Хальмг госиздат элст 1963

„Үкх гисн үксн уга,

үнгн девлт үкҗ.”

НЕГДГЧ БӨЛГ

Һарсн герин чинр

Өргн көк теегин шавшсн ноһана өңгнь хүврәд, бүрүлин гегә дахҗ үүмлдг бүчрмүднь бүргәд, делгчксн барта шар цоохр кевс мет эрәтрнә. Бавилдсн савһр көк беткс заагас шаһалдҗ чимглдг бадм цецгәсиннь эрт урһаснаннь намчнь билрәд, өңгнь цөлдәд ирҗ.

Оратҗ урһсн цецгәснь — ода мана селгән ирв гисн кевтә олн зүсн өвснә бүчрмүд заагар меклән нүдн болҗ бүлтәлднә.

Хаврин хар бальчг халун нарнд хатад шавр болад, шаврасн үүрәд шора болҗ бүргнә.

Хамг олн хорха, меклә хумстнь ичәндән орхларн эдлвр кех: өвснә бүр бүүдә, девскр кех гөлмн ноһа зөөлдҗ бигшлднә.

Хая-хая ик хар шовуд, халунд ээврлсн зурмд гетәд, харвад нислдснь үзгднә.

Эн тег өнр-өргн болв чигн, саглрсн сәәхн тәрмр модар ховр, мелтглзсн — булг усар хатяр. Төгәлңдән тиньгр у тег, теңгс мет налаҗ уняртад күҗ мет каңкнна.

Эргүләд энд-тендән харвхнь, сала-судлмудын белчрәр, һолын булңгудар, сальк өрәд, толһаһан һазрла наалдулчксн, идлшлҗ йовх үкрмүд, эргин сүүдрәр шооһад (баглрад) әңкллдәд зогссн хөд үзгднә.

Теегин зо талас худгур орсн җим хаалһар тиирңнәд хатрлдсн мөрд түрглднә.

Күрилдсн чагчм эргстә. Амар усн уга, худг уста Эргнин җирн зурһан ширин (шилән) негн — Оватын һол сала-судлмудан судцд мет сарсалһад делчксн, зуни шуугсн халун хү салькнд саалтг болад харлад уняртна.

Көнтргн болсн көк цоңхс деернь һарад хәләхлә: ца зо деерәһүрнь уулас гүүсн дольган мет, хотхр, монцхр, сала-судлмудынь дамҗн-дамҗн һәрәдсн җирлһн җирс-җирс гинә.

Цань зөвәр хол зо деер бәәх һурвн ик хар толһас, тер җирлһнә дольганд совр-совр гиһәд хатрҗ йовх эмгнә хаҗлһин зала болҗ сегсхлзнә.

Өмн, ар хойр ташуһиннь нимтр цаһан өвсн, салькна аю дахад, суһлмр торһн утцн мет нәәхлҗ һаңхна. Холас хәләсн күүнд: киитн хар салькнд, көвәһән цокад дольгалҗах көк теңгсин көөстсн усн дольган мет цәс-цәс— гиҗ дәәвлснь үзгднә.

Һолын өмн амнднь «Чонын царңд» бүүрлсн, өмнән нег ик цаһан гертә зөвәр ик хотн бәәнә. Дорагшанднь һол урудулад, хәләхлә зөвәр тедүкнд орс селәнә темснә модд, өндр эрстә шавр гермүд җирлһнд: негнь, хойр болад, хойрнь һурвн болад күриҗ үзгднә.

Нарн асхн үд кецәһәд оч. Үүлн уга мелтхр көк теңгрәс, өңгтә шар нарн ца-цааһан цонаҗ хәәрнә. Дораг­шанднь нарн һарх үзгин теңгр-һазр хойрин ниилврүр хәләхлә, көөгтәд му өңг һарад бәәнә.

Ирвлзсн халун салькн зүн өмн бийәсн үләһәд, өңгнь цөлдәд ирсн өвсиг хурлзулад, хуухлад, шарлад шарлҗн болад ирсн туула хамхулмудыг сөңгләд нискәһәд бәәнә.

Һазрин элсн-шора халад, өгрҗәх өвснә ур деегшән һарад, халун киитн хойр авлцад хү салькн болад иигтә утцн мет дуһрна.

Эн өмн үзгдсн хотна зүн ар захин бичкн хар гериг хү дәврәд, хотн дунд сальк ядҗасн кевкр шар тоос оһтрһуд күргҗ һанзһрулад оркв.

Гер дотркиг будңһрулад, хамг ааһ, шанһ хәәсиг шораһар бүрәд, арсн-көрсн, хәәснә бүркәс хәргүләд, салврха хар гериг шигҗңнүләд, барун талагшанднь далҗилһәд, давад дуһрад йовад одв.

