Цаһан толһа деер

1972 җилин зунин сүл сарин эклцәр, баһ цагтан нег школд сурад, нег орн деер унтад, нег ааһас хот ууһад, негндән учрсн һучн деншгәрн өрәл кило хар өдмг хулдҗ авад, хуваһад идҗ өссн нег иньгм бичг илгәҗ.

«Августын арвн нәәмнлә кедү бачм керг бәәвчн хайчкад, Харнутур ирҗ үз. Эврәннь гер-бүлән, күүкдән дахулад ир. Һучн җил хооран бидн яһҗ бәәсинь, тедн медҗ авг».

Эн бичгин утхинь хаҗуһас шинҗлхлә төсүн, эвлүн

216

бәәдлтәһәр бичгдҗ. Болв эн бичгин утхнь, ик чинртә догшн заквр мет, лугшҗ җиңнсн кесг тонн ик хоңхин ә мет болҗ нанд медгдв.

Ээм деерчин тәв шаху җил ачгдсн цагт болһаҗ ухалад, чееҗләрн күүндхлә, кедү герлтә тодлврмуд толһаһичнь эзлҗ, өрчән цокҗ өмнчнь зогсхар седнә.

«Цуһараһаснь би темдгтәв! Уга, би чини теңгр-бурхньв! Би — нарньв! Би — сарв! Би, би, би! — гилдәд бәрлдҗ тедн хоорндан ноолдхар седнә. Болв эврәннь күдр һарарн тедниг эрҗ цухрулад, әмтин ардаснь, шуурха девлин хойр ханцнь нусан арчн гиҗ хатад харлҗ одсн, болһчксн заһсна амн мет өртәҗ одсн хардһр башмгта, нег чикнь тасрҗ одсн, нооснь унад халцхарсн туулан арсн махлата маштг хар көвүг альхн деерән бәрәд авч ирәд, цуһараннь өмнк нүүрт арһул зогсачкнач.

Эңкр иньгүд минь, тадн ке сәәхнт, тадн герлтәт, тадн ухатат, тадн тоомсртат, тадн медрлтәт, болв эн көртхр хар көвүн уга бәәсн болхла, тадн эндрәк үзл-дүрсән, нерән, медрлән, ухаһан альдас олҗ авх бәәсмт?!» — гиҗ келх дурм күрнә.

... Җирһлин хол болн күнд хаалһд һархларн, эврәннь баһ насна цаган бичә марттн, бийләрн дахулад һартн, гиҗ наадад алдр орс бичәч Гоголь келсн болхий?

Тер төләд һучн җил хооран болсн йовдлмуд темцәд, Һарсн һазр-усан, үр-иньгән үзхәр һарув.

«Күүнә көлг унҗ һарсн күн, көвкәҗ хатрх зөвтә», — гиҗ хальмг өвгд келдг билә. Тегәд күүнә маши көлгләд, гер-бүлән дахулад, Харнут селә орад һарув. Өрүн ики эрт Элстәс һарад, үдлә күрх саната йовлав. Зуг «санан хурднв, аль салькн түргнв», — гиҗ бас нег түңшү өвгнә келсн үглә харһад, һазрин дундурт, кедү көвкәһәд хатрсн бийнь, кергтә нег әңгнь эвдрәд, мана йовсн машин зогсв. Залач йовдсн машинд сууһад, хамхрсн әңгинь авч ирхәр хәрҗ одв. Тиигәд зууран зогслдад йовҗ, үдлә күрх болзгта күн, асхн бүрүлин гегән тасрҗ йовхла Харнутын өмн бийәс орҗ ирвидн. Хаалһин барун амнд, хойр дууна чигә һазрт, мана тер цагин тоолврар болхла, күчтә өндр хар толһа бәәдг билә. Терүг әмтн «Чөткрин хар толһа» гиҗ келдг билә. Яһҗ тер толһад тиим нер егсинь күн медхш. Болв, тер толһа деерәс харңһу сө болхла, һал һардг билә. Тегәд әмтн, тер дотр бичкн күүкд, сө биш өдрәр өөгүрнь һархасн әәдг билә.

