтн. Чи юн гиҗ санҗалач? — гиҗ Буля Цаста тал хәләв. Цаста мусг гиҗ инәчкәд:

— Бата һанцарн ирхий?— гиҗ сурв.

— Ирх, би дахулад авч ирнәв — гиҗ Буля зөрҗ келв.

— Би Батад иим белг авлав, күүкд хәләтн — гиһәд Цаста дер дорасн залу күн мөңг дүрдг хар бокс түңгрцг (партмонет) һарһад үзүлв.

— Хәләһич энүг ода күртл, манд үзүллго бәәһәд бәәҗ. Көвүн күүнд, айта гидг белг болҗана. Мана күн меднә, медсән күүнд келхш—гиҗ хөкрләд түңгрцгиг Буля уудлв. Дотраснь бичкн цаһан торһн альчур һарһҗ авад, өргәд Эрдньд үзүлв. Эрднь шүүрч авад делгәд үнрчлчкәд эврәннь түңгрцкәсн бичкн шилтә духу һарһҗ авад альчурт цацад хәрү өгв.

Цастан бүтҗәсн чееҗнь сарулдсн болад, бәәсн бийнь талваһад, хойр үр күүкд талан, эңкрлсн нүдәр хәләв. Үр күүкдиннь таассн белгән өрч деерән шахад инәв.

— Не, та хойр лавк, базр орад үс, тос, цаһан өдмг автн. Би Ик сурһуль тал йовад Батаг хәәнәв. Олдхла һанцарһинь дахулад, авад ирнәв — гиһәд Буля бийән бедрв.

Буля Батаг эн асхн олсн уга. Бата, Коля Ута һурвн шин патьрт орсн багштан нөкд болҗ дегтрмүдинь зөөлцхәр нег аю Бата мендләд, һархар йовҗ одцхав. Һурвн күүкн ора күртл күләһәд унтцхав.

Маңһдуртнь күүкд сурһулясн ирлһнләнь Бата зөвән келҗ гемән эрҗ, Цастаг дахулҗ авхар гүүҗ ирв. Күүкд өмн асхнь Батаг яһҗ хәәсән келәд, белдсн хот-хоолан авад, Батан бәәсн онц патьрт ирцхәв.

Бата гиичнрән хамаһан суулһхан медхш.

Һурвн күүкн дунд негл: «өөкн дотрк бөөр мет, өндгн дотрк уург мет», ясн дотрк чимгн мет, яңһг дотрк идән мет» яахан медл уга дала, нала болад, байртан багтҗ чадад, ярлзад бәәнә. Күүкд Батан хораһинь ахулад, хувцинь илүрдәд, эвкәд чомданднь дүрәд нөкд болҗацхана.

Бата Цастад белг гиҗ авсн өндр давхрлгта хар боокс башмган бардмнв. Һурвн күүкдт неҗәд күзүн деерән хайдг намчта торһн хадгуд белглв.

Цастан шин башмгиг һурвн күүкн селн, селн зөвлҗ үзәд, икәр таасҗ, үлү үзҗ йөрәцхәв.

Цәәһән ууһад, нәр-шог келдәд, шууглдҗаһад Буля Батан баһлцгт бәәсн час хәләчкәд өврсн бәәдл һарад:

— Уй, нәәмн час болҗ йовна, хәәрн биләтм бидн үрҗ одн гиҗәнә. Та хойр үлдәд, маниг иртл урдк хөөткән күүндҗ автн. Эрднь бидн хойр нааднд орад ирнәвидн — гиҗ келәд Буля шамдҗ босв. Би бас йовнав гиҗ, Цаста бас босв.

— Бата, маңһдур кезә йовхмбч? — гиҗ Буля Батаһас зөрц сурв.