— Дәрк-дәрк, ээҗ-ав мини! Авч одв, — гиһәд хү салькнд нульмад, гүүҗ-һарад, даб-даб гиһәд делсҗәсн ар дееврин дәвүр хошлң бүчиг татад герин өргн бүсәс бон бәәҗ герин эзн Цаһан келв.

— Эн шатад одн — гиҗәх һаңла һалв болсн салькн юмб? Эн йосн соляд, коммун-домун болна гихлә цаг чигн хүврҗәх кевтә! — гиһәд ду һара йовҗ гериннь бүс татад, делсҗәсн туурһин хорма, дарулад, һас цокад чигтх татад оркв.

Гер дотр цаһан буурл өвгн (өвк), герин эзн номһн шар залу орс селә орад көдлмш хәәһәд, муурад ирсн бәәдлтә, барун бийдк, өвгнә маштг орн деер өвгнлә ю бис күүндәд кецәлдәд кевтнә.

Ам-хамрнь шора-тоосн болҗ одсн бичкн көвүн күүкн хойр өвгнә өөр һазр эрәләд наадад сууцхана.

Зүн бийдк Муузран орн деер арв һарсн наста Бата көвүн хуучн хар шалвриннь нег шуңһрцгинь тәкмдән күргәд эвкчксн, нег көлән термин нүкд шурһулчксн, ноосинь дорагшан кеһәд делгчксн хуучн девлин көрсн деер чүүкл сах эрчмнәд кевтнә.

Цаһан һазаһас орҗ ирәд, һал деер буслҗасн хәәснә бүркәс авад — наалдсн шораһинь үләһәд унһачкад, зүн бийдк таг (тәвц) деерәс шанһ авад цәәһән самрад, үсл­әд болһв. Цаһан һаза дала көдлмш кечксн йир ик уурта бәәнә.

— Деерән сүүдр кеҗәсн герән салькнд уна йовтл генәртә ең-һоң уга суудг юмсуд эдн! — гиһәд муурад ирсн залу Муузрад болн цуһараднь уурлад бәәнә.

Көгшн буурл өвгн, энүнәс хуурхла болх гисмн кевтә, өөрән наачасн көвүн-күүкн хойрин ам-хамринь арчад әәтрлв.

Цаһан уурлхларн күүкдән цокдг заңта, тегәд чигн өвгн күүкдиг Цаһанас зааглҗ әәтрүлҗәнә.

Цаһан цәәһән һарһад шааринь шүүһәд дуусчкад, сана авсн кевтә, адһад һалын көвәд кевтсн чимкүр шүүрч авад, һалын улан хогас нег бийнь өгрәд бәәсн, үкрин нүдн чиңгә нүктә, ааһин амншң аһута һуйр һарһад авб. Тер һуйран зүн бийд термин толһад өлгәтә бәәсн аадмгин түңгрцгт хойр-һурв шудрад арччкад, һалын көвәд кевтсн көөтә ишкә бәрүл деер хайчкад, зүн бийдк чигәнә суулһин өмн шорад хутхлдад кевтсн, хуучн шалһин ирәр кесн өргн балг авад, һалын көвәд кевтсн өрәл ширдгин захд арчад, одак һуйран авад, барун өвдг деерән тәвәд хував.

«Ода энүг кедү әңг кесә?» — гисн бәәдл һарад уха туңһав:

— Өцклдүр Ядмин эцкинд өдрин дуусн түүдг түүдглҗ өгәд сурҗ авлав. Эн һә болсн салькн гиһәд гүүһә йовҗ шатачкв... Идхән медцхәнә, татад авад оркхла яһдв эдн! — гиһәд зөвәр хүүкрдәд оркв.

Орн деер гедргән кевтсн Бата бергән уурлҗахинь медчкәд, босад ааһс үкүгәс авад, агч модар кесн дееҗин цөгц авад дееҗ өргүлв. Бата бергнәсн әәҗәх бәәдлтә. Аавинь зүн ээминь түшәд, барун һариннь хумха хурһан зууһад, барун көлинь эркәһәр шора тееһәд, хая-хая нусан татад зогсв.

Хуван — гиҗ дамшад бәәсн Цаһан агч ааһин чиңгә һуйран нәр-нәрәр хуваһад күргв.

Цаһан Муузрад цә кеҗ өгчәһәд:

— Батаһан Ядмин эцкинд бәәлһхмн кевтә энтн. Эн теңгрин шатсн халунд малас үсн һардган уурчана! Өрү­нә Батаг Ядмин эцкинд одад ташмур ташлдад нөкд бол гиләв. Аанан саак хар хәәсән хәләһәд одсн уга. Одад нөкд болсн болхла, ядхдан цадтлан хөөрмг уух биләч. Эврән өдрин дуусн, үкн-тасрн көдләд олсн һуйрасн өгәд бәәш угав. Тек болсн залус эврән олад идцхәтн! — гиһәд Батад нег хурһн чиңгә һуйр өгв.

