52

одан да пайдалы және нақты міндеттермен айналысатынын көрсетеді, бұл немқұрайлылық мемлекеттік аппарат пен оның механизмдерінің жүзеге асуына кедергі келтірмейді. Сонымен қоса, кейбір зерттеушілердің пікірінше, демагогияға түспей саяси жүйе жақсы жұмыс үшін, ал басқарушы элита жауапты қызмет жасау үшін қоғамға жеткілікті түрде «тұрақты абсентеисттер»қажет.Ақырсоңында,егерқоғамда әлеуметтік және саяси жанжалдарды бейбіт шешудің тиімді механизмдері жоғалса, абсентеизм тұрақтандырушы фактор бола алады. Саяси апатиякейбірқабаттардатепе-теңдіктіұстаптұру үшін қажет. Американдық қоғамды сипаттайтын және сайлаушылардың мінез-құлқы туралы эмперикалық зерттеулеріне қатысқан Берельсон осындай қорытындыға келеді. Оның пікірінше, саяси апатия – саяси құбылыс, саяси жүйенің тұрақтылығы мен икемділігін қамтамасыз ететін маңызды фактор. Бұл көзқарастың жақтау­ шылары халықтың электоральды қатысуының орнықтыдеңгейініңжоғарылауыдемократиялық жүйеге қауіп әкелуі мүмкін деп есептейді. Хантингтон демократиялық саяси жүйенің тиімді қызмет етуі әдетте нақты индивидтер мен әлеуметтік топтардың біршама апатияның мөлшерін көрсетеді деп жазған болатын. Сонымен қатар, саяси демократияның әлеуетті ұлғаю шекаралары да бар [9]. Сонымен, дауыс беруге азаматтардың аса белсенді қатысуы саяси­ жүйенің жөнді қызмет жасауына кедергі келтіреді. Саясатқа халықтық бұқараның араласуы, оларға «биліктің эрозиясын» шақырушы төтенше қауіпті құбылыс болып табылады.

Халықтың жоғарғы электоральды белсен­ ділігі демократияны жоюы мүмкін, ғалымдар жиі Веймар Республикасын мысалға келтіреді. Германиядағы 1930 жылғы сайлауда дауыс беруге құқығы бар 80% адам дауыс берген, ал 1933 жылы

–89%.Абсентеисттердемократиялықпринциптер­ ­ ге қарсы азаматтардың білімсіз бөлігі ретінде қарастырылады, сондықтан олардың­ өз бетімен саяси өмірге араласуы құпталмайды­ . Олардың саяси жүйеде қызмет ету тәртібін түсінбейді деп есептейді, сәйкесінше, демократиялық режимнің құрдымға кетуіне ықпал етуі мүмкін. Осыған байланысты, ғалымдардың бір бөлігі «қауіпті әлеуметтік топтардың» электоральды белсенділігінің өсімін тоқтатуды ұсынады. Бірақ, бұл ережелерді теориялық түсіндіруімен, «сайлауда дауыс берушілердің электоральды қатысуын шектеу» концепциясының жақтастары нақты қайсы әлеуметтік қабаттардың сайлау процесіне қатыспау керек екендігіне жауап бермейді.

Дегенмен, абсентеизмнен демократияның дағдарысқа, билік пен халықтың арасындағы жатсыздануын көрсетуі сайлауға қатыспауға әкеледі деген сияқты басқа да көзқарастар бар. Бұл көзқарастың бастапқы ұстанымы, «қатысу сезімін» беруші қызметке қатысатын қоғамға қарағанда, саяси өмірде оның маңызды бөлігі қатыспағанқоғам,әлеуеттітүрдеауырәлеуметтік жарылыстар мен күйзелістерге әкеледі деген пікір болып табылады. Зерттеушілер көптеген азаматтардың саяси апатиясы өздерінің төменгі әлеуметтік мәртебесінің есебінен жоғарғы және орта таптың саяси мінез-құлық ережелерін түсіне алмайды, өздері үшін басқарудағы саяси жүйеге қолдау көрсету мәнсіз деп түсіндіріледі. Төменгі таптағылар бәрінің ішінде ең нашар экономикалық қамтамасыз етілген, төменгі деңгейде білімді, әлсіз ұйымдастырылған. Оларға үгіт-насихаттың әсер етуі, биліктің түрлі топтарыныңпікірінбілдіретін,өздерініңықпалы үшін күресетін және өздерінің жақтарына сай­ лаушыларды­ тартуға ұмтылушылар тек нәтиже­ ге жетпей қоймай, сонымен қатар, олардың санасымен тікелей қарама-қайшылыққа келеді. Ғалымдар олардың алыстауы басқалардың пікіріне шыдамсыздық, ызалану танытумен, сонымен қатар олардың жағдайын шектен шыққан шаралар арқылы өзгертеміз деп уәде беретіндердің артынан еруге дайын болатындығына сәйкес келеді деп талай айтады. Олар осындай экстремизмді дағдарыстық жағдайдың, ауыр әлеуметтік күйзелістердің туындауындағы апатияны алмастырады деп есептейді [10].

Дегенмен, қазіргі саяси ғылымда саяси қатысуды институционалды саясат шеңберінде емес деп бағалайтын жаңа түсіндіретін саяси апатия концепциялары бар [11].

Біздің мемлекеттегі студенттерге қатысты, сонымен қатар зерттеушілер жастардың сая­ си апатиясын атап өтеді. Бейсаясаттылық – саясатқа жағымсыз қарым-қатынас, пассивтілік пен партияға және партиялық күреске, қоғамдық өмірге, сайлауға қатысуға немқұрайлылық деп жиі айтады [12].

Анық болғандай, XX ғ. соңы – XXI ғ. басында саяси процестегі жастардың рөлі ерекше протестік жастардың қозғалыс қызметі көрінді, олар «бархаттық революцияның» негізгі күші болған. Біз «түрлі-түсті революциялардың» барысында саяси оппозиция дұрыс жоспарланған және ұйымдастырылған қызметінің жолымен, бұқаралық сананы манипуляциялаудың қазіргі технологияларын ұтымды қолдану арқылы

жастарды­ белсендіре түскеніне куәгер болдық. Дәл студенттер барлық аталмыш «түрлі-түсті революцияларда» маңызды рөл атқарған, күштік құрылымдарға қарсылық көрсете алатын көшеге он мыңдаған адамдарды шығарған. Студенттердің бұқаралық қатысуы болып жатырған оқиғалар «нағыз революциялықтың» даңқын туындатты, осылайша студенттік қоз­ ғалысты жалпы халықтық болуына ықпал жасады. Басқа сөзбен айтқанда, студенттер БАҚта көрсетуге қажет аталмыш бұқараны құрай алады.­

Бұл жағдайдағы жобаның шынайы көрінісі

– бар болғаны көптеген қатысушылардың санын жинақтау. Зерттеушілер типологиялық тұрғыда «революцияларда» қатысқан жастар ұйымдарының сәйкестілігін атап өткен: әдетте жастар жиналатын орындардың (дискотека, барлар, клубтар) жанынан олардың бөлімшелері ашылған, ұйымның мүшелері «зорлықсыз амалдар» арқылы режиммен күрестегі тактика бойынша стандартты тренингтерден өткен [13].

Біздіңойымызша,Грузиядағы,Украинадағы, Қырғызстандағы саяси процестер жастардың саяси санасына анық ықпал жасаған. Сонымен, 2004 ж. желтоқсанынан бастап Қазақстанда өзіндік саяси ойыншылардың рөліне үміткер болатын жастардың бірлестіктері көбейген.

Сол жағдайда, қазақстандық жастар жеткілікті түрде ауыр жағдайда түрлі қоғамдық топтардың саяси басымдылықтарды таңдау Қазақстан Республикасының Президентінің сайлауы­ алдында студенттердің саясиланды­ рылуы жүрді, жастардың жеке топтары сая­ си пиар мен технология құралы есебінде қолданылған,оппозицияонысаясипроцестердің радикализациясының қозғалтқыш күші ретінде қолдануға тырысқан. Айтылған тезистің есебіне дәлел ретінде жастар қозғалысының («Айбат», «Кахар») көшбасшыларының студенттердің қатысуымен бұқаралық протестік акцияларды басқару мен ұйымдастыруға дайын екендігі туралы арызының ашылуы бола алады [14]. Дегенмен, жастар қозғалыстары мен ұйымдары, жекелей алғанда, жоғары оқу орындарының студенттері, Қазақстан жастарының Конгрессі, «Қайсар» қозғалыстар және т.б. президенттік сайлауда белсенді түрде Н.Ә. Назарбаевтың сая­ сатына қолдау көрсеткен.

Қазіргі уақытта көптеген қазақстандық жас­ тар қозғалысы ақпараттық кеңістікте тұрақты қатысу жүйесін жасай алған. Нәтижесінде, интернетте өздерін жастар ұйымдары мен қозғалыстары ретінде көрсетуші, қазақстандық

қоғамды тұрақтандыруға және дамытуға бағыт­ талған көптеген ұйымдардың сайттары пайда болған.