— Маңһдур өрүн йисн часин кермд йовхвв — гиһәд Бата даһман уудлад киизң көк татаста, хойр давхр кермин зургта билет Цастад үзүлв. Цаста билетиг авад хәлән бәәҗ дор ормдан арһул суув. Буля, Эрднь хойр һарв, Бата босад тедниг үүднәс һарһад, үүдән хаачкад, хәрү ирәд кермд йовх биләт хәләһәд зогсҗасн Цастан ард зогсад толһаһинь өрчдән шахад, Цастан эм деегүр:

— «Карл Маркс», кают, хойрдгч класс. Эн кермд бидн хоюрн йовсн болхнь, ямаран сән болх билә. Каютасн һарад, кермин зивг деер ирәд, иигәд теврлдәд зогсҗаһад Иҗлин көөстсн буурл дольгана ә чиңнәд, сер-сер гиһәд йовх биләвидн.

Ке янзта кермнь

Көөлврәрн әрҗ көвклзнә,

Көдәһин көк цонхснь

Күңкнсн дууһинь хавчна...

Иигәд би чамд дуулҗ өгх биләв. Дахад йовхмн болвзач? Цастан чирә би талан хәләлһәд, һартан бәрҗәсн билетинь авад ширә деер хайчкад баһлцгаснь атхад зергләд суув.

— Хоюрн сурһулян чиләчкәд, иигәд хәрсн болхл,а йир сән болх билә. Чи чиләхәр, намаг күләхәр бәәхшвч. Тиим седкл бәәхлә, чи йовхн уга биләч. Һанцхн чамаг яһад дуудулҗахмб? Чини бийинчнь йовх дурн бәәһәд йовҗанач. Чи хәрчкәд намаг мартад хуурхч, тенд чигн таньдг күүкд дала болхугов.

Дәкҗ нааран ирш угач! — гиһәд Цаста Бата тал зеегтә нүдәрн җөөлнәр хәләһәд, Батан киилгин зах ясад, хоолыннь хойр тан товчс хурһарн дарҗ наадад, толһаһан дорагшан кецәлһв.

— Теңгр цокг, темән девсг, чамас талдан күн нанд уга. «Ирхии седкл бәәхлә, Иҗлин усн чальчаг» гидг ду меддвч? Ирхв. Өндә, нааран хәлә!— гиһәд Бата Цастан хойр шанаһаснь арһул өргәд маңнаһаснь үмсәд, толһаһинь өрчдән шахв. Батан күңкркә һатц цоксн зүркнә ә: «Итк, итк, итк. Чик, чик, чик, келҗәнә» — гиҗ Цастан чикнд келсн болҗ медгдв.

— Зундан намаг хәрсн цагт мана тал ирнч? — гиҗ Цаста толһаһан өндәлһл уга сурв.

— Эрк биш ирнәв. Чи ирн суңг өгәд орк. Би мел өдр, сө уга күләһәд бәәхв.

— Юн гиҗ бичхв!

— «Ирчкүв, наар!» — гиһәд орк — гиҗ келн Бата Цастан толһа дәкн өрчдән шахв.

— Бата, би чамд ямаран белг авсинь меднч? — гиһәд сана авсмн кевтә Цаста босад, һартан бәрдг түңгрцгән уудлад, мөңг дүрдг хар боокс түңгрцгиг һарһад, Батад өгв. Бата түңгрцгиг хойр һардҗ авад, зүркндән шахҗ эңкрлв. Эргүләд хәләҗәһәд — ханҗанав! — гиһәд гүүҗ одад Цастаг хойр улан халхаснь селн үмсәд — Уудлҗ болхий?—гив.

— Уудлтха, хадһлтха гиһәд, белглҗәнәв, дотрнь юмн уга,— гиҗ Цаста инәв.

— Хоосн түңгрцг белглдмн биш — гиһәд Бата түңгрцг уудлв, цалд гиһәд духун үнр һарад одв. Уй, яһсн сәәхн үнртә альчурви? — гиһәд Бата бичкн цаһан альчур һарһҗ авад үнрчләд, Цастан чирә деер сәрвкүләд:

— Чиигин үсәр исксн

Чигәнәсчнь уухшв,

Чини үнр шиңгрсн

Альчурарчнь арчнав...

— гиһәд Бата доран эргәд биилв.

Чиндр цаһан альчурм

Чирә деернь чичрнә,

Чини чирә үзхлә

Чееҗинм махн баргдна...