217

Мини ухаһар болхла, тер һарсн һалыг «Чөткрин шам» гиһәд, тиим нер әгсн бәәдлтә. Ода тер толһан ора деернь ик һал шатҗана, өөрнь кесг күн бәәнә. Цаг биш цагт хар толһа деер бәәсн улс ю кеҗәхинь медхәр, тиигән дәврхәр шиидүв. Хальмг улс урднь, гелң-зурхачин бичгин зааврар өңгрсн күүһән тиим толһа деер хурмшар цуглад, нүк малтлго ил тәвдг бәәсмн. Тер цогциг ноха көндәхлә ик буйнта, таралңгин орнд төрх күн гиҗ келдг бәәсмн. Ода хотн, селән болһн, өңгрсн улсан оршадг, һазаһан хашата, мал-аң орҗ чадшго, олна үкәр бәәнә. Арднь үлдсн ах-дүнь, үрн-саднь, терүгинь кеерүләд, деернь урһмл тәрәд, деернь күд чолуһар эс гиҗ эрднь чолуһар бумблв тәвүлнә. Терүг ухала йовтл мана машин толһаг зөв эргәд, дорак улднь зогсв.

«Чөткрин хар толһа» ора деер, дәрвкҗ шатҗасн һал төгәләд зогсҗасн улсур күүкдән көтләд һарч ирүв. Теднә барун бийднь, мини баһ цагин иньг деерән, дәәнд хамдан орад, дөчн һурвдгч җил барун көлән «Матвеев кургана» ташуд үлдәсн Борлг Бадмаевич Кичиков — эн Харнутд бәәсн совхозин агроном, хаҗуднь терүнә гергн Болха — школын багш, ташр цааднь таньдго орс көвүн бәәнә. Түрүңк хойрлань һар атхад мендлчкәд, һаран баахн көвүнд өгүв. Эврәннь нерән би келүв.

— Арслан Андреевич Волжский, — гиҗ һо өндр нурһта, кевлүн төгрг чирәтә, солом мет җөөлкн цаһан үстә көвүн хәрү өгв. Тер неринь соңсчкад, нам көвүнә һар атхчкад тәвлго бәәҗв. Эврән бийәсн ичәд бәәвүв. Кедү җил болв? Дәәнә хөөн кедү җил болв? Эн һучн җилин эргцд эврәннь эңкр багш, нанд, эврәннь бәәсн медрл, ухан күртлән хармнлго сурһсн багшан мартад, эндр өдр күртл хәәҗ олҗ авлго бәәсн кенә гемв?

«Ода эн көвүнәснь яһҗ сурхув? Бийнь уга болхла, ямаран ик ичкевт», — гиҗ чееҗләрн гүвдлдв.

— Э, би Андрей Федорович Волжскийин көвүньв. Та иткҗәх бәәдл угат, — гиҗ көвүн тагчг бәәсн нанд дөң болв.

— Гемим тәвҗ ас. Нернчь үнәр Арслңгий, — гиҗ арһан бархларн генн сурвр өгүв.

— Тиим. «Хойрдгч әм нанд Арслң өглә. Тер уга бәәсн болхла, би кезәнә эн һазр деер уга болх биләв. Дәкәд чи, эн һазр деер һарад, әмтнә җирһлд багтсарн бас терүнд өртәч. Тегәд чамд терүнә нер өгләв», — гиҗ келдг билә.

218

Эцкм ниднәһә өңгрлә, дәәнәс зурһан шавта ирлә. Тер дөчн хойрдгч җилин августын арвн нәәмн асхндан Дорҗ Саранговичлә зулҗ һарад, кеер мана хотхрт бел кечксн хойр мөр унад тер зулсн бәәҗ. Хөөннь фронт һатлҗ мана цергт күрәд дәәнд хоюрн орҗ. Дорҗнь Будапештин өөр дөчн тавдгч җилин эклцәр сумнла харһад, мини эцк терүнә ясинь бәрәд тенд оршасн бәәҗ. Җирн хойрдгч җил эцкм тиигәлән одад, Будапештин өөрәс терүнә үкәр олҗ авад, цецгә тәвҗ.

— Арслан Андреевич инженер болҗ заводт көдлҗәнә. Ниднәһә институт чиләлә, — гиҗ тагчг зогсҗасн Болха хоорндаснь үгд орлцв. Борлг Бадмаевич хойр тайган өмнән бел кеһәд тәвчкәд, мини киилгин ханцнас татн, бийнь уралан йовҗ одв. Би ардаснь дахҗ йовнав. Толһа чомпасн ора деернь хар мраморар кесн бумблв бәәнә. Өөрдәд хәләхинь өндәлһәд тәвсн хар мрамор деер алтар хордаһад бичҗ: