Ардаснь көгшәг бийдән Өгх гиҗ күләв...

Эврә зовлңган түүрмихн Эн көвүһәр мартулв, Хамг арһ олҗ Харсх уха туцһав.

/ Әмтн дотр саак Әминь Ноһалан харссн, Күнд шав авсн Күүкн тенд кевтнә.

Көвүг кенә үринь Күүндврин утхас медчкв, Бийәсн көлтә экинь Бәргдсинь тиигхд санв.

Күүкн энүг санчкад Күндәр улм түңгшв... — Эмч! — гиҗ дуудад Үүднә харулчд илгәв.

Харулч ирәд күүкиг Хәләчкн һаран саҗв, Дарунь ахлачдан күргәд Далдлдг маши илгәв.

Эмч бас хәләчкәд: — Энтн болҗ! — гив, Носилк авад хаҗукстан Нааран һарһти!— гив.

Күүкн Миңйәнд күрәд Күзүдәд бийдән татв, Көнҗл дотран орулад — Көдллго кевт! — гив.

Күүкиг носилктә, хучата Кевтнь машинд орулв, Тачкнад машин уурта Түүрмин үүднәс зулв.

Өмн машинә шоферла Өөрнь салдс сууна, Селәнә захд һархла Саглад күүкн өндәнә.

Ардк үүднә бәрүлд Әрә мөлкәд күрв, Бәәсн күчән һарһад Бәрүлиг дарад зааглв.

Үүдн секгдсиг үзәд Өөрк көвүһән дуудв, Миңйән унҗ — босад Машинә үүднд күрв.

Ард хаалһ сул Аашх көлгд уга, Күүкн дарунь сүл — Көвүг үмсәд теврв...

Халун нульмснь халхарнь Хальтрад һазрт тусв, Миңйән буухасн сүрдәд Медчкәд, хәрү шүүрв...

Күүкн күчәр бийәсн Көвүг салһад ноолдв, Хәәкрәд уульн Миңйән Хаалһин дунд унв!..

Арднь күүкн серлән Алдн сунад унтв...

Үүднә заагар салькн Үсинь салвлҗ наадв...

2 Альманах № 2

\ Библиотека

\Кадм. АССР

Очеркс болн келврмүд

инҗин лиҗ.

Байсагдсн зүркд

Келвр

Шорвин кецин элвг көдән нег захнь Ижл һол күрч делнә. Күчтә- һәр өвсн урһдг эн тиньгр теегин бәәдлнь, нег үлү, хаврин-зуни кемд теңгсин дүртә болна. Айта идгин нилчәр энд совхозмудин, колхозму- дин олн мал хәрүлгддг болв чигн тедн нег-негнәсн уужмд геедрҗ одц- хана; нег-негнәннь зугл хараһинь ууҗмас хая-хая үздг хошмудин улс хоорндан ашта таньл биш.

Зуни кемд, нег үлү, догшн һаң болен цагт, эндәһүр хошлдг мал- чнрин эркн киләснь усн билә: өвсәр байн эн һазрт хурдг малд ундн хатяр болдгнь әмтнә седкл үүмүлҗ саначрхулдг бәәсмн.

Көдән аһуд дәәнә цага дзотын өңгтә болҗ ууҗмас үзгддг улан шавр овас харһдмн. Өөрдәд ирхлә, эдн шаврар цуг бийәснь шавҗ да- рулһата ик-ик цистерне болҗ һардмн. Хаҗуднь иарнд өгрҗ борлсн харһа модн ут оңһцс бәәдмн. Тер цистернст дала малый әмн: дөчн җирн-найн километрт бәәх Иҗләс машидәр зөөггддг, аршан мет үнтә, әмрлин ундн хадһлгдҗ бәәдмн...

Мана совхозас энд йовцхадг хөөнә хошмудин негинь Ошл өвгн тол- һалдг била. Энүнә нөкднр — күргнь Каару, күүкнь Шарка, арвн дола күрсн зе күүкнь Бугаш. Эднә хошин бәәрнәс эргмдән хәләхлә, тецгр һазр хойрин ниилдгчин ө уга төгрг харгдна. Эн төгргт өдр болһн ө орулдгнь — нарни һарлһн, терүнә орлһн. Җирлһнә өөгүр хая-хая жире гисәр торлздг машидин арднь цәәҗ бүргсн тоосн үзгднә. Ошлин нүдни харврт шидрәһә бас нег баран һарч ирдг болв. Тернь Ижл талк үзгт җирлһнлә хутхлдсн бусргуд болҗ үзгдҗәх мал. Өвгн өдр болпн тер бусргудиг шинҗлә бәәҗ: мөрд, адун гиҗ бийдән цәәлһв. Юңгад гихлә, мөртә күн тер малыг зөвәр хурдар көөҗ залад, нүдн чирмх хоорнд цааран бултулҗ оркна.

Догшн халун өдр. Ошл өвгн Бугаштаһан хөөһән услчкад, цистерна өөр бәәтлнь, одак Иҗл талк үзгт бусргуд болҗ үзгддг адун талас нег мөртә күн шүрүн хатрлар аашна.

Ошл, цистерн деер хайчксн пиджак талан одад, һанздан тәмк нерәд, ута бүргүләд, аашх күүнә өмнәс хәләһәд, хойр көлән унҗулад суув.

Хурдн хатрларн өөрдж аашсн ик хацта, нәрхн урһцта, төөлтә кер мөрн, дүңнхд һучн ишкмд ирчкәд, цистернәс үргәд, генткн тогтн ту- сад, хойр чикән шовалһад, хамрарн бишкүрдҗ усхад, амһаһан кемләд, толһаһарн наадад, доран эргәд тавшад бәәнә. Деерк эзнь баахн залу:

— Яһҗахм энчнь! — гиҗ шүрүлкәд, эвтәкн ташмгар элкәрнь ораһад оркв.

18

Мөрн толһаһарн цоңналдад, аман аңһалһад, цистерн эргәд, тедүкнәр цервәд гүүв.

Эн мөрнә бәәдлд зөвәр бахтҗах өвгн маасхлв:

— Халун цуста тохмта, хальгад бәәдг авьяста сәәхн аһрусн... һәәв- пә мөрнмбә-ә,—гиҗ утар татҗ арһул келәд, Ошл цистернәс шувтрҗ бууһад, тедукнд мөрән невчк тогтнулсн күн тал өрвҗ өөрдв.

Шиңкн урһҗах, нилх, таҗрха сахлнь нимгн урлинь медг-улгәр хар- лулсн, хатмл цогцта хар көвүн мөрнәсн цеб гиҗ бууһад, өвгнә һар атхҗ мендләд; ^г

— Санҗин Антон, — гиҗ келв. Ут оңһцин өнцгт сууһад, көлән соль- вҗ, нигт хар үстә толһа деерән боркл өңгтә кимд альчуриг сул хаяд, халунд минчиҗ уласн дөрвлҗн чирәһәрн нарнас халчлҗ суусн шумр нүдтә күүкн тал толһаһарн эн гекв.

Өвгн көвүн хойр цөн агчмд күүндәд, кенә-янаһан, кенәхнәһән мед- лцв. Санҗин Антон Волгоградск областин нег колхозин адуч болҗ парв. Адуһан зәрмдән Иҗлд күргҗ услад, тенднь хәрүлдв,—гиҗ көвүн келв. Элвг уснд малан күргҗ услдг күүнд үлү үзҗәх өвгн, урлан көн- дәһәд, сахлан иләд саналдв.

— Э, иим мөрдтә адуч күүнд дөчн-тәвн дууна юн гидг холви, —гиҗ Ошл келв.

— Уга, мана фермәс Иҗл тиим тоолцхана.

хол биш, хөрн тавн километр гиҗ

— Пө, йир хүвтә улс болдгҗит, — гиҗ өвгн келхлә, көвүн невчкн зуур болһаҗ хәләҗәһәд, терүнә үгин утхинь медсн бәәдл һарһв.

В^{нахн тал канал} аашналм, — гиҗ Антон Иҗл тал өргәрн заңһв.

Аи, кезә ирх каналв терчнь. Терүнә тускар кезәнәс нааран келц- хәнә. Наншң улс терүг үзхд беркл эс болхий, —гиҗ өвгн саналдад, көвүнә өргәрн заңһсн ууҗмур шатңха көгшн чирәһәрн хәләв.

— Уга, дегд удан болх бәәдл уга. һазр малтлһна сүркә күчтә ма- шид көдлҗәнә. Тер мана адуна цаад бийд хол биш. Удл уга тана һазрар орҗ ирн гиҗәнә, — гиҗ көвүн өргмҗтәһәр зәңглв.