— Эн үг чамаг амраш уга болв, гисн бәәдл һарад, буурл өвгн: — дееҗән ав, гиһәд Батад ааһасн нег хуһлцн һуйр һарһад өгв. Эркәр өссн отхн көвүндән эцк болн ахнь басл дурта, зуг экин орчд эк болсн ах бергнә зүркн хату болад киитн. Цаһана йодарад келҗәсн үгинь цугтнь соңсчкад Муузра хоолан ясад:

— Батаг бичкн — гиҗ, эс өөхлә, Ноонинд бәәлһхмн кевтә. Нег иим хө хәрүлһх көвү хәәҗәдгҗ — гиҗ соңслав, — гиһәд шарлҗ хуһлҗ авад шүдән шигшлв.

Цаһан Муузраг күүцц келүл уга:

— Бичкн болх билә эн. Даң яһад бичкнәр йовад йовхмб? Иим көвүд йовадл йовцханахн, гиһәд цәкәд оркв.

— Бәәл уга, даң гертән бәәһәд бәәхмн биш— гиҗ өвгн дахулҗ өгв. Ноонинкн бичкн күүкдт му болхн уга. Тедн яһв чигн иим бичкн күүкдтә улслхн — гиҗ келн буурл сахлан ясад һалын көвәд бәәсн һанзан шүүрәд авв.

— Тиим, энүнлә әдл көвүд заргдад йовнахн. Гернь өөрхн. Дәкәд Батаг бәәхлә эднтн хара бәәх уга. Бәәснәс күртәл бәәдмн —— гиҗ келн Цаһан хәәсән хурав.

• Өөһин өөрк ө, көөһин өөрк кө — гиһәд кишгтә улст бәәхлә му болх уга. Үкрин үсн, хуучн-сәәчн, толһа-турунднь күртснә бийнь ямаран. Дәкәд бидн эднтн нет бүкл цә өртәвидн. Тенүгән чигн даңцах —— гиҗ Цаһан са­на авсмн кевтә, хәрү эргҗ келв.

— Юн тиим үүрмг юм тооцад бәәх билә. Одахн Му­узра өңгәр худгинь малтад өгчквш. Чи долан алд арһмҗинь томҗ өгвч, эн хамгиг эс медх билү? — гиҗ өвгн үнн цаһан седкләрн келн, болв аврлт угал улс — гиҗ дот­ран санв.

• Ода йир яһнат, тана дурн гисн бәәдл һарад Ба¬та дораһур гилң-гилң гиһәд, әәрстә нег көлән, нег көл деерән тәвәд ор түшәд, кецәлдәд зогсҗана.

Керсү көвүн эн мана күүндәнә аюуһинь ава бәәдг болх гиһәд өвгн Батаһур хәлән санань зовад одв.

— Алькв наарлч! — гиҗ дуудҗ авад, толһаһинь иләд, үсинь әрәд хәләҗәһәд Цаһан тал нүднәннь булңгар хәлән:

— Цаһан! Эн көвүнә киилг, шалвринь нег уһаһад өгич. Җе гиһәд кир-даг болад бәәҗ. Толһаннь хагт, тәрә тәрҗ болхмн — гиҗ келчкәд — экин седкл үрнд, үрнә седкл көдәд гидг үлгүр санад оркв. Экчн бәәсн болхла, йир ямаран түрү болв чигн чамаг иим киртә-хурта бәәлһхн уга билә гих уха ухалад оркв.

— Ода уһаҗ өгнәв, арһс авч ирәд ус халул — гиҗ, Цаһан Батаг уснд илгәв. Минь одал мини келсәр болн— гиҗәх кевтә — гиҗ дотран санв.

— Не йов, бергндән ус халулҗ өг. Ноонинд бәәх хөөч, әвртә залу энтн гиһәд нам керүл-цүүгән угаһар кирән уһалһҗ автха гиһәд аавнь магтад тәвәд оркв.

Бата хойр суулһдан, хө услҗасн Дорҗин заңһта худгас дүүргҗ авад, әрә дааһад чирдһлзәд күрәд ирв.

Бергндән киилг, шалвран тәәлҗ өгәд, усан халулад толһаһан уһалһҗ авад аавурн өөрдв.

— Не иигәд болад бәәнә гидг эн — гиҗ нүл уга цаһан буурл аавнь нурһинь илн бәәҗ таалҗ келв.

— Аав, Бата Ядмин эцкинд кезәһәс авн бәәхмб? — гиҗ Цаһан шамдҗ сурв.

— Нег бәәх болсн хөөн, цаг үрәһәд яахв — гиҗ барун бийдк маштг орн деер буршмган хатхҗ суусн Муузра зөвшәрҗ келв.

