8 Бадмаев. 113

— Терчнь мел үнн. Хормад һал орв, — гиһәд Шарка өрчән цокад, — зуг мини хормад биш, күүкнәм хормад эн ач көвүнчнь һал өгчксн бәәнә. Зуг хормад орсн һалыг унтраҗ болхмн, гестсн күүкнә һалыг унтрадг ааль уга, — гиһәд Шарка Амрхнур дәврв.

Амрхн дегәд әәхләрн һаран намчлв.

— Эврәннь һарһсн күүкнәннь тускар юн үг келҗәх күмбчи? — гиҗ Амрхн терүг хөрв. — Амндан орсн болһан келҗ болдви? Болха — гиҗгтә күүкн. Кемрҗән әмтн соңсхла, хотна улс ю келхви? Му нерн — хаму гемлә әдл. Дәкәд му нерн тарҗ одхла, хот эргәд, мини күүкн цевр гиһәд келҗ чадхвчи? Келсн үгән медх кергтә.

Чирәнь улаҗ одсн Амрхн ач көвүнүрн, уурлсн бәәдлтәһәр, хәләв.

— Та хаҗһр келҗәнәт, бергн. Бидн Болхаг булаҗ күчлҗ дахулсн угавидн. Болха эврәннь сән дурар маниг дахла. Миниһәр болхла тернь чик: юңгад гихлә, бидн, комсомольңнр, немшнрлә хамдан бәәҗ чадхмби? Бидн колхозин мал тууҗ йовсн улс күцәд, теднлә Иҗл һатлад, Улан Цергин зергләнд орхар шиидләвидн... Дәкәд Болха танд бичг эс үлдәлү? — гиҗ Арслң келв.

— Тана бичсн цаасиг иткхмби? — Шарка улаҗ одсн чирәһән арчҗана. Зунин амрхн болн догшн хур мет, Шаркан нүднәс цальгрсн нульмсн бас түргәр зогсв. — Тер туулян һаһадан кел. Эцкдән бас. — Зөрлцәд Арслңгин нүд хәләв. «Эцк болн көвүн яһҗ харһсна тускар медсн болхинь», — гисн ухан Шаркан уханд цәклсн һал мет орв.

— Яһсн ичр уга көвүн бәәсмчи? Намаг мел юм медҗәхш болһҗанчи? Би цуг тана ааль меднәв, — нүднәннь хәләцән соляд, келҗәх үгән арһулдад, чиигтәрәд одсн белән хооран кеһәд, — тана һарһад йовсн аалиг нанд Хамҗл цугтнь келв!..

Арслң ээмән холькад, алңтрв.

— Күүнәс солю йовдл һарһсн угавидн. Хамҗл ю келх билә танд.

— Цугтнь келв... — гиһәд Шарка оңдан итксн дууһар, бийиннь келсн үгин учр-утхинь медх, бийиннь тоолвринь хувалцх күүнд келҗәхмн мет, — Амрхн, сәәхн иньг минь, түрүн авгтан би Хамҗлыг харлҗалав. Мини күүкиг көтләд йовсн күн тер.

114

Болха хәрҗ ирснә хөөн Баврга тал гүүҗ ирүв. Кишго нохан арсинь авслч гиҗ санҗ йовлав. Күүнә гиҗгтә күүк булаһад авдг йос кен терүнд өгсинь сурхар ик уурта йовлав. Тенд ирәд, Хамҗлас ямаран соньн болн чирәдән хурмш наасн зәңг соңссн болһҗанач! — гиһәд Шарка хойр сүвәдән һаран түшчкәд, Арслңгур түрүләд хәләчкәд, дәкәд Амрхн тал хәләв. — Хамҗл Болхаг гертәснь авад һарсн болвчн, гемтә йовдл һарһсмн уга бәәҗ. Дәкәд Арслң тедниг күцҗ ирснә хөөн, чини ачин болн мини күүкнә дернь негн бәәҗ, залу гергн мет хамдан бәәҗ. Түрүләд Шарлҗн деер хоюрн өвсн деер хамдан хонҗ, дәкәд Шарлҗна наадк элс авдг ик салад Хамҗлыг көөһәд йовулчкад, эдн хоюрн үлдсн бәәҗ...

— Чини Хамҗлын келсн үг хотна ноха хуцснла әдл! Кениг соңсҗахмчи? — гиһәд һаһа, теднә хоорнд орлцвчн, Арслң тал әәсн бәәдлтәһәр хәләв.

— Хамҗл худлахар наадлсн болад ю болвчн келчкдмн. Терүнә үгд күн иткдви? Маңһдур чамла харһхларн наадлҗалав гих. Шарка бүдүн болн матьхр хурһан Арслң тал төвләд: — Худл болхла чини ач көвүнә чирә яһад улаҗ одва? Намаг нааран орҗ ирлһнлә, эн яһад зулхар седвә? «Киртә күн—кившнә» гисн мел үнн! — гиҗ Шарка келв.

— Тана келҗәх үгиг иткҗәхшв. Юңгад гихлә, Хамҗл худл келх зөв уга, — гиҗ Арслң келв.

— Арслң! — гиһәд һаһа толһаһан зәәлв. — Бийәсн ах күүнлә яһҗ күүндҗәхмчи? Хаҗһр келҗәхлә, би тиим ичкевттә йовдл һарһсн угав, бергн, гиһәд келчк.

— Тегәд яһад... — гиһәд Шаркаһур хәләв.

— Үзҗәнчи, ода цагин баһчуд ямаранинь? Маниг нег үг келтл эдн арвн үг өмнәсчнь келхмн, — гиһәд Шарка берзиннь барун хавтхинь уудлад юм хәәв. — Нам аман аңһаҗ үг келдг арһ уга.

— Та Хамҗлас сурхар, эврәннь күүкнәс сурх билта,— гиҗ Арслң келв.

— Сурлав, — гиһәд Шарка берзин хавтхас киртә бор түңгрцг һарһад, дотраснь нег чимк тәмк авад амндан дүрчкв.

— Бүкл сөөни дуусн эцкиннь ташмг авчкад сурлав. Үнн үг келҗ өгх болһҗанчи? Нурһнаснь сур авсн бийнь келҗ өгчәхш! Хамҗл болхла нам маля угаһар эврән келәд өгчкв, — гиһәд Шарка түңгрцгәсн дәкәд нег чимк тәмк авад амндан тәвчкәд, түңгрцгин аминь бооһад, хәрү дүрчкәд:

115

— Нам гертнь орҗ ирсн гиичд амнд авх тәмк хармлдг болҗ әмтн, — гиһәд Шарка Амрхниг мааҗв.

— Юн гидг үг келҗәх күмбчи, Шарка? Кен тәмк хармнх билә? Герүр орҗ ирн манур дәврвч. Би нам деегшән һарһҗ суулһхан мартҗв. Деегшән һарч су, — гиҗ Амрхн келв.

—Болхаг гүвдснтн үнний? — гиҗ Арслң генткн сурв.

— Гүвдләв. Тегәд яахмби? Хаҗһр гиҗәнчи?

— Ода деерән Болхаг мөрнәснь буулһҗ, гер дотран авч орад угалмчи. Гертәсн һарһҗ мордултлан би эзньв! Ю кехәр седнәв — мини дурн. Чи эврән мини герт ирәд, гемән суртлчнь...

— Юн гемән? — гңһәд Амрхн дууһан өөдлүлв. Номһар бәәхлә Шарка цааранднь ю келхнь чигн медгдшго.

— Мини ач көвүн буру йовдл һарһхн уга гиһәд бурхнд мөргҗ өгх биләв. Йовий, гиһәд Амрхн йосндан уурлчксн, Шаркан ханцнас татв. — Ода зул өргәд, дәәнд йовх залуһан болн көвүһән тәвәд мөргҗ өгсүв чамд! — гиһәд Амрхн шатв.

Амрхн бийнь кенлә чигн эврән эклҗ керлддго билә. Болв бийинь көндәһәд икәр һацсн цагтан кенәсчн әәшго. Арслң буру әср йовдл һарһх биш, нег чигн худл үг келсинь соңсад угав. Болхаг бас өңгәр будҗанач. Мана хотнд Болхан дүңгә тоомсрта, терүнә дүңгә кен ахан күндлдг, нүл һарһдго күүкн уга. Ичртә, һольшг сәәхн заңта күүкн. Болха чирәдән кө түрксн мет йовдл һарһҗ гихлә, би иткшгов.

Урдк кевтән оһтрһу ду һарчаһад, шәргәд хур орҗахмн мет, Шаркан хойр нүднәс нульмсн асхрв. Тер заагтнь тәмк җаҗлһн чигн тогтнхш.

— Чамд тиигҗ келхд амр, — гиһәд Шарка келхләнь, нүднәснь һооҗсн нульмсн болн оочаснь һооҗсн тәмкин шар батх харшлад бәәв. — Би медҗәнәв, асрад өсксн ач көвүнчнь чамд харм. Мини һарһсн күүкн болхла нанд улм өөрхн. Чини ач көвүнәс юмн келтрәд унхн уга. Кемрҗән мини күүкн саалта болхла яһначи? Эн әмтнә чирә яһҗ хәләхви? Эврәннь дала үрн деер терүнә үр яһҗ асрхви? Иим нәрн цагт?

— Юн гидг үг келҗәхмчи? Эднчнь ода бийнь бичкн,

116

«көлнь дөрәд күрәд уга, һарнь һанзһд күрәд уга, — гиҗ Амрхн Шаркаг зогсахар седв.

— Ода һурвн сар болад, үкр сарла эднчнь хальмгар арвн дола күрхмн, — Шарка белиннь үзүрәр нүдән арча бәәҗ, — ухалхнчи, бидн эврән кедүтәһән мордлавидн?

— Тиигхд цагнь оңдан, бидн чигн оңдан биләвидн. Тер цаг ода дүңцүлҗ болшго, — гиҗ Амрхн келв.

— Чи хургт үг келҗәх ахлач кевтә: тер цаг, эн цаг, гиҗ келнәчи, — гиһәд Шарка амндан бәәсн тәмкән үүдәр һарһад һазаран чаңһур нульмчкв. Үүдн өөр зогсҗасн цаһан такан аҗрһ әәхләрн, өндглҗәх така кевтә хәәкрәд, хәврһшән зулв. — Цагин тускар зүтклдҗ чадшгов, оңдан чигн цаг болсн, ода нам лам-зуңквин бийнь юн болҗахинь меддг арһ уга. Күн— урдк кевтән. Тиигхд көвүд, күүкд билә, ода көвүд, күүкд бас бәәнә, тиигхд сән-сәәхнинь хәәдг билә, ода бас сән-сәәхнинь хәәцхәнә. Тиигхд әср көвүд җиивәдәд күүкдин толһа эргүлдг билә, ода нам терүнәс даву. Мана цагт севгр күүкн йовдсн көвүд дахҗ гүүх бәәсний? Баһчудын әср йовдл һарһлһн улм давҗ одв. Үр һарһхд ода амр. Тииклә экнь күүкән эс хөрхлә, кен хөрхмби? Җолаһан невчк сулдхчкхла, күүкнә ацань күнд. Ода йир амр тер тустан.

— Әрлһ цааран, тиим хар ухаһан. Ода цагин баһчудын толһад орх ухан чигн бәәнә, кех-күцәх юмн чигн дала. Мана цагт болхла, хәрд һарх, гер-бүлән бүрдәх — негхн ухан билә. Манд эднлә дүңцдг арһ уга. Эдн манас кишгтә.

Тер хойр күүкд улсин күүндврәс көлтә Арслң ичхләрн, чирәнь улаһад, арһта болхла, дорагшан һазр дор орх дурнь күрв. Шаркан хорта, хусвр үгмүд эн урднь чигн, соңсдг билә. Һаһан келсн үг энүнд йир икәр таасгдв.

Генткн герин үүдн секгдв. Боваҗн бүс уга, сул киилгтә көл нүцкәр һарч ирв.

— Тадн мини көвүнд хадмуд хәәҗәхмн кевтәмта? — гиһәд Боваҗна хәләцнь хойр күүкд күүнә өөгүр хальтрад. Арслңд одад тулҗ зогсв. — Нә, яһий көвүн, түрүн сав әркинь авч одый, худнрур? — гиҗ сурв.

Гер дотрас Боваҗн һарч ирхлә сүрдсн деерән, терүнә келсн ходрң үгәс алңтрсн Шарка хаҗуһарнь шувтрад, һарсн Арслңгиг көндәсн уга. Эс гиҗ яһвчн шин йоснд

117

церглҗәх Боваҗнас эмәсн болхв, зуг хаҗуһарн һарсн көвүнд үг келсн уга.

Көвүнь һарч одхла, Боваҗна чирәнь сольгдад, чирәннь хурняснь улм гүүнрәд, зузан хар күмсгнь буугдад:

— Нә, яһад иим эрт әмтнә сүмс һарһад йовнач?

— Мини күүнлә ду һарснд чини юн делүнчнь өвдәд бәәнә? — гиһәд Шарка Боваҗнас эс әәсән медүлхәр дәврв.

— Би сөөни дуусн көдлҗ ирчкәд, амрчанав. Чини хәәкрсн дуунас болн келсн үгәс үксн күн маанян авад босхмн. Невчк арһул күүндҗ болшгой?

— Тиим боллго! — гиһәд Шарка улм икәр дәврәд: — Иим ик ахлачиг орнаснь босхсн би гемтәв. Кезәнә нег цагт Боваҗн мини өнчн күүкдин эцклә нньг билә. Ода болхла белвсн күүкд күүг дурндан давслад бәәхлә, чини дурн. Тер келсн үгчнь баһ гиҗ санҗахла, намаг һалзурсн үкрлә чигн дүңцүлҗ чадҗанач! — гиһәд, Шарка му харслтас, сән дәврлһнь деер гиһәд Боваҗнур өгтмнв.

— Яһҗ медхви, үнн чигн болх. Малын эмчд үзүлх кергтә. Мини көвүнә тускар ю келәд бәәнәч?

Шарка бийнь һалзурсн үкрин тускар келәд тиим нер авсн бийнь, эмчин тускар шоглҗ Боваҗна келсн үгиг ик төрт тәвҗ, бийинь дорацулснд тоолад, берзиннь деерк һурвн товчинь шүрүһәр татҗ таслхла, сәрсн мет наалдҗ одсн цаһан көкнь үзгдв.

— Үнн медхәр седхлә, ав энүг: Чини көвүнчнь мини күүкнлә көлврәд кевтҗ! Эн зәңг баһий чамд? — гиһәд нүднь гилвкәд Боваҗна өргн дор одад зогсв.

Боваҗн ормасн көндрлго, толһаһан зәәләд:

— Энүнә келҗәх үгинь! «Көлврәд кевтсинь» кен үзсмби? — гиҗ догшар сурв.

— Тер мини келсн үг баһий чамд! — өрчән товчлхан мартчкад, хойр сүвәдән һаран тулчкад. — Шарлҗна хотн деер күүнә овалчксн өвсн деер көлврснь баһдад, хәрү нааран ирҗ йовад, зууран ик сала дотрас элс авдг нүкн дотр бәәсн трактормудын өөр, Хамҗлыг көөһәд йовулчкад, мини күүкн чини көвүн хойр хонҗ. Залу гергн хойр кевтә хамдан үлдҗ. Тернь баһий чамд! — гиҗ Шарка келв.

— Невчк түрд ги, Шарка. Альд бәәх нүкнә тускар келнәч? Хама бәәх тракторв терчнь? — гиһәд Боваҗн адһад, келсн үгднь соньмсад одв.

118

— Милиц кевтә юн сурлһ авад бәәнәчи? Шарлҗна наад бийд бәәдг ик сала дотрас дән эклхин өмн, Элстәс Баһ-Дөрвд күртл чолун хаалһ кеҗәхд, элс ава бәәҗ ик гүн нүк кечклә. Терүнә неринь мартчкв: «Кармар» билү аль юн билә? — гиһәд Шарка түдәд зогсв.

— Карьер, — гиҗ Боваҗн зааҗ өгв.

— Э, э, чик келҗәнәч. Терүн дотр нүүҗ йовсн нег метеэс хайчксн трактормудын өөр хорһдҗ эдн. Медгдҗәнү? — гиҗ Шарка сурв.

— Ямана хошңгас ил, — Боваҗн үүднәс һазаран шаһаһад хәләчкәд келв. — Шарка ода сәәнәр мини келсн үг соңс! Тер чини келҗәсн трактормудычнь өцклдүр асхн шатачкҗ. Өцклдүр немшнр өдрәр тиигән одад хәләчкәд ирв. Тер карьер дотр зогсҗасн һурвн тракториг партизанмуд немшин һарт өгшгон төлә шатаҗкҗ гиҗ эдн шиидв. Партизанмудла немшнр негхн күүндвртә. Бәрҗ авад үктлнь зоваҗаһад дүүҗлчкдмн. Медҗ ав, Шарка: чини күүкн мини көвүн хойр трактормуд, карьер үзсн уга. Сәәнәр медҗ ав, кемрҗән күүкнәннь толһаннь үсинь хувалһад, зеенрән таалхар бәәхлә. Нег чигн үг терүнә тускар нанас талдан күүнд чи келсн угач. Медгдҗәнү?

— Трактор шатаҗ гиҗ би чамд кезә келләв? Зуг өөрнь унтҗ гиләв, — гиһәд Шарка цеврдхәр седв.

Боваҗн Шаркан чирәд эврәннь чирәһән харһулцад гишң зогсчкад, барун чикнднь.

— Хаалһас зөвәр ууҗм бәәсн карьерт теднәс талдан кен одх билә? Дәкәд немшнр тенд өцклдүр асхн одсн улсинь медҗ авсн хөөн, кен шатасинь йилһәд бәәшго. Медгднә? Тиим болхла, «хумсан зуусн мис кевтә» бәәх зөвтәвидн.

— Сууҗ цә уутн, — гиҗ Амрхн келв.

Эднә күүндвриг Амрхн күцц соңссн уга билә. Арслң алдрад һарсна хөөн, Амрхн хотан бел кехәр герүрн орҗ одлаленд саван җиңнүләд, Хүрмчәлә болх болшго юмнас көлтә цүүгәд, белн цәәг һарһад, ааһст кеһәд көргәчкәд һарч ирснь эн.

Шарка Боваҗна келсн үгиг сән иткҗәхш. Юңгад гихлә. Хамҗлын келәр болхла мел тер трактормудын өөр Арслң Болха хойр кевтәд үлдсн болҗ һарна. Мел тер үүлдвринь бәрүлҗ келәд, көвүг аминь бәрхәр Шарка ирлә. Болв көвүнә эцкнь — Боваҗн хәрү эврәннь амиг бәрсн болҗ һарчана. Тернь Шаркад харта болҗ медгдв.

119

«Тегәд нег цөөкн зевтә тракторин тәлә немшнр кү алхмн болхви? Боваҗн әәлһхин төлә келҗәдг болхий?»

«Партизан, немш... кен трактор шатаснь мини юн кергви? Би эврәннь күүкнә нер бузрдсн көвүнлә күүндхәр ирләв, — гиһәд Шарка санчкад, дәкн хәрү ухалв: немшнрлә холвлдад йовсн Боваҗн теднә ааль-мек медәд чик чигн келҗәх. Эн хойр конюшняр дүүргҗ улс авч ирәд, хот-хол угаһар зоваҗана гиһәд әмтн келәд бәәцхәнә. Немшнрлә өөрдлго бәәснь деер. Хамҗл худлчнь бас ил. Сәәнәр медҗ авх кергтә», — гиҗ Шарка ухалв.

Дү күүкнь цә у гиҗ дуудсн бийнь, ахнь үг келҗәхш, гиҗ санчкад: — Ханҗанав, Амрхн. Цәәһән уучкад һарлав, — гиһәд Шарка һархар седв.

— Дәкәд соңс, Шарка, —гиһәд Боваҗн эклв. — Кемрҗән дәкәд күүкән гүвдсичнь соңсхларн, би чамаг түүрмд суулһчкхв. Хәрнь медҗ ав!

Тиим уг соңсхв гиҗ Шарка ухалҗасн уга билә. Кесгтән үг келҗ чадлго өргнь чичрәд зогсв. Болв яһвчн йоснд бәәх күүнлә цүүгә һарһх седкл угаһар, наадлсн болад:

— Чи Болхан хадм эцкнь болх санаһар тиигҗ келҗәнчи? — гиҗ сурв.

— Уга, — гиҗ Боваҗн келв. — Би урднь Болхан эцкин өөрхн иньгнь бәәсн төләдән тиигҗ келҗәнәв. Дәкәд хотнд диг-дара тогтах үүл дааҗах полиц болад келҗәнәв. Күүкд гүвднә гисн — диг-даран биш. Хәрнь медҗ ав: тер конюшньд суусн улс заагт орхч.

Боваҗна сүл келсн үгнь Шаркан көл дор хайсн бомбла әдл болв. Шарка ухаһан гееһәд, ямаранчнь үүлдвр һарһхасн әәшго.

— А, а! Чи намаг әәлһхәр седвчи? — гиһәд Шарка чишкәд одв. Тер дуунаснь Амрхн әәхләрн, цә кеҗәсн чолун ааһан һарасн алдад, һазрт уңһаһад хамхлчкв.