— гиҗ Цаста дуулад бичкн ширә деер бәәсн Батата хоюрн цокулсн зург оч хәләв. Бата бичкн цаһан альчуран дәкн сегләд хәләҗәһәд: Акад йорта юмб? Намаг сурһуль сурхар нааран һарчатлм нанд нег күүкн мел иим сәәхн үнртә цаһан торһн альчур белгллә. Ода эндәс хәрҗәхләм, чи иим әдл альчур белглвч. Зуг тер альчурин дөрвн үзүртнь ноһан утцар хатхсн дөрвн үзг билә,— гиһәд Бата альчуран эвкәд түңгрцгтән дүрәд зүркндән шахв.

— Ямаран үзгүд билә? — гиҗ Цаста зургуд хәлән бәәҗ сурв.

— 3. Б. И. Д. гидг үзгүд билә — гиҗ Бата хәрү өгв.

— Ода күртл мартгддго яһсн хәәртә үзгүд бәәсмб терчнь — гичкәд Цаста хәләҗәсн зурган бүркчкәд хәрү эргв. Хойр күмсгнь буугдад, чирәнь хумхлтад дун уга шанаһан түшәд суув.

Бата «чиндр цаһан альчур» гидг ду дуулн бәәҗ түңгрцгән зүн көкн тус даһмдан дүрчкәд, дәкн Цастаг эңкрлхәр өөрдв. Цаста дун уга босад, цааран эргәд, шилтә ситроһас кеҗ уучкад, терзин өмн одад буру хандад зогсв.

— Хо-цаһан күүкн бурзиһәд, хотан әәлһсн күүкн кевтә дурдыһад, ямаран юмб! — гиһәд Бата теврхәр седв. Цаста хооран цухрад.

Ора болҗ одв, хәрнәв! — гиһәд үүдн тал һарв. Бата часан хәләв— 12 эклҗкҗ.

— Дәкәд невчкн зуур бәәҗә, одак күүкд ирх, би тадниг күргчкнәв — гиҗ Бата сурв.

— Арвн хойрас авн мана үүдн хаагддгиг чи меднәхнч, би йовнав — гиһәд Цаста үүднүр өөрдв. Бата үкс башмган өмсҗ авн хоюрн һарв. Буля, Эрднь хойр үүднә өөр ирҗ йовҗ.

— Не, наадн сән бәәҗий? Ортн маднд келҗ өгтн — гиҗ Бата сурв.

— Та хойрин «наадн» мадна хәләснәс сән болсн болх. Өрүндән келҗ өгнәвидн, трамвай зогсҗ одх, өрүндән чамаг ирҗ үдшлүлнәвидн гиһәд Буля Эрднь хойр Батала мендлв, тер хоорнд Цаста зөвәр йовҗ одв. Бата ардаснь адһв, келкәтә хойр трамвайин өмнк үүдәр һурвн күүкн гүүлдәд орв, Бата һаран дайлад үлдв.

— Акад юмб? Цаста яһад атыҗ одв. Би терүнд му юм һарһсн угав. Модьрун үг келсн угав. Нанла цокулсн зурган хәләҗәһәд бүркәд хайчкад терзин өмн одад буру хандв.

Үмсхәр седхләм зулв. Өрүндән нанд келх, эс гиҗ һундлан бичәд бичг илгәх, тер цагт гемән сурнав» гиһәд Бата кесгтән унтсн уга.

Цаста зууран үр күүкдләрн үг күүндсн уга. Гертән орҗ ирн орндан орад буру хәләһәд кевтв. Буля, Эрднь хойр нег-негн талан хәләлдәд, ээмән хүмлдәд, учринь медҗ чадад орндан орцхав. Цастан нөр күрчәхш. «Батад Занда гидг келсн күүкн бәәдгҗ, чи айстан амн үгән бичә өг» — гиҗ Анҗа келдг билә. Одахн Эрднь үгин алдгт «Батаг нег күүкн күләһәд бәәдгҗ» — гиҗ келлә. Тернь үнн бәәҗ. Бата терүгән, тер күүкнә өгсн альчуран чигн мартад уга бәәҗ —3. Б. И. Д.» — гиҗ альчурин үзүрт ноһан уццар хатхсн үзгүд: Занда Батад иим дурта» — гисн үг болх. Ода Бата тер күүкн талан йовҗана. Хойр җил шаху холвлдад йовсн хәәрн мини дурн! Авһ Анҗан чирә яһҗ хәләхв. Аав — ээҗдән юн гиҗ келхв!— гиһәд Цаста орндан ууляд унтл уга, кевтәд өрүн күүкдәсн эрт босад, Ик сурһуль тал йовҗ одв.