«Vласть» аналитикалық интернет-журналы бірнеше айлардың көлемінде 1990 жылдардың алғашқы жартысындағы туылған қазақстандық миллениал ұрпақтардың бөлігін зерттеген.

«Поколение A» кітабынжазған Д. Коуплендпенкелісугетуракеледі,ол:«кейбірфилософтар мен әлеуметтанушылардың пікірінше, олардың бағытынанықтүсінген:оларбітпейтінқоғамдық сананың бұрмалануы мен күйзелісінен кейін деформацияланатын ертеңгі күн үшін қауіпке толы» деп айтады. Дегенмен, бұл қатер қуатты болмасада,оныңқұрамыауадажоқболады,осыданұрпақтыңөмірлікбағыттарытұрақтықолдау таба алмайды. Бірақ, тура осы алаңдаушылық бүгінгі күннің рухын анықтайды.

Осымен қоса, олар басқасына қарағанда қоршаған ортаға ең аз сенім білдіреді: егер X ұрпағының өкілдерінің (қазір оларға 34-49 жас) жәнебеби-бумерларұрпағының(қазіроларға50- 68жас)басқаадамдарғасенімдеңгейіжоғарыболып қалған – 31% және 40%, сәйкесінше, миллениалдар тек 19% көрсеткен. Әлеуметтанушылар барлық мемлекеттерде нәсілдік алуандылықты көтеретін, бірақ болашаққа деген өзіндік қауіпсіздігіне сенімділігі жоқ халықта алаң­ даушылықты жоғарылататын бұны өсіп келе жатқан жаһандану мен либерализацияға байланысты деп есептейді. Осымен қоса, көптеген миллениалдар жоғары материалдық игілікке талпынады, оның нәтижесі көбінесе білімге тәуелді болады.

Г.Т. Илеуованың пікірін келтіретін болсақ «Мен бұрын бұл ұрпақ туралы белсенді немесе революционды деп ойлауға дайын болатынмын, бірақ әлеуметтік сауалнамалар мен менің жеке университеттегі оқыту тәжірибем керісінше көрсетеді. Бұқарада ол ұрпақ маған үй ішілік – тек олардың отбасылары 90-жылдарда үлкен ауыртпашылықтарға ұшыраспаса, олар салыс­ тырмалы түрде мемлекеттің тыныш кезінде туылғандар. Олар әлеуметтік белсенділік бойынша 45-54 жастағы өздерінің ата-аналарына орын береді, олар ең тұрақсыз, өмірге көңілі толмайтын топ, себебі дәл солар мемлекеттің құлдырауына байланысты дағдарыстан өткен, ал жеке деңгейде кәсіпсіздік пен КСРО-ның құлауына жалғасқан және одан кейінгі өмірінде де айрықша әсер еткен. Егер бұл жастар тобы әлі ата-аналарымен бірге тұрса және олардың отбасы салыстырмалы түрде 90-жылдардағы қиындықтарды жайлап өткен, оның көңіл-күйі

сөз бойынша, жақсы болады: «Оларға әзірше ешнәрсегеалаңдамасаболады,олардыңжағдайы жасалған,күтілгенжәнеөздерініңболашақтарын қалай да көре алады. Осындай адам оған оптимизммен қарайды, Қазақстанның болашағы жарқын және өзінің орнын осы мемлекетте таба аламын деп ойлап, өмірдің барлық аспектілеріне абсолютті көңілі толады». Бұл ұрпақтың жас адамдарында биліктің барлық деңгейлеріне

– парламенттен бастап, президентке дейін қанағаттану деңгейі жоғары деп әлеуметтанушы атап өтеді. Оларға анығы, мемлекет қай жаққа қарай дамиды, тіпті, тұрғын үй мәселесі – тұтас мемлекет үшін өзекті – оларға мәселе сияқты қабылдамайды. Жастардың өмірлік мүдделері бұл жаста тұтынуға негізделеді, құрылымы басқа барлық ұрпақтардың басымдықтарынан айырықшаланады. «Бұл топқа негізінен көп ақша жұмсалады және шығындардың ең көп бөлігі – бұл байланыс, демек гаджеттер мен интернет қызметтерін сатып алу. Егер бұл жастардың уақыт өткізу құрылымын қарасақ, олар басқаларына қарағанда көп уақытын және ақшасын түрлі ойын-сауық түрлеріне жұмсайды». Менің бақылауларым бойынша, 18-24 жастағы жастар өздерінің әлеуметтіксаяси күйінде қатты 65 жас пен одан үлкен категориямен сәйкес келеді, олар зейнетақыға жеткен, өздерінің отбасысын қамтамасыз еткен және немерелерін тәрбиелеуге көмектеседі. «Ең қызығы, егер балабақшаның статистикасына қарасақ, бізде үлкен құлдырау, олардың сандарының алып қысқаруы 90-жылдарының ортасына сәйкес келген. Әлеуметтену процесі жасұрпақтыңмаңыздыбөлігікеңестікидеологиямен тәрбиеленген апасы мен аталарымен бірге өткен. Осы жерден ұрпақтар арасындағы тығыз байланыс және мықты патернализм шығады». Бұл жас адамдардың қанағаттанбауы табыстың көлемі мен оларды алудың мүмкіндіктеріне байланысты болып табылады. Олар пайдаланғысы келеді, бірақ ақша дағдарысқа байланысты оларда аз қалған: мүмкін, олар ақша табудың жолын жоғалтқан немесе ата-аналары оларға бұрынғыдай қаржылық көмек көрсете алмайды. Сонымен қатар, олардың қанағаттанбауы еңбек нарығындағы жалпы жағдайға байланысты пайда болған. Жекелей алғанда, ҰБТ жүйесі немесе ата-аналары оларды өздерінің қаламаған мамандықтарына түсуге мәжбүрлеуі. Сонымен қоса, олар еңбек нарығына шыққан уақытта мамандығы бойынша вакансиялардың болмауы мүмкін. 18-25 жастағы жастар тәуелсіз Қазақстан тарихындағы ең дипломы бар ұрпағы

болып табылады... Адам жұмысқа шыққаннан кейін толыққанды өмір сүре бастайды, отбасын құрады, халықтың басқа қабаттары шеше алмайтын барлық міндеттер мөлшерімен ұшырасады. Оның күйі түбегейлі өзгереді. 25-29 жастағы жас адамдар еңбек нарығында өзін таба алмау, жалақы көлемінің оның құзыреттілігіне және қалауларына сәйкес келмеуі мүмкін, олар жұмыс жасап жүрген ұйымда өздерінің орнын түсіне алмауы және кадрлар еңбегін басқа критерийлері бойынша дұрыс бағаламауы сияқты мәселелермен ұшырасуы мүмкін. 25 жастан­ бастап бұл топтың күйі көп параметрлер бойынша пессимистік бола бастайды [15].

Бұл мәселе бойынша студенттердің бірнеше интервьюлерін келтірейік: «Мен ешқашан сайлауға бармаймын. Мен шынайы саяси күрес пен бәсекелестікті көрмеймін. Мен егер ешкімге де дауыс беруге мүмкіндік берілетін кесте бағаны болатын болса, сайлауға баратын едім. Демек бәріне қарсы».

«Егер менің даусым бірнәрсені шешсе, мен сонда да сайлауға бармас едім. Мен қызықты саяси партияларды көріп тұрған жоқпын, үміткерлердің ішінде лайықты адамдар жоқ және үміткерлердің ішінде ешқайсысы да қызықтырмайды­ . Менсіз де керек біреуді таңдайды».

«Мен билікке сенім білдірмеймін және сенбеймін, мемлекеттегі көптеген заттар маған ұнамайды. Сенімсіздіктің негізгі себебі, ол биліктегі коррупция».

«Мен тек парламенттік сайлауға бардым, президенттік сайлауға барған жоқпын, себебі, ауа-райы қолайсыз болды, жаңбыр жауды. Жауын. Егер жаңбыр болмаса, барар едім».

«Менің даусым бірнәрсені шешеді деп ойламаймын. Мысалы, мен дауыс берген партия парламентке өткен жоқ. Біздің билікке сенбеймін. Себебі, ашықтық жоқ.

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, саясаттану және саяси технологиялар кафедрасының докторанты Қилыбаева Шұғыла интервьюде:

«Қазақстандағы жастардың институцио­ налдық саясаттан алшақтануының өсуін жас­ тардың жалпы саясатқа деген қызығушылы­ ғыныңжоқтығымен,саясимәдениетпенбілімнің төмендігімен байланыстыра отырып, жастарды жалпы елдегі саяси үдеріске деген апатиялық көзқараста деп кіналайды. Алайда жастардың институционалды саясатқа, яғни дауыс беруге, партияларға және басқа да ресми ұйымдарға белсенді араласпауынан олардың апатиялары

және саясаттан алшақтығы туралы қорытынды жасау қате. Жастардың дәстүрлі, институцио­ налды саясат пен оның құрылымдарынан алшақтануы тек Қазақстандағы ғана емес, сонымен қатар бүкіл әлемдегі саяси ландшафттың жедел трансформациялануының құрамдас бөлігі болып табылады.