— Кемрҗән немшин бу-селм дүүҗләд, немшин хувц өмсхләрн белвсн гергд бичкн күүкд хойрт аҗрһ болхар бәәнчи? Улан Церг хәрү ирх! Мини залу уга болвчн, һарлцсн дүм Улан Цергт йовна. Тедн ирхлә ямаран үг келдгичинь хәләхв. Дегәд ик сана бичә зүүһәд бә! Чи эврән эн немшнрләрн хар һазрт булгдх болтн! Шүднтн күүрг, яснтн хумхарг!

Уурлхларн ухаһан геечксн Шарка, өмнән зогсҗасн Боваҗниг болн гер дотр хот кеҗәсн Амрхниг үзн, бәәсн чидләрн хараһад бәәнә. Ард бийднь юн болҗ йовх, кен

120

ирҗ йовхинь эн үзҗәхш. Генткн бийиинь үг соңсҗасн Боваҗна чирә хүврсиг эн бас оньһсн уга. Зуг нурһнань ардас ду соңсв:

— Хар һазрт кениг дарулхар?..

Үүдн һатц хойр матьхр көләрн алцаһад зогсчксн, гилвксн хар боокс һоснаннь түрәһәрн хавтха шар сур маляһар шавдад наадсн бор көрсн немш хувцта, бийдән зөв махта-цогцта хальмг марзаҗ инәһәд зогсҗана. Тер күүнә нурһнь нарн тал хәләсн, төгрг шар чирәднь сүүдр тусҗ. Тер бийнь Боваҗн Шарка хойр кен ирсинь үзн медв.

— Чи, өвчсн күрнин бәәдл һарчкад, юн немш энд хараһад бәәнчи? — гиһәд Марҗ маляннь ишәр Шаркан эццн өргиг деегшән кеһәд, — аль чи йисн грамм хорһлҗ зальгҗ үзхәр седҗәнчи? Терчнь манд дала күнд көдлмш биш. Тиим эсий, Боваҗн? — гив.

Марҗ номһар, әәлһҗәх бәәдл угаһар, хая-хая маляһарн һоснаннь түрәһәр шавдад наадн бәәҗ Шаркаг дөөглсн бәәдләр келҗәнә. Шарка Марҗиг ямаран күүһинь дәәнә өмн чигн меддг билә. «Кемрҗән Марҗин игзәрнь хутхсн хөөн кениг чигн әрвлшго күн» гиҗ урднь келдг билә. «Болв тиигт Марҗ советск йоснас әәһәд хулхаһар, нуувчинәр әмтнд му кедг бәәсн болхла, ода эн улсиг кен харсхмби? Немший? Фашистнр Марҗиг харсх, маниг нүкнд дарх», — гиһәд Марҗ немшин церг дахад орҗ ирсн хөөн әмтн шуугв. Марҗин өмсҗ йовх хулһнын ноосна өңгтә хувцн, терүнә аврлт уга нүднә хәләц болн терүнә һосна түрәлә харһҗах малян ә, Шаркаг әәлһдг болвчн, эврәннь сүл үгән эс келхлә, Шарка — Шарка биш.

—Хорһлҗ кен зальгхинь бурхн багш медх! «Кецин усн һууһан темцх, кесн гем эзән темцх», — гиҗ Шарка келчкәд, Марҗин өөгүр һарч одв.

— Хорта келичнь керчүлхв, кишго өлгчн! — гиһәд Марҗ, уурлхларн чаңһур маляһарн һосна түрәһәрн цокад оркв. Дарук өрәд бәәсн Амрхн, Марҗ Шаркаг бууһар хачкв болһад: — йо, дәрке, дәрке? — гиһәд, зогсҗасн ормдан унҗ одв. — Олн бурхд минь!!!

— Одак, өвчсн күрн немшин тускар ю бурад йовна? — гиһәд Марҗ герин эздүдәс сурв.

Унҗ одсн Амрхна сүүһәснь өргәд, Боваҗн босхв. Сурсн сурвртнь хәрү эс өгхлә, Марҗ хойрдад сурхла, Амрхн арһул:

— Бөөснд бичә утх һарһтн. Шарка уурнь күрхләрн

121

келнләнь оралдсн тоотан һарһад хайчкдгинь меднәлмт. Көөрк, олн күүкдтә белвсн гергнд зовлң дала. Тегәд ю келҗәхән медлго айстан буда татдг күн, йириндән бийнь, гилән седклтә юмн. Шев, герт орҗ цә уутн, — гиҗ келв.

— Әрлһич цааран терүнә келсн үг. Гернь дүүрң күүкдтә, геснь өлн гергн ю болвчн келх. Дәкәд арһта гисн, әрә толһаһан өндәлһсн ик күүкнь гертәсн һарч зулад хәрү ирҗ. Тегәд Шаркан харачнь хамхрҗ йовна. Тер уурта цагтан танкин өмнәсчнь дәврх күн. Шаркаг бидн эс меддг биш... Орҗ цә уй, — гиҗ Боваҗн Марҗиг эвлв.

Марҗ хәрү эргәд, тедүкн һарч одсн Шаркаһур маляһарн завдчкад сеңкәһәд герүр орҗ ирв. Шалврин барун хавтхас нег шил орс әрк һарһад стол деер тәвчкв.

— Хоосн цә уухла гесн хурҗңнхас даву юмн уга. Дәкәд чини болн мини сән өдр. Чи көвүнләрн харһвч, би ахлачнрасн белг авчкв.

Тиигҗ келәд, Марҗ һариннь баһлцгт салдрһаснь дүүҗлчксн маляһан өргәд үзүлв. Герт орҗ ирснәс авн, терүгән үзүлхин кергт һоснаннь түрәһәр кесг дәкҗ шавдв. Болв харһцад унснасн авн бийнь ясрад уга Боваҗн терүгинь оньһлго бәәв.

— Чи мөрн деер ирвч? Альдас мөр авлачи? — гиҗ Боваҗн ода шин соньмсҗ, терзәр һазаран шаһав.

— Һәәвһә гидг хоңһр мөрн бәәҗл энчнь. Альдас олҗ авлачи? — гив.

Амрхн болн Хүрмчә оңдан терзәр һазаран шаһав. Герин өмн бийд бәәсн тергнә ярндгт цаһан делтә хурдн Хоңһр мөрн хар килһсн цолврар уята бәәнә. Хүрмчә болн Амрхн терзәр шаһаҗ хәлән тер мөриг таньв. Элст балһснд болсн кесг урлданд түрүн болҗ кесг дәкҗ һарч ирсн «Куйбышевин» нертә колхозин цаһан делтә, Хоңһр мөрн һаза уята бәәнә. Иштнә Марҗ инәмскләд стул деер таварлҗ сууһад келҗәнә: — Немшнр яһҗ эн Хоңһриг бәрҗ авсинь медҗәхшв. Танкас давҗ гүүдг арһ уга болад бәргдсн бәәдлтә. Зуг эн мөриг эмәлтә-хазартаһинь зерг обер-лейтенант нанд белглв.

— Чамаг яһснд тедн мөр белглҗәхмби? — гиһәд ода бийнь тогтнҗ сән болад уга, Боваҗн сурв.

Көрч одсн цәәг халулад, бешин өөр эргҗәсн Амрхн залусур хәләв. Утхин үзүрәр шилин өмк бөглә һарһа бәәҗ:

— Эврән келхв. Зуг эн әрк уучкад, — гиһәд Марҗ

123

келчкәд, хойр стакан әрк кечкәд, һурвдгч стакан деернь шилән бәрчкәд: — Амрхн, та манла орс әрк уунта?.. Тернь өмнәснь бурушад, һаран саҗв. — Тана дурн... Зуг иим байрта цагт, тадниг нанла әрк уух гиҗ санлав.—Марҗ бийнь нег амар уучкв. Боваҗн күцц уусн уга. — Нә, тана баатртн альд бәәнә? — гиһәд амнь халҗ одсн Марҗ гер эргүләд хәләчкәд, Арслң уга болхла: —Одак комсомольцан нанас альд бултулад бәәнәта? Комсомольцнриг болн партейцнриг немшнр йир икәр керглҗәхинь соңсад, тадн эврәннь бичкн партейцән бултулчкута! — гиһәд Марҗ күрҗңнәд инәв.

— Эй, көвүн, бешин ард хәләчк, тенд бултҗахн угай? — гиҗ Марҗ Хүрмчәһәс сурв.

— Уга, — гиҗ Хүрмчә хооран цухрв.

— Арслң Улана Дорҗин тал одхар билә, — гиҗ келв.

— Ай, Улана Дорҗ гертән бәәнү? Дорҗ цергәс бууҗ ирсн зәңгинь би бас соңслав, зуг би итклго бәәһәд бәәләв. Багш хәрҗ ирснь лавта үнн болҗ һарчана. Сән көвүн бәәҗч, нернчнь кемби?

— Хүрмчә, — гиһәд хаҗһр үг келчксән, көвүн оратҗ медв.

— Ой, худл келҗәнә. Өцклдүр би Уланаһур орад һарлав, эгчнь ирәд уга гиҗәлә. Дәәнд залуһан йовулсн күүкд улс яахан медҗ чадад, худл зәңг тархаһад эс бәәнү Арслң йирин багшиннь эгчлә мендлхәр одла, — гиҗ Боваҗн келв.

— Тиимий? — гиһәд Марҗ инәмсклсн нүдәрн болһамҗтаһар Боваҗниг хәләв. Һартан бәрҗәсн чирк әркән авад босв. Һал шачасн бешт тер чиркәсн невчкн әрк цацад, — һалын окн теңгр маниг өршәх болтха! — гиҗ келв.

— Тиигтхә! — гиҗ Боваҗн келв.

— Йөрәл үүлдтхә! — гиҗ Амрхн зальврчкад: нүднәннь хәләцәр көвүндән уурлсан медүләд, һазаран һартха гиҗ докъя өгсн бийнь, Хүрмчә эс медсн бәәдләр эдниг эргәд бәәв. Ики эндү һарһчксан Хүрмчә медв. Улана Дорҗ хәрҗ ирснә тускар Марҗд үг келҗ. болшгоһинь көвүн медҗәсн уга. Тегәд тер һарһсн эндүһән чиклхин төлә, цааранднь әрк уусн Марҗ ю келдгҗ гиһәд, эн эргәд бәәв.

Амрхн теднд хөөнә мах тәвҗ өгв. Шилд үлдсн әркиг Марҗ эврәннь чирктән кеҗ авла.

123

— Юуһинь үлдәһәд бәәхүв. Цугтнь кечксв. Би өшәт болвчн, ууриг болвчн үлдәхдән дурта бишв. Боваҗн чамаг көвүнләрн харһснд байрлҗанав. Би чамаг көвүнләрн харһхднь, көвүндчн эцкләрн харһхднь, дөң болсндан байрлҗанав. Күүнд кесн тус үрхн уга гиҗ меднәв, — гиҗ Марҗ келв.

Боваҗн толһаһан өндәлһәд, Марҗиг туслцҗ хәләв:

— Чини келсн үгин утх нанд медгдхш.

Ах полиц бас алң болв.

— Шарлҗна тускар Арслң үг келсн угай? — гиҗ ах полиц Боваҗнас сурв.

— Эцкдән күцц келҗ чадсн уга, юңгад гихлә, Боваҗн эндр өрүн ирв. Арслң болхла минь одахн босла, — гиһәд Амрхн теднә хоорнд орлцв. — Шарлҗнд Марҗ ямаран дөң болсинь Арслң нанд өцклдүр келлә, —гиҗ Амрхн келв.

— Боваҗн түрүн авгтан дү күүкнүрн хәләҗәһәд, дәкәд Марҗур эргҗ хәләв. Шарлҗна хотнд немшин һарт бәргдсн көвүг Баврга Хамҗлынь медчкәд, немшин ахлачд келәд сулдхсан, дәкәд тер хойран дахулад түдлго Харнут талан хәртн гиҗ би Хамҗлд заклав. Тадн Шарлҗнас нааран йовҗ одсн цаг билә, — гиҗ Марҗ келв.

— Бидн хойр Шарлҗнас нег өдр эс ирлү? — гиҗ Боваҗн сурв.

— Нег өдр. Зуг та өрүһәр, би асхар. Көвүд хәрү ирхинь би медә бәәләв. Юңгад гихлә, теднд Шорвас давдг арһ уга, цань немшин церг, — гиҗ Марҗ келв.

Өөктә хөөнә мах идәд, өткн тоста шөл ууһад бәәсн бийнь Марҗ согтад, үгнь оралдад ирв_,

— Тегәд көвүдиг Шарлҗнд немшин һартас булаҗ авад, Харнутд ирҗ немшин һарт өгхәр шиидлчи? — гиһәд Боваҗн шүрүһәр Марҗас сурв. — Намаг нег һарарн көвүнләм харһулад байрлулчкад, наадк һарарн көвүһим хәрү булаҗ авад, немшин һарт өгхәр шиидвчи?

— Юңгад тиигҗ келнәч? Тиим биш, — гиһәд Марҗ толһаһан зәәлв. — Иҗл һатц теднд кедг керг уга. Тегәд би тедниг хәрҗ иртхә гиләв. Ода энд керг дала. Тегәд чигн комсомольцнрин тооһинь авад, списк кеҗәнә, — гиҗ Марҗ келв.

— Ямаран кергәр?

— Кен медхви, — гиһәд Марҗ хальтрулҗ, һооднь келхәр седсн уга. — Ода деерән тооһан өгәд, спискт нерән бичүлчкәд, гертән бәәцхәхмн. Кергтә болсн цагт немшнр эврән келх.

124

— Тедниг Германюр йовулхар бәәхий? — гиһәд Боваҗн һооднь сурв.

— О, дәрке! Долан уулд одг! — гиһәд Амрхн әәхләрн, ааһан алдчкн гив.

— Германюрий? — гиһәд Марҗ күмсгән деегшән кеһәд, урлан шовалһв. — Уга. Тиим зәңг соңссн угав. Кемрҗән би баһ наста бәәсн болхла, эврән сурад тиигән йовх биләв. Эврәннь хойр нүдәрн әмтн тенд яһҗ бәәдгинь үзәд ирх биләв. Әвртә гидг байн орн-нутг Германяс әәдг учр уга. Зуг көвүдин тускар тиим күүндвр соңссн угав. Хальмгуд Германюр йовулх гиҗ санҗахшв. Шин йоснд шүтх улс энд бас кергтә.

Әрәсә биш энчнь. Әрәсәһәс кедү күн пленд бәргдв, кедү күн ода бийнь немшнрлә ноолда бәәнә. Тер бийнь балһсдар болн селәдәр әмтн дүүрң. Мана хотнд: гергчүд болн бичкдүд. — Марҗин келнь ээдрәд, нам зәрм келсн үгнь медгддгән уурад ирв. — Хальмг залусиг кевтнь цуглулҗ авх кергтә. Немшнрлә бидн юуһан булалдхв? Бидн теднлә керлдсн угавидн. Орс большевикүд керлдсн болхла, тедн ноолдтха. Немшнр Сталинград авчкхла, дән чилх. Манд, хальмгудт, немш большевик хойрин хоорнд орад керг уга. Эврәннь тускар тоолх цаг ирв.

Иштнә Марҗ ик Государственн төрин тускар келнә, тегәд ик омгтаһар үгән келҗәлә, хаҗудкснь тагчгар соңсҗана. Марҗиг эс иткхд йир күнд, иткәд орксн хөөн — әәмшгтә.

Теднә өмн бәәсн шилтә әркнь чилв. Боваҗн хөөнә чимг мөлҗҗәнә, Марҗ халун цә сорад ууҗана.

— Немшнр яһҗ мөр белглсинь келсн угач, — гиҗ Боваҗн шинәс басҗ келв.

— А, а, — Марҗ цә ууҗасн ааһан тәвчкв. — Шарлҗнд һанцхн Хамҗлыг авч ирсн уга. Терүнә өөрнь —Волжский гиһәд, хальмг келтә орс багш йовна. Шорвин школд директор билә. Тана көвүг сурһҗала. Тиим багшнрас көлтә мана баһчуд хальмгудан мартад, «Пролетарин всех стран, соединяйтесь!» — гиһәд хәәкрдг болв. Мана бурхн багшин ном яахмби? Мана өвкнрин авц-бәрц яахмби? Удлго хальмг келән мартн гиҗәнә! Дәәнә өмн тер Волжскийиг оңдан нутгур райкомин сегләтрин үүлдврт һарһла. Тер нутгтнь би нег бичкн зуур көдлҗәһәд, дәәнд одлав.

125

Һучн тавдгч җилд налогин агент көдлҗәһәд, мөңг дутаһад түүрмд суулав. Түүрмәсн һарад хәрү нааран ирхдән эмәһәд, оңдан нутгур һарад, тенд гер авлав.

Зуг тер Волжскийиг немшнр бәрҗ авхла, Шарлҗнд бийнь таньдг күн уга болх, гиҗ санад, би эгл школын багшв, гиҗ тер келҗ. Хамҗлын өөр би бас школын директор гиҗ немшт герчлв. Дәкәд Хамҗл йовҗ одсн хөөн Волжскийиг тедн сулдххар седцхәв. Дигтә тер цагтнь би Швефельд — энтн багш биш, партийн бос-сегләтр гиҗ цәәлһҗ өгүв. Обер-лейтенант Швефель ормдан һәрәдн алдв. Юңгад түрүн авгтан эс келләч гив. Түрүн авгтан сән таньлго алңтрув гиҗ келүв. Ода йосндан таньв. Нутгин комитетин партин сегләтр гиҗ келүв.

Волжскинәс бийәснь Швефель дәкәд сурсн бийнь, тернь келҗ өгсн уга. Гем уга, Швефель терүнд үг келдг дасхх!

Тегәд Швефель эврән Волжскийин төр хаһлхмн. Тендәсн, Шарлҗнас нааран Харнутур һархларн тер бәрәнд бәәсн улсан обер-лейтенант кевтнь авч ирснь тер. Волжскийәс көлтә тер улсиг бүклднь ода күртл бәрҗәнә. Волжский үг келтл негчн кү Швефель тәвхәр бәәхш. Юнгад гихлә, теднә кесгнь Волжскийлә негн болх гиҗ обер-лейтенант санҗана. Чи эс үзвч, Боваҗн, — гиһәд Марҗ бийләнь әдл тер төр меддг специалист кевтә Боваҗнд келҗәнә. — Би ахлач бәәсн болхла теднә өрәлинь тәвәд көөчкх биләв. Большевикүдин үгд орад альдаран йовхан медлго, зулҗ йовх улс. Манд харш болх улс тедн заагт ховр. Зуг мана күзүнд дүүҗләтә: хотынь олҗ өгх, дәкәд харул тәвх. Тедн заагт Волжскийин зааврар энд партизанск отряд бүрдәхәр үлдәсн улс бәәнә гиҗ Швефель санҗана. «Тедн заагт партизанмуд бәәх зөв уга. Белорусск ө-шуһу модн биш, эн халцха хальмг теегт кен партизан болхмби?» — гиһәд намаг келхлә, Швефель келнә: «Хөрн тавн җилин туршарт комиссармуд цуг әмтсиг кевтнь большевикүдт хүврәчкҗ гинә. Улан дегтр хавтхднь бәәснь чигн әдл, угань чигн әдл, зуг Волжскийлә әдл күн ирхлә, цуһар дахад йовҗ одхмн», — гиҗ тер келнә.

— Обер-лейтенант ю хәәҗ терүнлә оралдҗахмби? — гиҗ Боваҗн сурв. — Тер хамгнь гестапон керг эсий?

— Чи бас меддвчи? —гиһәд Марҗ ик дууһарн күрҗңнәд инәв. — Альд чамаг тиим нәрн сурһуль дасхла?

126

Аль чи гестапон һарар орад һарсн болвзачи? Бичә үзгдтхә! — гив.

— Альд болх билә, пленд бүкл җил шаху сурһулинь даслав.

— Чик келҗәнәч, Боваҗн. Швефелин керг биш бәәсмн, — Марҗ немшнрин дотран сансн уха, күцәхәр бәәсн төр келхдән ик дурта билә. — Тегәд юм кеҗ чадҗахш. Зуг нег ик үүлдвр күцәһәд өөдлхәр седҗәнә. Обер-лейтенант шинкн болсн күн... Урднь майор бәәсмн, — гиҗ келв.

— Тиимий? Яһад ямаснь буулһсмби?

Генткн үг келх дурнь күрсн Марҗ, теднә үг соңсҗасн Хүрмчәг үзв.

— Чи көвүн, хотан уусн болхла, һарад наад. Мана күүндвр соңсад ю кенәчи! — гиҗ келв. Хүрмчә хасн бууһин сумн мет гүүһәд һарв.

— Чи холд бичә од. Туһлан хәләһә йов, — гиҗ экнь ардаснь көвүндән закв.

Терз һатц тавшад гүүсн көвүнә нүцкн көлин дун соңсгдв.

— Сүүлднь һал күргсн унһн мет гүүҗ одв, — гиһәд Марҗ инәв.

Әрк ууһад болн мах идә бәәҗ Марҗин чирәнь гилвкәд, таавад болһсн һуйр мет күрңтҗ одв.