Өвгн өврҗәх бәәдл үзүлсн уга.

— Тер чини адун идглҗ йовх һазр тана колхозд орну?

— Үнәрнь келхлә, би медҗәхшив. Тана совхозин чигн болад бәәх.

Эннь өвгнд эс таасгдсн, тегәд хаҗугшан хәләһәд эн тагчгрв. Болв көвүн оньһсн уга. Шудрмг дүрстә көвүн шалшад, үгән келн бәәҗ заа- гурнь Бугаш тал цәс-цәс хәләһәд бәәв. Өвгнә бригадт кен-кен көдлдгинь сурад, Бугаш юн күүкинь эн медв.

— Бугаш, чи мөр унҗ чаддг болховч?

— Невчк дасҗанав, — гиҗ күүкн башрдҗ, арһул келв.

— Гем уга, дасҗана, көөрк, — гиҗ Ошл орлцв. — Бидн хойр мөр- тәвдн. Тедн чинилә әдл иим цалһа биш, номһн юмс.

—- Мини мөрн чамд таасгдну? Унҗ үзх болвзач? —гиҗ Бугашт көвүн инәмсҗ келв.

Күүкн мошкрад, толһаһан зәәлв:

— Уга, иим мөр залҗ чадхн уга, — гиҗ өвгн хөрсн, хөрглсн' бәәдл парһв.— Колхоздан кедү мөртәвт?

Зу шаху. Селгәһәр өрәлнь көдлмшт йовна. Өрәлнь хәрүлгднә.

— Иим мөрд олн бәәнү? —гиҗ өвгн сурад, болһамҗта көгшн нү- дәрн кеерин урһц шинҗлв.

Арв шаху. Болв эннь нанд наадксасн икәр таасгдна.

Эврәннь сурврт Антона өгсн хәрүг өвгн соңссн бәәдл һарһсн уга.

— Баһ дүүвр залу цагтан би бас адуч йовлав. Ямаран чигн цалһа цалдң^ мөриг санаһан дахулад, һаңхулҗ болдг биләлә,— гиҗ төвшүнәр келн йовҗ, сөөлһәтә мөриг адһм угаһар зөв эргәд, цуг үзгәснь шинҗл- җәһәд, һанздан һал орулад, тедүкнд идглҗ делен хөн деегәр хәләцән

2*

19

теегин ууҗмур тусхав. Өңгрсн олн җилин туршарт үзсн тоотас дотран тодлҗ, бийләһән тагчгар күүндҗәх дүрстәһәр эн зогсҗана.

Тер хоорнд Антон цистернүр одад, деернь һарад, күнд бүркәсинь секәд, дотркинь өкәҗ хәләчкәд, хәрү буув.

— йоста төмр-хаалһин цистерн,— гиҗ келн йовҗ Антон Бугашин хаҗуд ирәд, бас оңһц деер сууһад, күүкнәс ю-бис сурад, үг һарһв.

Бугаш дегд ичмһә, сүрдмһә күүкн биш: тегәд эн көвүнә сурсн, со- ньмссн тоотднь хәрүһинь өгсн деерән, бийнь чигн терүнәс ю-бис сурад, урдкасн зөрглсн бәәдлтә болад ирв.

Уха туңһасн дүрстәһәр теегин ууҗм харвҗасн өвгн баһчудин хоо- рндк үг соңсҗах чигн, теднә үгәр соньмсҗах чигн бәәдл һарл уга бәәҗәһәд, эднүр чирәһән эргүлв:

— Бугаш, би хәрнәв. Не көвүн менд харһҗай, ирн бә, — гиҗ зог- сҗасн ормасн келв.

— Тиигий, менд харһий, — гиҗ Антон гекв.

Өвгнә келсн «би хәрнәв» гисинь Бугаш меднә: хөөнә услврла мөрәр ирҗ нөкд болен аав арба талан одҗ амрх, сөөдән хө хәрүлх зөвтә. Дарук өдртнь Бугаш бас арбаһас мөрәр ирәд, хөөнә услврла аавдан нөкд болчкад, бас иигәд хәрхмн. Эднә көдлмш эврә тиим селгәтә.

— Не хәртн, — гиҗ күүкн арһул, ахрар келв.

Күүкнә келсиг өвгн соңсснь, эс соңсснь медгдсн уга. Тернь үрвәд, тедүкнд, хөөнә хаҗуд чөдрләтә идглҗ йовсн мөрнүрн одад, унҗ авад, хошан темцәд, совр-совр хатрлар һарв.

Антон Бугаш хойр тер кевтән улм духуцад, шальша бәәҗ, удл уга нег-негнүрн йосндан иҗлдсн, кезәнәс нааран хоорндан таньл бәәдлтә- һәр «чи» гилддг болҗ одцхав.

Эднә өмн нег ик шар гүлврг гүүҗ ирәд, эдниг хәләһәд өврҗәх бәәдлтәһәр зогсв. Антон босад, арһул өөрдәд, картузарн терүг дарад, сүүләснь бәрәд өргв.

— Ой, әрлһ энүгән, — гиҗ Бугаш игзәрлв,—Би эднәсчнь әәдв. Ке- ер сууһад дегтр умшхларн эднәс мел саглад бәәдвв.

— Эднәс юуһинь әәдви, — гиһәд Антон тер гүлвргиг пиджакиннь хавтхд хайчкад, күүкнә хаҗуд суув.

— Ай, яһҗахмчи! Чиш тәтә!— гиһәд, Бугаш невчк зааград суув.

— Би бичкндән хар шовуна һууҗмл бәрҗ авад, эднәр асрдг биләв. Моһа авч ирхлә, һууҗмлд улм сән хот болдг билә, — гиһәд, һарад зул- хар белдчксн дүрстә күүкиг көвүн улм үргәһәд, улм өврүләд бәәв. — Хәрнь чи эднәс өңгәртән әәҗәнч?

— Яһҗ эс әәхви. Ташр җигшүр хутхулна. Тьфу!

Одахн би кеер мөрнәннь эмәл авад, дер кеһәд, делтр-тохминь дел- гәд, һосан, хувцан тәәләд кевтләв. Дарунь унтҗ одҗв. Генткн нүцкн шилв деегүрм нег киитн юмн ирвлзсн болад, бийим серүлв. Хәләхнь, метрәс ут бор моһа мини көләс зааград җилвкҗ йовҗ...

— Ой! Тьфу! —гиҗ күүкн чишкәд, хойр альхан халхдан нааһад, өс- рҗ босад бәәв.

— Би тер моһан ардаснь көөлдхәр седчкәд, залхурад, хәрү кевтүв...

— Я әрлһич, худл келҗәдг болхч, — гиһәд, күүкн ода эс иткҗәх бәәдл һарһв.

— Худл?

— Э. Иткҗәхшив.

— Хуудл гиҗәхләчнь андһар тәвсв: уул деер бәәсн бийим усн авг, үксн керә нүдим цокг...

— Кел, кел. Дали хойр худлиг дарадтнь кел, — гиһәд, күүкн инә- мсв.

— Уга, андһар тәвсв гидгм шог. Болв, нүцкн көл деегүрм киитн моһа җилвкәд һарснь мел лавта үнн, —гиҗ Антон инәлһ угаһар келҗ күүкиг иткүлхәр седв.

20

— Не эн гүлвргәр ю кехәр хавтхлвч. һарһҗ әрлһ.

Антон хавтхдан һаран шурһулв.

Ай, һарарн бичә, бәр,^чиш тәтә! — гиһәд күүкн игзәрлҗ чишкв.

Гүлвргин гиҗгәснь хойр хурһарн, бәрәд, Антон хәләҗәһәд оңһцта уснд хаяд оркв.

Эй, яһҗанчи! — гиһәд күүкн хәәкрв. — Ус юңгад бурзднач, хөд хордхла яһнач? — болад уурлв.

— Уга, үүнд юн хорн, юн бузр бәәх билә, — гиҗ келн йовж. Антон уснд бәәсн гүлвргиг шүүрч авад, һазрт хайчкв.— Хорн бәәхлә, би үкхв, хәлә, — гиҗәһәд, оңһцта уснас һарарн авад, чирәһән, толһаһан норһв.

Күүкн энүг хәләҗәһәд:

— Тьфу! — гичкәд инәмсв.

— Бузр биш гинәв,— гиҗ келәд, көвүн хойр һарарн ус авад, күүк- нә чирәднь генткн цацад оркв.