Маңһдур өрүнднь Батан үр көвүд, күүкд цуһар ирҗ Батала мендлҗ кермд суулһв. Цаста ирсн уга. «Цаста яһсмб?»— гисн хәәвр ухан күн болһна толһад орҗ хәәгдв. Зуг үг һарһҗ күн төр кесн уга. Бата күн болһна һар атхад, мендлх болһндан дарукнь Цаста болх гиҗ өңгәв. Иҗлин көвәд инәлдәд, һаран дайлдад, үлдсн иньгүдиннь харан тасртл кермин зивг түшәд, хойр нүднәннь цомрха өвдтл хәләв, Цаста хәәҗ эс ирсн лавта медгдв.

«Элстд күрәд чамаг неквр бичг эс бичхләчнь, эрлг номын эс авч одсн болхла. Эврән бийәрн күрч, эндр эс ирсн учринь медхв» — гиҗ санад Бата каютдан орв.

Бата эңкр төрскн Элстүрн дүүгәд орад ирв. Төгәлң тосхлт, шин-шин гермүд, тег өңгән сольҗахнь ил үзгдәд Батан седкл байслулад йовна. Эврә элги-садн, эгл олн үүрмүд, цуг байрта харһлдна. Хамгин түрүнд бийән дуудулсн Хальмг Таңһчин ВКП(б)-н Таңһчин зөвллд одҗ, ирсән медүлв. Хальмг урн үгин, нәрн бичгин тускар Таңһчин зөвлл ямаран ик чинр, тоомср өгчәхиг, Бата йоста кевәр оньһҗ медҗ авв.

Таңһчд һурвн соньнмуд барлгдна, теднә алькднь болв чигн бичәд барлҗ чадхан Бата медв. Эгл улсин төлҗлт, Элст балһсна өслт үзәд бәәхнь Батан зүркнь «бич, бич!» — гиһәд амр өгхш. Тегәд Бата түрүн болҗ иигҗ бичв:

...Элвг теегинм зүркн

Элст балһсн дүңгәнә,

Эгл олн улсм

Эрдм—сурһуль дасна.

Сержннсн салькна айсд

Суңһудын көгнь орна,

Сөөгин шалһла деңцәд

Сөң өрглдсн болна.

Хаана йосна замд

Харңһу йовсн теегтм,

Хальмгин шин үрд

Хамцад сәәхн җирһнә...

Эн шүлгән соньнд барлулад, бийән үзүләд, шин бүрдхәр бәәх бичәчнрин ниицәнә әңгд одад сүв, селвг авад, көдләд дамшлт авад, зуни дунд сард Цастаг ирсиг соңсад, шин дегтр бичх даалһвр авад, Бата хооран үзгтә һарв.

Бүтү күүмтә бичкн хурдн хар машин Элстәс һарад, экнә өргн улан зам хаалһар, өвцүһәрн һазр иләд, өрвкәд йовна. Хаалһин хойр көвәһәр дерәлдәд урһсн өвсд нәәхлҗ, һазр дерләд бослдна. Бүдүн шилвтә буурлдас бүчрән тасртл дайллдад, хү салькн дәврәд, давад одсн мет, хурлһҗ үлдәд, машинә ардас некҗ хәләлдәд, нег-негән наадлҗ шимлдсн болна.

Машинә ард хумхлдсн маш улан тоосн, теегт түгәд шатсн түүмрин утан болад, теңгрт күрч будңһрад, темән хар үүлн мет күриһәд, талрад, көшгрәд үлдҗ йовна.