— Швефель майор ямта нег Белорусск балһснд комендант бәәҗ. Нег сө партизанмуд орҗ ирәд харулынь ә угаһар авад, кесг офицермүд болн салдсмуд алад, комендатуртнь һал өгч. Зуг Швефель нег гергнә герт хонсмн бәәҗ. Тегәд терүг немшнр бийснь чигн, партизанмуд чигн хәәһәд эс олҗ чадҗ. Тиим учрар әмд үлдсн бәәҗ. Тегәд деерк ахлачнрнь майорин погонинь авч хаяд, обер-лейтенантын погон зүүлһәд дорд бийдк фронтур тәвҗ. Тегәд залһлдата партизанск отряд болн ик комиссар бәрҗ авсн күн болҗ нерән өргҗ хәрү деегшән һархар бәәнә. Би болхла Волжскийиг хаһад алчкх, эс гиҗ Элстүр гестапур йовулчкх биләв. Эн тууҗиг нанд обер-лейтенантын сөңч Курт келҗ өглә, — гив.

Амрхн Марҗин ааһд цә кеҗ өгв. Ах полицай халун цә сорад уув.

— Тер Волжскийин төлә нанд эн цаһан делтә Хоңһриг Швефель өглә, — гиһәд Марҗ үгән төгскәд. — Әвртә хурдн мөрн. Чи медҗ йовсн угач, Дөчдгч җил. «Җаңһрин» тавн зун җилә өөнлә, Элст деер хөрн дөрвн мөрнәс арвн нәәмн дууна урлданд, түрүн маңнад ирлә.

127

Дарунь йовсн хойрдгч мөрнәс тәвн алд һазр өмн ирсмн. Тиигхд би, эн мөрнә эзн болхв гиҗ сансн болхий? Цагин селгән!

Зовад әрә суух Боваҗн хойр альхарн чирәһән үмгәд сууна. Терүнә көөрлһ соңссн Амрхн эн цаһан делтә хоңһр мөрнә экнь — Улана зеегч гүн бәәсинь ода тодлҗ сууна. Тер зеегч гүүһәр нүд чичм харңһуд, эмәл тоххасн адһад, зәәдңгәр, арвн һурвн җил хооран Улана Дорҗ, һолын модн тагт деер Иштнә Марҗиг күцәд, һунта Арслңгиг Шорвин һолд хаяд, уснд чивәҗ алхар йовсиг, әмд авч ирсиг ухалв.

«Җигтә юмн, цагин селгән гиһәд ора болн җора гидгнь үнн, тиигхд әмд үлдсн бичкн Арслң ода бүдүн залу, бийинь әмд авсн Дорҗ багшурн йовҗ одв. Тиигхд көвүг алхар седсн Марҗ ода Улана Дорҗ багшт хар санхар бәәнә. Эн Марҗла әдл улс ю болвчн һарһхм. Иим улс бәәсн уршгар дән болад бәәнә. О, хәәрхн! Орчлңгин зурһан зүүл хамг әмтн амулң эдлҗ, теднә хормад багтх болый!» — гиһәд Амрхн дотран зальврад хавтхасн эркән һарһҗ эргүлв.

XII.

— Тадн бас һал долаһад һарч ирҗ кевтәмта, — гиҗ Дорҗ Сарангович Арслңгиг бүләкн нүдәр шилтҗ хәләв.

Һурвн терзинь кенчрәр хаачксн гер дотр тер хойр сууна. Дорҗ Саранговичин эгч, Бальҗр цәәһән чанад, герән ахулад йовсн бийнь хая-хая гүүҗ һарад гер эргнд хәләчкәд, орҗ ирнә. Һазаһас орҗ йовсн Арслңгиг бас герт оруллго, багш ирсн уга гиһәд эгчинь келсн үгинь Дорҗ Сарангович соңсад, Арслңгиг гертән орулҗ авла.

— Үзҗәнчи, Арслң, маниг ямаран бәәхинь. Эврәннь гертән, эврәннь хотндан, эврәннь орн-нутгтан бәәчкәд күүнәс бултх цаг ирх гиҗ кен санҗасн болх? Болв немшин цагнь бас ирх. Удлго мана ормд тедн бултдг болх, чи намаг итк! Тегәд, Бальҗрин геминь тәвҗ өг. Намаг немшт бәрүлчкх гиһәд күн болһнас әәнә, — гиҗ Дорҗ Сарангович келв.

— Әәлго яах билә? Бидн күүкд улс ямаран сул амтавидн. Негнь үзхләрн өврмҗ кеһәд наадкдан келчкх, тернь дарукднь, тиигә йовҗ кергтә күүнднь зәңг күрх.

128

— Дорҗ ирсинь медсн хөөн немш амрашго. Партейн күүнд тедн йир дурго гидг билә, — гиһәд, Бальҗр цәәһән һарһад, стол деер тәвчкв.

Терзнь кенчрәр хаачксн герт орҗ ирәд зөвәр болсна хөөн Арслңгин нүдн иҗлдәд, гер дотр бәәсн юмс үзгддг болв. Бальҗр эднә хаҗуд цә кеҗ өгчәх цагт Арслң яһҗ Иҗл һатлхар седсән багштан келҗ өгв. Бальҗр хойраһинь үлдәчкәд һарв. Эврәннь кергәр герин һазак ахулҗ йовсн цагинь олзлҗ, трактор яһад шатасна тускар багштан келҗ өгв. Таньдг-үздг өөрхн улс, теднә кесн үүлдвриг таасҗ, йир сән йовдл һарһҗт, гиһәд буульх гиҗ Арслң санҗала. Юңгад гихлә, иим үүмәтә болн әәмшгтә цагт дала ик баатр үүлдвр эс һарһсн болвчн, чик йовдл һарһҗт гиһәд бийәснь ах улс таасхла, терүнәс даву байр эднд уга бәәсмн. Терүнә ухаһинь медсн Дорҗ Сарангович дотрк ухаһарн теднә үүлдвр эс таассн бийнь, сән төр күцәҗт гиһәд буульв.

Зуг медмҗ уга бичкн көвүд шилд бензи кеһәд, бөгләднь һал өгәд, дәкәд хөөннь трактормудыг шатаҗасинь ода санчкад, Дорҗ Саранговичин дотркнь киит урсад одв. Бүдүн улсин нүднә хәләц угаһар герт үлдәд, һалла наадсн бичкн күүкдлә әдл болҗ энүнд медгдв. Күүкдән хәләвр угаһар үлдәдг бүдүн улсин толһаһинь таслх кергтә! — гиҗ эн дотран уурлв.

Болв эн күүкдин зөргт бахтх-ханх кергтә!.. Юңгад гихлә, бүдүн улсин һардвр, залвр угаһар, эврәннь седкләр немшнрт харшлхин төлә, әрә бичкн чигн үүлдвр болтха, зуг тер һурвн бийән, ямаран әәмшгтә цагт, тиим әәмшгтә үүлдврлә холвснасн әәлго, сән дурарн тиим йовдл һарһснднь байрлх кергтә. Эдн тер трактормуд шатаһад, немшт харшлх йовдл һарһсн уга, болв тер трактормуд шатсиг төгәлңдән бүкл Шорвин нутг бүклдән медв. Мана теегт партизанмуд бәәдиҗ гиһәд теднә зөрг өргв, немшин сүр дарв. Ода немшнр теегәр йовхдан саглх, һанцхн тернь дала ик түүмр шатаснла әдл. Цагин зуур немшин һарт орсн улсин зүркнд түрүн очн ирҗ өсрәд ицл болн байр учрав. Му бишәр эдниг бидн сурһсн бәәҗвидн, — гиҗ эн санв.

Дәкәд хаврин төвшүн сө, һолын бахлур деерәс — гилгр хар үснь гилвксн чиигтә, сиитц киилгнь махмудтнь наалдҗ одсн, тег дүүргәд чишкҗ хәәкрсн һунта көвүн энүнә сананднь орв.

9. Бадмаев.

129

«Тиигхд сән залу әмдрүлҗ авсн бәәҗв» гисн санан Дорҗ Саранговичд бас орв.

— Һал долаһад һарч ирсн бәәҗт, — гиҗ Дорҗ Сарангович давтв. — Ик әәмшгтә болн күн күцәҗ болшго күнд үүлдвр кеһәд һарч ирхлә, ик кезәнәс нааран хальмгуд: «һал долаһад һарч ирсн күн» гиҗ келдг бәәсмн. Тернь эврәннь сурһульчнртан буруһинь тәвснь багшин дәәнә цагин темдг бәәсмн.

Сурһульчнрин күцәсн үүлдврт тиим ик темдг тәвхләрн Дорҗ Сарангович һанцхн трактормуд шатаснд тәвҗәхш, юңгад гихлә, багшт терүнәс оңдан хойр төр йир темдгтә болҗ медгдв. Конюшньд болсн комсомолын хургт тер һурвна авсн шиидвр, дәкәд немшнр ирәд Андрей Федоровичиг бәрҗ авад, тууһад һарчахд. Тер хойр саамд эдн мел чик шиидвр эс авсн болвчн, зүркән хатурулҗ, толһа деернь генткн ирҗ буусн му үүллә йосндан залус мет бийән бәрснь Дорҗ Саранговичд таасгдв. Иҗл һатлад йовхар шиидснь мел чик бәәсмн, зуг зуурнь немш бәрәд цааранднь эс йовулснь эднә гем биш бәәсмн. Тегәд багшнь көвүдтән ик балл тәвхләрн, эврәннь көдлмштән бас тиим балл тәвсмн. Дәкәд тер хамгт байрлх нег учр багшт бас бәәсмн.

Дорҗ Сарангович дән экләд һурв хонхла цергт мордла. Урднь цергт йовсн төләдән, хойр дола хонад Белоруссин һазрт дәәнд орлцв, Тендәсн цухра йовҗ Москван шидр ирцхәв. Дөчн негдгч җилин декабрь сард «Старая Русса» гидг балһсна омрунд, автоматыя дөрвн сумн багшин барун көлин өвдг сиичәд һарч одв. Кесг сард госнптальмудт кевтәд эмнүлҗәһәд, энүнд зурһан сарар сулдхвр өгәд герүрнь тәвчкв.

Ода Дорҗ Сарангович гертәсн һарлго, бултад сууна. Негчнь немш эднәд орҗ ирәд уга. Болв эврәннь хотна улсас бултна гисн йир җаңһрта юмн, юңгад гихлә бичкн хотнд цуһар нег-негән таньдг билә. Зерглдәд хамдан бәәх гермүдтә күүкд улс нег-негнүрн зү-утц, давс, тәмк хәәһәд, нам хойр-нег үг хоорндан күүндхәр ирлго бәәшго. Зуг ирсн күүг үүднә өөр тосҗ авад, ирсн керг-учринь сурад, ичсн-эмәсн бәәдлтәһәр Бальҗр йовулчкна. Хальмг тогтҗ һарснас авн, хотн-хоша бәәх улс биш, таньдго күүг гертән оруллго һарһх йосн уга. Тер учрас көлтә Бальҗр гертән кү эс орулдг болснас нааран хотн дундаһур зәңг гүүв: багш Дорҗ ирсн, гертәсн һарлго бултҗана. Дәкәд асхн ора болад, бүрүлин гегән тасрхла Дорҗ бийнь чигн мөрән үзхәр һархлань күн үзчксн чигн болх.

130

Эгчнь тер зәңгин тускар энүнд үг эс келсн бийнь, терүнә нүднә хәләцәр, чочсн-үргсн бәәдләр Дорҗ бодҗ медв. Тер зәнг лавта немшт күрхнь маһд уга. Тер дотр Иштнә Марҗ бас ирчксн зәңгтә: «Кезә намаг авхар орҗ ирнә?» — гиһәд эн санад суув. Немшин өмнәс бийән харсдг бу-селм чигн уга. Төмр терм һатц бәрәнд бәәх ац кевтә, эврәннь гертән сууснас ик зовлң уга. Нам эврәннь цогцан кимдәв өглго, немшин өмнәс сөрлцдг селм чигн уга. Эврәннь күчн-арһ угадан уурлад, гертән суусн цагтнь Арслңгин дун соңсгдв. Дорҗин тер байриг келәд керг уга. Дәкәд көвүнә келсн үг, теднә үзсн түрү-зүдү болн күүнә заавр угаһар теднә бийсиннь авсн шиидвр, энүг улм байрлулв. Болв эн һол зүркнәсн һазр-усинь булаҗ авад, эзн-хозн болҗах немшнрин өмнәс босҗ өшәһән авхар бәәх баһчудын җолаһинь сул тәвҗ болшго. Эврәннь һарт авх кергтә. Һурвн комсомольц болн нег коммунист — му биш чидл. Эн арһ уга цагтнь йир сән нөкднр ирв. Эднлә хамдан ноолданд әмән өгв чигн харм биш. Залу күүнд ноолданд орлцад әмән өгснәс даву сән хөв уга.

Арслңгин келвриг Дорҗ Сарангович урднь иҗлдәд бәәсн авъясарн залад, бийдән кергтә тоотан келүлҗ авад бәәв. Хамҗл болн Болха багшиг икәр соньмсулв. Арслңгиг үг келә бәәтлнь, энүнә тускар белн шиидвр багшин толһад бүрдв: белн комсомольск һардач болн командир. Болхаг бас иткҗәлә. Зуг Шарка күүкән гүвдсн зәңг энүг невчк эвдв.

— Би Шаркала харһх зөвтәв, — гиҗ багш зөвәр саглҗ келв. — Шаркаг ликбезин цагт би сурһҗалав. Түргн амта болвчн, күүнә үг соңсдг билә. Бүкл гиҗгтә күүкиг бәрҗ авад гүвднә гисн ямаран йовдл болҗана. Кемрҗән ода келәд эс зогсахла, цааранднь юунд хүврхинь яһҗ медхви? Эндрин бийднь Бальҗр теднәд одад, Шаркаг нанур авч ирх. Күүнә үг тер соңсх зөвтә.

— Дорҗ Сарангович тана харһсна маңһдуртнь хотна әмтн кевтән таниг гертән бәәхинь медх, — гиҗ Арслң келв.

— Би иткҗәхшв. Шаркаг әмтн сән медлго, олн зүсн зәңг һарһна. Шарка түргн келтә, хусур үгтә. Болв тер келән, хусур үгән кергтә цагт шүднәнь һатц хадһлҗ тер чадхн уга гисиг би иткхн угав. Юңгад гихлә, Шарка

131

кергтә цагтан «хумсан зуусн мис» кевтә бәәҗ чадхмн. Шаркала күүндх үг манд бас олдх. Болхаг кенд чигн даҗрулхн угавидн. Зуг Хамҗлын тускар нанд ода кел. Терүг иткҗ болхий әль угай? — гиҗ Дорҗ Сарангович сурв.

Өцклдүр эн сурвр өгсн болхла Арслң түдлго хәрүһинь өгх билә. Хамҗлын хөвд цуһараһаснь үлү зовлң күртв. Карьер тал хәрү ирсәрн эврәннь тахшлт уга цагин гөңгн ишкдлән билрәҗ, шүүврән өгснлә әдл болла.

Ода болхла Арслңгин уханас саак Шаркан гүүҗ ирсн керг һарлго бәәв. Шарка Хамҗлла харһсна хөөн гүүҗ ирвш. Мел тер бальчг әдл зәңгиг Хамҗл келв гиҗ шахад бәәвш.

Хамҗл үг эс келсн болхла, Шарка бийәсн һарһҗ тиим үүл нанд наашго бәәсмн. Зуг теднә кенднь уурлхви? Альд одсн, ю кесинь Хамҗл һооднь келҗ өгхлә, Шаркан толһад оңдан тоолвр орад, терүгән Хамҗлын келсн үгд хүврүләд, эврән деернь немҗ йовхла яахмби?

Болв Хамҗл тер хамгиг эврән келҗ чадхий? Чадх. Өвсн деер хоюрн бәәснь худлый? Чик. Тенд эдн ю кесинь Хамҗл чигн, Шарка чигн медшго. Зугл тааһад ухалх зөвтә. Килнц уга, кир эс дуссн харһлтыг келх улснь Болха болн Арслң. Тегәд тер улст үнн кергтәй аль худлый? Хойраднь чигн худл кергтә. Тегәд чигн тиим ичр уга зәңг негнь һарһад, наадкнь көөлдәд йовдгинь эн. Һанцхн гемнь. Эдн хойрин хоорнд зогсҗах күн — Болха. Зуг немшмүд тәвм цацу, Андрей Федоровичиг яһсн-кегснь медлго гүүһәд күрч ирснднь, Болха Хамҗлд икәр киитрхҗ одла. Хөөннь карьер деер хойраһинь үлдәчкәд Хамҗл йовхд, улм икәр игзәрлҗ одла. Тиим наста цагт, күүкн күн көвүдәс ик зөргтә, әмтнәс өвәрц романтическ үүлдвр кехинь күләнә. Зуг Натра гер дотр немш салдсмуд ирәд, үкл-әмдрл хойр зерглдәд зогсчксн цагт Хамҗл болн Арслң хойрин бийән яһҗ бәрснь Болхад ил. Орҗ ирсн немшәс нудрмар цокулсн бийнь, Андрей Федоровичин партийн билет алдлго, ухан-седклән геелго, улм бийән чаңһасн Арслңгин чинр күүкнә чирәд өөдән болв. Тегәд Болхан седкл Хамҗлас ууҗмдад Арслңгур өөрдв.

Тер хамгиг Хамҗл медҗәнә. Тегәд чигн эн үзсн тоотан, эврәннь бодвран үннд хүврүләд тер Шаркад келсн чигн болх. Школд бәәхдән, бичкн цагтан шаһан төлә болсн цүүгән сананд орв.

132

Хамҗл тиим ичр уга йовдл һарһсн болх гиһәд Арслң сандг болвчн, кемр Төрскн болн хортн зерглдәд зогссн цагт, Хамҗл буру йовдл һарһҗ, бийән һутах зөв уга. Болха намаг дахад үлдснд уурнь күрәд, тиим хар сана сансн болх гиҗ. Арслң хәрү тоолв.

Тегәд Арслң багшин сурсн үгд шулуһар хәрү өгч чадсн уга:

— Хамҗлыг иткҗ болх, — гиһәд батар келв.

— Тиимий? — гиһәд Дорҗ Сарангович невчк эс итксн бәәдлтәһәр сурчкад, — ямаран шиидвр авхан эврән мед. Ода эцкиннь тускар тодрхаһар кел, — гив.

Невчкн зуур гүдәд, эврәннь ик зовлңгин тускар Арслң экләд келхәр седлһнләнь һазаһас Бальҗр орҗ ирәд: — Чамаг, Арслң, Хүрмчә хәәҗ ирв. Бийднь минь ода келх адһмта үг бәәнә, һарч иртхә, — гив.

Арслң адһад ормасн босв.

* * *

Хурдар гүүҗ ирсн Хүрмчә ода бийнь Әмсхәд, кинь давхцҗана. Терүнә өңгнь хүврәд бәәсн көк сатин киилгнь өрчдән, ки авх болһнднь деегшән өрггдәд, дорагшан сууһад бәәнә.

— Багш ирҗий аль угай? — гиһәд Арслңгас сурчкад, хулһнин нүдн кевтә бичкн төгрг нүднь Арслңгур шигдҗ одв.

— Адһмта кергинь энви? — гиһәд Арслң альд болвчн төрт орлцад йовдг Хүрмчәд уурлв. — Ямаран кергәр ирсән кел. Ач көвүһән геедрҗ одсн болһад, һаһа чамаг йовулв? О, дәрке минь, иим бичкн көвүн геедрҗ одхла яахви! — гиҗ шүвтрлв.

— Үннәр сурҗанав, багш ирҗий? — гиһәд Хүрмчә Арслңгин хаҗуһар герүр орхар седв.

— Уга гиҗ би келләлм! — гиһәд Хүрмчәг Арслң бәрв. — Ю хәәҗ ирвчи? — гиһәд наһцхнь догшрхад уурлв.

— Тегәд багш уга болхла, чи герт ю кеҗәнәч?

— Чи шалз кевтә күүнлә наалдчкад, хуурлго бәәдмчи. Цә Бальҗрта ууҗанав.

— Тегәд намаг яһад эс цә у гинә?

— Юңгад гихлә, чини урлдчнь аакинчнь көкнә үснь хагсад уга. Медгдвү? Ода йовҗ шаһа наад. Би удлго

133

хәрҗ ирхв, — гиҗ Арслң келәд, көвүнә шовһр ээмәснь чаңһур атхад, хәрү эргүләд, арһул түлкв. Тернь хәрү эргәд, өөлсн бәәдлтәһәр:

— Эс келхәр бәәхлә, чини дурн. Би бас нег нуувчин зәңг меднәв. Иштнә Марҗд яһад цаһан делтә Хоңһр мөр немшин офицер өгсинь һанцхн би меднәв, — гиҗ көвүн келв.

Арслң доран эргәд, герүр орхар седәд:

— Сән зәңгв терчнь. Нег андн йовдл һарһснднь немш шаңнсн болх, — гиһәд келчкәд хәрү көвүнүр эргәд: — Альк Хоңһр? Мана колхозин хурдн Хоңһригий?

— Тегәд альк Хоңһр болх билә.

— Тер мөрн яһҗ немшнр авсмби?