— Ай! —гиҗ чишксн күүкн хүвән өгшгоһар седәд, бас хойр һарарн ус авад, Антона өмнәс цацлдв. Дөгхәр ядҗасн көвүн амрад одв, тегәд эн нүдн нирмх хоорнд картузтан ус дүүргҗ авад, хойр альхарн чирә- һән халхлҗасн күүкнә толһа деернь көмрәд оркв.

Бугаш чаңһур хәәкрчкәд, уурлад, махмудларн наалдҗ одсн блуз- кан хәләв.

— Чи йоста шулм бәәҗлмч, — гиҗ келн күүкн бирклүләд уульв.

«Чамаг уульх гиҗ кен медҗәлә» гих бәәдлтәһәр хәләҗәх көвүн яа- хан чигн эс медҗәх дүрстә зогсҗаһад, күүкнә толһаһинь иләд, эвлхәр седв. Күүкн энүнә һаринь цокад, бийәсн зааглад түлкчкәд, шугшад бәәв.

Антон «не ода яһдмби» гисн бәәдлтәһәр күүкиг хәләҗәһәд, инәдтә кесг шог келәд, сергәхин арһ хәәв. Күүкн шугшдган уурад, цогцларн наалдсн блузкан дәкн-дәкн хәләһәд, бийәсн зааглад, тагчг суув.

— Юуһинь зовад бәәнәчи, иим күчтә нарнд энчнь удл уга хагсҗ одх, — гиҗ Антон өр өвдсн дууһар келв.

— Бийим бичә хәлә! —гиҗ күүкн һал падрсн нүдәрн ө.мнәснь хәләв.

— Уга, уга, би хәләҗәхшв,—гиһәд Антон инәмсн бәәҗ, соңсврч бәәдлтәһәр хооран цухрад, цааран эргв.

Күүкн бийән ясад, иигҗ-тиигтл болен тагчгиг богшурһасин ишкр- лһн эвдв. Антон кепкән мошкад, усинь һарһад, оңһцин өнцг деер ор- кчкад:

— Манахна селәнә баһчудин частушк соңснч? —гиҗ күүкнә өмн ирҗ сүвәлдҗ зогсв.

Бийләрн оралдҗасн Бугаш ду һарчахш.

Серглң болн Бугашт ода күртл соңсгдад уга соньн айста частушк Антон экләд дуулв:

Чамаһан хәәһә йовҗ, Цандгин бальчгт унлав, Чавасн чи медхшч, Цеңнән-махань, яһлав!..

Көвүнә үгинь дуулсн деерән, күүкнә үгинь күүкн дууһар дуулн бә- әҗ Антона һарһҗах дуукр аальта бәәдл үзҗәх Бугаш инәдән бооҗ ядад, нүдән сәәхрүлҗ герлтәһәд, мусхлзҗ инәмсв.

«Өдр чилгрлҗәнә» гиҗ сансн көвүн цаарандан улм өргмҗтәһәр ду-

Сәәхн иньг, чамтаһан, Сууһад күүндхәр седләв, Сарул нүдтә чамаһан Сарин туршар күләләв...

Күүкн улм герлтәһәр мусхлзв.

Хурин хөөтк нарнь Халун болн таалта, Хәәртә эңкр иньгнь Хөөн-хөөнән тачалтала.

21

Көвүн «концертән» үзүлә бәәтл күүкнә блузкнь нурһлҗ хагсад, бийиннь уурнь тәвгдәд ирв. Тедүкнд хар керәс, аман аңһалдҗ цуглр- җана. Тедниг Бугаш хәләҗәһәд:

— Не йов ода. Адуһан мартчксн болвзач,—гиҗ зөрц халта дуупар келв.

— Закҗанчи?

— Закҗанав. Тер цаңһҗах шовуд мадниг әрлхиг күләлдҗәнә.

— О, өр өвдгч седкл... Йир сәәхн зүркн...— гиһәд, Антон шог хайн йовҗ көндрхәр бедрв.

Бугаш, курткан авад, цистернәс зааград, хөн талан һарв. Көвүн мөрән көтләд, күүкиг күцәд, хөөнә зах күртл ирчкәд, һар атхҗ менд- ләд, мөрн деерән мордад, адун талан хурдлулад һарв.

Түргн' көлтә мөрн зөвәр холҗад һарсн цагт хөөнә захд альчуран то- лһа деерән сәрвкүлсн күүкн зогсад, терүг ардаснь зөвәр удан хәләв.

Әлк өдр, ямаран цагт Бугаш хөөнд һардгинь медәд авчксн Антон долан хонг болһнд ядхдан нег дәкҗ, зәрмдән хойр дәкҗ чигн ирҗ, ха- мг шоган келҗ, күүкнлә үүрлдг болла. Терүнлә дуңцүлҗ хәләх нань иньг-амрг көвүд гиҗ бийднь учрад уга күүкнд эн көвүн, мел седклинь эзлмәр таасгдҗ эс одсн болв чигн, өөрән бәәх күүг залхурулдго авцта, серглң авьяста күн болҗ тоолгдв. Цөн хонгт эн үзгдл уга бәәсн цагт Бугаш терүнә ирдг үзг тал хәләһәд, терүг күләһәд бәәдг болв.

Кеер, хөөнә ард йовх күүкн тал Антон ирәд-һарад бәәдгинь Ошлхо- лас үздг эс үздгинь Бугаш медҗәсн уга, юңгад гихлә, аавнь үзсн-мед- сн бәәдлтә үг келҗәсн уга. Антон түрүн ирҗ таньлдад йовҗ одсна да­ру, терүнә тускар Каару Шарка хойр аав келҗәснәс зәрминь Бугаш зервк соңсла. «Серглң авцта, шулун-шудрмг дүрстә, шулмта болдг кө- вүн» гиҗ келлә. «Шулмта» гисн үг күүкнд невчк эс таасгдла, юңгад гихлә, эннь «аальта, мектә« гисн утхта болҗ Бугашт ухалгдв. Тегәд Антонла үүрлдг болв чигн «мектәвч, аальтавч, аль угавч»—гиҗ Бугаш терүг шинҗлдг билә.

Цаарандан кесг дәкҗ ирсн болв чигн, одак түрүн өдрләрн әдл тии- гҗ күүкиг уульулх, уурлулх, юм Антон һарһҗасн уга. Ирәд, нег част, нам өрәл част чигн шальшҗаһад, тер йовж оддг болв чигн, уданд тод- лгдм серглң, соньн нег юм тер үлдәсн болҗ Бугашт сангддг билә.

Нег дәкҗ хальмг дуудин хураңһу тер авч ирәд, кергтәһән бичҗ ав гиһәд Бугашт үлдәв. Терүнә хөөн, салврҗ хуучрсн нег ик дегтр авч ирв. Тернь Тергтин авһнрахнд дәәнә өмнк жилмүдәс нааран теегдсн, олн һар кедсн, тегәд чигн иигҗ элсн, туульмудин хураңһу бәәсмн. Эн дегтриг эдн хоюрн хамдан умшхдан йир дурта болдмн. Чикәрнь келхд, Антона сән умшлһиг соңсхдан Бугаш йир дурта бәәсмн.

Антон нег өдр адуһан цистернд зөвәр өөрдхҗ авч ирәд тогтнулчкад, тедүкнд идглҗ йовсн хөөнә захд зогсҗасн Бугаш тал ирҗ, бууһад, ме­рой чөдрлчкәд, тууль умшлһна ард орв. Аду услх кем болад ирхлә, Антон келҗәнә:

— йовх кергтә, мөрд услх кем болчкв.

— Ай, мууха юмба. Бас чигн соңсх дурн күрнә,—гиж Бугаш келв. — Ай, тана цистернәс мөрдән услчкхла яах?

— Наадн уга, мел чик,— гиҗ күүкн дөңнв.

— Тана хөөнд күрх усн эс үлдхий?

— Үлдх. Зәрмдән зөвәр ик усн үлднә. Усл.

Антон үкс мордад, дарунь адуһан цистерн тал авч ирчкәд, цистерна кранинь тәвәд оркв.' һәәвһә юмн болвш гиҗ санҗах көвүн, нег кило­метр шахуд, хөөнә өөр үлдсн Бугаш тал хәләҗәлә.

22

Цистернә өөр күрисн адуна бара үзчкәд, ууртан бүтәд, ухань тарҗ одсн Ошл үкс гиҗ мөрән тохв.

— Иим кишва бәәдви!.. Шулмта болдг көвүн гиҗ би келә биләв! Тәвн мөрн хойр-һурвн зун хөөнд күрх ус хорахгов!.. Терүнә ааляс кө- лтә мини мал үкхмби?! Терүнә мал әмд бәәх, мини мал каархмби?!— болад хәәкрн йовҗ Ошл мөрән унад, довтлулад һарла.

Күчтә һаңгин халунд цаңһад, кесг зун хөн хәврһәрн кевтәд, әңкләд үкҗәх сүркә зург Ошлин көгшн нүднд үзгдсн болад, толһаһинь харң- һурулад, чееҗинь хагсаҗ земүләд, зүркинь шарклулна. Чикнднь шуу- гсн халун салькн, гейүрлтә дун метәр, әәмшгтә тоолврт нөкцл болад, өвгнә чинәһинь улм салдалһна. Цистернд өөрдх дутман өвгнә нүднә харань улм муурсн болад, хәргҗәх адуг медг-үлгәр үзнә.

Ут шилвүрән ора деерән хүрүлсн Ошл хурдлулҗ ирәд, оңһцд баглр- сн мөрдиг ораҗ тараһад, оңһц деегүр эрстнь һәрәдүләд, хәрү мөрән залад, цистернә өөр үлдсн мөриг цугтнь нүдн нирмх хоорнд зааглҗ һарһчкад, кесг үг келәд уурлн йовҗ дәкнәс хәрү эргәд, мөрн деерән мордхар бедрҗәсн Антон тал ирәд, терүг шилвүрәрн хойр ораһад оркв...

Үргәд хальгҗасн кер деерән Антон әрә гиҗ һарв. Эн хоорнд өвгнә шилвүр көвүнә нурһнд бас тачкнв. Антон мөрнәннь аминь сулдхад оркхла, тасрад һарад одв. Өвгн ардаснь гүүлгв. Антонд дәкҗ өөрдҗ чадшгоһан өвгн медәд, мөрән хәрү эргүләд, цистерн талан хурдлулҗ ирн бууһад, кранинь эрәд оркв. Үкс гиһәд, цистернә бүркәсинь секәд, дотркинь өкәҗ хәләҗәһәд, боен зогсад, Антона ардас шилвүриннь иш- әр завдв. Тиигҗәһәд, сана авсн кевтә, бууһад, оңһцта уснас һарарн авад, толһадан түркәд, чирәһән уһаһад, хагсҗ одсн аман зәәләд, ха­лун сальк хавлҗ сууһад, невчк сергсн болв.

Антона адуна баран җирлһ һатлад бултҗ одсн кемд, Бугашин ту- усн хөн цистернд өөрдҗ ирв. Эн болен йовдлд Бугаш орлцсинь эс мед- җәх өвгн, күүкнд үг келлго, цистерна краниг тәвәд, оңһциг усар дүүр- гв. Күүкн хөөнәннь өмн һарад, теднән таслад-таслад, уснур тәвәд бәәв.

Усн күртхн уга гиҗ саначрхҗах өвгн дару-дарунь цистерн деер һа- рад, бүркәсинь секҗ хәләнә. Кемр усн эс күрхлә, өвгн арв һар дуунад мөрәрн хурдлулад, талдан отармудт ус зөөҗәх шофермүдиг бәрҗ үзх саната бәәнә.

Сүл тәв шаху хөн оңһцур ашна. Өвгн цистерн дотркинь бас хәләч- кәд, саналдад, хоолан ясчкад, тедүкнд зогсҗах Бугаш тал келҗәнә:

— Күрх бәәдлтә, бурхн әәлдг.

Цистерна өөр болен «дәәллдәд» цугтнь үзсн, Антониг хармнад, кеер һанцарн уульсн, тегәд ода чигн дотр бийнь дөрү-һуру болҗах күүкн тагчг зогсҗана.

— Ай, иим кишва санамр көвүн бәәдви... йоста шулм бәәҗ,— бо­лад өвгн дәкн-дәкн уурлад, нег келсән давтад бәәв.

Бийән зөв өгсиг кемр медәд, аав уурлсн цагт: «Ус яһҗ хармнхви?..» гиҗ келхәр Бугаш белдҗәлә. Зүгәр аав юм аңхрҗах бәәдл һарһҗахш. Эн тускас күүкн әәҗәсн чигн биш, ода чигн әәҗәхш. Зуг Антонд санан зовлһн күүкнә седклинь бутхчулад бәәв. Терүг ирхләнь, ямаран җөөлн үг келхән Бугаш санад, терүнә үлдәсн дегтринь сүүдән улм шахад, са­налдад бәәнә.

* * *

Адуһан өмнән туусн Антон җирлһ һатлҗ бултсна хөөн һурв хонад, Бугаш өрүни селгәнд хөөһән хәрүлҗ һарв. Әмтәхн нөөрәсн хаһцад, хар дүңглә көдлмшт һарлһн энүнд таасгддмн биш. Болв эн эндр көдлмшт һарх кемнь энүнд түрүн болҗ күләгдлә, тегәд давен хойр өдр йир уда- нар татгдсн болҗ медгднә.

Дорд үзг шиңкән хоорҗ йовсн, таалта цевр үнртә аһарар теегин көдә дүүрсн кемлә үрвәд кеергшән һарч делен хөөнә ард йовх күүкнә

23

зүркнь, бийләнь шимлдҗ, игҗ келсн болна: «Шулуһар өр цәәтхә... шу- луһар өдр эклтхә.. Мини көдлмшин селгә тер меднә... Тер эндр лавта ирх...» Антон ирхлә, терүнд ю келхән юунас эклҗ, ямаран үг келхән күүкн ухална.

«Антона туст аавин уурнь тәвгдсм, аль угай» гиҗ санад, хойр өд- рин туршарт Ошлиг күүкн этүдәр шинҗллә, көвүнә тускар тер үг кел- взә гиҗ чиңнлә. Болв өвгн юм келсн уга. Сиврин һазрас хойр җил хо- оранд нааран эк-эцгтәһән ирҗ, шиңкн бийән таньулсн зе күүкн Буга- шиг бичкн, генн гиҗ тоолҗ дассн. өвгн, энүнд ашта юм келдго билә, те- гәд Кааруд, Шаркад тер көвүнә тускар аав юм-күм келвзә гиһәд чигн күүкн чиңнлә.

Теднь чигн Антона тускар ам аңһасн уга. Теңкә көгшн аав тер йов- длин тускиг тер өдрин бийднь мартад хуурсн бәәдлтә болҗ Бугашт ухалгдв.

Антониг өвгн цокснь күүкнд эс таасгдсн болв чигн, аавин туст зе күүкнә седклнь урдасн хүврсн уга. Мал. Өвсн. Усн... Өвсн. Усн. Мал... Эн һурвнас нань тоолвр чигн, киләсн чигн энүнд уга. Мел эн һурвн тө- рин тускар даңгинд саначрхдг аав оньдин ундассн, чееҗнь зөмсн, хагссн дүртә болҗ зе күүкндән тоолгдад, терүнд харм төргч, өр-өвдгч седкл үүдәдг бәәсмн. Сурһуль уга, көгшн энүнә харңһу толһад нань ямаран гидг тоолвр бәәх билә гиҗ Бугаш сандг бәәсмн. Ода чигн эн тиигҗ ух- алҗ йовна. Антон минь ода нааран ирв чигн, көгшн, мартмһа аав те- рүнд үг келшго бәәдлтә болҗ күүкнд ухалгдна.

Ик улан нарн мандлҗ һарад, дарунь һазрас зааград, теңгрүр өөд- лв. һазр элкдҗәсн бүркг генткәр шармгдсн болад, деед үзгүр зулҗ ге- едрв. Антона адун бәәрлдг үзгүр күүкнә нүдн эврән заядар тусв. Теңгр һазр хойрин ниилдгчәс нааранднь төрүц шаран харгдхш.

Айдҗа. Адун товрутҗ үзгдх. Антон нааран ирх, гиҗ күүкн бийән әәтрүлв, ицгтәһәр күләһәд бәәв. Бәәрндән күрәд, тогтнад идглсн хөөнә захд курткан делгәд, көвүнә ирдг үзгүр хәләһәд, көлән җииһәд суусн Бугаш өвр деерән туульмудин ик дегтрән тәвәд, Антониг дураһад, хур- дар умшхар седнә. Өнцгүднь, көвәнь элҗ салврсн, шарңху цааста эн дегтрт цуглрсн айта сәәхн тоотиг цугтнь дарунь илдкҗ медхәр Бугашин седклнь ховдглна. Цөн хальмг өрк бәәсн һазрт өссн күүкн, хальмг ул- син келдг туульмудин тускар хая-хая зугл соңсхас биш, тедн дегтрт барлата бәәдгинь түрүн болҗ үзҗәснь эн.

Халуна күчн немгдәд ирв. Антона ирдг кем болчкв. Болв нам адуна чигн баран үзгдхш. Адуна бәәрнәс невчк цааһур хая-хая машин җирс гисәр үзгдчкәд, дарунь бултна. «Ирлго бәәхий?» гисн алмацлһн күүкиг экләд саначрхулад ирв. Мини төлә эс болвчн, эн дегтрән авхар тер ирх зөвтә гиҗ Бугаш саначрхлһан хөрнә.

Иигҗ ухалад, хөөнә захд босн-сун дегтрән умша йовтл, мөртә аав цистернүр ирҗ йовхнь үзгдв. Хө услх цаг болчкҗ. Антон ирдг кем ке- зәнә өңгрв. Бугаш арһул саналдчкад, хөөһән залад, услврур өрвүлв...

Бугашин көдлмшин кесг селгән иигәд, нег-негнләрн әдләр өңгрәд бәәв. Антон чигн, терүнә адун чигн үзгдҗ һарч ирхш. Антон эс ирҗәхд күүкн алң болҗахш, юңгад гихлә, адун үзгджәхш. Терүг адутаһинь та- лдан бәәрнд илгәчкҗ болнал гиҗ күүкн ухалв.

Антона адуна бәәрнүр нүдән тусхаһа бәәҗ, Бугаш тенд адун биш, талдан нег бара үздг болв. Теңгр һазр хойрин ниилдгчиг тесләд һарч ирсн тер баран нег ормдан өдрин туршарт үлдсн болад бәәв. Цааран- дан, өдр ирвәс, җирлһнә хаалһас нааран зааград, невчк тодрхаһар тер үзгддг болв: көдлҗәх машид болҗ һарв. Л4ашид болхларн, һазр малт- җах машид, «Канал аашна» гиҗ Антон түрүн ирхдән келснь Бугашт тодлгдв. Тедн болх, гиҗ бийдән күүкн цэәлһв.

— Аав, тер юн машид болхмби? — гиҗ нег дәкҗ хөөнә услврла Бу­гаш тиигәрән заав.

24

зүркнь, бийләнь шимлдҗ, игҗ келсн болна: «Шулуһар өр цәәтхә... шу- луһар өдр эклтхә.. Мини көдлмшин селгә тер меднә... Тер эндр лавта ирх...» Антон ирхлә, терүнд ю келхән юунас эклҗ, ямаран үг келхән күүкн ухална.

«Антона туст аавин уурнь тәвгдсм, аль угай» гиҗ санад, хойр өд- рин туршарт Ошлиг күүкн этүдәр шинҗллә, көвүнә тускар тер үг кел- взә гиҗ чиңнлә. Болв өвгн юм келсн уга. Сиврин һазрас хойр җил хо- оранд нааран эк-эцгтәһән ирҗ, шиңкн бийән таньулсн зе күүкн Буга- шиг бичкн, генн гиҗ тоолҗ дассн, өвгн, энүнд ашта юм келдго билә, те- гәд Кааруд, Шаркад тер көвүнә тускар аав юм-күм келвзә гиһәд чигн күүкн чиңнлә.

Теднь чигн Антона тускар ам аңһасн уга. Теңкә көгшн аав тер йов- длин тускиг тер өдрин бийднь мартад хуурсн бәәдлтә болҗ Бугашт ухалгдв.

Антониг өвгн цокснь күүкнд эс таасгдсн болв чигн, аавин туст зе күүкнә седклнь урдасн хүврсн уга. Мал. Өвсн. Усн... Өвсн. Усн. Мал... Эн һурвнас нань тоолвр чигн, киләсн чигн энүнд уга. Мел эн һурвн тө- рин тускар даңгинд саначрхдг аав оньдин ундассн, чееҗнь зөмсн, хагссн дүртә болҗ зе күүкндән тоолгдад, терүнд харм төргч, өр-өвдгч седкл үүдәдг бәәсмн. Сурһуль уга, көгшн энүнә харңһу толһад нань ямаран гидг тоолвр бәәх билә гиҗ Бугаш сандг бәәсмн. Ода чигн эн тиигҗ ух- алҗ йовна. Антон минь ода нааран ирв чигн, көгшн, мартмһа аав те- рүнд үг келшго бәәдлтә болҗ күүкнд ухалгдна.

Ик улан нарн мандлҗ һарад, дарунь һазрас зааград, теңгрүр өөд- лв. һазр элкдҗәсн бүркг генткәр шармгдсн болад, деед үзгүр зулҗ ге- едрв. Антона адун бәәрлдг үзгүр күүкнә нүдн эврән заядар тусв. Теңгр һазр хойрин ниилдгчәс нааранднь төрүц шаран харгдхш.

Айдҗа. Адун товрутҗ үзгдх. Антон нааран ирх, гиҗ күүкн бийән әәтрүлв, ицгтәһәр күләһәд бәәв. Бәәрндән күрәд, тогтнад идглсн хөөнә захд курткан делгәд, көвүнә ирдг үзгүр хәләһәд, көлән җииһәд суусн Бугаш өвр деерән туульмудин ик дегтрән тәвәд, Антониг дураһад, хур- дар умшхар седнә. Өнцгүднь, көвәнь элҗ салврсн, шарңху цааста эн дегтрт цуглрсн айта сәәхн тоотиг цугтнь дарунь илдкҗ медхәр Бугашин седклнь ховдглна. Цөн хальмг өрк бәәсн һазрт өссн күүкн, хальмг ул- син келдг туульмудин тускар хая-хая зугл соңсхас биш, тедн дегтрт барлата бәәдгинь түрүн болҗ үзҗәснь эн.

Халуна күчн немгдәд ирв. Антона ирдг кем болчкв. Болв нам адуна чигн баран үзгдхш. Адуна бәәрнәс невчк цааһур хая-хая машин җирс гисәр үзгдчкәд, дарунь бултна. «Ирлго бәәхий?» гисн алмацлһн күүкиг экләд саначрхулад ирв. Мини төлә эс болвчн, эн дегтрән авхар тер ирх зөвтә гиҗ Бугаш саначрхлһан хөрнә.

Иигҗ ухалад, хөөнә захд босн-сун дегтрән умша йовтл, мөртә аав цистернүр ирҗ йовхнь үзгдв. Хө услх цаг болчкҗ. Антон ирдг кем ке- зәнә өңгрв. Бугаш арһул саналдчкад, хөөһән залад, услврур өрвүлв...

Бугашин көдлмшин кесг селгән иигәд, нег-негнләрн әдләр өңгрәд бәәв. Антон чигн, терүнә адун чигн үзгдҗ һарч ирхш. Антон эс ирҗәхд күүкн алң болҗахш, юңгад гихлә, адун үзгдҗәхш. Терүг адутаһинь та- лдан бәәрнд илгәчкҗ болнал гиҗ күүкн ухалв.

Антона адуна бәәрнүр нүдән тусхаһа бәәҗ, Бугаш тенд адун биш, талдан нег бара үздг болв. Теңгр һазр хойрин ниилдгчиг тесләд һарч ирсн тер баран нег ормдан өдрин туршарт үлдсн болад бәәв. Цааран- дан, өдр ирвәс, җирлһнә хаалһас нааран зааград, невчк тодрхаһар тер үзгддг болв: көдлҗәх машид болҗ һарв. Машид болхларн, һазр малт- җах машид, «Канал аашна» гиҗ Антон түрүн ирхдән келснь Бугашт тодлгдв. Тедн болх, гиҗ бийдән күүкн цэәлһв.

— Аав, тер юн машид болхмби? — гиҗ нег дәкҗ хөөнә услврла Бу­гаш тиигәрән заав.

24

зүркнь, бийләнь шимлдҗ, игҗ келсн болна: «Шулуһар өр цәәтхә... шу- луһар өдр эклтхә.. Мини көдлмшин селгә тер меднә... Тер эндр лавта ирх...» Антон ирхлә, терүнд ю келхән юунас эклҗ, ямаран үг келхән күүкн ухална.

«Антона туст аавин уурнь тәвгдсм, аль угай» гиҗ санад, хойр өд- рин туршарт Ошлиг күүкн этүдәр шинҗллә, көвүнә тускар тер үг кел- взә гиҗ чиңнлә. Болв өвгн юм келсн уга. Сиврин һазрас хойр җил хо- оранд нааран эк-эцгтәһән ирҗ, шиңкн бийән таньулсн зе күүкн Буга- шиг бичкн, генн гиҗ тоолҗ дассн. өвгн, энүнд ашта юм келдго билә, те- гәд Кааруд, Шаркад тер көвүнә тускар аав юм-күм келвзә гиһәд чигн күүкн чиңнлә.