— Та маңһдуртан дахулад күргчктн. Күүнә герт бәәҗ үзҗәсн биш, нам башрдад, ю, кү келхән медхн уга — гиҗ Цаһан эдниг зөвшлсн деернь эврәннь седвәрән цуцлшг уган эркд шамдҗ келв.

— Тиигл уга яахм билә. «Хар нүднәс күмсг һаза» гиһәд, кедү таньдг-үздг болвчн хар ястнриг һазаладл бәәдмн. — гиҗ өвгн сахлан имрн бәәҗ келв.

Баячудт заргдн — гиҗ шүүснь хатад бәәсн өвгн, баячуд яһҗ күүнә шүүс шигдәч мет шимдгинь медҗәнә. Олн үрдин сүл отхн көвүһән, медә бәәҗ баячудт шимүлхд өвгн дурта биш. Болв өвгнд арһ уга...

Дав-деер күүнд бәәлһхмн биш гиһәд келхлә, энүг зарулҗ олврарнь бүлдән дөң кехәр седҗәх Цаһанд тасгдшго.

— Нохан амнд орсн шаһа бүтн һардмн биш — гиҗ өвгн соңсхҗ келв. Тер келсинь күн нам төртән авсн уга.

Тиигәд эн бүлин күүндән төгсәд, Батаг Ноонинд бәәлһхк болҗ шиидәд маңһдуртнь Муузра Батаг Ноонинд күргх болв.

Минь эн өдр күүндәнә хөөн, Цаһан негл чик седкләр җөөлн нүдәр хәләҗ Батад өр-өвдҗ келв:

— Не иигәд залу болад бәәнә гидг эн. Һарчн һанзһд күрәд, көлчн дөрәд күрнә гидгнь эн. Герчн өөрхн, өрүн-асхнд ирәд ора-һара бәәхч.

Чамла әдл көвүд күүнд заргдад гер-бүлдән дөң-нөкд болад, бийән хувцлад йовнахн, теднәс дор болх билч. Ахнрчн бәәнә, бидн бәәнәвидн, хая-хая селвәд чигн бәәхвидн гиһәд эвлҗ келәд, нег ик сеңсн ээдмг ээдүлҗ өгәд, нег цәәһә тос ээдмгтнь тәвҗ өгв.

Тедүкн күрдиннь өмн эркән татад суусн өвгнд: иим баһ-дүүвр насндан, күүнә хө хәрүлҗ йовад, ишклң хөөрмгин маңһарт диинрәд, хаврин халун нарнд диилгдәд, җөөлн көк ноһан деер дуг гиһәд унтад оддгнь сангдад одв. Эргүлҗәсн эркән эвкәд, күрдиннь догт өлгчкәд, Батаг дуудҗ авад:

— Кеер йовсн күн саг-сергәр йовдмн. Кеер йовсн күүнд юн болвчн үзгддмн. Чон, ноха тергүтнәс саглҗ һазрин өндринь бәрҗ йовдмн. Гүн һол, саласар орхларн хәәкрәд, ишкрәд әәһән өгәд ордмн. Будта бүркг өдр хәләҗ йовсн хөөнәсн холд заагрдмн биш. Хаврин халун өдрт хөд хурһлсн цагт хөөнәннь арднь дахад, хотхр зуух һазр негҗәд сәәнәр хәләҗ йовх кергтә. Тер юңгад гихлә бичкн хурһд, ямана ишкс хотхр, зуух бәрҗ наадмн, тенүндән авлгдад нарнд диинрәд экәсн салад үлдҗ оддмн,— гиһәд кесг дамшсн селвгән өгчкәд.

— Көөрк, теңгрин шалтг ярвг уга менд амулң йовтха! — гиҗ дотран зальврв.

Цал буурл сахлта цаһан өвгн сард һурв мацглдг би­лә. Сарин 8, 15, 30 һурвн өдр. Мацглдг өдрән өрүн гү тәвх кемд «үд авна» гиһәд тавгт эс гиҗ тәрлкд шар тоснд һуйр нүдәд идчкәд, маңһдур өрүн күртлнь цәәһәр дамҗг авад бәәдг бәәсмн. Маңһдур өрүн мацган тәәлтлән әмтә юм алх, хар санх йосн уга—килнц болх. Тер өдрән оньдин маань умшдмн.

Ик шар цоохр күрдиннь ут зег бүчиг барун һариннь дунд хурһнд өлгчкәд, эркә, хумха хойрарн эркән эргүләд — өдрин дуусн дуулад маань умшддг билә. Отхн көвүнь Бата аавинь өөр чөкләд суучкад өвгиг дахад — «Миңһн зеевә» дуулна.