— Чини эцк бас тиигҗ Марҗас сурла, — гиһәд Хүрмчә Арслңгин урднь эцкиннь тускар бичә кел гисиг мартчкҗ. Бийнь келсн үгд Арслң оньган өгч соңсснд ханад, соңссн үгән келв. Цаһан делтә Хоңһр мөр яһҗ немшнр авсинь Иштнә Марҗ медхш. Зуг немш офицер Марҗд райкомин сегләтр Волжскийиг бәрүлҗ өгснднь шаңнад тер мөр өгч... Тиигәд Марҗин келсн үгиг бүклднь көвүн Арслңд келҗ өгсн деерән, терүнә сүл бийиннь угал келсн үгмүд, эс соңссн бийнь, эврәннь ухаһар мел тер кевтнь Арслңд күргҗ келв.

— Кено төлә? — гиһәд Арслң көвүнә хойр эццн ээмрснь атхчкад, — кенә төлә Марҗ Хоңһр мөр авч, давтад кел, — гив.

Хүрмчә дәкнәс ах полицин келсн үг кевтнь келҗ өгв.

— Болҗана, — гиҗ Арслң, көвүг үгән төгсхлә келв. — Тегәд эврәннь кү хулдад шаң авсн мөрән мини эцкәр йөрәлһҗәнә гиһич, Кишго андуд! — гиһәд нудрман атхв. — Нанд ирҗ келсндчнь ханҗанав, Хүрмчә. Йир сән көвүн! Ода йовад наад. Нанд мел цол уга. Йов! — гиһәд көвүг адһав.

Арвн негн час өрүн билә. Салькта халун өдр хотн деер ирв. Дорд бийд бәәсн зооһин хойр талаһур үләсн «әәдрхнә» салькн хотна уульнцар орад, хомһл, элс хурлһулад бәәнә. Өндр зооһин һатцас өрәлнь үзгдҗәсн салькн теерм һаран өргәд зогсҗах цө памятник мет көндрлго царцҗ оч. Немш орҗ ирхәс өмн теерм кәдлдгән уурла. Конюшня өөр бәәх харулч эндәс нүкнәннь амнд һозаһад зогсҗах зурмн мет эндәс үзгднә. Энд нег гертәс һарад оңдан герт орсн күн болһн терүнд үзгдхмн.

134

Тер концлагерь биш, эн хотна әмт манҗана гиҗ келҗ болхмн.

Хотн дотр бәәсн улс ховрар гертәсн һарна. Немшнр ирәд кесг хонсн бийнь бәәрн әмтн һаза һархасн әәнә. Арһта болхла өдрин дуусн герәсн һарлго бәәх саната. Зуг һаза һарч малан ахулх, ус авх, хотан зөөх кергтә. Эн халун салькта өдр хулһнин ноосна зүстә хувцта немшчн салдсмуд сольвлдад хотн дундаһур йовлдна. Теднә машид, мотоциклмүд хотна мал болн әмт әәлһҗ тарҗңнсн нааран-цааран гүүнә. Күнд дәәнә хаалһд болн кесг госпитальмуд эргә йовҗ чирәнь сууньрад, арснь харлад, шанань шоваһад бәәсн багшан Арслң хәлән бәәҗ, ю келдгинь күләһәд сууна. Болв тернь Арслңгин Хүрмчәһәс соңсҗ ирсн зәңгиг оньгтаһар соңсчкад: Волжскийин тускар негчнь үг келлго дәкнәс эцкиннь тускар келүлҗ авла. Арслң эцкиннь тускар эврәннь үзсн, соңссан болн Хүрмчән сүл авч ирсн зәңг келәд дуустл, Дорҗ Сарангович йир оньгтаһар, соңсв.

— Би Боваҗниг сән меднәв, — гиҗ багш келв. — Зуг хар саната күн болх зөв уга. Яһҗ медхв? — гив.

— Терүгитн һаһа цецн ухата күн гинә. Найт бас тиигҗ келдг билә, — гиҗ Арслң шүвтрлҗ келв.

Арслңгин шүвтрлҗ келҗәхинь багш медв. Көвүн һундлта бәәнә. Маңһдур кен болвчн энкиннь төлә зовх.

— Би чини уха медҗәнәв. Зуг энчнь гөңгн төр биш. Зуг эцкән Иштнә Марҗла бичә дүңцүл. Тер хойриг нег мөр деер тәвҗ болшго, — гиҗ багш номһар болн эвлҗ келв.

— Яһсндан эс дүңцүлҗәхмби? Тер хойр ашнь: ода манад, кү хулдсн шаңдан мөр авсан йөрәһәд әрк ууҗаналм. Тернь юн болҗана? — гиһәд Арслң дууһан өөдлүлв. — Тегәд хойр уха зүүһәд, хойр эмәл деер суухар бәәхмби?

Багш саналдв.

— Ода бийнь чи цаадк утхинь медҗ чадҗахн угач. Тер төр чини шүднд даагдшго. Болв ода деерән эцкиннь зарһ кехәс эрт, болһах кергтә. Оңданар келхд, Боваҗн эн җилмүдин эргцд эвдрсмн уга. Кемрҗән терүнә җирһлин хаалһ авад хәләхлә, дегәд гөңгн биш билә. Тер бийнь урдк ухаһинь медҗ болхмн. Пленд бәәх улс гүвдсмн уга. Эврәннь герт бәәх улс көөҗ һарһсмн уга. Кемрҗән шин йосна нилчәр терүнд церглҗәх күн тедниг көөҗ һарһхд амр юмн.

135

Дәкәд чини хахар седсн бууһичнь тер булаҗ авсмн уга... Болв Марҗин кү хулдад, терүнә ормднь шаң авсн мөр терчнь йөрәҗәхш. Чамла харһлһн дегәд һашута болсн төләд терчнь эврәннь хөвдән һундҗана гиҗ санх зөвтәвидн.

— Э, э, мини эцк! Немш дахҗ ирснчнь йир сән болв! — гиҗ келх бәәсмби? Дәкәд полиц бәрҗ авад үмсх бәәсмби? — гиҗ Арслң сурв.

— Кемрҗән фашист улан одта картуз өмсәд ирсн болхла чи терүг үмсх билчи? — гиҗ Дорҗ Сарангович терүнә сурврт сурврар хәрү өгв.

— Картуздан улан одта фашист? — гиһәд Арслң багшин сурвриг түрүн авгтан сән медҗ чадсн уга.

— Э, һартан полиц темдг уга, улан одта картузта ирхлә яах биләч?

— Тадн дәәнд орсн цагтан һазак хувцнд йовсн темдгинь, дотрнь чееҗднь йовсн ухаһинь бас йилһҗ чаддг билта?

— Энд фронт уга. Тенд дәәлдхд амр. Окопин цаад амнднь хортн, эн амнднь манахс. Дәәнә даалһвр күцәх кергтә. Энд тиим амрар күцәҗ болшго, — гиҗ багш келв.

Арслң зөвәртән тагчгар багшин келсн үг соңсад суув. Терүнлә зүтклдҗ чадшго бәәсмн. Багшас медрл татудан биш, юңгад гихлә багшин келсн үг үнн бәәсмн. Болв багшин келсн үгмүдлә кевтнь зөвшлхлә, петлицинь удрад авчксн улан цергчин хувцта, ханцндан зүүчксн полицай гидг темдгтә күүг эцкән гиҗ тоолх. Тегәд Арслң арһан бархларн сурв:

— Та яһад тер күүнә тускар давтн сурад бәәнәт? Андрей Федоровичин тускар юңгад эс үг келнәт?

Багш һаран суңһад, орна көлд түшүлһәтә бәәсн хойр тайган шүүрч авв.

— Юңгад гихлә, тер күүнә дөң угаһар, Андрей Федоровичиг фашистнрин һарас сулдхҗ авдг арһ нанд медгдхш. Һанцхн терүнә дөңгәр, терүнә селвгәр, терүнә цецн ухаһар ул тәвҗ Андрей Федоровичиг теднәс мөлтлҗ авх санан нанд орна.

Хойр тайган сүүвдән хавчад Дорҗ Сарангович харңһу гер дотраһур йовдңнв. Дорагшан өкәһәд, тайг деерән тулад өмәрән нег көл деерән һурв-дөрв һәрәдәд үүднд күрчкәд, дәкәд хәрү эргәд столд күрәд, дәкн эргнә.

136

Тиигәд арв һар нааран-цааран йовчкад, хойр тайган хәрү ормднь түшүләд тәвчкн, столын өөр сууһад, көрч одсн цәәһәс нег цөөк сорад уув.

— чи эцкләрн эвцлдх зөвтәч, Арслң, — гиҗ багш келв. Терүнә далһа хар чирәд бусрг-бусрг көлсн һарсинь көвүн темдглв. «Зуг тер көлсн киитн цә ууснас һарчахш, тайг түшәд өрәсн көл деер йовна гисн тиим күнд болҗана», — гиҗ Арслң чееҗдән темдглҗ авла.

— Болв шулуһар эвцлдх дутм улм сән болхмн, —Манд хооран саадг цол уга. Немшнр долан хонгин туршарт Андрей Федоровичиг зоваһад, сурлһинь авчана. Ода бийнь терүнәс кергтә зәңг-зә авч чадҗахш, Андрей Федорович бийинь алдг болвчн теднд юм келҗ өгшго. Болв теднә күцлһн төгсәд, уурнь күрхләрн ю һарһхнь медгдшго. Манд ик дөң болх күн һанцхн Боваҗн, би терүг иткҗәнәв. Терүн деер чи эцкләрн эвцлдсн болхла улм сән болхмн.

Арслң багшин келсн үгд хәрү өглго хәврһшән хәләһәд сууна. Көвүн хәрү өгхинь күләҗәһәд, Дорҗ Сарангович гүүнәр саналдад келв:

— Эн мини көл тушҗана, — гиһәд багш арһул һариннь хурһар шавта көлән хатхв. Арслң өр өвдсн бәәдлтәһәр тер көлинь хәләв. — Чи медх зөвтәч. Манд оңдан арһ уга. Немш эргҗ көдлҗәхнь Марҗ болн Боваҗн. Лагерь дотр юн болҗахинь медх улс тер хойр. Марҗ мана күзү керчхәс биш, манд тусан күргшго. Тииклә лагерь дотр ю болҗахинь медсн деерән, Андрей Федоровичлә маниг холвх күн һанцхн Боваҗн, — гиһәд келчкәд, Арслң дәкн хәрү эс өгхлә, сурв: — Чамаг Иштнә Марҗ һолд хайҗ алхар седсинь Боваҗн меднү?

— Медҗәхшв. Һаһа нанд терүнә тускар келсн уга.

— Нә, чи бийчнь Марҗла харһлчи?

— Уга. Үннәртнь келхд, нег дәкҗ үзләв. Кесг җил давҗ одв. Тер түрүн харһлт, одак намаг уснд хайҗ алхар седсиг би тоолҗахшв, юңгад гихлә, медҗәхшв. Би һурвдгч класст Шорв деер сурчаһад, бидн шаһа наачалавидн. Нег мөртә күн ирәд мана школд сурчасн нег көвүнә тускар сурчкад йовҗ одв.

«Избач көдлдг Иштнә Марҗ» гидг күн гиҗ мана нег көвүн келсинь меднәв. Терүнә хөөн үзәд угав, — гиҗ Арслң келв.

137

— Тиигхд Марҗиг Ямаран күүһинь меддг билчи? — гиҗ багш сурв.

— Уга. Тер бийнь би тодлад авчклав. Яһад тиигсинь би келҗ чадхн угав. Зуг тиигхд мини зүркн: «Эн күүг олҗав! Тодлҗ ав!» гиһәд келәд бәәв. Намаг бичкнд, һаһа келдг чигн бәәсн болх, болв мини зүркн тиигхд өрчән тиирәд, һарч одн алдад бәәв, — гиҗ келв. Дорҗ Сарангович дәкәд нег үг келхәр седлһнлә, һазаһас әәсн бәәдлтә Бальҗр:

— Дәрке, дәрке, Марҗ нааран аашна, — гив,

— Чи мини эгчүр намаг сурхар ирүв гиҗ кел. Эгч чамд цә чанҗ өгчәнә, — гиһәд багш тайг деерән зогсад авчкв. — Арһ уга бултх кергтә. Андрей Федоровичиг теднәс мөлтлҗ авлго, эднә һарт би орх зөв угав. Нә, бултнав, — гиһәд Дорҗ Сарангович бешин ард бәәсн ширдгүд болн девлмүд нааран татад һарһчкв.

— Тадн сууһад цәәһән уутн. Бичә әәсән медүлтн. Төвшүнәр күүндәд сууцхатн! — гиһәд келчкәд багш герин эрс беш хойрин хоорнд бәәсн нег бичкн зәәд орад кевтв. Күүнә заавр угаһар ю кехән медсн Арслң түргүр кевтсн Дорҗ деер ширдг болн девл хаяд, дорнь дарчкв. Тер хоорнд Бальҗр гериннь терзин хааһул авад, стол деер хойрхн ааһ үлдәһәд, дүүргәд цә кечкв.

XIII.

Ах полицай герин үүд алхад орҗ ирн, Дорҗ Сарангович эс үзгдхлә, кишго хәләцәр гер дотркиг эргүлҗ шинҗлв. Немшнрлә әдл зүн цәв деернь унҗҗасн пистолетин герин товчнь тәәләтә.

— Менде, Бальҗр. О, чи баахн көвүнлә онцлдҗахмн кевтәмчи! Дүүчнь яһла? Би Дорҗла мендлхәр ирләв, — гиһәд, мел инәдн-нааднд хүврүлҗ келв.

— Маниг цә ууҗахинь яһҗ медвчи? — гиһәд Бальҗр, әәсән медүлшго санаһар, адһсн бәәдл һарһад, — седклнь тусҗ йовҗ, чансн белн цәәлә харһҗ ирвч, — гив.

Тоосн буусн боокс һосан шухтнулад Марҗ өөдән стол тал эсвго адһм угаһар һарв.

— Мини көдлмшм тиим. Кен әрк нерҗәхинь, кен цә чанҗахинь, кен альд бултҗахинь медх зөвтәв, — гиһәд герин тал дунд алцаһад зогсв. — Дорҗ альд бәәхинь нанд келсн угач.

Бальҗр цаг давулхин кергт доран өкәһәд үкүгәс нег

138

чолун ааһ авч йовад, наадк савлань харһулад хамхлн алдв, һарнь чичрәд, зүркнь өрчән хаһлад һарч одн гиһәд бәәнә.

«Иигҗ һарнь чичрҗәх күн, яһҗ цә кеҗ өгхмн болх вн? Дәкәд үг келхләнь хоолнь бәргдәд бәәнә», — гиҗ Арслң санв.

— Чи, Шев, мел оңдан һазрас ирсн күн мет сурвр өгнәч, — гиһәд Бальҗрин келсн үгнь чичрсн болад, — Йорҗ хойрдгч җилнь дәәнд йовналм, — гиҗ әрә келв.

— Ю келҗәхмчи? — гиһәд Марҗ гер дотрк өлг-эдиг нүдәрн эргүлҗ хәләһәд, нам Арслңгиг керглҗәх бәәдл угаһар, — Дорҗиг хәрҗ ирснь үзсн күн нанд келвш. Невчк шавта ирҗ, зуг күүнд үзгдҗ һаза һархш гиҗ келлә. Тегәд орад, мендләд һарслч гиҗ санлав. Зуг нанас зулҗах бәәдлтә.

— Мана худл келдг улсиг сәәнәр соңс. Зәрмдән һал цаһан өдрт бас сө болҗ одв, гиһәд чигн келдгнь бас бәәнә, — Бальҗр тиигҗ келн, цә кесн ааһиг Марҗд өгв. — Үннәр келхд, Йорҗ шавтла. Госпитальд эмнүлҗәнәв гиһәд хойр бичг илгәлә. Тер зәңг хотнд дүүрч йовх. Гертән ирсн болхла, би альд бүдүн залу бултулх биләв. Аль тиим ик залуг орн дор бултулҗ болх гиҗ санҗанчи, Шев, — гиҗ Бальҗр келв.

— Яһад эс болҗахмби? — гиһәд Марҗ пистолетән герәснь татҗ авад, ор бүрксн пол күртл унҗҗасн кенчр терүгәрн өргәд, — иим орн дор кү биш, бүкл мөр бултулҗ болхмн. Би чик эс келҗәнү, көвүн? — гиһәд түрүн болҗ герт ирснәс авн Арслңгур туслцҗ хәләһәд сурвр өгв.

— О, эн орн дор кедү орм бәәнә! — гиһәд Марҗ өндәхләнь, әркд болн цәәд улаҗ одсн чирәнь улм күрңтрв. — Эн орн дор нег багш биш, бүкл школын багшнр бултулҗ болхмн. Бальҗр тер ааһан стол деер тәвчк, яһад бәрәд бәәнәчи? Цәәһән һар деерән асхад шатахла, килнцнь нанд ирх. Яһад һарчнь чичрәд бәәнә? Эн баахн көвүнлә намаг бәрҗ авснд эмәҗәнчи. Би медҗәнәв, залус уга болхла, яахви? Арһ уга, җирһл эврәннь... некнә...

Тер кевтән герин дорд бийд бәәсн чигәнә суулһин ардк булңд овалһата бәәсн кенчрин кизәр, хурмш, девлин хормас пистолетәрн дорнь дарад хәләв.

«Ода дигтә бешин ард овалһата бәәсн өлг-эд авч хәләх.

139

Дорҗ Саранговичд пистолет уга, бийән харсҗ, чадшго. Яһҗ дөң болхмби?» — гисн хурдн тоолвр Арслңгин сананднь орв.

Арслң генткн бешин амнд бәәсн «товин суулһ» үзв, дотрнь темр шоварньг бәәнә. Эндр Арслңгиг ирхин өмн Бальҗр зарм цохтҗаһад тер кевтнь оркчксмн. «Тегәд Марҗ эргәд бешин ардк өлг-эд экләд татад авлһнлань, һурвхн ишкм һазрт бәәх төмр шоварньгт күрәд шүүрч авн, терүг хәрү эргтлнь толһаһарнь өгәд уңһаҗ болхмн», — гиҗ Арслң шиидв. Дәкәд кедү ишкм болад тер төмрт күрх, цань нег һәрәдәд Марҗд күрх, гиһәд көвүн дотран зура кеһә бәәтлнь.. хойр өвдгнь чичрәд ирв. Хойр һарарн столыг өргәд хәләхлә бас дальҗңнад чичрәд бәәнә. «Иим әәмтхә күн яһҗ күүнә әм харсхмби?» — гиһәд санчкад, көвүн чаңһур һуян чимкв.

«Шоварньг күртл һурвн ишкм... Зуг тер нанас чидлтә, хәрү эргәд һартм йовсн төмр булалдхларн намаг диилхмн. Тииклә яахмби? Сәәнәр ухалх кергтә, юңгад гихлә һанцхн бийиннь төлә биш, Андрей Федорович болн Дорҗ Сарангович хойрин төлә арһ-мекән, әмән әрвллго ноолддгин арһ хәәх кергтә», —гиһәд Арслңгин уханд агчмин зуур тер хурдн тоолвр орв. Марҗ цааран эргәд, орна көлд бәәсн мишгтә һуйр көндәһәд хәләҗәхлә: «Нә, ода бешин ардкиг хәләх, адһлго арһул шоварньгт күрәд, мис кевтә һәрәдәд толһаһарнь харһулх... негн, хойр...» — гиһәд Арслңгиг тоолн бәәтлнь, Марҗ хәрү эргв.

— Мана Харнутд пөөгртр күн йирин, уга болхмн. Бальҗр, чи дүүһән канавд бултулчкад бәәнчи? Нааран орҗ ирхин өмн катгт болн сарад орад хәләчкләв. Альд дүүһән бултулначи? — гиҗ сурв.

Уттан тавн метр, өргндән һурвн метр Улана гер негҗхт дала цаг керго, зуг Марҗ эн күүкд күүһәр наад бәрәд, хулһнла наачах мис кевтә дөөглв. «Болв ода хәрү эргхләрн бешин ардкиг көндәх», — гиһәд Арслң саңчкад зүркнь догдлад одв. «Эн андниг оңдан үг келәд, невчк әәтрүлх кергтә. Тегәд ю келхмби?» — гиһәд Арслң дотран зовняд түңшәд бәәнә.

— Марҗ, — гиһәд генткн Арслң эврәннь дууһан оңдан күн келҗәх мет соңсв, — таниг нааран һарчахд мана баав ю кеҗәлә? Харулдан одхар бәәхший? — гиҗ сурв.

140

Эн аля-азд болн алгч-булгч седклтә, мектә күүнә чирә сольгдад, алңтрсн бәәдл һарв:

— Баава? Кенә баава? — гиҗ Марҗ сурв.

— Мини эцк, Боваҗн.

Эн күүнә алңтрсн хәләц сольгдад, башрдсн бәәдл һарад одв. Эн көвүнлә харһхан урднь эн медә бәәлә, зуг дотран, эзрәннь герт эс гиҗ кеер харһсн болҗ кесг дәкҗ эн ухалла. Зуг энд, Улана Дорҗиг хәәҗ йовад, терүнә герт харһхв гиҗ эн санҗасн уга. «Тәвсн хөвин шоглһн гидгнь эн», — гиҗ тер санв.