Теднь чигн Антона тускар ам аңһасн уга. Теңкә көгшн аав тер йов- длин тускиг тер өдрин бийднь мартад хуурсн бәәдлтә болҗ Бугашт ухалгдв.

Антониг өвгн цокснь күүкнд эс таасгдсн болв чигн, аавин туст зе күүкнә седклнь урдасн хүврсн уга. Мал. Өвсн. Усн... Өвсн. Усн. Мал... Эн һурвнас нань тоолвр чигн, киләсн чигн энүнд уга. Мел эн һурвн тө- рин тускар даңгинд саначрхдг аав оньдин ундассн, чееҗнь зөмсн, хагссн дүртә болҗ зе күүкндән тоолгдад, терүнд харм төргч, өр-өвдгч седкл үүдәдг бәәсмн. Сурһуль уга, көгшн энүнә харңһу толһад нань ямаран гидг тоолвр бәәх билә гиҗ Бугаш сандг бәәсмн. Ода чигн эн тиигҗ ух- алҗ йовна. Антон минь ода нааран ирв чигн, көгшн, мартмһа аав те- рүнд үг келшго бәәдлтә болҗ күүкнд ухалгдна.

Ик улан нарн мандлҗ һарад, дарунь һазрас зааград, теңгрүр өөд- лв. һазр элкдҗәсн бүркг генткәр шармгдсн болад, деед үзгүр зулҗ ге- едрв. Антона адун бәәрлдг үзгүр күүкнә нүдн эврән заядар тусв. Теңгр һазр хойрин ниилдгчәс нааранднь төрүц шаран харгдхш.

Айдҗа. Адун товрутҗ үзгдх. Антон нааран ирх, гиҗ күүкн бийән әәтрүлв, ицгтәһәр күләһәд бәәв. Бәәрндән күрәд, тогтнад идглсн хөөнә захд курткан делгәд, көвүнә ирдг үзгүр хәләһәд, көлән җииһәд суусн Бугаш өвр деерән туульмудин ик дегтрән тәвәд, Антониг дураһад, хур- дар умшхар седнә. Өнцгүднь, көвәнь элҗ салврсн, шарңху цааста эн дегтрт цуглрсн айта сәәхн тоотиг цугтнь дарунь илдкҗ медхәр Бугашин седклнь ховдглна. Цөн хальмг өрк бәәсн һазрт өссн күүкн, хальмг ул- син келдг туульмудин тускар хая-хая зугл соңсхас биш, тедн дегтрт барлата бәәдгинь түрүн болҗ үзҗәснь эн.

Халуна күчн немгдәд ирв. Антона ирдг кем болчкв. Болв нам адуна чигн баран үзгдхш. Адуна бәәрнәс невчк цааһур хая-хая машин җирс гисәр үзгдчкәд, дарунь бултна. «Ирлго бәәхий?» гисн алмацлһн күүкиг экләд саначрхулад ирв. Мини төлә эс болвчн, эн дегтрән авхар тер ирх зөвтә гиҗ Бугаш саначрхлһан хөрнә.

Иигҗ ухалад, хөөнә захд босн-сун дегтрән умша йовтл, мөртә аав цистернүр ирҗ йовхнь үзгдв. Хө услх цаг болчкҗ. Антон ирдг кем ке- зәнә өңгрв. Бугаш арһул саналдчкад, хөөһән залад, услврур өрвүлв...

Бугашин көдлмшин кесг селгән иигәд, нег-негнләрн әдләр өңгрәд бәәв. Антон чигн, терүнә адун чигн үзгдҗ һарч ирхш. Антон эс ирҗәхд күүкн алң болҗахш, юңгад гихлә, адун үзгдҗәхш. Терүг адутаһинь та- лдан бәәрнд илгәчкҗ болнал гиҗ күүкн ухалв.

Антона адуна бәәрнүр нүдән тусхаһа бәәҗ, Бугаш тенд адун биш, талдан нег бара үздг болв. Теңгр һазр хойрин ниилдгчиг тесләд һарч ирсн тер баран нег ормдан өдрин туршарт үлдсн болад бәәв. Цааран- дан, өдр ирвәс, җирлһнә хаалһас нааран зааград, невчк тодрхаһар тер үзгддг болв: көдлҗәх машид болҗ һарв. Машид болхларн, һазр малт- җах машид, «Канал аашна» гиҗ Антон түрүн ирхдән келснь Бугашт тодлгдв. Тедн болх, гиҗ бийдән күүкн цэәлһв.

— Аав, тер юн машид болхмби? — гиҗ нег дәкҗ хөөнә услврла Бу­гаш тиигәрән заав.

24

зүркнь, бийләнь шимлдҗ, игҗ келсн болна: «Шулуһар өр цәәтхә... шу- луһар өдр эклтхә.. Мини көдлмшин селгә тер меднә... Тер эндр лавта ирх...» Антон ирхлә, терүнд ю келхән юунас эклҗ, ямаран үг келхән күүкн ухална.

«Антона туст аавин уурнь тәвгдсм, аль угай» гиҗ санад, хойр өд- рин туршарт Ошлиг күүкн этүдәр шинҗллә, көвүнә тускар тер үг кел- взә гиҗ чиңнлә. Болв өвгн юм келсн уга. Сиврин һазрас хойр җил хо- оранд нааран эк-эцгтәһән ирҗ, шиңкн бийән таньулсн зе күүкн Буга- шиг бичкн, генн гиҗ тоолҗ дассн. өвгн, энүнд ашта юм келдго билә, те- гәд Кааруд, Шаркад тер көвүнә тускар аав юм-күм келвзә гиһәд чигн күүкн чиңнлә.

Теднь чигн Антона тускар ам аңһасн уга. Теңкә көгшн аав тер йов- длин тускиг тер өдрин бийднь мартад хуурсн бәәдлтә болҗ Бугашт ухалгдв.

Антониг өвгн цокснь күүкнд эс таасгдсн болв чигн, аавин туст зе күүкнә седклнь урдасн хүврсн уга. Мал. Өвсн. Усн... Өвсн. Усн. Мал... Эн һурвнас нань тоолвр чигн, киләсн чигн энүнд уга. Мел эн һурвн тө- рин тускар даңгинд саначрхдг аав оньдин ундассн, чееҗнь зөмсн, хагссн дүртә болҗ зе күүкндән тоолгдад, терүнд харм төргч, өр-өвдгч седкл үүдәдг бәәсмн. Сурһуль уга, көгшн энүнә харңһу толһад нань ямаран гидг тоолвр бәәх билә гиҗ Бугаш сандг бәәсмн. Ода чигн эн тиигҗ ух- алҗ йовна. Антон минь ода нааран ирв чигн, көгшн, мартмһа аав те- рүнд үг келшго бәәдлтә болҗ күүкнд ухалгдна.

Ик улан нарн мандлҗ һарад, дарунь һазрас зааград, теңгрүр өөд- лв. һазр элкдҗәсн бүркг генткәр шармгдсн болад, деед үзгүр зулҗ ге- едрв. Антона адун бәәрлдг үзгүр күүкнә нүдн эврән заядар тусв. Теңгр һазр хойрин ниилдгчәс нааранднь төрүц шаран харгдхш.

Айдҗа. Адун товрутҗ үзгдх. Антон нааран ирх, гиҗ күүкн бийән әәтрүлв, ицгтәһәр күләһәд бәәв. Бәәрндән күрәд, тогтнад идглсн хөөнә захд курткан делгәд, көвүнә ирдг үзгүр хәләһәд, көлән җииһәд суусн Бугаш өвр деерән туульмудин ик дегтрән тәвәд, Антониг дураһад, хур- дар умшхар седнә. Өнцгүднь, көвәнь элҗ салврсн, шарңху цааста эн дегтрт цуглрсн айта сәәхн тоотиг цугтнь дарунь илдкҗ медхәр Бугашин седклнь ховдглна. Цөн хальмг өрк бәәсн һазрт өссн күүкн, хальмг ул- син келдг туульмудин тускар хая-хая зугл соңсхас биш, тедн дегтрт барлата бәәдгинь түрүн болҗ үзҗәснь эн.

Халуна күчн немгдәд ирв. Антона ирдг кем болчкв. Болв нам адуна чигн баран үзгдхш. Адуна бәәрнәс невчк цааһур хая-хая машин җирс гисәр үзгдчкәд, дарунь бултна. «Ирлго бәәхий?» гисн алмацлһн күүкиг экләд саначрхулад ирв. Мини төлә эс болвчн, эн дегтрән авхар тер ирх зөвтә гиҗ Бугаш саначрхлһан хөрнә.

Иигҗ ухалад, хөөнә захд босн-сун дегтрән умша йовтл, мөртә аав цистернүр ирҗ йовхнь үзгдв. Хө услх цаг болчкҗ. Антон ирдг кем ке- зәнә өңгрв. Бугаш арһул саналдчкад, хөөһән залад, услврур өрвүлв...

Бугашин көдлмшин кесг селгән иигәд, нег-негнләрн әдләр өңгрәд бәәв. Антон чигн, терүнә адун чигн үзгдҗ һарч ирхш. Антон эс ирҗәхд күүкн алц болҗахш, юңгад гихлә, адун үзгдҗәхш. Терүг адутаһинь та- лдан бәәрнд илгәчкҗ болнал гиҗ күүкн ухалв.

Антона адуна бәәрнүр нүдән тусхаһа бәәҗ, Бугаш тенд адун биш, талдан нег бара үздг болв. Теңгр һазр хойрин ниилдгчиг тесләд һарч ирсн тер баран нег ормдан өдрин туршарт үлдсн болад бәәв. Цааран- дан, өдр ирвәс, җирлһнә хаалһас нааран зааград, невчк тодрхаһар тер үзгддг болв: көдлҗәх машид болҗ һарв. Машид болхларн, һазр малт- җах машид, «Канал аашна» гиҗ Антон түрүн ирхдән келснь Бугашт тодлгдв. Тедн болх, гиҗ бийдән күүкн цәәлһв.

— Аав, тер юн машид болхмби? — гиҗ нег дәкж хөөнә услврла Бу­гаш тиигәрән заав.

24

Терүнәс нааран кесг сар өңгрв. Мини тускар чи ю санҗахичнь би медҗәхшив. Болв тер йовдлас көлтә бийдән учрсн киләснә тускар би ирҗ, чамд онц келхәр седҗәләв. Зуг, мууха юмн, намаг нөкәдүртнь толһачнр дуудулҗ авад, мод белдлһнә Комсомольск бригадла йовулчк- ла. Таднас холд, Иҗлин көвәд көдлҗәнәвдн.

Чини аавд би икл гидг хаҗһр һарһсан хөөннь медләв. Болв тер ямаран уурта йовсн болв чигн, тиигҗ бийим цокх гиҗ би санҗасн уг- ав. Терүнлә би өрцсн угав, юңгад гихлә, көгшн күүнд һар күрнә гисн терүнәс цокулснас даву ичртә гиҗ би йирдән тоолдг төләдән, бийән бәрҗ торлав. Көгшн күн эврәннь кедг көдлмшәс нань юм эс меднә гидг тер болҗана. Баһчудла тер әдлцҗ чадшго. Терүнлә бидн әдлцҗ бас чадшговдн. Терүнә наснд күрсн цагтан бидн ямаран заңта бОлхинькен медлә. Терүнд би өөлҗәхшив. Терүнә седклд тас уга йовдл һарһсн бийдән би һундҗанав. Мини туск му тоолвртаһан чини аавчнь бичә үктхә,— гиҗ би, кемр бурхн бәәдг болхнь, зальврх биләв.

Би, эндән үвлзәд, май сарин алднд үзгдҗ ирхв. Тер цагт: буруһим тәвҗ өгит,— гиж. чини аавас сурх санатав.

Не, менд харһҗай. Аавдан нанас менд кел. Мини туст терүнә уурнь тәәлрҗий, аль угай, терүгинь медҗ үзлчн.

Иҗл һолин экнәс ицгтә мендән илгәҗәнәв. Антон».

Күүкн, суг гиһәд саналдчкад, Антонд ю бичхән ухалв.

Элвг цаста үвлин хөөн теегин ноһан күчтәһәр шавшх өңгән үзүләд, ниднәк өвсн-шарлҗн заагур эрәтрҗ сәәхрҗәсн кемд Ошлин хош эв- рәннь бәәрнд күрв. Малын бәәрнә аһу урдкасн зөвәр оңдан өңгтә болҗ одсинь хөөчнр оньһв: теңгр һазр хойрин ниилдгчин төгргин нег бийинь тесләд, ниднә орҗ ирсн каналын улан шавр дернә ода эн төгргин наадк хәврһинь эре һатлад, цааран һарад бултҗ одҗ.

Ошл мөрән үкс гүүлгүлҗ хатрулад, каналын улан моңһн дернә деер ирҗ зогсад, хойр талан хәләв: адрута йоралин зәрм һазртнь цандгин үлдл төөнрнә, наадкнь кевтән хагсад, ү-түмн шуурхасарн эрәтрҗ арза- җана. Эн канал күүнд ус өгх биш, нам бийнь цөлдҗәх дүртә болҗ өв- гнд сангдв.

Цистернәс, дүңнхд, долан-нәәмн километрт цөн машин көндрҗ көд- лҗәхнь үзгдв. «Мана бригадын аһуд кенә машид ю кеҗәдг болхмби?» гиҗ соньмссн өвгн тиигәрән хатрулад һарв. Хойр бичкн экскаватор, һурвн автомашин көдлҗәнә.

— Хәләтн, Ошл эс мений? — гиҗ механизатормудын негнь хәәкрснь тедүкнд ирҗ йовсн өвгнд соңсгдв.

Намаг таньдг юн улс болхмби эднчнь,— гиҗ невчк өвсрн Ошл күрч ирхлә, эдн эврә совхозин тосхлтин участкин көдлмшчнр болҗ һарв. Оньг уга хәләцд бички хотхр болҗ тоолдгм тальву кевәтә, хәр һуурһлд боодг кегдҗәнә.

— Боодган кеҗәнт, болв уснь хамаһас ирхмб? — гиҗ Ошл сурв.

— Тер каналас ирнүс. Терүнәс бидн хүвән авхгов,— гиҗ нег меха­низатор келв.

— Кезә ирхмб тер уснь, — гиҗ өвгнә келснь цөкрсн, алмацсн авгта болҗ соңсгдв.

— Май-июнь сард ирхмн гилднә. Эн каналын туршар шидртнь бә- әдг эдл-ахус иим-иим судл-һуурһлмуд бооҗана, — гиҗ өвгнд цәәлһц- хәв.— Иим-им боодгудт ус өгдг шишлң бурзмуд каналын туршарта олн бәәнә гицхәнә.

— Э, иим боодгудар ус орулад авчкхла, һәәвһәл юмн болх билә. Болв усн ирсн цагтнь ирв гихгов,—болад өвгн батар иткҗәх бәәдл үз- \лсн уга.

26

* * *

Усн ирхмҗн гисн зәңг Шорвин теегин ууҗм кедәд, малчнрин седк- лин тачал болад, күләгдәд бәәв. Тер хоорнд һаң дурдгч халун салькн хүвсхәд, шарвадад ирв. Одахн урдк көдлмштән орҗ, адуһан хәрүлҗәсн Антон, Ошлин хош тал эркҗән биш одхар шиидчксн болвчн, дав деерән эвнь олдҗ өглго бәәҗәлә. Каналар ирх усна эклцинь, өмнәснь хәләхнь, ямаран өңгтә болхмби,— гиҗ соньмслһн шидрәһә Антонд амрл өгдгән уурв. Усн ирхин туск зәңг улм гүдәд ирхлә, Антон өдр болһн каналын көвәһәс хөөһдго болв, сөөднь адуһан тедүкнд идүлчкәд, улан моңһл дернә деернь эмәлән дерләд хондг болв. Унтад, адуһан алдхв гиҗ саг- лдг болвчн, өөрән чөдрләтә бәәх кер мөрндән Антон нәәлдг билә: адун харанас алдрхла, кер мөрнь инцхәһәд, эзән серүләд оркдмн.

Каналын өндр шавр-дернә деер тохман делгәд, эмәлән дерләд, са- рин сарул сөөһин оддуд һәәхҗ гедргән кевтәд, дуг гиһәд унтҗ одсн Ан­тон машинә моторин әәһәр серн өндәв. Зүн үзгиг сәәхнәр чүүклтүләд, ор цәәхәр седҗ йовна. Газик үрвәд, хаалһ уга һазрар, каналын хаҗу- һар гүүҗ йовна. Шоферин хаҗудк күн, йова-йовх машинә үүд секәд хәәкрв:

— Үр хөөч! Цаачнь усн аашна!..

Антон каналын экнүр ормав. Усн үзгдхш.

Машин давад холҗв. «Канал тосхлһна толһач» гиҗ таасн Антон мөрнүрн хурдлв. Мөрән унҗ авад, усна өмн үзүринь көөлдн йовҗ һә- әхх кергтә гиҗ шиидсн көвүнә зүркснь бульглад, әәвлхәһән цокад бәәв.

Телүрксн кеерән унчксн Антон канал дотр орад, ирх усна өмнәс зө- рүлҗ мөрән зогсаһад, холд нүдән тусхаһад, тесвр алдҗ күләҗәнә. Өрүни өмнк теегин дүң-дүләг торһан җирглһн, богшурһан ишкрлһн эв- днә. Тиигҗәтл эднәс солю нег юмн соңсгдсн болад бәәв. Оньглад чиң- нхлә: шииглһн... Шалд-пилд шалвачлһн... Усна шуугаи! Удсн уга, ка­налын улан шавр йоралиг элкн доран дарад, өндрәр эвклдсн дольгата, өмнән көөстә усн, урньдсн чигн, дөгсн чигн әәтәһәр түргн хурдар өөрдҗ аашхинь генткн Антон үзв: не яһдви? Энүндән зогсад бәәхмби? Аль һа- заран һархмби?—гиҗ эн ухалх хоорнд мөрн- толһаһан цоңналһҗ, чичрҗ үргв: сүркә дүрстәһәр дәврәд аашх әмд юм генткн оньһсн мөрн, хам- рарн бишкүрдҗ, доран эргн каналар гүүһәд зулв, «Чини дурн» гисн кевтә, Антон җолаһан сулдхв. Гүүлгн йовҗ, көвүн ардан зервк хәләнә: усн хоцрҗ хольҗхш...

Каналын амар автоцистернсән зогсачкад, ус күләлдҗ ормалдҗах шофермүд айстан довтлҗ йовх Антонд хая-хая харһна.

— Ус дахулҗ аашнав!.. Уснла урлдҗ йовнав!.. — гиҗ Антон шог хайна.

— Ха! Ха! Уснд көөгдҗ йовначи!.. Уснд күцгдҗ йовначи!..— гилдҗ зәрмснь хәрүд шог келцхәнә.

Антониг иигәд гүүлгә йовтл, ик сүүртә улан нарн мандлҗ бултав. Эн хоорнд Ошлин малын бәәр Антон таньв: саак гүрмтә цистерн те- рүнд үзгдәд бәәв. Көвүнә седклд Бугашин болһамҗта нүдн, өвгнә хур- няста чирә үзгдсн болад одв... О, зөвәр холд йовад орксн бәәҗв гиҗ Антон санад, өмнән харһсн талю эргүр мөрән залад, каналас һарад, халун энүгән дорнь эргүләд, тавшулв.

Улан бутьхагта усна түрүн шуугатаһар түргн хурдар давад ууҗад одв. Эвклдсн дүртә дольган нег-негән көөлдәд һарад бәәнә. Каналын хагсу эргәс шавр хольврҗ унад, ус шалвачна.

Ус һәәхҗ бахнь невчк хансн Антон, каналын хаҗуһар хатрулад, хәрү адунаннь бәәр темцәд һарв. Энүнә хаалһднь, каналын хойр амар әмтн дала болҗ одҗ. Кесг автоцистерне өрүд-сөрүд гүүлдәд бәәнә. Эҗ- го болҗ медгдҗәсн эн көдәд хамаһас иим олн улс һарч ирсмби гиҗ ухалсн Антон байссн чирәтә, үүмсн шуугата улсин хаҗуһар хатрулад

27

* * *

Усн ирхмҗн гисн зәңг Шорвин теегин ууҗм кедәд, малчнрин седк- лин тачал болад, күләгдәд бәәв. Тер хоорнд һаң дурдгч халун салькн хүвсхәд, шарвадад ирв. Одахн урдк көдлмштән орҗ, адуһан хәрүлҗәсн Антон, Ошлин хош тал эркҗән биш одхар шиидчксн болвчн, дав деерән эвнь олдҗ өглго бәәҗәлә. Каналар ирх усна эклцинь, өмнәснь хәләхнь, ямаран өңгтә болхмби,— гиҗ соньмслһн шидрәһә Антонд амрл өгдгән уурв. Усн ирхин туск зәңг улм гүдәд ирхлә, Антон өдр болһн каналын көвәһәс хөөһдго болв, сөөднь адуһан тедүкнд идүлчкәд, улан моңһл дернә деернь эмәлән дерләд хондг болв. Унтад, адуһан алдхв гиҗ саг- лдг болвчн, өөрән чөдрләтә бәәх кер мөрндән Антон нәәлдг билә: адун харанас алдрхла, кер мөрнь инцхәһәд, эзән серүләд оркдмн.

Каналын өндр шавр-дернә деер тохман делгәд, эмәлән дерләд, са- рин сарул сөөһин оддуд һәәхҗ гедргән кевтәд, дуг гиһәд унтҗ одсн Ан­тон машинә моторин әәһәр серн өндәв. Зүн үзгиг сәәхнәр чүүклтүләд, ер цәәхәр седҗ йовна. Газик үрвәд, хаалһ уга һазрар, каналын хаҗу- һар гүүҗ йовна. Шоферин хаҗудк күн, йова-йовх машинә үүд секәд хәәкрв:

— Үр хөөч! Цаачнь усн аашна!..

Антон каналын экнүр ормав. Усн үзгдхш.

Машин давад холҗв. «Канал тосхлһна толһач» гиҗ таасн Антон мөрнүрн хурдлв. Мөрән унҗ авад, усна өмн үзүринь көөлдн йовҗ һә- әхх кергтә гиҗ шиидсн көвүнә зүркснь бульглад, әәвлхәһән цокад бәәв.

Телүрксн кеерән унчксн Антон канал дотр орад, ирх усна өмнәс зө- рүлҗ мөрән зогсаһад, холд нүдән тусхаһад, тесвр алдҗ күләҗәнә. Өрүни өмнк теегин дүң-дүләг торһан җирглһн, богшурһан ишкрлһн эв- днә. Тиигҗәтл эднәс солю нег юмн соңсгдсн болад бәәв. Оньглад чиц- нхлә: шииглһн... Шалд-пилд шалвачлһн... Усна шууган! Удсн уга, ка­налын улан шавр йоралиг элкн доран дарад, өндрәр эвклдсн дольгата, өмнән көөстә усн, урньдсн чигн, дөгсн чигн әәтәһәр түргн хурдар өөрдҗ аашхинь генткн Антон үзв: не яһдви? Энүндән зогсад бәәхмби? Аль һа- заран һархмби?—гиҗ эн ухалх хоорнд мөрн- толһаһан цоңналһҗ, чичрҗ үргв: сүркә дүрстәһәр дәврәд аашх әмд юм генткн оньһсн мөрн, хам- рарн бишкүрдҗ, доран эргн каналар гүүһәд зулв. «Чини дурн» гисн кевтә, Антон җолаһан сулдхв. Гүүлгн йовҗ көвүн ардан зервк хәләнә: усн хоцрҗ хольҗхш...

Каналын амар автоцистернсән зогсачкад, ус күләлдҗ ормалдҗах шофермүд айстан довтлҗ йовх Антонд хая-хая харһна.

— Ус дахулҗ аашнав!.. Уснла урлдҗ йовнав!.. — гиҗ Антон шог хайна.

— Ха! Ха! Уснд көөгдҗ йовначи!.. Уснд күцгдҗ йовначи!..—гилдҗ зәрмснь хәрүд шог келцхәнә.

Антониг иигәд гүүлгә йовтл, ик сүүртә улан нарн мандлҗ бултав. Эн хоорнд Ошлин малын бәәр Антон таньв: саак гүрмтә цистерн те- рүнд үзгдәд бәәв. Көвүнә седклд Бугашин болһамҗта нүдн, өвгнә хур- няста чирә үзгдсн болад одв... О, зөвәр холд йовад орксн бәәҗв гиҗ Антон санад, өмнән харһсн талю эргүр мөрән залад, каналас һарад, халун энүгән дорнь эргүләд, тавшулв.

Улан бутьхагта усна түрүн шуугатаһар түргн хурдар давад ууҗад одв. Эвклдсн дүртә дольган нег-негән көөлдәд һарад бәәнә. Каналын хагсу эргәс шавр хольврҗ унад, ус шалвачна.

Ус һәәхҗ бахнь невчк хансн Антон, каналын хаҗуһар хатрулад, хәрү адунаннь бәәр темцәд һарв. Энүнә хаалһднь, каналын хойр амар әмтн дала болҗ одҗ. Кесг автоцистерне өрүд-сөрүд гүүлдәд бәәнә. Эҗ- го болҗ медгдҗәсн эн көдәд хамаһас иим олн улс һарч ирсмби гиҗ ухалсн Антон байссн чирәтә, үүмсн шуугата улсин хаҗуһар хатрулад

27