Далвң, царңгуд, сала-судлмуд давад һарх дутман: эрвң, зултрһн, камб шарлҗна үнр машинә терзәр сальк дахҗ сүүгҗ орад, саңгин идәнә үнрәр «салд-салд» гиһәд каңкнад йовна.

Бата баһдан Элстин сурһульд орхар эзнәсн орһад һарсн цагтан, дегтр дүрдг маралҗн түңгрцгән эм деегүрн далвчлҗ авад көл-нүцкәр эн хаалһар өдрин дуусн хатрад орксан санад оркв. Тер цагт эн хаалһ—хоорнднь шарлҗн урһсн медг-үлг хойр төгән хаалһ билә. Ода аавин альхна эрән мет, ора-сара ацмуд дала болҗ! Ардагшан, өмәрән, хәвргшән салад, һарад одсн өргн зам хаалһсин аг болһнднь шин-шин совхоз-колхозмудин нерд бичәтә бахнс торс-торс үзгдәд, хоцрад, үлдәд йовна. Хаҗугшан һарсн хаалһс болһнар аца ачсн арвс хар машид ард-ардасн цувлдад лугшлдна.

Тедүкн теегин зо деегәр хар булңгуд болад, трактормуд тачкнад цувлдна. Арднь үлдсн һазр, өргн, ут хар хаац суңһад делгсн мет дахҗ харлна.

Теегин хар керәс, тенд, эндәс нислдҗ ирәд, тедүкн трактормудын ард нисҗ, буулдад бәәглдҗ юм чоңкснь үзгднә.

Күңкргин белчрт, колхозин заңһта худгин ца ташу, бүркәд ик хош хөн идшлҗ йовна. Худгас ар зо давшад һарсн цувг хаалһар худг тал шорһлҗн мет цувҗ йовх бод малмуд үзгднә.

— Бадм, та эн хаалһар урднь йовлт?— гиҗ дун уга суусн Бата җолачин амнд зуулһата йовсн папиростнь хустгар һал кеҗ өгн йовҗ, генткн сурв.

— Э, эн һазричнь төгәлн гиҗ төгәнм иризид хаһрҗ одсн бәәнә. Хойр нүдән боочкад, чигн «Хар булгичнь» олад одхв,— гиҗ залурин төгәг (рулиг) хойр һардад орксн, барун көлән дарул (педаль) деер тәвчкәд өмнк хаалһан, шил һатцас хол харвҗ йовсн җолач хаҗудан хәләл уга:

— Би бичкндән эн һазртн бас кесг башмг эләләв,— гиҗ Бата гүүнәр саналдв.

— Яһлач, өвс хадҗ йовлч?— гиҗ җолач Бадм маасхлзв.

— Уга, хамаһас өвс хадх биләв. Шалһ дааҗ хүрүлҗ чадшго цаг билә! Тер цаадк колхозин хөөдләтн әдл, байна хөд хәрүлҗ өсләв. Одахн болсн болна... Акад юмб?.. Тиигхд мини эврән һарһсн ду соңснт, би танд дуулҗ өгсв,— гиҗ Бата хоолан ясв.

— Альков, дууллч, соңсий!—гиҗ җолач одак кевтән хаҗудан хәләл уга келәд, папиросиннь иш амнасн авад терзәр хайн, барун көлән көндәһәд машинә гүүдл номһрулв.

Бата бичкн зуур тагчг болҗ йовад, җолач би талан хәләхлә, дууһан эклв:

Алтн шар уурган

Амлулад өсксн ээҗм,

Сегрхә хар гертәһән

Седклинм киләсн болна.

Харада гидг шовунь

Хөөһим шүүрч наадна,

Хөөһән хәрүлдг намаг

Хәәмнь гидгнь яһсмб?!

Цекр зуни халунднь

Цаңһад, цөлдәд өсләв,

Цадарксн цар гесән

Цандгин ботьхаһар дүүргнәв.

Нутгт үлдсн һасн болад,

Кеер һанцарн шованав,

Норсн, хуучн боршмгта

Хөөнә арднь гейүрләв.

Үвлин җиңнсн киитнднь

Өскә, хурһдан келдәләв,

Өврләд өсксн ээҗм

Өрч дотрм манчурна!..

— Не, ямаран? Дууна бәәдлтәй!?— гиҗ Бата җолач Бадм тал кецәлдҗ сурв.

Җолач залуран чаңһур хойр һардад, шил һатц уралан холд харвад таг менрҗ, дун уга... Барун нүднәснь: хамтхасна альхн деер хонсн өрүн чиг мет, цегән моһлцг нульмсн мелтхлзҗ һарад, хамр, халх хойрин хотхрар ардан татас татад һоҗҗ йовна. Машинә даңшанд чичрәд, өрч деерчнь дусх бәәдлтә... Бата дун уга дорагшан хәләв... Җолач Бадм хойр көлән селн дарад, барун һариннь өөр шовасн моһлцг толһата төмрин үзүр эркәһәрн дарн хооран үгзрад татв, машин дөрвн төгәһән цахлад зогсв. Бадм цаадк үүдән тәәләд, ә уга бууһад, машиһән эргәд йовҗ одв.

Бата барун бийдк үүдән тәәләд хаалһас тедүкн гүүҗ одад камб, хоңһр зүүл үмтәҗ авад үнрчләд ярлзҗ инәһәд ормдан орад суув. Бадм өмнк шилиннь шора арчад, радиатрин бөглә авад хәләчкәд, машиндән орв.

— Би эс болх юмнд урсад оддг мескә күн бишв. Одак чини дуунд тесҗ чадсн угав. Би бас эцктәһән ик дөрвдә баячудын хөөнә ард хатҗ йовлав. Чини ду чиңнә йовҗ, бичкн намаг дахулад хө хәрүлҗ йовсн, гирлгән үүрсн, бөгдһр нурһта эцкән үзәд, хамрм көңшү дүрәд одв. Эн зовлң, эврән эс тесҗ йовсн күн, иигҗ бичҗ чадшго! Йир сән уйлһта дун болҗ, дасҗ авлһта,— гиһәд Бадм папиростан һал орулв.

— Энүг үнрчлҗ үзлт! Үнртнь оошк дүүрәд, севркәһән теләд, һарч одн гиһәд бәәнә. Урдкасн үнрнь улм сәәхрҗ. Хәләлт, тер бетк, зултрһн, йөркг... Заядар бавилдад нигтрәд, көкрәд бәәҗ һазр йосндан тарһлҗах кевтә, делнь деегшләд, сүүлнь дорагшлад, сәәрнь дөшиһәд, хагзлад бәәҗ,— гиҗ Бата бахтв.

— Һазр тарһлҗана гихв, аль өдр ахрдҗана гихв, медгдхш. Бидн баһдан цар тергнәс бууһад мөрн тергн деер суух ик хәәрн болдг билә. Эн хүүв йосн тогтсна хөөн машид элвҗв. Би Элстд ирәд җолачин девсңд орад маши йовулдг зөвшәл авад аца зөөдг машинд көдлүв.

Көдләд дамшад ирхләм тер машим мел хашңдсн болад чееҗәр зүткәд йовдг болв. Дәкәд эн гиигн машинд суувв. Ода эн машиһәрн өдрин дуусн иим хурдар гүүлгсн бийнь, мел хашңдсн болад, һазр чилҗ өгл уга, өдр чилҗ одна, һазр йосндан сунад йовдг кевтә гиһәд, Бадм машиһән ормаснь өрвкүләд, һарв.

— Миниһәр болхла һазр сунҗ чигн бәәхш. Өдр ахрдҗ чигн бәәхш. Орчлң дав-деерк урдк кевәрн бәәһә. Ода мал, аһурсн, эдл-уш өсәд, өргҗәд, әмтнә сурһуль — эрдм дегҗәд машид, электричество, эдлдг болад йовна. Һазрас, урһад уга, урһцинь урһаҗ авна. Кезәнәһәс нааран күн эдләд уга өлг, эд эдлнәвидн, күүнә көл күрәд уга, һазрин җиртңд күрнәвидн. Амрарнь келхд цаг маниг биш, бидн цагиг күцәд йовнавидн. Бән-бәәтлән танд эн хурдн, гиигн машинтн хашңдсн болх... Күүнә күчн, күд чолу хамхлна — гидг, сәәхн цаг болҗ йовна!