— А, кен энд Бальҗрла онцлдҗахмби гиһәд бәәнәв... — гиһәд Марҗ хара бәәхәр үг келв. — Гем уга, зөвәр өсҗ. Көвүн күргнь болҗ. Бальҗр ода бийнь көгшн биш, — гиҗ Марҗ күрҗңнҗ инәв.

Полиц пистолетән хәрү гертнь дүрәд, бешәс зааград һархла, уха авсн Бальҗр урлан чичрүлҗ келв: — Чамаг наадлад келҗәхинь медҗәнәв. Зуг тиигҗ келхлә килнц. Арслң мини үрнлә әдл, дәкәд залум дәәнд йовна!

Иштнә Марҗ хәрү өгсн уга. Өндр болн хойр хәврһдән керчәтә немш пилоткан толһаһасн авлго столын өөр сууһад, белн ааһд кечксн цә авад амсв. Амрхна чансн ца Марҗ гесән цадтл уула. Тегәд энд хальмг йосар ааһин амнд һурв дәкҗ аман күргчкәд, босҗ одх юмнд, эн адһҗахмн уга. Әрә уур һарчасн ааһас нег сорчкад, эн Арслңгиг шилтәд хәләв.

Ода энүнә өмн суусн нурһ-туруһарн болн насарн бүдүн залуд хүврҗ одсн көвүг арвн хойр җил хооран уснд чивүлҗ алхар седсн бийнь, терүнә санан күцсн уга билә. Болҗ өгсн уга. Терүнәс нааран кедү цаг давҗ одв, болв терүнә зүрк атхҗасн үклт уга әәмшг, киитн нег мөсллһн болн чирә шатасн ичкевттә бәргдлһн, эндр өдр күртл хая-хая сергәһәд чееҗәснь һарч өглго бәәнә. Дәкн эн көвүг үзәд оркхла, тер хамг кевтән өрчд төөнрәд, зүрк менрүләд, толһан экиг өвдкәһәд, улм-улм ууринь күргәд, терүнәс өшәһән авх седкл учраһад бәәнә. Марҗ эн харһлтыг күләҗәлә, тегәд энүнлә харһхдан белнв гиҗ санҗала, болв энд генткн харһхв гиҗ тоолҗасн уга. Боваҗна көвүн Арслңла Иштнә Марҗ Улана Дорҗин герт харһх гиҗ кен сансн болхви? Мел зөрц нег күн эн харһлтыг бүрдәсн мет болв.

Кесг җил хооран үкләснь татҗ авсн күүнд кесн тусинь, ачлһинь минь ода хәрү өгв гих санан Арслңд орсн уга.

141

Эн харһлтын оңдан нег учринь Арслң бас ода деерән медҗ чадсн уга: Марҗин өңгртә чееҗинь медә бәәсн бийнь, Арслң әрә бийән бәрҗ, күчәр терүнлә күүндхләрн, минь одахн багшларн эс зөвшлҗ чадсан эвдв. Зуг эврәннь седкләрн, полицин ухаһинь ээдрүлҗ, багшан харсв гиҗ эн санв.

— Нә, немшнрәс зулхар седлчи? — гиһәд Марҗ үүмҗәсн бийән һартан авчкв. Зуг бийинь өөрхн эс меддг улс меклдг, шогч болн ходрң үгнь энүнә амнаснь һарч өгхш.

— Зулхар седләв, — гиҗ Арслң арһул келв.

— Альдаран зулхар седләтә? Теднәс зулҗ бултдг орм һазр деер уга. Альд одвчн тедн күцхмн.

Генткн Арслңгин әәсн күрв. Һанцхн Дорҗ Саранговичин төлә биш, эврә бийиннь төлә әәҗәнә. Тер әәмшгәсн улм икәр эн сүрдв. Эннь Арслңгин әмтин түрүн әәмшгнь билә. Тиим әәмшг кенд болвчн мел түрүн болҗ толһад орсн һанцхн сүрдлһнлә хамдан ирхш. Кемрҗән Болха түрүн бомб хайлһнд икәр әәсн болхла, Хамҗл Натра герт немш салдсмуд орҗ ирхд икәр әәчклә. Арслң болхла теднлә хамдан түрүн бомб хайхд йовсн үга билә. Шарлҗнд болхла, багшан эн ик аюлас яһҗ сулдхҗ авсв гиһәд тоолхас биш, бийинь тускар ухалдг цол уга билә. Ода бас оңдан багшинь төлә зүткдг болвчн, энүнә чееҗиг ик әәмшг атхв.

Марҗла экләд үг күүндснәс авн хойр һуйнь болн һарнь хальҗңнад чичрәд бәәсинь Арслң оньһв. Һуйиннь болн һариннь бульчңгуд хальҗңнад чичрәд бәәнә, дорак өргнь бас чичрәд, үг келхәр седхләнь шүднь харһад әәсиг медүлчкн алдад бәәнә. Арслң шүдән зуучкад, стол дор халхлҗах һуян чимкәд бәәнә. Тернь күүнә седкләр залҗ болдго гем бәәсмн, зуг өвдквр уга гем. Зуг Арслңгин седкл-ухаһинь махмуд-цогцнь соңсҗ өглго бәәв. Ода деерән Арслңгин хойр көлнь ухаһинь соңсҗ зогсҗ чадшго, амнь бийинь соңсҗ үг келҗ чадшго. Тегәд эн көндрлго тагчг суув. Иим ик әәмшг көвүн урднь медәд уга билә.

Тагчг суухд бас эвго, тегәд Арслң бәәсн күчән һарһад, чидлән хураҗаһад келв: — Бидн бултҗасн угавидн. Бидн Улан Цергт орхар шиидләвидн, тиигәд келсн эврәннь хоолыннь дууһан Арслң таньсн уга. Энүнд оңдан күүнә дун хаҗуһаснь соңсгдсн болҗ медгдв.

142

Тер холас һарсн дууна әнь чаңһ болн бөркр болвчн, чичрҗ әәсән медүлсн уга. Энүнә ямаран дууһар хәрү өгснь Марҗд керг уга билә: терүнд көвүнә өгсн хәрү үгнь шинҗтә.

— Тер немшнрәс гүвдүлн гиҗ салурҗ одсн Улан Әәрмәс ю хәәхмчи?

Арслң тер кевтән модьрунар хәрү өгхәр толһаһан деегшән өндәлһәд Марҗур хәләхләрн, терүнә ард, цаасн кевтә цәәҗ одсн чирәтә Бальҗриг үзв. Бальҗр хумсан зууһад, бичә модьрун үг Марҗд кел гиһәд, докъя өгсинь көвүн үзәд, бийән әрә гиҗ бәрв.

Цааранднь бийән иигҗ бәрҗ болшго. Энүнә юунаснь әәнәв? «Үкхлә — ааһ цусн, әгрхлә — нәәмн чимгн», — гиҗ кезәнә баатрмудын келсн үг генткн энүнә сананд орв. Дорҗ Сарангович болн Андрей Федорович иим ик әәмшглә бәәх цагт би Марҗин өмнәс модьрудсарн теднд нөкд болҗ чадхий? Уга!

Тиим болхла, һалзурҗ догдлҗасн ууриг һавц цалмар татҗ зогсаһад, ухан-сегәһән хураҗ улм нәрнәр энүнлә күүндвр кех кергтә гиҗ көвүн шиидв. «Дәәнд орлцх кергтә...» — гиҗ Андрей Федоровичин келсн үг энүнд сангдв. «... Зуг ухатаһар болн сагар», — гиҗ багш бас келлә. Терүг күцәхин кергт полицин келсн үг ямаран һашун болн мааҗур болвчн дааҗ, эркн төрән күцәх кергтә гиҗ Арслң батар шиидв.

Иштнә Марҗ хойрдад цәәһән балһв. Урдкла әдл сансн санань амрар күцдг келхәр седсн үгнь гөңгәр һарч оддгнь хәрү эргҗ ирҗәхш. Эн суусн гернь оңдан, хаҗуднь суусн күнь буру болҗ энүнә седкл генүлнә, тегәд чигн үг келхәр седхлә бахлур бәргднә, үүлдвр кехәр ухалхла седкл тусхш. «Энүг күүнд тоолхви? Нохан кичг!» — гиһәд дотран Марҗ ухалдг болвчн, оңдан бүдүн, идтә-чидлтә залуһас давуһар эн көвүн Марҗин седкл генүлнә. «Эн көвүнлә би нег һазр деер бәәҗ чадшго зөвтәв. Эн намаг алх, эс гиҗ би энүг диилх зөвтәв. Болв урдкла әдл һәргтә йовдл һарһҗ болшго, ухаһар энүг диилх кергтә», — гиҗ Марҗ дотран ухалҗ сууна. — Кемрҗән би советск йосна өмнәс ноолдҗ йовхла, эн бас орлцг. Цааранднь хамдан көдлсн хөөн энүг нег хар гөр- лә харһулхд амр. Тер дотр эн комсомолец көвүн. Нег бичкн эндү һарһчкхла, эцкнь полицд көдлнә гиҗ немшнр тоолхн уга.

143

— Коммунист, комсомол болсн хөөн теднә өшәтн! — гиҗ Марҗ дотран ухалҗ сууна. Тегәд Боваҗнд эс келсн үгән көвүнднь келв: — Церглхәр седҗәхлә полицд орад көдл. Цергәс тату биш. Хувц-хунр өгх, дәкәд бу-селм авхч.

Арслң хәрү өгсн уга. Марҗ һурвдад цәәһән зальгчкад, ааһан хәрү стол деернь тәвчкв. Деесәр чолу керчҗәхән Марҗ медә бәәнә, болв хара суухар ю болвчн келх зөвтәлм. Ода һарч болҗана. Седкл невчк төвкнсн болв.

— Хәрнь тер мини келсн үгин тускар ухала бә, — гиҗ келн Марҗ босв.

Киилгән дорагшан татҗ тинилһәд, пистул дүүҗләтә бүсән чиклв.

— Сәәнәр ухалад Хамҗлта селвгц. Шарлҗна хотнд бәрәнәс сулдхтнь дөң болхдан би тиим санатаһар терүнд тусан күргләв. Дәкәд оңдан баһчуд үзхләрн бас келчк: манд дала күн кергтә, — гиһәд Марҗ үүдн тал эргчкәд, — Бальҗр, җомбачнь йир сән бәәҗ. Дүүһән ирсн цагт нанд келхән бичә март. Яһв чигн нег хотнд өсләвидн. Шаһа хамдан нааддг биләвидн. Зуг Дорҗ мини шаһас шүүһәд авчкдг билә. Юңгад гихлә, терүнә сахмуднь тиигт сән билә, дәкәд бийнь нанас төв хадг билә. Ода харһхинь дәкнәс нег шаһа наадад, хәләх биләв. Ода кенә сахмуд сәәнинь болн кен төв хадгинь хәләх биләв!

— Кемрҗән Йорҗ ирсн болхла... юн үг бәәдви, — гиһәд Бальҗр әәмшг үнндән давснд байрлхасн саглад, Марҗиг эрт һарч әрлтхә гиһәд дотран зальврн: —Яһҗ тедниг санҗахинь тадн медсн болхнта. Нег нүдәрн болвчн тедниг үзхинь болх билә, — гиҗ Бальҗр Улан Цергт йовх эврәннь залуннь тускар болн бешин ард кевтх Дорҗин тускар Марҗд келв. Марҗин кесгәс нааран хәәчлгдәд уга тоста хар үсн һатц зузан улан күзүһинь, махмуд-цогцинь атхад хавчсн немш хувцн дотр йовсн өргн дал-ээминь, Арслң шилтҗ хәләв. Гиҗгтнь болн далднь шигдҗ одсн Арслңгин хәләц үзсн мет, Марҗ үүднд күрчкәд хәрү генткн эргҗ Арслңла хәләцнь зөрлцв. Тер һучдгч җилин хаврин сө эс күцсн седклин хөөн, эн кесг күүнә әмнд күрлә. Дәкәд кесг әмтнд эн дурго билә, тедниг бас токарх саната билә. Болв теднәс түрүн болҗ эн стол һатц суусн көвүг болн Дорҗ, Саранговичиг әминь авх седкл минь ода энүнә чееҗд бүрдв.

144

— Чи немшт нөкд болх зөвтәч, — гиҗ Дорҗ үүднә нөрәс келв. — Дәкәд комсомолд орсн килнцән гетлхх зөвтәч. Чини һарһсн эцкичнь советин йоснас көлтә мал герән, һанц көвүһән үлдәһәд, Уралын һолын уснас уухар одла! Тегәд ода әвр килмҗтәһәр седклән өгч полицд церглҗәнә. Тиим тоомсрта күн деер сүүдр буулһад бәәхмн биш, — гиҗ Марҗ келчкәд, һарч одв.

Үд давҗ одсн цагт Арслң гертән ирв. Зууран Бавргаһур орад һарв, зуг Хамҗл гертән уга бәәҗ. Эндр өрүн Шаркан көндәсн керүлин хөөн Болхаһур оддг арһ терүнд уга болв. Энд бәрәнд бәәх Андрей Федоровичд яһҗ дөң болхмби? Дорҗ Саранговичин селвг соңсад эцкләрн эвцлдхлә Андрей Федоровичд тер дөң болҗ чадхий? Дәкәд Дорҗ Саранговичиг гертнь үлдәҗ болшго. Тииклә эцкләрн күүндәд, Дорҗ Саранговичиг оңдан хотнур йовулдгин арһ хәәхлә яахмби? — гисн тоолврта Арслң хәрҗ ирв.

Арслңгиг нүдндән доһлң нульмста һаһань тосҗ авна. Боваҗн өрүн хотан уучкад, невчк унтҗ серәд, өлг-эдән баглад бәәхләнь: — Альдаран одхар бәәхмчи, — гиҗ дү күүкнь сурснд, — Арслңла эвцлдтлән оңдан садн-элгнәннь герт эцкнь бәәхәр келв. Амрхн эрәд-сурад бәәсн бийнь күч өглго, йовҗ одсн болҗ һарв. Тер һаһан келсн зәңг Арслңгиг йир икәр байрлулв. Юңгад гихлә, терүнлә нег герт бәәх седкл энүнд уга билә. Кемрҗән эцк эс йовсн болхла, эврән йовх биләв, гиҗ эн тоолв. Терүнә седкл медсн һаһань көвүг гемшәв, болв Арслңд эцкиннь шиидврнь таасгдв. Тохм-үндснә йоста байн биш эцкнь бәәсинь һаһаннь келнәс эн меддг билә. Хөөннь НЭП-ин цагт, күч-көлснд дурта эцк, зәрмдән эврәннь ээмәсн болн геснәсн, гер-бүләсн әрвләд бәәҗ, хураҗ авсн мал-гернь бийднь харш болад, һазр-уснасн, гер-бүләсн хольҗснь үнн чигн болх. Зуг әмтнлә әдл цергт мордад дәәнд орчкад, немшт церглнә гисиг Арслң үктлән тәвҗ өгх санан уга. Немшин пленд чигн орсн болг! Кедү күн ода пленд йовдг болх. Тедн цуһар немшт церглҗәхшлм! Һанцхн мини эцк немшлә хамдан йовна! Марҗиг күүнд тоолад керг уга. Маңһдур немш биш японцнр ирвчн теднд орҗ одх күн! Зуг мини эцк яһад тер андн Марҗла әдл болҗахмби? — гиһәд көвүн чееҗләрн гүвдлдәд йовна. Дәкәд саак Дорҗ Саранговичин тускар уха туңһав.

10. Бадмаев.

145

Улана тал Иштнә Марҗин ирснә тускар Арслң келсиг соңссн һаһа, аман альхарн бүтүләд, толһаһан зәәләд, келәрн таңнаһан цокад зовньгшад бәәв. «Яһсн аврлт уга күн болхви эн Марҗ! Нег нүл уга күүг мөрнәс хулдад, хойрдгчнь бәргдсн болхла мел өңгәр чигн бәрүлҗ өгх билә. Арслңгиг бички цагтнь уснд эс чивүлсн Улана Дорҗиг Марҗ арһта болхла алх саната болх»,— гиҗ һаһа келв.

— Тегәд, һаһа, Дорҗ Саранговичиг харсҗ авх мана селгән ирсн эс болхий? Тииклә багшиг мана пөөгрт бултулхла яах гиҗ санҗаната? — гиҗ Арслң сурв. — Харнутд пөөгртә күн уга болх, гиҗ ах полиц Улана герт келхдән эндүрҗәсмн. Марҗиг урднь энд бәәхд Харнутд пөөгртә күн уга билә. Тер цагт пөөгр биш, арһ уган эргцд нүүдгән хаяд, гер бәрҗ авчасн улст пөөгр малтдг арһ альд бәәх билә? Найтинхн Шорвас нүүҗ ирәд, Харнут деер гер бәрҗ авхд, Марҗ энд уга билә. Тегәд Даван Найтин шин эклциг Марҗ соңсад уга бәәсн болҗана. Герин чуланас ардагшан һарсн үүдәр үвлднь үкр болн хөд бәәдг, хулсар хавчҗ кечкәд, дотраснь болн һазаһаснь зузанар шалдчксн дулан катг билә. Тер катг дотр, малас оңдан арһсн-түләһән хадһлхин төлә ик ууһар кегдсн бәәсмн. Тер катгин барун ар өнцгтнь гүн болн өргн нөөгр малтад, гөңгн эрснь бичә нуртха гиһәд, нимгәр ут хулс босхҗ тәвәд дотраснь улан моңһл шаврар шалдчксн, мел цементәр бәрүлсн мет кесг җилин туршарт көндрх биш, нам нег шуурха чигн һарсн уга. Тиим пөөгр Шорв деер бәәсн улс кедгинь Найт медҗ авад, эврән тиимәр бас кесмн. Тер пөөгр гүүндән хойр метр, өргндән һурвн метр, нам дотрнь нег күн биш, хойр-һурвн күн бәәҗ болхмн билә. Эн пөөгрт хавр-зунин цагт үсн-тосан, мал алхларн махан хадһлдг билә. Тер пөөгрин тускар Арслң ода келснь эн.

Улана Дорҗд дөң болхдан һаһа буру гиҗәхш, зуг пөөгр дотр киитн болн цаңта гиҗәнә. Пөөгрин бүркәсинь хаалго бәәхмн, — гиҗ Арслң эврәннь ухаһан келв.

Ачин болн һаһан ухан ирлцәд: Арслң Улана тал зәңг өгхәр одв, һаһань күн бәәх пөөгриг ахулхар модн дөрә тәвәд, дорагшан орв.

Тер зәңг соңссн Дорҗ Сарангович йир икәр байрлв, юңгад гихлә, Марҗ ода бийинь амрашгоһинь меднә.

146

Түрүн ирлһндән алдг болад бешин ард эс шаһасн болхла, хойрдад ирхләрн тиигән хәләлго бәәшго. Дәкәд Найтин пөөгрт бәәхлә әәмшг уга. Юңгад гихлә, полиц бәәсн герт күн бултҗах гисн ухан кенд орх билә? Зуг тиигән, Найтин тал күрнә гидгнь Дорҗд йир дашката билә. Өдрәр тиигән одхла зо деер бәәсн харулчнр үзчкхмн, дәкәд Иштнә Марҗин герин өөгүр һарх кергтә, бүрүлин гегән тасрсн хөөн хотн дунд йовдг арһ уга, немш комендантын зөв угаһар күн йовх зөв уга. Тер бийнь Дорҗ Сарангович сө йовснь деер болх — патруль (сөөһин харул) давад һарсн хөөн адһад йовхларн күүнд харһлгдлго күрч болхмн гиҗ зүтклә. Зуг Бальҗр оңдан нег мек зааҗ келв: күүкд күүнә хувц өмсәд, һал цаһан өдрәр йовснь әәмшг уга болх гиҗ бодв.

— Ю келҗәх күмбчи? — гиһәд багш уурлхларн, хойр тайгарн һәрәдәд үүднд күрчкәд, хәрү эргәд: — Тиим ичкевттә йовдл һарһхин ормд, би эврән немшнрт одад бәргднәв! Эн хойр тайг түшхләрн залу бәәдлән гееҗәнәв, дәкәд деернь күүкд күүнә берз өмсхләрн ямаран дүрсн һархмби?

Бальҗр арһул шугшад уульв. Эврәннь бүкл җирһлин туршарт үзәд уга күүкд улсин нульмс, Арслң эн цөөкн хонгин дунд үзв. Булһн, Болха, Амрхн, Шарка, Бальҗр... Эн күүкд улс олн зүсн учрас көлтә нульмс һарла, болв Арслң ода келҗ чадхмн: дән гисн — күүкд улсин нульмсн асхрхла.

Залу улснь?.. Залу хойр тайган сү доран түшәд зогсхла күзүнь мел дорагшан орад, эццн хойр ээм деер тәвчксн мет толһань гедәнә, хойр шанань шоваһад, хойр халхнь хотаһад цааран орҗ одцхаҗ. Уурлчксн залу түрүн авгтан эгчүрн хәәкрәд шоодхар седчкәд, багш күүнә бийән бәрдг авъясарн хәрү татв.