Тер миңһн зеевән үгмүдинь Бата биш, өвгн, нам гелңгүдин бийснь меддмн биш. Тернь төвд келәр бичксн ном, тенүгиг давтад, умшад бәәхлә килнцәс хөөһдмн — гиҗ, гелңгүд, ламнр, әмт меклдг бәәсмн. Тернь иим үгмүдтә билә:

Миңһн зеевә

Дерчин җанһрин зег,

Эрмбә, чембә

Һомба-җембә яң.

Яң, һанҗан кеевән,

Зууҗн зунква.

Йол уузон, кеевән

Шолва-шолван дег,

Дее гермбед, чембе

Һомбо, җембе яң...

Иигәд дуулад күрдән эргүлдг билә. Күрдиг төгәлүләд таңһд-төвд келәр бичксн үзгүд бәәдг билә. Энүг ол эргүлсн күн хөөт төрлдән, таралңгин орнд төрх, эн насндан кишгтә-буйнта күн болх — гиҗ, гелңгүд цәәлһдгиг өвгн сән меднә. Тегәд Батаг кеерәгшән һарһад йовулхиннь өмн яахв гихләрн, эн бас тус болвза — гиҗ Батад дасхсмн. Бата баһасн авн иим юм, тууль, келвр соңсхдан дегд дурта билә. Цаһана келҗ өгсн «Ярл уга гүүдг, ясн долда харта, мөңк төмр чилдң баатр» гидг ту­уль дасҗ авхин кергт Цаһана өврт кесг оч хонсн болдг. Бата «Миңһн зеевә» дасҗ авсан, аавдан келҗ өгхләнь Цаһан Батаг бууляд-магтад, эндр мини өврт хонхлачн би чамд: «Буурхн буурл һалзнта Богд Аршин гегән», «Арҗ-Бурҗ хан», «Хаср-Баср нохата, хала шоңхр шовута хаана түшмл көвүн», «Цецн бер» гидг туульс келҗ өгнәв — гиҗ өкәрлҗ келв.

— Не, маңһдур хөөч болад йовн — гиҗәх күн эндр бергнәннь өврт хонад йов. Тиим сәәхн туульс келҗ өгн гиһә бәәтл. Тенүгичн дасад авчкхла цагтан кергтә болдмн. Кезәнә маниг баһд, мал мансн цагт сө ахрдххар тууль келдг улс дуудулҗ авад цә чанҗ өгәд, булмг кеҗ өгәд тоодг билә. Сән келмрч улсиг зәәсңгин бийснь дуудулҗ авхулад, олн хурсн хәр улсин чирәд келүләд, мөрәләд, магтад тәвдг билә гив. Цаһан ю-күһән ахулад, аавиннь оринь ясад унтулчкад, зүн бийдк Муузран орна хуучн ширдгән делгәд, буулһмр сәрсн һадрта түнтг дерән тәвҗ авад Батаг өврләд орндан орв.

Гер дотр ә-чимән уга. Хая-хая хотна захд түргсн мөрнә ә соңсдна. Аав маштг орн деерән сүркрәд унтад одв. Муузра унтсн угань медгдхш, хая-хая эргәд, дуһрад бийән мааҗснь соңсгдна.

— Нанд туулян кезә келнәт? — гиһәд Бата бергән күзүдәд, шиврлгиннь товч бәрҗ наадад эрклв.

Цаһан дараһар хойр ут тууль келчкәд Батаг унтҗ одсн болх гиһәд көл деерән хайчксн хуучн бумаз хуувцан татч авад Батан нурһн деер арһул тәвәд бүңнв.

— Би унтад угав. «Хаср-Баср нохата, хала шоңхр шовута» гисн тууль йир сән бәәҗ, дәкәд одак «Цецн бер» гисән келҗ өгтн. Маңһдур би Ноонинд одад хө хәрүлхләрн, кесгтән иим сәәхн тууль соңсхн угав.

— Чи, мини келсиг тодлҗ аввч? — гив.

— Би цуһараһинь меднәв. Та эн туульсан үвләһә Зуңһру, Дорҗ, Басң һурвн манад ирҗ хонхт келлст. Би тиигхд зәрминь тодлад авчклав. Ода «Цецн бер» гидг туулитн соңсчкад, тер аавла әдл сурҗңнад унтнав, келтн! — гиһәд Бата Цаһан бергнәннь толһаһинь иләд, токугинь татч авад, амндан авад, наадад эркләд кевтв.

Унтулхар бәәсн Цаһан улм Батад санань зовад «Це­цн бер» гидг туулян эклв:

— Кезәнә бәәҗ. Тентл хаана нутг, Энтл хаана нутг — гиҗ хойр нутг бәәҗ. Тентл хаана нутгнь ик байн, баатрмуднь олн, Алач, махч. Талдан хаана нутгуд дәәләд-даҗрад бәәхләрн амрад бәәдг. Байндан бәәҗ ядад, баатртан тесҗ чадад күзүн күрхән хазад, көл күрхән ишкләд бәәдг болна.