Хальмг өргн теегин нег захд, хар хурмш ишкә герт, угатя бүлд үүдәд, байна үкрин сүүләс атхҗ, хурһдын аса арчҗ өссн та, бидн хойр хурин өмнк цәклһн мет хурдн хар машин хашңдх гиҗ мана аав-ээҗнр санҗ йовсн болхий?!— гиҗ Бата Бадмин чикнд чаңһур хадҗ келв. Бадм дун уга-толһаһан гекәд, уха ухалсн болад йовна.

Хурдн хар машин Һооҗурин, Дунд Нуурин экәр торад, Хар Булгин өмн зо деерәс төгәһәсн хурлһсн тооснас «үргн» гүүһәд, теегин хар салькнла зөрлцн гүүһәд, Батан сананла урлдад орад аашна.

Ода өңгрсн хойр һолмудт шин совхозмуд бүрдҗ. Урднь эҗго бәәсн өмнк ташустнь хурин хөөн урһсн «теңгрин ки» мет бомбһр цаһан, бензи хадһлдг бакмуд дерәлднә. Цааранднь нуурин бахлур тал сиирг һазрт бәрсн ут-ут сарас үзгднә, ик-ик һольһр овалсн өвсн күрилднә.

Хар Булгин ар-өмн ташус делгү хаһлата үрглҗ хар үүлнәс унсн чачр мет эңдән харлна.

Элстә шар эргин өмн царңд дөрв зерглүләд бәрсн әдл-әдл шин цаһан гермүд җирилднә. Долан җилә сурһулин һаза дала болсн көвүд, күүкд көк модд суулһҗ йовна. Тедн заагт заавр өгч йовсн улан альчурта һартан цаас бәрсн багш үзчкәд, Бата картузиннь нүүринь дарад буру ханьдв. Көвүд, күүкд: күрз, мааҗуран өрглдәд, һаран дайлдад хәәкрлдҗ маши үдшлүлв. Бата картузарн дайлад давад одв.

Батаг эднлә әдл энд эклцин сурһульд орҗ йовх цагт харһа модар хавчад бәрсн чөләкә терзтә—түүрмин ормд, ик гидг дөрвн шаната чолун гер — цевр цуста мөрд өскдг Городовиковин нертә колхозин контор бәәнә. Ора деернь ут бурһсн иштә улан тугусна дольгана эрә һарһҗ делснә.

Герин өмн тедүкн, эрчмтә хар килһсн арһмҗс эмәлиннь ард һанзһлата, хойр улан-кер мөрд сөөлһәтә уудан кемлдәд толһаһарн наадад бәәцхәнә. Герин цаадк өнцгт көк ширтә гиигн машин үзгднә.

Хө кирһдг хәәчс холвад үүрсн, урлнь зөркәтәд бәәсн өндр хар залу, сүкән бүстән хавчулсн, һартан харул бәрсн томһ сахлта маштг шар хойр залу конторин үүд давшад орҗ йовна. Цаас һартан бәрсн цаһан костюмта көвүн хойр залула мендләд зөрлцәд адһад йовҗ одв.

Гериг төгәлүләд тәрсн, шар-модн, хөн-уласн, бурһсн, олн зүсн кенз модд бүчрән деегшән деләд нәәхлҗ һаңхлдна. Кезәнәһә, эн әәмгин эрк шилтә зәәсңгин унаһа мөрд хадһлдг конюшна ормд ик гидг у гараж бәргдҗ. Аца зөөдг, өвс хаддг, тәрә хадн йовҗ цокдг олн зүсн машид дала архалдна. Тер алднд «таң-таң-таң» гиһәд электростанцин көдлгүрин (моторин) дун лугшна. Төмр давтҗах дархна дөшнн дун җиңгр-җиңгр гиҗ соңсгдна.