— Эн күүкд улсин аалинь үзҗәнчи, Арслң? Чиигтә нүдәрн маниг әәлһхәр седнә, — гиһәд багш Арслңд келәд, уульҗасн эгчүрн заав. — Арслң, мини чамд өгчәх селвгм: күүкд улсин нульмснас әәҗә! Эднә нульмсн гидгтн, товар хаснас даву, маниг, залусиг, нүцкн һарарн кел авдг улс! Нә, болҗ Бальҗр, эн нульмснчнь чилҗ одх, невчк әрвлҗ һарһҗах кергтә, — гиһәд багш эгчән эвлҗ таалв. — Дәкәд нег цагт бас кергтә чигн болх! Нә, болҗ, болҗ! Би бурушаҗахшв. Нә, яһҗ хувц өмсхмби?

147

Цегдг, терлг, халмг! Шиврлг бас зүүхмби? Үсн уга күн шиврлг яһҗ зүүхмби?

Бальҗр уульн бәәҗ, инәв: цегдг терлг болн шиврлг залу күүнд зүүлһхлә, ямаран өңг һарну гилчи? Арслң бас тедниг дахҗ инәв.

— Нә, сән. Күүкд күүнә хувц өмсв, дәкәд эн хойр тайган альдаран хайхви? Мана хотнд дәәнд көлән өгәд ирсн күүкд күн бәәнү? Тайгта күүкд күн сүдһлзәд йовхла, немшнр үзм бийәрн медчкх, — гиҗ Дорҗ инәмсклҗ сурв.

— Камчг эмгн яахмби? Асхн шидр әрк уучкад, Камчг өдр болһн немшин харулчнрин өөгүр ду дуулад йовсн бийнь әәхш. Өнчн эмгн бийинь хаһад алснас чигн әәҗәхш. Немшнр наад бәрәд аҗрһс кевтә иңцхәлдхәс биш, эмгиг көндәхш, зәрмнь санань зовад өдмг хайҗ өгнә. Камчг үд давснас авн хойр тайган түшәд, хот эргәд, әрк хәәдгинь немшнр бас меднә. Бидн эндр әрк нерхвидн, дәкәд урднь нерсн әркин үлдл бәәнә, нег Камчгт күрх әрк бәәнә. Тегәд Камчгиг әрк ууһад, согтхлань, хувцинь чамд өмскәд йовулчксв, — гиҗ Бальҗр келхлә, тер хойрнь элкән хадтл ннәлдв. Тер инәдн эднә седкл невчк төвкнүлҗ, әәмшгинь ууҗулв...

Камчг эмгнд Бальҗрин нерсн әрк баһдад, ноһан чәәнгтә әрк зөвәр дорагшан орлһнла, хойр тайган түшәд, босхар седсн эмгн хольврад хәврһшән унв. Бальҗр Арслң хойр эмгиг өргәд орн деер кевтүлчкв.

Арслң һарад, катгт овалчксн арһсна ард бултҗасн Дорҗиг авч ирхәр һарч одсн хөөн, Бадьҗр эмгнә хувцинь тәәләд, деерәснь көнҗләр хучв.

Хальмг күүкд күүндән, Камчг ик цогцта эмгн билә. Баһ цагтан залу улсла әдл аду хәрүлһнд һарад, ямаранчн эмнг мөриг цалм хаяд бәрдг бәәҗ. Дәкәд хөөннь баахн бер цагтан эмнг мөрн деерәс унад нег көлән хуһлсн бәәҗ. Тер кевтән дал һартлан хойр модар йовдг болв. Камчг наснь көгшрснәс авн у болн ут лавшг өмсдг билә. Тер лавшгнь хатмл цогцта Дорҗ Саранговичд биш, зөвәр әрвңтә залуст чигн болхмн билә. Дәкәд Камчгин нег әмтнәс йилһрдгнь: арвн җил хооран толһань халцхарснас көлтә, эмгн үвл зун уга, цацгта ик альчурар әрә чирәһән һарһад, толһаһан боочкдг билә. Тернь Дорҗд ирлцх гиҗ бас эдн тоолсмн.

Камчгин киртә күрң лавшгиг эгчнь Дорҗд өмскв.

148

Лавшг өмссн Дорҗ йир икәр ичв. Терүгинь медсн Арслң седклинь аатрулад: «Ленин в Октябре» гидг кинофильмд, бийән хаана полицд танюлшгон төлә, Ленин бас толһадан альчур боола, гиҗ Арслң келв. Дорҗ Сарангович эврәннь хойр шин тайгин ормд, Камчгин матьхр модар кесн ацта болн адрута хойр тайг сү доран тәвҗ зөвлв. Дәкәд Камчгла әдл нег хәврһдән дальҗиһәд, толһаһан зүн ээм деерән тәвчкәд йовдг дасв.

Иштнә Марҗин нүднд үзгдшго санаһар Арслң, оңдан гермүд дамҗад, гериннь ард бийәс орҗ ирв.

Даван Найтин турваһас утан бадад һарсн кемд, тернь Амрхна әркин уур һарчах темдг гиҗ, хаҗудк улс тоолхмн, Бальҗр эврәннь герәс, зөвәр дәәвлсн Камчиг сүүһәснь дөңнҗ һаза һарад, Найтиниг темцәд һарв. Йосн Камчг болхла, өдр болһн гишң тиигҗ гертән күргүлдг бәәсмн. Тернь кенд чигн соньмҗ болшго билә. Тер дотр асхн бүрүлин гегән тасрҗ йовх кем билә. Гериннь һаза Хоңһр мөрән арчҗасн Марҗ тедниг үзәд:

— Камчг, Найтин әркиг кевтнь бичә уучк! Мини хүвиг үлдә! — гиҗ шоглҗ хәәкрв.

XIV.

Маңһдуртнь, үдин өмн катгт суусн Дорҗ Саранговичд Арслң нег соньн зәңг авч ирв. Хойр көлән пөөгрд дүүҗлчксн суула, тегәд Арслң Дорҗ Саранговичд Бомбрҗан өвгнәс соңссн зәңгән келҗ өгв.

Энҗл каникулд хәрҗ ирн Арслң тракторн бригадт учетчик болҗ көдлҗәлә. Бомбрҗан өвгн трактормудт ус зөөдг билә. Бригадын хошнь Харнутас арвн хойр дууна һазрт, Мохлан хотхрт билә. Дөрвн хонг хооран Бомбрҗан тиигән, эврәннь хоштан мартсн девлән авхар ирхлә, тенднь немшнр бәәҗ. Хош деер үлдсн колхозин хойр ик цистерн деер немшнр дәкн дөрвн цистерн авч ирәд зогсачкҗ. Терүнә һазад бийәрнь хатханчгта суңһугар хаша кечкҗ, Хойр харулч терүг эргәд өдр сө уга йовад бәәдгчн. Девлән авхар ирсн өвгиг гиҗгәрнь өгәд, деегүрнь бу хаһад тәвҗ, тегәд өвгн эндр күртл гемтә бәәнә, гиҗ көвүн келв.

— Тер складыг шатах кергтә, Дорҗ Сарангович! — гиҗ Арслң немв.

Пөөгрд дүүҗләтә бәәсн шавта көлән Дорҗ Сарангович көндәһәд, арниҗәһәд альхарн шавта көлән илв.

149

Ода бийнь шавта көлнь хур-чиигин өмн эс гиҗ, уурлсн цагт зоваһад бәәнә. Хулсар бүрксн катгин ораһас болн хагсҗ одсн үүднә харһан заагур ут нәрхн герлмүд харңһу катг дотр орҗ сегә өгнә.

Күүнә толһа әрә багтм бичкн терзәснь орсн дөрвлҗн ик цаһан герл харңһу катгиг цәәлһв. Үүдинь секхлә һазаһас орҗ ирсн бильчхр көк түргн, терзин киртә шиләр цокад, җиигәд бәәв.

Катг дотрас өтгин үнр һарна, болв тер үнрнь хүүрә өтгин үнр билә. Юңгад гихлә, хавр эклснәс авн үкр, туһл болн нег цөөкн хөд һазак хулсн хашад хондг билә. Немшнр такасиг цугтнь бәрҗ авад идчкв. Ода экләд хөөдинь чигн бәрҗ авчана, цаарандан удан немшнр энд бәәхинь, нам үкрднь чигн күрх бәәдлтә.

— Шатаһад дасчксн болад, дәкн шатах дурн күрчәнү? — гиҗ багш сурв. — Яһҗ, юуһар шатахмби? Чи эврән тер складмуд үзлчи?

Хәрүһинь өгхдән Арслң белн бәәҗ.

— Хәләһәд ирүв, Дорҗ Сарангович. Тана хотнас һархд амр. Шарлҗнас һархд дашката билә. Хойр давхр бүслвр бәәсн бийнь, тендәс һарад күрч ирвидн. Дәкәд болхла, Харнут Шарлҗнар болхла фронтас хол.

Шарклҗах көлән илн бәәҗ, багш уха туңһаҗах бәәдлтә.

— Хатханчгта суңһугар бүсләд хаша кечксн болхла, гранатар хайҗ юм кеҗ болшго, юңгад гихлә, немшнр адгтан тәвн метр складасн ууҗмар хашалсн болх, — гиҗ багш көвүнд соңсгдмар бийләрн күүндв.

— Тииклә суңһуг һатцас хайҗ тусхд берк. Мин манд уга, нам бәәсн болвчн терүг яһҗ эдлдгинь медшговидн. Цуһараһаснь манд ирлцәтәнь болхла, бикфордов шнур. Зуг терүг альдас авхмби? Болв тер склад шатасн болхинь йир сән болх билә. Андрей Федоровичд чигн дөң болх биләвидн. Кемрҗән немшнр терүг йосн партизанмудын һардач гиҗ санҗахла, эн склад шаталһн Волжскийд дөң болх зөвтә, дәкәд немшнр оңдан партизанск отрядмуд хәәһәд ниргәд, Андрей Федорович теднлә залһлдага болх гиһәд сана бәәтлнь, мана уханд нег эв-арһ орад, терүг сулдхад чигн оркхвидн. Склад шатах кергтә. Кемр Андрей Федоровичиг партизана һардач гиһәд зоваһа бәәтлнь, склад шатхла, теднә, немшнрин ухан сольх зөвтә. Тедн алмацх. Тер хоорнд бидн

150

Нег Цөөкн Цаг шүүҗ чадхвидн, гиҗ саннав. Гранатар хайҗ... — гиҗ багш келдг учрнь, өцклдүр Арслң хотна ард бәәсн канавас һарар хайдг хойр гранат олҗ авч ирлә. Терүгән Дорҗ Саранговичд өглә. Һар хоосн бәәсн багш йир икәр байрлв. Тиигҗ келәд, багш Арслңгур хәләв.

— Чи, эцкләрн күүндвчи?

Арслңгин нүднә герл унтрҗ одв. Терүнә ээм деернь мишг һуйр тәвчксн мет, толһаһан өкәлһәд, бөгдиҗ одв. Чирәннь зүснь хүврәд, бийнь оңдарҗ одв,

— Андрей Федоровичин тускар бидн эндр тодрха зәңг угавидн. Терүг сулдххар седнәвидн, болв ода күртл әмд бәәх угаһинь медхшвидн. Кемрҗән терүг Элстүр йовулчксн болхла яахмби? Терүгнь сән медлго, әмәрн наадҗ болхий? Тер хамгиг медхд, чини эцк ик тусан күргхмн билә. Чамаг эврән эцкләрн харһҗ күүндтл, би бас терүнлә күүндх биш, нам харһҗ чадшголм.

— Та, терүнлә харһхар седлтә?

— Э, харһҗ күүндхәр седләв. Боваҗнла яһҗ күүндхинь һанцхн би медсн болад бәәнәв, — гиһәд Дорҗ Саранговичин тарвр хар сахл бүркәд һарчах халхднь, улачрсн өңг һарад одв, төгрг хар нүднь улм секгдәд, герлтҗ гилвкәд, — цецн ухата Боваҗн мини болн мана седкл медх зөвтә, — гив.

— Һаһа бас тиигҗ келнә. Дәкәд ахан цаһан саната гинә, — болҗ, Арслң түрүн болҗ эцкиннь туск күүндврт орлцҗ, үг келҗәснь эн.

— Цаһан санан, өр өвч седкл болн цецн ухан хойр оңдан утхта болдмн. Кемрҗән Найт Боваҗниг цецн ухата гиҗ келхләрн, хальмгин цецн ухана тускар келҗәнә.

— Тернь ямаран ончта цецн ухан болҗахмби? — гиһәд Арслң дәкнәс үгд орлцв. Ода деерән энүг Дорҗ Саранговичин келсн үг соньмслҗана. Цааранднь соңсх дурн терүнд бәәнә.

— Эн сурврт амрар болн ахрар хәрү өгч болшго. Кемрҗән нег цөөкн үгәр болхла, иигҗ келҗ болхмн: йосн мөңкинд зөвтә...

— Болснь терви? — гиҗ Арслң сурв.

Багш арһул инәв.

— Би тиигҗ сана биләв. Чамд цуһар ил медгдҗәхмн, тиим эсий? Нә, келҗ ас нанд, ю медҗәнчи?

Арслң дассн авъясарн хойр ээмән холькв.

151

— Намаг бас цецн күн гиҗ чадхмта, Дорҗ Сарангович? Юңгад гихлә, би бас советск йосн мөңкинд зөвтә гиҗәнәв.

— Советский? Тиим чигн болтха, зуг белогвардейск эс гиҗ фашистск йосиг мөңкинд зөвтә гиҗ чи келҗ чадхвчи? Уга.

— Тиим. Зуг белогвардейск болн фашистск йосн ксзәдчн зөвтә болшго, юңгад гихлә, тиим хаҗһр, буру бәрцтә йосд кезәд чигн зөвтә болшго, — гиҗ Арслң шинәс зүтклдв.

— Би чамд оңдан учрар келләв: йосн мөңкинд зөвтә. Йосн! Йосн болсн хөөн — зөвтә. Маниг һардсн хөөн, ямаран чигн йосн, эврәһәрн зөвтә болхмн!

— Ямаран йосн болвчн, әдлви? — гиҗ Арслң халурхҗ сурв. — Советск йосн болвчн, немецк йосн болвчн?

— Тер закан һархд, немшин чигн, хаана чигн, советск чигн йосн уга бәәсмн. Ики кезәнә, арвн миңһн җил хооран тиим закан һарсмн. Ода мана советск йосн фашистск йоснла ноолдҗах цагт тер закан ирлцҗәхш. Революц болад хөрн тавн җил давҗ одв, бидн оңдан, сәәхн җирһлд бәәнәвидн. Эн җилмүдин эргцд оңдан седклтә, оңдан хурц ухата улс ирв. Чи болхла тиим закана тускар ода шинхң соңсҗанач. Чини һаһа, мини ликбезд сурчасн болвчн... йосн зөвтә... гисн хоосн үг биш.

— Тертн үнн, — гиһәд Арслң бас үгд орлцв. — Иштнә Марҗ танад ирәд, гер негҗснә тускар намаг келхлә, һаһа терүг андн, кишго, үүсвр уга, хар саната күн гиҗ келнә. Урҗ өдр намаг хәрҗ ирхд, Иштнә Марҗ — ик ахлач гиҗ келлә. Школын класст бәәхмн мет, багш хурһан шовалһад, хоолан ясад: — Хәрнь тер! Тер тустан күчр дашката учрнь, кемрҗән немшин йосн гисн — Иштнә Марҗ бас болхла, Иштнә Марҗиг немшт зуһуддг көтчинь, чини һаһа болн Боваҗн медҗәхмн уга. Шин йосна улсин хувц өмсчксн, ширкиһәд шил күзүһән Марҗ үзүләд, бәәхләнь — терүг шин йосна күн гиҗ санҗана. Цаг зууринәр мана һазр авсн фашистнрлә, теднд дорацулгдҗах улсиг, советск әмтсиг залһлдатад тоолулҗах бәәдл һарһдг төләдән эн марҗрмуд йир ик әәмшгтә улс гиҗ санх кергтә. Ода немшин ах полиц бәәх Иштнә Марҗ хуучн Харнут хотна ах, мана һазра күн. Цааранднь утцар залһсн мет, тер тоолвр Амрхна, Шаркан, Боваҗна уханд холвата. Тедн революцин өмн бәәсн хотна ах болн рево люцин хөөн ирсн хотна ах Марҗиг йилһҗ чадҗахш.

152

Хуучна цагин хотин ах гисн — эврә келн-әмтсин йосна сүл девскүрнь бәәсмн. Терүн деер зәәсң, гелң, хурлын багш лам, нойн, хан. Нойна йосн, теегин хальмгин медрләр болхла, хурла багшин йоснас йилһрдго бәәсмн. Хувргин болвчн, нойна болвчн келсн үгмүдинь иткәд, теегин хальмг дасчксмн. Тедн худл келх, хаҗһр келх, хар санх, бийинь меклх гисн санан хальмгин седклд тер цагт ордго бәәсмн. «Нойн келсн хөөн, бурхн багшин хәәрлһнлә әдл», — гиҗ харчуд келдг. Нойн гисн — йосн, йосн болсн хөөн мөңкинд зөвтә. «Нойнла наадсн күн — толһа уга, нохала наадсн күн — хорма уга», — гиһәд наадад келчксн үг болхий? Альдас, кезә нойн тиим йорал уга, гүн йос һартан авсн болхви? Юңгад гихлә, нойн цуһараһаснь ах болн цуһараннь деер бәәнә. Эн учрас көлтә, тер цецн ухан тәәлһнә үүднд ирчксн бәәнәвидн, — гиһәд багш дәкн хурһан өргв. — Тер закан, мөңкинд йосн зөвтә, йосна кесн-күцәсн тоот, чик нойдуд ухалҗ һарһсмн биш. Терүг тег ухалҗ һарһсмн, келн-әмтн бүрдәсмн, нойдуд теднәс булаһад, хулхалад авчксмн. Теегт: диг-даран угаһар, нег тоомсрта һардач угаһар, кезәнә бәәҗ болшго бәәсмн. Теңгс тег хойр әдл. Тенгст генткн һалв эклхлә, түргн шиидвр, түрүн келсн үг ик орм эзлнә. Түүшлҗ теегт нүүҗ йовсн нег цөөкн өркд, теңкән уга зеткр харһад одна. Тер цагт догшн үг, дегәд берк шиидвр, теднә әм харсх чигн төр күцәнә. Тегәд бүкл хотн, әәмг эс гиҗ нутг нег күндтә күүнәннь заквр хәрүцлһн угаһар соңсҗ, шатҗах түүмрәсчн, көл уга гүн уснас чигн әәшго — орҗ одхмн. Юңгад гихлә, тер күүг әмтн эврән суңһсмн, эврәннь бәәсн йосан, зөвән һартнь өгсмн. Тиигҗ, мөңкинд «йосн зөвтә» гисн диг-даран теегин нүүдг улсин ухан-сегәнд эк-эцкәсн һарад цогцан сольвтлнь, тедниг дахад, цуснлань — нусн, яснлань — ясн болҗ одсмн. Тегәд тер йоснла кесг зун җил хооран әмтн иҗлдҗ одсмн. Цаарандь юн болсинь Андрей Федоровичин заадг урокас эврән меднәч. Угатя болн байн улс хувагдв, нойн дәәнә толһач, олн-әмтнә суңһсн ахлач — цааранднь бәәһә бәәҗ, сольгддго уңг-тохмин һардачд хүврв. Болв «мөңкинд йосн зөвтә» гисн закан урдк кевтән үлдв. Тер һардачнр йосиг эврәннь олзин төлә эдлдг болв. Тиигҗ йос эзлхин төлә һардачнр әмтнә авц-бәрц, тууҗ-түүк, сүзг күртл олзлҗ әмт меклдг дасв.

153

Тиигәд бәәһә бәәҗ, эрдм сурһуль уга, харңһу хальмгудт нойна, зәәсңгин, байна болн хувргудын келсн үг цуһар бурхн багшин әәлдхврлә әдл болсмн. Теднә келсн үгиг чик, хаҗһр, хар, цаһан гиҗ йилһлт угаһар, теегин хальмг кевтнь соңсдг бәәсмн. Тер йосн революц күртл әмтнә чееҗд уята йовсмн. Революцин хөөн граҗданск дәәнә цагт теегин хальмгудт тер харңһу итклт кедү зовлң-түрү авч ирв! Нойдын болн хувргудын үгәр кесгнь цаһачуд дахад, зовцхала. Граҗданск дән кесгиннь нүдинь секв, чееҗинь сегәлһв. Хөрн тавн җилин туршарт советин йосн мана келн-әмтнд чик хаалһднь орулхин төлә ик көдлмш кесмн. Болв хуучн дассн авъясин уңгнь миңһн җиләс чирлдәд йова биший. Чини һаһа Амрхн советск йоснаһар хөрн тавн җилд бәәв. Болв маңһдур Данзн нойн ирҗ гихлә, яһҗ нурһан өкәлһҗ, толһаһан һазрт күргҗ, мөргхинь медгдшго.

Багшин келсн үгмүдт йир ик оньган өгч соңсҗасн Арслң, хәрҗ ирснәсн авн, һаһань яһҗ зальврдг болн сүзглдг болсинь ода ирҗ ухалв. Тиим чигә авъястаһар багш келсн болҗ Арслңд ода медгдв. Зуг көвүн һаһаннь тускар келлго:

— А, мини эцк ямаран? — гиҗ сурв.