Наадк Энтл хаана нутгнь болхла — эвдрләс цусн һардг, эвәс тосн һардг — гиһәд эвәр, төвкнүн, олн әмт даҗрл уга, эрдм-медрл делгрүлхән хәәдг цецн ухата улснь олн, цаһан санатаһар бәәдг цеб гисн нутг бәәҗ.

Тентл хаана нутг дәәлдхәр седәд кедү элчән илгәв чигн, Энтл хаана нутгин цецн ухата улс урн-сәәхн келәрн келәд эвтән орулад авчкад дәәллдл уга бәәһәд бәәдг болна. Тентл хаанахн, Энтл хаанаг дәәләд, һазр-усинь, мал-геринь эврәһән кеһәд авхинь — гиһәд санчкхларн хоолднь хот орл уга, орнь өвр-шөвг болад унтл-кевтл уга бәәнә.

Тентл хан цуг алвтыннь түшмлмүдән, цецн-ухата улсан цуглулҗ авад хүүв кенә:

— Не, Энтл хаанахн дәәлдҗ өгшго болв. Ода яһад болв-чигн теднә цецн улсинь боом ухата әәл, мек эв-арһ хәәтн — гиҗ, хан закдг болна.

Теднә цецн ухата улснь долан-долан дөчн йисн хоңгтан хүүвлҗ-хүүвлҗ, Энтл хаана цецн ухата улсиг иим арһар шүүҗ болх — гиҗ хаандан соңсхана:

Негдгч марһань: мел йилһҗ болшго әдл зүстә, әдл урһцта һурвн алг мөрд илгәхмн. Эн һурвн мөрнәс алькнь экнь, алькнь унһинь йилһҗ эс өгхләтн бидн дәәһәр дәврнәвидн гихмн.

Хойрдгч марһань: Утарн, урһцарн, бөдүнәрн мел йилһҗ болшго әдл хойр шар толһата моһа илгәхмн. Эн хойр моһан алькнь эр, алькнь эминь эс медхләтн, бидн дәәһәр дәврнәвидн гихмн.

Һурвдгч марһань: Ө угаһар дөрвлҗлҗ зорад дошилһад орксн, дөрвн шана, дөрвн хаҗунь мел әдл зандн мод илгәхмн. Эн дөрвлҗн модна алькнь орань, алькнь йозуринь йилһҗ эс өгхләтн, бидн дәәһәр дәврнәвидн гихмн — гиҗ шииднә. Тентл хан эн һурвн шинҗ меддг күн. Энтл хаанад хама бәәх билә гиһәд, һолһаһан хаһртл һош-һош инәһәд йовдңнад бәәнә.

Әдл һурвн алг мөр олҗ авад, — Эн һурвн алг мөрнәс алькнь экнь, алькнь унһинь медҗ эс илгәхләтн, бидн дәәһәр дәврнәвидн гиһәд һурвн мөрнә сүүлднь бичг бичәд, бооһад элчән илгәнә.

Энтл хан цуг цецн ухата улсан цуглулҗ авад: — Не, алвтм цецн ухата эс билт. Эн һурвн мөрнәс алькнь экнь, алькнь унһинь эс йилһҗ илгәхлә, Тентл хаанахн дәәһәр дәврн — гиҗәнә. Арһ олн танд гичкәд, — ууляд-урсад бәәнә:

Нег чигн күн йилһҗ медҗ чадхш. Хан цуг алвтран төгәлңднь зар тәвнә, күн медхш.

Хаана цахрин угатя хар өвгн гертән ирчкәд хот идл уга, хооран унн — гиҗ — гиҗгинь арсан шолвлад, өмәрән унн— гиҗ маңнань арсан шолвлад бәәдг болна. Тиигәд кесг хонад орксн цагтнь, му бернь асхн сав-саңхан хурачкад:

— Аав, юн болад одв, юңгад ууляд бәәнәт? болна..

— Хәәмнь, кукн мини, Тентл хаанахн, мана хаанд һурвн йилһҗ болш уга әдл алг мөрд илгәҗ. Эднәс аль­кнь экнь, алькнь унһинь эс медхләтн, бидн дәәһәр дәврнәвидн — гиҗ бичҗ.

Хәәрн алвтм, хәәрн орн-нутгм, күүнд дәәлүләд мухлалгдн — гиҗәнә-гиһәд өвгн экәрәгән авл уга ууляд унад бәәнә.

— Аав, юңгад иигтлән зовад бәәнәт! Тенүгитн медхәс амр юмн угала —— гиҗ бер келнә.

— Уга! Чи биш, чамас болх, бүкл алвтын цецн ухата улс кесг хонгтан йилһҗ, медҗ чадҗана, ода һурвн хонг үлдв, — гиһәд чишкәд ууляд бәәнә.