Жастардың саясаттан мүлде алшақтан­ байтындығын түсіну керек, оларға тек дәстүрлі ересекке бағытталған саясат ұнамайды. Аза­ маттардың «міндетті» қатысуының дауыс беру, партияның, жастар ұйымының мүшесі болу сияқты дәстүрлі түрлері Батыста жастардың жүзеге асыратын саяси қатысудың басқа да түр­ лерімен алмастырылады: наразылықтар, саяси консюмеризм, бойкот жариялау, интернеттегі белсенділік.

Жастардың институционалды саясаттан алшақтау­ себептері, көптеген батыс зерттеу­ шілерінің пікірінше: жүйенің қызметіне деген скептикалыққатынас;дауысберуменсаясипартиялар арқылы саяси оқиғаларға әсер ете алмау; берген дауыстарының саясатқа әсер ететіндігіне сенбеу (political efficacy төмен деңгейі). Сонымен қатар, қазіргі жастардың индивидуалистік және тұтынушылық стильдері қатысудың дәс­ түрлі түріне қарағанда тартымдырақ болып көрінетін саяси қатысудың жаңа формаларын «талап етеді». Қатысудың балама формасында жастар «иерархиялық билікке бағыну» сияқты ескі модельді жоққа шығара отырып, өз қатарларымен «горизонталды» қатынас түзеді» деп ой түйді.

Осылайша, Қазақстанның қазіргі жастарына қолданылатын саяси қатысудың формаларына байланысты зерттеу жасау маңызды. Егер дәстүрлі саясатта жастар пассивті болса, мүмкін олар өздерінің белсенділігін басқа түрде көрсететін шығар?

Шынымен де, олар белсенділікті басқа сала­ лардакөрсетеді,мысалыволонтерлікұйымдарда. Студенттерөзеркіменмұқтаждарғакөмектеседі, білімнің дамуы, құқық қорғауда және т.б. ерікті болып табылады [16].

Біз студенттерді бір жағынан бейсаяси, ал басқа жағынан белсенді деп сипаттайтын ресейлік зерттеушілермен келісеміз [17]. Сауалнама барысында сайлауға бармайтын студенттер белсенді түрде сайлау мен қоғамның саяси жүйесін жетілдірудегі өздерінің механизмдерін ұсынған.

Кейбір шетелдік зерттеушілер модернизация­ азаматтарды атомдандырады және бөлектен­ діреді, оларды саясаттан алыстатады деп айта-

ды. Олар дамыған индустриалды мемлекеттерде әлеуметтік қосылудың төмендеуі әйелдердің еңбек саласындағы үлкен қоғамдық өзгерістері, телевиденияның дамуы және дәстүрлі әлеу­ меттік институттардың құлдырауының нәтижесі деп есептейді. Бұл трендтер ақырындап әлеу­ меттік капиталдың төмендеуіне себеп болған

– дағдылары пен құндылықтар, олар демокра­ тиялық қатысуға қызықтырады, ол өз кезегінде азаматтардыңсаясатқақатысуыныңтөмендеуіне әкеледі[18,19].Жүргізілгензерттеудіңнәтижесі кеңестік жастар жеткілікті түрде қазіргі өркениеттің құндылықтарын жақсы меңгергенін көрсетеді [20].

Жалпылай алғанда, егер біз алған нәти­ желерді негізге алатын болсақ, сенімді абсентеисттер (10,2%) – қандай да жағдай болмасын дауысбермейтін,шарттытүрдеолардыбейсаяси деп айтуға болады.

Осы бөлімнің шеңберінде студенттердің наразылықтықәлеуетініңдеңгейіқарастырылған. Бұл зерттеу келесі бағыттарда жүгізілген.

Студенттердің наразылықтық іс-әрекетке дайындығының көрсеткіші бойынша алдымен өздерініңмүдделерінқорғаудағыжекеталпынысы, сонымен қатар биліктік құрылымдарға ашық қарсы шығумен білдіріледі.

Субъективтілік саласын сипаттаушы көр­ сеткіштері бойынша: өмір сүру шарттарына қанағаттанунемесеқанағаттанбаусезімінбілдіру.

Жариялы наразылық акциясына баруға жас­ тардымәжбүрлейтіннегізгісебептерінсипаттайтын көрсеткіші бойынша. Саяси наразылықтың себептері көптеген факторларға байланысты: әсіресе, әлемдегі және мемлекеттегі саяси процестер, азаматтардың дәстүрлері мен мәдениеті, азаматтық қоғамның дамуы. Осымен қатар, наразылыққа жүгіну мүмкіндігі студенттердің әлеуметтік мәселелерге уайымдау деңгейімен бірге көтеріледі. Батыстық зерттеушілердің пікірі бойынша, «жұмысқа орналасқан жастарға қарағанда жұмыссыз жастардың саясатқа сенімі төмен, саясат туралы аз біледі, жиі революциялық идеяларды қолдайды» [21]. Осы контексте жұмысқа орналастыру мәселесі 50%- дан астам студентті мазалайтынына назар аудару қажет.

Горшенинніңинститутыменмемлекеттердегі 22 жоғары оқу орындарында: Украинада, Ресейде, Польшада және Қазақстанда жүргізілген зерттеуге байланысты қызық болып табылады. Сауалнамаға сәйкес, біздің студенттер отбасына көмектесу мен оқуын төлеу үшін оқумен қатар жұмыс жасауға тура келеді екен [22].

Осылайша, әлеуметтік зерттеулердің нәти­ жесінесүйенеотырып,жастардыңнаразылықтық әлеуеті саяси жүйенің тұрақсыздандыруға шынайықауіпкелтірмейдідепнәтижелеугеболады.

Мемлекеттегі соңғы митингтер жастарды жинаса да, олар студенттік жастар емес. Ол бір жағынан студенттердің саяси білімі мен құқықтық мәдениетін айтады. Басқа жағынан мемлекеттегі жоғары оқу орындарында студент­ тердің саяси жүріс-тұрысы автономдыға қарағанда мобильдендірілген болып табылады. Соның арасында әлеуметтік наразылықтар әлеуметтік-саясиөзгерістердіңынталандырушы,

1-кесте – SWOT-талдауда анықталғаны:

студенттік ортада пайда болған мәселелер мен қарама-қайшылықтарды шығарудың тәсілі болып табылады. Сондықтан, бүгін жастардың наразылықты жүріс-тұрысының мәдениетін қалыптастыру, одан әрі олардың мүдделерін білдірудің заңды механизмдерінің дамуы мәселесі тұрады. Бұл наразылықтарға кедергі келтіретін болады, деструктивті формада болуы мүмкін, ал оларды реттеу – қоғамдық сілкініс­ термен бірге орын алады.

Зерттеу барысында SWOT талдау жасалды, ол саяси апатияның қауіптері мен қатерлерін анықтайды (1-кесте).

Осыған байланысты: жастардың саясиқұқықтық мәдениетін қалыптастыру, жастар мен мемлекеттік билік органдардың арасында диалогты құру, жастардың радикализациясы мәселесін табу; жастардың бостандығы мен құқықтарын қорғауды қамтамасыз ету; жастар үшін әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге асыру; студенттік жастардың мүдделерін білдірудің механизмдерінің легитимді құрылымының дамуы бойынша кешенді шараларды жасау керек.

Әрине, алдын ала «жоспарланған» немесе «ұйымдастырылған» тәрбие тиімді бола алмайды. Тұлғаны тек оған ізденіс еркіндігі мен өзіндік таңдау құқығын беретін тәрбие дамытатындығымен келісеміз. Тәрбиені стандартизациялау тұлғаның даму мүмкіндіктерін шектейді. Бұл әсіресе өзінің құндылықтық бағдарын қалыптастырған студенттік жастарға қатысты. Егер шығармашылық қызмет (бірік­ кен пәндік қызметті де, оқытушымен шығарма­ шылық жұмысты да қамтитын) мәдени негізді,

мазмұнды болса, онда қандайда бір арнайы «тәрбиелік» ісшаралар өткізудің маңыздылығы бәсеңдейді [23,24].

Тәрбиелік жұмысты толық, жете жоспар­ лаудың да қажеттілігі болмайды, себебі, оқы­ тушы мен студенттің бірігіп жасаған шығар­ машылық­ қызметі мен шығармашылық байланысы­ нақты болжауға сәйкес келмейді (шығармашылықта өзін-өзі реттеу механизмі болғандықтан жоспарға сәйкес келмеуі мүмкін).

Сондықтан оқытушының басты назарында оқу-тәрбиелік үдеріс емес, студенттің тұлғасы болуы керек. Студенттің стандартты емес ойлау қабілетін, олардың рухани белсенділігін дамыту керек. Студент барлық оқу кезеңінде тәрбиенің үлкен көлемде ұйымдастырылған формасымен танысқанымен, қазіргі жағдайда тұлғаны дамытуға бағытталған жаңа білім беру технологиясын өңдеу қажет. Өзекті сұрақтарға жауап беретін, елдегі саяси шынайылықты

Кіріспе

Тақырыптың қазіргі таңдағы өзектілігі соңғы уақытта әлемде болып жатырған саяси оқиғаларға негізделеді, соның ішінде әлемдік деңгейде жастар арасындағы қарсылықтар мен толқуларды айтуға болады. Осыған орай жастардың саяси-құқықтық мәдениетін зерттеу біздің қоғам үшін маңызды. Қазақстандық саяси ғылымда студент жастарды саяси категория ретінде зерттеуге арналған жұмыстар өте аз. Ал соның ішінде студент жастардың саясиқұқықтық мәдениетін зерттеген ғалымдар мен жұмыстар жеткіліксіз. Сондықтан, біздің зерттеуіміз қазақстандық саяси ғылым үшін маңызды деп ойлаймыз.

Зерттеудің нысаны студенттік жастардың саяси-құқықтық мәдениеті.

Зерттеудің пәні студент жастар арасындағы саяси-құқықтық мәдениеттің қалыптасып дамуы және олардың өзара қатынасы.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұ­ мыстың негізгі мақсаты – қазақстандық студент жастардың саяси-құқықтық мәдениетін анықтау. Бұдан төмендегідей зерттеу міндеттері туындады:­

–Студент жастардың саяси көзқарастарын зерттеу;

–Студент жастардың сайлау мәдениетін сараптау;

– Студент жастардың саяси-құқықтық құн­ дылықтарын­ көрсету;

Негізгі бөлім

Ең алдымен студент жастардың саясиқұқықтық мәдениетін анықтау үшін оның негізгі өлшемдерін көрсету керекпіз. Біздің ойымызша ол өлшемдер студент жастардың саясиқұқықтық мәдениетінің көрінісі. Сондықтан, студент жастардың саяси-құқықтық мәдениеті төмендегі басты өлшемдерден құралады.

Сонымен, біздің ойымызша саяси-құқықтық мәдениет төмендегідей:

–саяси және құқықтық сананың деңгейі;

–тұрғындардың заңдарды және негізгі стра­ тегиялық құжаттарды білуі;

–құқық нормаларын сыйлау деңгейінің жо­ ғары болуы;

–заң шеңберінде әрекет етуге дайындығы;

–құқықтары бұзылғанда оларды қорғай

алуы.

Саяси-құқықтық мәдениет мәселесі бойынша шетелдік және отандық әдістемені зерттей келе студенттердің саяси-құқықтық мәдениетінің қалыптасуына ықпал ететін факторларды анықтадық. Біз оларды шартты түрде сыртқы және ішкі факторлар деп бөлдік.

Сыртқыфакторлар:саясижүйеніңтүрі,елдегі саяси мәдениеттің деңгейі, құқықтың білімнің

деңгейі,азаматтыққоғамныңқызмететудеңгейі, саяси әлеуметтену институттарының ықпалы, соның ішінде бұқаралық ақпарат құралдары.

Құқықтық мәдениет саяси мәдениет сияқ­ ты демократиялық саяси жүйенің басты шарт­ тарының бірі. Саяси-құқықтық мәдениет дең­ гейінің төмендігі, тұлғаның құқықтары мен еркіндіктерінің­ бұзылуына әкеледі және құқық құндылықтарының­ қажеттілігін жоққа шыға­ рады. Құқықтық мәдениеттің жоғарғы деңгейі құқықтық мемлекет қалыптасуының қажетті шарты болып табылады. Сондықтан, азаматтарды құқықтық мәдениетке тәрбиелеу қоғам тұрақтылығының маңызды шарты.

Саяси-құқықтықмәдениеттіңқалыптасуында саяси әлеуметтену институттары үлкен рөл ойнайды. Отбасы мәдени мұраның негізі болып табылады. Саяси мәдениеттің және азаматтық қатынастың құрылу әлеуеті отбасында.

Бұл үрдісте маңызды рөл бұқаралық ақпарат құралдарында. Қазіргі таңда БАҚ-тың қоғамдық пікірге ықпал етуі мен оны қалыптастыру мүмкіндігі өсіп отыр. Жастар әлеуметтік желілерді жиі қолданатыны бізге мәлім. Әлеуметтік желілер өздерінің үлкен манипуля­ ­ торлық қорларын пайдалана отырып белгілі бір саяси күштерге тиімді стереотиптік пікірлерді, бағаларды, үкімдерді таратады және олар сту­ денттердің мінез-құлқына тікелей ықпал етеді.

Ішкі факторлар, біздің ойымызша бірінші кезекте студенттер саяси мәдениетінің қалып­ тасуына ықпал ететін ЖОО. Біз, зерттеу барысында университеттердегі студенттер құқықтық мәдениетінің қалыптасуына қатысы бар ұйым­ дастырушылық-педагогикалық шарттарды қа­ растырдық­ . Бұл орайда В.Ю. Живцованың әдісі қызығушылық тудырды. Ол университет студенттер саяси мәдениетінің қалыптасу үрдісінің моделін жасаған. Оған мақсат, индикатор, кезең және аталған үрдістің тиімділік шарты кіреді.

Оныңойынша,көрсетілгенміндеттердішешу барысында дидактикалық интерпретация арқы-­ лы университет студенттерінде құқықтық мә­ дениет қалыптастыру мақсатын нақтылау керек, олар өз кезегінде студенттің тұлғалық құқықтық мәдениеті туралы түсінікті қалыптастырады және когнитивті, операциялық-технологиялық, аксиологиялық, реттеушілік компоненттер арқы­ лы проекцияға сай ықпалдасатын тұлғалық жаңару ретінде қарастырылады.

Компоненттердің қалыптасу дәрежесіне байланысты университет студенттерінің құ­ қықтық­ мәдениетінің үш деңгейі бар: эмпири­ калық, теоретикалық, біліктілік. Университет

студентінде құқықтық мәдениеттің қалыптасуы, үрдіс ретінде бір деңгейден екінші деңгейге өтуіне сай келетін екі кезеңнен тұрады (эмпирикалық­ - теоретикалық), (теоретикалық-біліктілік) [1].

Біз автормен келісе отыра, мақсат, индикатор, кезең және аталған үрдістің тиімділік шарты сипатталған университет студентінде құқықтық мәдениеттің қалыптасу үрдіс моделі қазақстандық жағдайда тәжірибелік деңгейде жүзеге асырылуы мүмкін

Когнитивті (құқықтық білім, сыни ойлау, ойлаудың дербестігі). Қазақстанда жоғары оқу орындарының студенттері «Құқық негіздері», «Саясаттану», «Әлеуметтану» сияқты жалпы білім беру пәндері негізінде білім алады. «Философия» пәнімен қатар аталғандар студенттің дербестігі мен сыни ойын қалыптастыратын маңыздыпәндер.Соныменқатар,аталғанпәндер бұрын міндетті компонент циклінде болған, ал жаңа МЖСБ бойынша олар элективті (таңдау) пәндер қатарына кіргендігін атап өту қажет. Бұл, біздің ойымызша саяси-құқықтық мәдениеттің қалыптасуына кері әсерін тигізуі мүкін.

Операциялы-технологиялық компонент. ЖОО білім беру бағдарламалары, олардың ұйымдастырған шаралары студенттердің құ­ қық саласында стандартты құқықтық жағ­дай­- ды, құқықтық өзіндік білім алуға ақпараттық­ - бағдарлау қызметіне бағытталған. Құқықта­ ­ну­ шылардың қонақ дәрістері студенттің шешім қабылдауда, құқықтық қатынаста коммуника­ ­ тивті дағдыларды қалыптастыруда құқықтық біліктілігін арттыруға бағдарланған.

Аксиологиялық компонент. Бұл бағыт адам, еркіндік, ынтымақтастық, құқық, құқықтық мемлекет­ , азаматтық қоғам секілді құндылықбағдар­ иерархиясынан құралған. Біздің ойымызша, қазақстандық жастардың құндылық бағдарлары­ жалпылай алғанда қазақстандық қоғамның дамуымен байланысты және қазақ­ стандық мәдениеттің құндылықтары мен идеал­ дарының жаңа жүйесін құруға мүмкіндік бар деп есептейміз. Ол өз кезегінде қалыптасқан мәдениеттен өзгеше болмақ.

Көптеген жастар үшін жоғары құндылық ұлттық бірлік, бейбітшілік және келісімділік болыптабылады.[2].«Молодежь»ҒЗОмәліметтері бойынша респонденттердің 28,5% маңызды құндылықретіндеҚазақстандағыхалықтарүшін ортақ болашақ деп атап өтті, ал 18,3% ұлттық қауіпсіздіктің маңыздылығын, ұлттық бірлік және қоғамдағы бейбітшілік 39,1%, барлық ұлт үшін бір болашақ 28.5%, азаматтық теңдік зайырлы қоғам 15,2%, тарих, мәдениет және тіл