— Чини эцк эн тустан теднәс онц йилһрнә. Ямаран чигн керг-төриг әмтн нег иҗләр күцәхш. Негнь икәр күцәнә, наадкнь баһар күцәнә. Чини эцк эврәннь ухан-седкләрн йоста теегин күн. Боваҗн ик бичкнәсн авн йоснд иткәд дасчксн күн, йосна шиидвриг эврәннь тәвсн хөв гиҗ сандг күн. Тегәд чигн «тәвсн хөвәсн давдг арһ уга», гиҗ мөңкинд келәд, төсүн номһар бәәдг күн билә. Терүнә цуснднь болн яснднь күүнә келсн үг соңсдг, бурушаҗ чаддго авъяс, шиңгрҗ одсмн. Боваҗнд бийднь кенд чигн йосрхҗ, кениг чигн бийәсн дорацулх седкл ордго бәәснь мел ил, әмтн меднә. Тер халхарн болхла Иштнә Марҗ Боваҗн хойрин хоорндк теңгр һазр хойрла әдл холар йилһрнә. Марҗ бас «мөңкинд йосн зөвтә» гиҗ тоолҗана. Зуг эгл күүнәһәр тоолҗахш, эврән бийинәрн, йоснаһар тоолҗана. Тиим, энүнлә әдл мектә, эврән олзин төлә йос эзлхәр седсн ахлачнр тер чик йосиг олн-әмтнәс булаҗ авчкад, тер йосиг темәнә хамрт зүүдг бурнтгт хүврүләд, харңһу теегин хальмгуд көтлдг бәәсмн. Боваҗн болн Марҗ һазаһас шинҗлхд нег йосар бәәнә. Зуг Боваҗн — үнн седклтә күн, Марҗ — хар саната шулм, хойр уха зүүдг күн.

154

Чини чирәд инәһәд, чирә һатц элкн деерчинь өөк шархар седдг күн, — гиһәд келчкәд, багш таг болҗ одв, дәкәд уха туңһасн бәәдл тер һарһв.

... Урднь Боваҗниг тиим гиҗ меддг биләв. Ода ямаран болсинь кен медхви? Терүнә ода ирәд кесн-күцәсн тоотынь хәләхинь, урдк кевтән. Зуг сәәнәр терүг шинҗлх кергтә. Яһдг болвчн, мини эн цәәлһҗ өгснә хөөн, эцкләрн яһҗ бийән цааранднь бәрхин тускар сәәнәр ухалх зөвтәч. Ода деерән бичкн күүкдлә әдл бийән бәрҗәнәч, шунмҗ болн зөрг угаһар. Кемрҗән залу күүнәһәр, бүдүн күүнәһәр бийән бәрхлә чик болхмн билә...

Арслңгин хойр күмсг заагт, цевр маңнаднь әрә медгдм хурнясн һарв.

— Эцкләрн күүндх амн үгән танд өгчәнәв, — гиһәд Арслң багшан зөвлҗ хәләв.

— Кезә? — гиһәд тернь һоодан сурв. — Цаг маниг күләҗәхш.

— Эндр. Өцклдүр эцк гертән ирсн уга билә. Та эврән меднәт, оңдан күүнә герт патьрлҗана. Өдр болһн манаһас ирҗ цә уухмн гиҗ һаһа келнә. Эндр асхн ирхләнь би өөрнь сууһад, Андрей Федоровичин тускар сурсв, — гиҗ көвүн келв.

Багшин чирәднь цусн орад, нүднь герлтв.

— Йир сән. Эс гиҗ бидн нүднь боолһата күүнлә әдл бәәдлтә суунавидн. Боваҗн чини үгд лавта орх. Амрхна келврәр болхла, мел һанцхн чини хәрү күләҗәнә, — гив,

Герин өөгүр һарсн автомобилин моторин ә һарв. Дорҗ Сарангович үүдн тал хәләһәд, тагчг болҗ одв. Герин иргәр шахлдсн дууһар күрҗңнсн машинә ә давад һарч одв.

— Тер нефтебазин тускар нанд нег ухан орв, — гиһәд Дорҗ Сарангович, немшин машинә ә тасрхла келв. — Дәәнә өмн би школьникүд дахулад чолуна карьерт экскурсий кеҗ одлавидн. Тер карьерәс хойрхн дууна һазрт бәәсн Чолут гидг хотна залус хаһрдг веществ шатаһад тер чолус хамхлдг билә. Теднә гертнь бикфордов шнур үлдсн чигн болхмн. Кемрҗән Чолутд таньдг күн бәәсн болхинь? Чини таньдг күн тенд угай?

Арслң адһад босҗ үг келхәр седхләрн, альд суусан мартчкад, дорагшан пөөгрт унҗ одн алдв.

155

— Чолутд Болхан наһц эгчнь бәәнә.

— Йир сән. Тииклә бидн Болхаг Чолутур йовулҗ чадхвидн, — гиҗ Дорҗ Сарангович көвүнүр хәләв.

Арслң хүүхлзәд хәрү өгсн уга.

— Э-э. Би мартчксн бәәҗв. Болхан тал чамд оддг арһ уга бишв, гиһәд багш келчкәд, инәмскләд генткн сурв: — Болхаг ямаран күүкн гиҗ санҗанач? Чамд таасгдну, иләрнь келчк? — гив.

— Болха сән күүкн, — гиһәд Арслңгин чирәнь улаһад, чанчксн цаяха мет болв.

— Тегәд чамд таасгдну, угай?

— Таасгдна, — гиһәд көвүн толһаһан өколһв.

— Ода Болхад әрк зөөҗ чадхвчи? — гиһәд багш нүдән уутьрулҗ, көвүг хәләв.

Арслң һаран саҗад зулх, чик хәрү өгхн уга гиҗ Дорҗ Сарангович ухалҗала.

Болв Арслң мел тер сурвр күләҗөсн мет: — Ода тним төр күцәх цаг биш, — гив.

— Ямаран цаг биш? — гиҗ багш сурв.

Арслң тагчгар хойр ээмән холькв.

— Тиим эвро туск төр күцәхәр зүткдг цаг биш.

— Юңгад? Хаҗһр келҗәнәч, — гиһәд багш инәмсклв. — Кемрҗән Болхад әрк зөөчксн болхла, ода дурта цагтан харһҗ чадх биләт. Тер һанцхн тана туск төр биш, мана эркн төр.

Арслң багшиннь нүдинь туслцҗ хәләв: багш наадлҗадг болхий? Тер хәләцин кирцәг Дорҗ Сарангович бас медв.

— Би наадлҗахшв. Үннәр келҗәнәв. Чамд һанцхн түшү болҗахнь, ода тиим цаг биш гиҗ санҗанчи? Болхан седкл меднчи? Тер мини келснә тускар ю санҗадг болх?

— Би медҗәхшв. Тиим күүндвр, мадн хоорнд уга билә, — гиҗ Арслң келв.

— Эн төриг зөрц әмтнд зәңг тарахин төлә, әрк зөөсн нер һарһҗ болхмн. Зуг ю хәәҗ тиим худл келхв? Болха та хойрин седкл ниилхлә, мел йосн кевтән әрк орул. Йосндан гер авлһиг дән чилснә хөөн, тадниг номан төгсәснә хөөн кеҗ болхмн. Зуг ода деерән та хойриг холвҗ, цаг зууринәр немшин болн зәрм хар саната улсин нүд хаахин төлә адһх кергтә. Кемрҗән та хойрин седкл эс ниилхлә, әмтнә чирәд әрк орулсн бәәдл чигн һарһҗ болҗана. Хәрнь Болхала эрт күүндх кергтә.

156

Арслң Хүрмчәг тәвәд, Болхаг дуудулх болҗ тер хойр шиидв. Болхаг ирхлә, Арслң Дорҗ Саранговичин даалһвр келәд Чолут тал тәвчкәд, көвүн бийнь Мохлан хотхр тал йовхар бедрв.

* * *

Маңһдур өрүнднь Арслң пөөгрт бәәсн багшурн ирсн уга. Багшт хот авч ирсн Амрхн ухан-сегән уга әәҗәнә. Дәкәд бийнь тогтнад, багшт келв: Өцклдүр өдрәр Боваҗн ирхлә цуһар сууһад цәәһән ууҗалавидн. Арслң түрүн болҗ эцкләрн зерглҗ сууһад цә ууҗаснь тер. Эцкнь болхла, көвүнь тиигәд зергләд сууснднь байрлад, нам үг келхәсн әәһәд, байрлсн бәәдлтә тагчг суула_, Тегәд генткн Арслң бийнь эцкәсн сурв. «Тер немшин бәрҗ авсн әмтс заагт мини багш Волжский бәәнә. Терүнд хот орулҗ өгч болхий аль угай? — гиҗ эцкәсн сурв.

Көвүнәннь келсн үг соңсад, мел деерәснь дала кишг хайҗ өгсн мет эцкиннь чирәннь хурнясн билрәд, нүднднь герл орад, әмн орсн мет болв. — Тер бәрәнд бәәх улст немшнр өдрт хойр дәкҗ хотын нертә юм өгнә. Уснд болһчксн хар һуйрин буудяһас күн болһнд хошад модн ухр, дәкәд неҗәд кружк буслһсн ус өгнә. Хотынь болһад хуваҗ өгдгнь — полицмүд, зут хот өгчәсн цагт немшнр гетнә. Конюшньд хот авч орхла, суулһта хотыг модар хутхад хәләнә. Дотрнь оңдан зер-зев авад орх гиҗ әәдг бәәдлтә. Төгрг хальмг һуйр авч орҗ болшго, немшнр үзчкхмн. Зуч нохан келн һуйр, ут нәрхнәр болһчксн һуйр сү доран авад, немшнрт үзүллго орҗ болхмн. Тиим һуйр Амрхн болһҗ чадхмн. Дәкәд немшнр полицмүдт бәрәнд бәәсн улсла үг күүндүлхш. Кемрҗән нүд далд багшла харһхла юн гиҗ терүнд келхв? — гиҗ Боваҗн сурв.

— Намаг өгүлвә гиҗ келтн. Дәкәд... дәкәд... — гиһәд Арслң Дорҗ Сарангович ирлә гиҗ келхәр седчкәд, полиц күүнд яһҗ келхвү, немшт бәрүләд өгчкхлә яахув, гиҗ эн дотран саглв, — менд келтн, — гиҗ терүн деерән немв.

Амрхн утулң нохан келн мет һуйр болһв. Боваҗн терүгинь сү доран хавчад, деерәснь киилгән өмсҗ авад йовҗ одв. Эцкнь һарсна дару Арслң йовхар бедрв.

Дәкәд Арслң орн дор бултулчксн Хүрмчән зурм бәрдг хавхс авад һарсинь һаһань үзәд, ода теегт зурм бәрхд әәмшгтә, зеткр болад, немшнр бәрәд авчкхла яахмби! — гиҗ ачан әәлһв. Кемрҗән немшнр бәрхлә эцкән заачкнав, полицин көвүнд юм кехн уга гиҗ һаһаһан тер әәтрлүлв. Би көгшн домбр бичкн көвүнә үг соңсад тәвсндән йир икәр бийән гемнҗәнәв. Сөөннь дуусн негчн нүдән чирмҗ унтҗ чадсн угав. Өрүн өрлә эврәннь элгн-садндан, Боваҗна патьрт бәәсн герт гүүҗ одув. Боваҗн көдлмшәсн ирәд уга бәәҗ, зуг өрүнә Боваҗниг немшнр машинәр ирәд авч одцхав гинә. Боҗранхна хотн тал кәдлмшәр йовҗанав гиҗ Боваҗн теднд келҗ...

— Яһад тиигән йовсмба? — гиҗ багш сурв.

Яһад тиигән одсинь Амрхн медҗәхш_, Дорҗ Сарангович харңһу катг дотраһур харһа тайган түшчксн түңшҗ йовдңнв. Боҗранхна хотн Арслңгин одсн үзг тус билә. Арслң сагллго эндү йовдл һарһад немшт бәргдсн болхий? Тер зәңгәс көлтә ик зовлң эдлҗәх багш, герин һаза әрә оңдан ә һарх болһнд катгин заагар һазаран шаһана. Хүрмчә үүрмүдтәһән цаасар самолет кеһәд наачасинь багш үзв:

Немш суусн хойр төгәтә хозлг тергн герин өөгүр һарч одв. Амрхн кесг дәкҗ гертәсн һарад, дорд бийгшән хәләҗәһәд хәрү герүрн орҗ одсинь бас багш темдглв. Амрхна хараг алдчкад, багш хойр тайган сүүдән хавчҗ авад, катг дотраһур нааран-цааран һәрәдәд бәәнә. Амрхна авч ирсн цаһан ширтә кастрюльта хот урдк кевтән көндрлһн уга пөөгрин амн деер бәәнә. Сәәнәр медәд уга бәәҗ, бичкн көвүг тиим әәмшгтә һазрур юңгад йовулув? Эцкднь ю келхви? — гиҗ багш санв.

Генткн герин ард бийәс күрҗңнсн моторин ду соңсчкад, багш хәрү ирәд катгин шуурхаһар шаһав. Герин өмн ирҗ зогссн толвң эрәтә бронетранснортерас Боваҗн адһм угаһар бууҗ ирв, ардаснь Арслң һәрәдәд һазрт буув.

Терүг үзсн багш дегәд икәр байрлхларн шавта көләрн һазр ишкәд, өвдкүртнь нүднәснь һал һарад бәәв.

Арслң харңһу катгт орҗ ирәд, урокан эс дассн сурһульч мет үүднә өөр зогсв.

... Эн өдр сө хойрин туршарт Арслң Боҗранхна хотнд хойр дәкҗ ирв. Өцклдүр үдин өмн, Боҗранхна хотнд бәәдг, хамдан нег класст сурчасн Борска Манҗинд эн ирлә.

158

Түрүн авгтан Арслңгин эцкнь полицд көдлдгинь соңссн Манҗ, саглад дала үг келҗ өглго бәәв. Борска Манҗ Арслң хойр сүл җилмүдт хамдан нег класст орх биш, общеҗитьд хойрань орднь зерглдәд бәәлә. Ааһ-шаңһнь хамдан, негнднь хөрн деншг учрхла хамдан һурвн зун грамм хар өдмг хулдҗ авад хуваһад иддг, тиим дөтү-дәңк бәәсмн. Тер бийнь үүрнь бийәснь саглҗахинь медәд, Арслң иләрнь келв: — Чи, Манҗ, нанас бичә әәһәд бә. Эцк полицд бәәнә гисн нанд күчр һашута, болв намаг үүрмүдән хулдх гиҗ бичә саныч. Арһ уга, чамаг эс иткхлә, кен тегәд намд иткхмби? — гиһәд Арслң һундсн бәәдлтәһәр доран эргәд һархар седв. Тегәд Манҗ үүрән эвләд, терүнд белн цә кеҗ өгәд келв: Боҗранхнд Манҗас оңдан, Башантинск селәнә эдл-ахун техникумд сурчаһад ирсн хойр көвүн бәәнә, дәкәд колхозд тракторист көдлҗәсн нег көвүн бәәнә. Тедн һурвулн комсомольцнр. Теднд хойр винтовк, зу шаху сумн болн хойр сумта немшин ракетниц бәәх болҗ һарв. Дәкәд Боҗранхн деер Румынск нег полк зогсҗах болҗ һарв. Кемрҗән урднь цергт йовсн итклтә бүдүн күн бәәхинь, терүгәр командир кеҗ авад, зовәр көдлмш кеҗ болхмн гиҗ Манҗ Арслңд келв.

— Тиим күн мана хотнд нуувчинәр бәәнә, ода деерән экләд бүрдәмҗин көдлмш кеҗәнә, зуг тер күүнә неринь дәкәд ирхләрн терүнәс зөв авад келҗ өгнәв. Ода деерән терүнәс үг угаһар келҗ болшго. Тер күүг тадн цуһар таньнат, күндлнәт, — гив. Зуг хоорндан зәңг авлцҗахар, нег килмҗтә командир угаһар эклҗ юм кешго болҗ үгән авлцҗ хойр үр көвүн салцхав. Зуг сүл үзлцҗәхән теднә кень чигн медҗәсн уга билә.

Боҗранхна хотнас Арслң асхлад һарв. Кенлә чигн харһлдан угаһар тер Мохлан хотхрт күрв. Тенд, Мохлан хотхрин амнд, немш орҗ ирхин өмн колхоз эс хураҗ чадсн өндртән хулснла әдл сорго өвсн билә, дәкәд терүн деер теегәс нисҗ ирсн хамхулмуд баглрад хурҗ. Терүн заагт йовһн күн биш мөртә күн орвчн үзгдшго билә. Терүн заагт Арслң орчкад, нефтебаз талас нүдән хөөһүллго бәәв. Өмн үзгәс ирсн хаалһ Мохлан хотхрар дәврәд мел хооран һарна.

Бүрүлин гегән тасртл нефтебазур дөрвн автоцистерн ирҗ бензи кеҗ авад йовҗ одцхав. Букл сөөннь дуусн негчн машин ирсн уга. «Тииклә сөөднь бензи ирҗ авдго болҗана», — гиҗ Арслң дотран темдглв.

159

Бомбрҗан өвгнә келсәр болхла, энд цистернмүд олн бәәҗ. Өвгнә хөөн чигн деернь зөөҗ авч ирсн болх. Терунәс нааран кесг хонг давв. Урднь энд эс бәәсн дөрвн ик цистерн бәәнә, дәкәд деернь нәәмн, теднәсн невчкн баһ колхозин цистернмүдин иҗл бәәнә. «Нам Баһ-Дөрвдә МТС-ин нефтебазас зөвәр ик бәәҗ» гиһәд Арслң дотран санв. Хойр давхрар татчксн хатханчг хаша цистернмүдәсн зун шаху метр ууҗмд бәәнә. Хашан һатц, Мохлан хотхрин амнд, урднь Баханин бөөргин бригад тарвс тәрдг цагт терүг мандг болн хәләдг күн бәәхәр кесн һазр герт дөрвн-тавн харулч немшнр бәәх бәәдлтә. Юңгад гихлә, хойр харулч суңһуг хаша эргҗ йовад бәәхлә, һазр гер дотрас зовәр цаг болҗаһад, һурвн салдс һарч ирәд, хойрнь тер хойр харулч салдсиг соляд, һурвдгч салдснь урднь харулд бәәсн хойр күүг дахулад һазр герүрн орҗ одна. Үлдсн хойр харулч нурһ-нурһан өгәд хаша эргәд һарна, тер захднь хоюрн харһлдад, дәкн хәрү эрглдәд һарна. Хойр час болад харулчнран сольна.

Арслң сөөнь дуусн сорго дунд бөкүнд идүләд суув. Харулч салдсмуд дассн авъясарн суңһуг хаша эргәд Йовхас биш, энд-тендәсн оңдан күн ирҗ бийсднь харш болх гиҗ әәҗәх бәәдл уга. Юңгад гихлә, харулч тустан өмәрән хәләхәс биш, хаҗугшан саглҗ юм хәләсн уга, Терүгинь бас Арслң темдглв.

Өрүн өмн чиигтә хотхрас һарсн серүн уурт нүцкн махмуд деер нимгн сиитцн киилг өмсчксн Арслң даарад ирв. Дорҗ Саранговичин даалһсн тоотыг болн бийиннь соньмсулсинь үзәд, бийдән сәәнәр тодлад авчкад Арслң хәрхәр шиидв. Адһм угаһар сорго урһҗасн өргн болн ут ормас һарч ирәд зөвәр ууҗмд бәәсн хаалһ деер ирәд, терүнә кевәһәр эн йовла. Удлго өмнәснь өндр һатцас кабинднь хойр немш суусн автомашин зөрлцәд ирв. Арслң туст ирчкәд, шоферин өөр суусн медәтә немш машинә үүдинь секчкәд, терүг дуудв. Арслңгиг өөрдәд ирхләнь му орс келәр, энд ю кеҗәхинь болн альдаран йовҗ йовхинь сурв. Арслң ардан, ээм деерән дүүҗләтә йовсн хавхсан үзүлв: «Зурм бәрҗ йовнав»,—гиҗ келв. «Эн эргнд күн йовх зөв угаһинь меддго билчи?», — гиҗ немш догшар көвүнәс сурв. «Мини эцк полиц», — гиҗ көвүн келв. «Кен болв чигн эн эргнд комендантын зөв угаһар ирсн күн догшн засгла харһх зөвтә, — улм догшар немш келчкәд,—эцкчнь альд церглҗәнә?»—гив.

160

Харнут селәнә нер соңсчкад, немш иткм уга бәәдләр: «Тенд эврәннь хотна өөр яһад эс зурм бәрнәчи?»—гиҗ сурв. «Боҗранхна зурмн тарһн болн ик», — гиҗ Арслң терүнд келв. Немш көвүг машинә кузов деер суулһҗ авад Боҗранхн тал гүүлгәд һарв. Тенд ирәд көвүг комендантурт үлдәчкәд, немш йовҗ одв. Тенд бәәсн ах полицнь Арслңгас түрүн сурлһинь авла. «Бас мана Иштнә Марҗла әдл күн», — гиҗ көвүн санв. Дәкәд полиц Харнут тал җиңнүләд эцкинь дуудулв. Арслңгиг школын нег сул герт орулад үүдинь оньслчкв. Дәкәд Боваҗн ирәд, көвүһән таньҗ, мини көвүн гиҗ иткүлв.