Аав, болһатн! Һурвн хонг үлдсн болхла, хаанд зәңгләд одад иигҗ келтн, — гиҗ бер ааван эвлнә.

— Юн гиһәд! — гиҗ өвгн хәәкрнә.

— Тер һурвн алг мөрдиг 4-5 хонгт харһнатн. Тегәд ут тевшт суль делгүднь кечкәд, һурвлаһинь зерглүләд сульд орултн. һурвланнь тус өмннь һарад оньһад хәләтн. Теднәс негнь, бийиннь аман суляр дүүргҗ авчкад, өөрән зерглҗәснә негнүрнь эрк биш урларн тенүнәр түлкх. Тер түлкснь экнь, наадкнь унһнь гиһәд бичүләд йовулчкм— гиҗ бер келнә.

Терн чигн орта гиһәд өвгн өрүн өрлә хаанад ирәд, би тер нәрн шинҗитн тәәлхв — гиҗ зәңглнә. Юм ядҗасн хан өвгиг дуудулна. Өвгн берин келсәр кеһәд бичг бичүләд, сүүлднь боолһад йовулад оркна. Тернь чик болҗ һарна.

Тентл хаанахн хойрдгч марһа, йилһҗ болш уга хойр шар толһата моһа илгәнә.

Энтл хан саак кевтән цуг алвтыннь цецн ухата улс цуглулна. Күн йилһҗ чадхш. Хан саак өвгнд шулун болдгар һурвн мөрнд татсн тачанк илгәнә. Өвгиг залад авад ирнә. Өвгн йилһҗ чадхш. Долан хонгтан ээрәд оркна, өвгн йилһҗ чадхш.

— Урдкинь йилһҗ чадсн күн, энүгинь яһад эс йилһҗ медҗ чаднач? Чи йилһҗ чадхмч. Чамаг эс йилһҗ медхләчн чааҗла харһулнав болад хан ик гидгәр цухлдна.

— Хан, зергәс, би хәрәд уха-ухалнав болҗ өвгн сурна.

— Не, йов! һурвн хонгин дунд ирҗ эс йилһхләчн нурһнасчн һурвн сур авнав гинә.

Өвгн хәрҗ ирәд саак кевтән гедргән унад, — гиҗгиннь арс шулвлад, өмәрән унад, маңнаннь арс шулвлад бәәнә.

— Аав, юн болад одв? — гиҗ, бер саак кевтән сурна.

— Хәәмнь, мини, саак Тентл хаанахн мана хаанд мел әдл хойр шар толһата моһа илгәҗ, алькнь эр, алькнь эминь медҗ өгтн — гиҗ күн медҗ бәәхш. Ода һурвн хонг үлдв. Нутгим бидн дәәләд авч одн— гиҗәнә. Кукн, хәәмнь мини, арһл, — гиҗ берәсн сурна.

— Аав, юңгад иигтлән зовад бәәнәт! Гертн медхд юмн уга гинә.

— Кел, кукн! — гиһәд өвгн босна.

— Тер хойр моһаг серүн һазрт бәрҗәһәд, ээвртә өдр нарнд: үстә кевс, үсн уга торһн кевс хойр делгчкәд хойраһинь тәвчктн. Хоюрн йовҗ-йовҗ, негнь үстә шүрүн кевс деер һарад толһаһан деерән авад тоһшлад кевтх. Негнь үс уга торһн кевс деер һарад толһаһан доран авад тоһшлад кевтх. Үстә шүрүн кевс деер кевтснь — эр моһа, үс уга торһн кевс деер кевтснь — эм моһа болдмн, — гиҗ бер келнә.

Өвгн, адһн-шидһн, хаанад зәңг өгүлнә. Хан өвгнд һурвн мөрнд татсн тачанкта элч илгәнә.

Өвгн ирәд, бериннь келсәр кеһәд, алькнь эр, алькнь эминь цааснд бичүләд сүүлднь бооһад илгәнә. Тернь чик тәәлвр болна.

Ачт ач кесн, туст тус кесн, орн-нутган цецн ухаһарн харсҗ авсн өвгнд, ооср-бүч уга дуд цаһан өргә бәрүләд, сөңгч-сөөвң өгәд, аль сансарнь бәәлһнә.

Тиигәд бәәһә бәәтл, Тентл хаанахн һурвдгч марһа ө угаһар дөрвлҗләд зорад дошилһад орксн, дөрвн шана, дөрвн хаҗу өңцгнь мел әдл зандн мод илгәнә. Эн дөрвлҗн модна алькнь орань, алькнь йозуринь йилһҗ өгтн. Эс йилһҗ чадхлатн, тадниг цецн улста орн-нутг— гиҗ тоолхшвидн, дәәһәр дәврнәвидн: гисн күрәд ирнә.

Энтл хан саак кевтән цуг медрлтә цецн улсан цуглулад сурна. Күн медҗ, чадхш.

— Не, энүнәс хооран тадниг мини алвтын цецн улс — гиҗ тоолхшв. Цахрин му өвгнәс дор бәәҗт, гиһәд цуглдад цууһураһинь көөһәд йовулчкад, өргәд бәәсн өвгән дуудулҗ авад:

— Не, өвгн арһ танд. Урдк хойр нәрн шинҗ тәәлсн күн, энүгин чигн чадхт. Буйн болтха, йилһтн, энтн сүл марһань эн. Кемр эн һурвдгч марһаһинь медәд авхларн бидн дән-даҗг уга, алвтарн амулң менд бәәхвидн. Тер цагт танар алвтан медүлнәв гиһәд уульн-дуулн сурна.

Өвгн өдр-сө уга ухална. Юмн медгдхҗ өгхш. Болзг өөрдәд ирнә, өвгн медхш. Өвгн бердән күрәд сурхар седнә, өвгиг хан өргәһәснь һарһхш. Хан цухлдад өвгиг чааҗла харһулх болад, ода нурһнаснь һурвн сур автн! — гинә.

Өвгн сурад хаанд ирәд чөклҗ сууһад, һаран намчлад келнә:

— Хаана зергәс, гемим тәвтн! Урдк хойр марһана тәәлвриг би эврән медсн уга биләв. Нанд мини бер зааҗ өглә. Тер берәс суртн, гинә.

Хан берд һурвн шарһ мөр татсн тачанкта элч илгәнә. Бериг залад авч ирәд, хувцинь соляд, цеврләд хаанад авад ирнә.

— Урдк хойр марһана тәәлвр, чи хадмдан келҗ өглч? — гиҗ, хан сурна.

— Э, аав алвтимбидн талын орн-нутг дәәләд авч одн — гиҗәнә! — гиһәд ууляд бәәхләнь келҗ өгләв, — гиҗ бер хәрү өгв.

— Не, ода сүл һурвдад ирсн марһан бәәнә. Энүг медәд йилһәд илгәхләрн бидн Тентл хаана нутгиг цецн ухаһарн шүүсн болҗ һархвидн. Арһта болхла энүг медҗ үз, орн-нутгин хөв — йөрәл чини һарт, — гиҗ хан зәрлг болв.

— Хан зергәс! Эн дөрвлҗн зандн модан агч ааһд дүүргәд ус кечкәд, тер уснд хайтн. Тер дөрвлҗн моднтн булхчкад көвх. Деед хаҗунь ора, уснд йовсн хаҗунь йозурнь, — гиһәд бичәд илгәтн, гинә.

Тиигәд берин келсәр кеһәд бичәд илгәнә. Тернь мел чик болҗ һарна.

Тентл хаана нутг, Энтл хаанахн йоста цецн ухата улс бәәҗ, эднлә дә өсгҗ болш уга. Эвәр бәәхмн — гиҗ шииднә.

Энтл хан, эн эгл бер эврә цецн ухаһарн, эврә алвтан харсҗ авснднь ханад, цецн бериг көвүндән буулһад омснь җирһәд бәәҗ, — гиҗ Цаһан туулян чиләв.

— О-о! йир сән тууль бәәҗ. Тер өвгиг яһсн болх? — гиҗ Бата сурв.

— Өвгиг ухата цецн бериннь нерәр сән нер авч хаанд сә үзгдхәр седҗәсн муңхг элмр гиһәд, Энтл хан цахринь орулад йовулчкҗ. Цецн ухата, юм меднә гидг тиим юмн. Күүнд му, сән өңг — гиҗ уга юмн, зуг толһад бәәдмн. Арһс түүдг, үкр саадг му бер тиим цецн — гиҗ кен медх билә? Ода тер ухаһарн хаана көвүнд хатн болад, аль сансарн җирһҗәнә. «Алтн шорад даргдго» гидг тер. Не, унтий. — Энтн мана алтн! — гиһәд Батаг таалад унтулв.

Цаһаныг эрг-ург гитл Бата сүркрәд унтад одв. Батад одак Цаһана келсн туулин шар толһата хойр моһа, үстә кевс, торһн кевс хойр деегүр мөлклдсн болад, Цецн бер торһн терлг-цегдгтә, хаана көвүнә хатн болчксн, Батала әдл дала көвүд-күүкдт балта, шикр өгәд өргәһән эргүләд наадулсн болад, кесг сәәхн зүүдн орв.

Цаһан йирин бодтг кемдән босад, үкрән сааһад, туһлынь тәвәд, чигәндән үсән кеһәд, һалан түләд, цәәһән чанв.

ХОЙРДГЧ БӨЛГ.