— Көвүһитн ода тәвҗәнәв, зуг болх-болшго һазрт бичә йовад йовтха. Эн көвүһитн Мохлан хотхрт бәәсн немшин нефтебазин өөрәс бәрҗ авч. Хәрнь сән заңта немш болад нааран авч ирҗ. Кишго немш болхла дорнь хаһад алчкх чигн билә, — гиҗ Боҗранхна полиц келв. «Мана зурмн Харнутын зурмнас үннәр тарһн болхий?» — гиҗ полиц һаза һарч ирчкәд, Боваҗнас сурв.

«Чи соңсад угавчи? Тана зурмн кезәнәс нааран тарһн болдмн», — гиҗ Боваҗн нүдән чирмлго хәрү өгв. —

— Юңгад тарһн болҗахмби?

— Кен медхви. Һазрин өвснь шимтә болх. Би һуч һар җил хооран, бичкндән бас энд ирҗ зурм бәрдг биләв, — гиҗ Боваҗн келв.

Дәкәд тендәс Харһат тал йовҗасн бронетранспортер деер Боҗранхна полиц тедниг суулһҗ йовулв. Хаалһин ут туршарт Боваҗн көвүндән нег чигн үг келсн уга. Зуг гертән цәәһән ууҗаһад келв:

—Кемрҗән хөөннь оңдан һазрур йовх кергтә болхла, нанд урдаснь келчк. Би комендатурас зөвин цаас авч өгч чадхв, — гиҗ эцкнь келв. Зуг көвүһән ямаран кергәр Боҗранхн тал одснь эцкнь сурсн уга. Арслң терүнднь йир ик гидгәр ханв.

— Авч одсн һуйран багш Волжскийд өгчкв. Арслңгиг менд хәрҗ ирснд Андрей Федорович йир икәр байрлв. Терунә чирәднь болн һартнь көкрсн орм бәәнә, деерк киилгнь салврҗ одсн бәәнә, болв бийнь тиньгр. Әвр чидлтә болн зөргтә күн бәәдлтә, — гиҗ Боваҗн келв.

Даван Найтин герт эндр бас нег күүндвр һарв. «Өцклдүр Болхала харһхдан гер-мал болхар үгцлдүвидн. Ода тиим уха тоолхас цаг нәрн, болв Болхан тускар му нер хотна әмтн тарах гиһәд хоюрн үгцлдчквидн.

11. Бадмаев

161

Бидн нег-негндән дуртавидн. Кезәд болвчн ханьцхвидн. Дәкәд немш эндәс көөгдәд мана церг орҗ ирхлә арвдгч классан чиләчкәд хүрмән кеҗ болҗана. Зуг сул амта Шарка күүкнәннь тускар зәңг һарһчкҗ. Тегәд әмтнә ам бөглхин кергт, ода Болхад түрүн әркинь орулҗ өгхлә сән болхмн»,—гиҗ Арслң келв. «Ода бийнь бичкн күүкд, әмтн юн гиҗ келхви? Орн-нутг көлврәд, зовлң эдлә бәәтл, җирһл хәәһәд йовдг, гиһәд әмтн му келх», — гиҗ һаһань доһлң нульмста келв. Боваҗн болхла, тер зәңгд йир икәр байрлв.

— Би эврән арвн долатадан гер авлав, дәкәд чи бийчинь арвн зурһатадан мордсан мартчквчи? — гиҗ дү күүкнәсн инәмсклҗ, таалмҗтаһар Боваҗн сурв.

— Мана цаг оңдан билә, эн цагин улс оңдан. Иим эртәс хүрм ачдган уурч одла, — гиҗ дү күүкнь хәрү өгв.

Цәәһән ууҗ авчкн, Боваҗн адһад Шаркала харһҗ күүндхәр йовҗ одв.

— Бикфордов шнурин тускар Болхала үг күүндҗ чадвчи? — гиҗ багш сурв.

— Өцклдүр харһхдан келчкләв. Наһц эгчиннь залунь тер чолуна карьерт көдлдг бәәҗ. Ода дәәнд йовҗ одла, гертән лавта уга болх. Наһц эгчин ик күүкнь бас тенд көдлдг билә, кемрҗән бәәхлә теднәр дамҗулад авч чадхв, — гиҗ Болха келлә. Зуг Шарка тәвсн угаһинь кен медхви? Кемрҗән Болха өцклдүр йовсн болхла, эндр хәрҗ ирх зөвтә. Мини эцк хәрҗ ирхләрн Болхаг ирсн угаһинь медҗ ирх, — гиһәд Арслң бийдән медмҗ угаһар, түрүн болҗ «мини эцк» гиһәд келчкв. Юңгад гихлә, тер үг амнасч һарһҗ келхәсн урд, ухаһарн болн зүркәрн эцкләрн иҗлдҗ одсн чигн болх.

— Нә, зәңг му биш, — гиһәд багш келчкәд, генткн хот уух дурнь күрв. — Болв чини авч ирсн зәңгиг шинҗләд хәләй. Му биш көдлмш кеһәд ирвч. Зуг зәрм чини эндүн төлә чамаг шилврәр шавдҗ болхмн бәәҗ, терүгинь дәкәд күүндхмн. Зуг ода халун цә авч ир. Эннь көрч одва, — гиҗ багш келв.

XV.

Тер һурвн Харнутын захас арвн негн час давҗ йовх цагт һарла. Мохлан хотхр күртл сәәнәр йовхла, күсдундур часин һазр билә. Тиигәд цааран-нааран хойртан

162

Һурвн час, тендән нег өрәл час, икәр тәвхлә нег час бәәх. Аштнь арвн негнлә гертәсн һарсн улс, өр цәәхәс урд һурвн часла хәрү күрч ирх, гиҗ Дорҗ Сарангович шиидлә, терүнләнь эн һурвулн чигн зөвшәрлә.

Эн сүл долан хонгин туршарт дорд үзгин догшн болн хүүрә әәдрхнә хар салькн үләв. Зуг эн өдр үүлн хурад хур орх бәәдл һарв, зуг чиг уга цунцг өдр болла.

Асхн шидр дахҗ невчк серүн орв. Эццн хөөнә дотр семҗн кевтә, зәрм ормарнь сегрхә үүлн заагур дүүрч йовх арвн дөрвнә сар, хая-хаяднь шаһаҗ хәләчкәд, бултад йовҗ одад бәәнә. Ода эднд тер хая-хая шаһалһнь чигн керг уга билә. Эдн хаалһ угаһар чигн, нүд чичм харңһуд биш, нам нүдән боочкад чигн Мохлан хотхриг олҗ чадхмн билә. Тер дотр Арслң һурвн җилин туршар нааран йовн гиҗ дасчксмн. Ода хая сар шаһасн бийнь, мел чилгр сөөһәс деер. Юңгад гихлә, сар дүүрч йовх цагт теңгр чилгр бәәсн болхла, деер ракет дүүҗлчкснлә әдл сарул болх билә. Теңгр хүврснд эдн байрлв.

Шнур болн Найтин хала хәәчлдг хәәч хойр Арслңгин һарт йовна, Болха болн Хамҗл һар хоосн йовна.

Болхаг Чолутас ирчксн цагт Боваҗн теднәд ирв. Өцклдүр күүкнлә харһхдан эцкм әрк орулҗ ирх гиһәд, Арслң келчклә. Тер зәңгиг Болха эктән келхлә, тернь шин ирҗәх худ өвгиг тоодг хот уга, халун зунар күн хө алҗахш, тегәд махн уга. Күүкнднь әрк зөөҗ ирсн худ өвгиг мах чанҗ өглго яһҗ һарһхмби? Хальмг йос эвдхмби?— гиһәд Шарка көглв. — Наһц эгчиг мартвчи? — гиҗ Болха эктән сана орулв.

— Хәрнь тиим. Мини эгчәс талдан кен нанд дөң болх билә. Чолут эндр орад: маңһдур күрч ирхч. Мини эгч альдас болвчнь мах олҗ авад өгүлх, дү күүкнәннь чирә улалһхн уга, — гиҗ экнь келәд, тер өдртнь күүкән йовулв.

Тернь үнн бәәсмн. Шаркан эгчнь Чолутд дәәнә өмн нүүҗ ирсмн. Залунь хойр ик көвүтәһән болн күүктәһән карьерт чолу хамхлһнд көдләд, ик җалв авдг деерән бийснь мал бәрдг төләдән Шаркаһас деерәр бәәдг билә. Тегәд эгчнь белвсн дү күүкндән хот-хоолар биш, нам хувц-хунрар йир сәәнәр дөңгән күргдг билә. Ода зе күүкнднь әрк ирҗәнә гихлә, дөң болхнь маһд уга бәәсмн.

Чолут деернь немшнр уга бәәҗ. Хәрү цухрҗ йовад, мана церг чигн хаалһас киизң бәәсн Чолутар дәврсмн уга.

163

Нам энд негчнь немшин чирә күн үзәд уга бәәҗ. «Бичә үзгдтхә гиһәд зальврад суунавидн», — гиҗ, наһц эгчнь Болхад келв.

Цә уучкад, Болха наһц эгчтәһән теднә элгнә герт ирв. Тер герин эзн дәәнә өмнхн тер карьерин директор бәәсн болҗ һарв. Ода герин эзн бас дәәнд йовна гиҗ күүкд улс Болхад келв.

Хойр күүкд күн Болхан авч ирсн зәңг болн, немшнр ямаран ик түрү-зүдү бийләрн авч ирснә тускар, дәкәд хәрд һарх күүкнд ямаран дөң болснь сән болх, дәкәд хойр күүкд күн күүндәд хөөнә нег көл мах олҗ, авдгин арһ хәәһәд күүндә бәәтл, күүкн ирсн эркн кергән күцәхин тускар тоолад сууна. Ода эднәс тер шнурин тускар яһҗ сурснь сән болх, тиикләрн эднд харул болшгоһар сурх кергтә. Генткн һазаһас ус орулҗ йовсн Болха, уһачксн хувцн өлгәтә цаһан шнур үзв. Болха бийнь урднь бикфордов шнур үзәд уга билә. Зуг Арслңгин келәр болхла тер шнуринь мөн болх бәәдлтә.

Һартан бәрҗ, йовсн суулһта усан һазрт тәвчкәд, Болха Арслңгин келсәр тер шнурин үзүринь хәләв. Хоосн!

«Шнурин үзүртнь хәләхлә, дотрнь дәр мет хар үүрмг юмн бәәх», — гиҗ, Арслңд Дорҗ Сарангович келсн бәәҗ. Тернь уга болхла, күүкн цөкрәд хооран һарч йовад, Арслңгин дәкәд келсн нег үг ухалв: кемр удан болад бәәсн шнур болхла үзүртк хар дәрнь унҗ одсн чигн болх, тииклә кергтә, керг угаһинь медхин төлә үзүрәснь утхар керчҗ хаяд, дотркинь хәләх кергтә гиҗ келсмн.

Болха суулһта усан герт авч ирәд тәвчкәд, күүрнь чиләд уга хойр күүкд улст үзүллго нег утх олҗ авад һарч ирв. Шнурин үзүрәснь зөвәр икәр утлҗ хайчкад, Болха дотрнь үүрмг хар умш үзәд йир икәр байрлв. Болв бийдән итклго, күүкн герт орҗ ирәд хойр күүкд улсла цә ууҗаһад сурв. — Эн терз тус татчксн юн деесмби? Йир нәрхн деесн бәәҗ, — гиһәд эс медсәр сурв.

— Энчнь деесн биш, мана залус дәәнд мордхасн урд, эн шнурар дамҗулад чолу хамхлдг билә. Ода чолу хамхлдг күн уга болхла, эн шнурарнь уһасн хувцан хагсанавидн, — гиҗ герин эзн күүкд күн келв.

— Хувц өлгҗ хагсахд дигтә юмн бәәҗ, — гиһәд Болха таасҗ келв.

— Кергтә болхла, манад дала. Тер катгин булңд оралһата дала шнур бәәнә.

164

Кергтә болхла цуһараһинь чигн авад хәр, — гиҗ эзн гергн келв.

— Хәрд һарад, үрн-садн һархла, чиигтә цуглаһинь хагсахла һәәвһә юмн, — гиҗ наһц эгчнь немв.

Тегәд Болха кесг метр бикфордов шнур Чолутас авч ирсмн.

... Болхан авч ирсн һурвн әңг бикфордов шнуриг Найтин модн метрәр Дорҗ Сарангович меерлв. Нег әңгднь хөрн тавн метр бәәҗ. Тииклә, һурвн әңгд далн завн метр бәәх болҗ һарв. «Эн һурвн әңгиг негдүлхлә далн тавн метр болх, тер кевтән шатҗ цистерн дотрк бензинд күрәд, цистернь хаһртл тадн Элстд күрч одхт! — гиҗ Дорҗ Сарангович байрлҗ келв. — Юңгад гихлә, нег сантиметрнь нег секундт шатдмн. Тииклә һучн минутд тадн гүүҗ һарч чадхт», — гив.

Дорҗ Сарангович Арслңгар көк хулс авхулв, хулсн шнурла әдл болх зәвтә гив. Арслңгин авч ирсн көк хулсиг шнурла зөвләд, нег папиросьн ишлә әдл ахрхн әңг хулснас керчҗ авла. Дәкәд хойр әңг шнурин үзүринь керчәд, хар дәр омшинь хулсна оңһрха дотр дүрәд, хулсн дотркиг утхин үзүрәр цеврдүлчкәд, дотрнь дәр кеһәд, хойр шнурин үзүриг хулсна хойр таласнь дүрәд ниилүлчкв. Нег шнураснь меерләд тавн метр күргәд, наадк әңгнь тәәрәд хайчкв. «Эн һучн метрнь болх», — гиһәд негдүлсн хойр үзүринь шүрүсн утцар батар таг кеһәд боочкв.

Дәкәд эдн Хамҗлын тускар күүндв. Болха Хамҗлыг дахулхмн биш гиҗ келв, Арслң дахулх болҗ зүткв. Дорҗ Сарангович бас тиигҗ санҗала, болв Хамҗлла эврән күүндхәр шиидв. Хамҗл бийинь дахулснд йир икәр байрлв. Шаркад үг келсн бийән гемшәв.

Мана зәрмдән «хөв» гиҗ келдг үг үнн бәәдлтә. Тер «хөв» Хамҗлд дурго билә. Ода бас хаалһин дундурт йовчкад, Хамҗл «ях!» гиһәд доран унҗ одв.

Мел тиньгр һазрт эн көлән мульҗад унҗ одв. Тер ормасн босад, нег цөөк сүдһлзәд йовчкад, дәкн унҗ одв.

— Хәрү хәр! — гиҗ Арслң келв. — Яһад болвчн гертән күрхч, — гиҗ немв.

Хамҗл көлнь өвдснд биш, үүрмүдәсн ард үлдсндән зовад уульв. Тер хойр кергән күцәҗ чадхн уга болһад, бас икәр тер зовла. Арслң болн Болха Хамҗлыг үлдәчкәд һархларн улм адһв. Юңгад гихлә, Хамҗл көлән мульҗад йовҗ чадлго бәәхлә, терүг күләһәд бәәсн цаган эдн дала цаг үрәчквидн гиҗ санцхав.

165

Хамҗлыг күләсндән болн терүнә көл хәләсндән эдн тавн минутас даву цаг үрәсн уга билә. Болв адһҗ йовсн улст тер цагнь бас ут болҗ медгдв. Тедн нег өндр бөөрг деер һарч ирв. Тер бөөргәс дорагшан орхлань, соргон захнь үзгднә. Тер урһҗах соргоһар йова йовтл хойр дууна чигә һазрт немшин нефтеба бәәх Мохлан хотхр билә.

Эврә бийсинь, толһаһас бүкл метр өндр сорго өвсн дотраһур тер хойр арһул, һарарн өвс эрәд, көлән болһаҗ һазрт тәвәд, көләрн бүдүн өвснә иш хуһлад, ә һарһхасн әәһәд, хулһн гетҗ йовх миисин бәәдләр цувлдв. Арслңгин зурсн зураһар болхла нефтебаз утулң болн дөрвлҗн хаша дотр бәәнә. Соргон захд күрч ирхлә тер дөрвлҗнә ут халхнь билә. Терүг манҗасн харулч болһн адһм угаһар ут хәврһәрнь йовад, ахрхн хәврһднь күрәд, «Т» гидг үзг зурсн мет йовад хойрдгч харулчларн харһад, хоорндан хойр-һурвн үг күүндчкәд, эс гиҗ негнәсн папиростан һал тәвҗ авчкад, зун найн градус эргәд салҗ һарчкад, ахрхн хәврһәр йовад, дәкәд ут хәврһәр йовад дәкн ахрхн, болв оңдан хәврһд ирҗ харһна. Тегәд эн хойр харулч нег дәкҗ соргоһас ууҗм хәврһд, хойрдад соргод өөрхн хәврһд харһна. Тер хамгинь Арслң өцклдүр сөөнь дуусн энд кевтхдән темдглҗ авла.

Соргон чилгчд ирәд, эн хойрин өөр әмшгтә юмн уга бийнь, эдн кииһән авлго кевтв. Харулч бүкл частан эднүр өөрдҗ эс ирсн болҗ эднд медгдв. Тиигә бәәҗ арһул хамр доран нег дууна айс арһул дуулад харулч ирҗ йовхинь эдн соңсад, улм доран хавталдв. Болха Арслңгур улм шахлдҗ одв. Тарунха урһсн сорго өвснә ишин заагур болн баглрад моһлцгрҗ одсн хамхул деегүр, нүднд сән эс үзгдсн хатханчгта суңһугин нааһур адһм угаһар харулч давҗ одв. Эднәс тиим өөрхнәр һарсн бийнь, тедн давсн харулчин толһаднь пилотк, бууһан бүсәснь ээм деерән дүүҗлчксинь, хойр һаран хавтхдан дүрчксинь сәәнәр темдглв. Терүнә әрә дотран дуулсн дууна әнь, йовхлань һоснлань харһсн өвснә ишәс һарсн дуунас өөдән биш.

Харулч зүн бийәснь барун хәврһүр йовҗ одв тииклә немшнр эднәс өөрхн хәврһднь харһх зөвтә гиҗ санад, Арслң арһул толһаһан өндәлһв. Түрүләд Арслң теднә көлин ә соңссн уга, дәкәд хойр күүнә арһул кел сн күүндвр соңссн, улм икәр өндәһәд, хойр күүнә баран нурһ-нурһан өгч салад, негнь өөрдәд ирҗ йовхинь болн наадкиннь көлин ә холдҗ йовхинь Арслң соңсв.

166

— Би әәҗәнәв, — гиһәд Болха, бүләкн урлан Арслңгин чикнд шахҗ келв. — Бичә йов. Чамаг алчкхла яахув?

Генткн Болха Арслңгин толһаг хойр һарарн теврәд, халхаснь, маңнаһаснь болн нүднәснь үмсв. Тер үмслһ эс күләҗәсн Арслңгин махмуд-цогцнь хатурад, амнь беерәд, үг келҗ чадлго бәәҗәһәд, хамран болн урла.ч Болхан киитн халхд күргчкәд, толһаһан күүкнә теврлһнәс сулдхҗ авла.

Өкәҗ дөрв көлдәд агчмин зуур соргон захас хатханчгта суңһуг күртл бәәсн халцха һазр давҗ һарв. Арслң эв угаһар хәврһәрн унн йовҗ, шалврин хавтхас хәәч һарһҗ авад, дорак суңһугиг, хәәчин ир заагт орулад, чаңһур хойр һарарн дарад таслҗ оркв. Дәкн нег хәәчәр хазад, дорас хойрдгч эрәдт бәәсн суңһугиг таслчкв. Тасрсн хойр суңһугин үзүриг арһул хаҗугшанднь тәвчкәд, Арслң тер ормарн мөлкәд суңһугхашан цаад амнднь һарчкад, өкәҗ дөрв көлдәд, бензинә каңкнсн му үнр тал гүүһәд һарв.

Захд бәәсн цистернә һатц һарчкад, Арслң невчк зогсад, немшин көлин ә чиңнв, болв һәрәдсн царцахан әәһәс болн эврәннь зүркнә цокврас талдан ә энүнд соңсгдсн уга.

Ут модн давшур хойр ик цистернә хоорнд цаһаһад үзгдв. Һартан бәрҗ йовсн хәәч шнур хойран киитн ноһан деер оркчкад, һазрт хәврһәрн кевтсн модн давшур өргәд, цурдһр хар гестә цистерниг түшүләд тәвчкв. Арслң һурвн шатынь давшад деегшән һарчкад, хол бәәсн хашан булң тал хәләв. Терүнә тоолврар немш харулчнр мел тенд ода харһх зөвтә.

Цистернә бөгләнь дәәрәснь көндлң тәвсн хойр ут төмрәр дарата бәәҗ. Түрүңк көндлң төмрин эрәсинь Арслң амрар һарһад, арһул гедргән цистерн деернь, җиңнсн ә һарһлго тәвчкв. Хойрдгч эрәснь һарч өглго бәәҗәһәд, Арслң күчән һарһад, дорак давшурнь җиигхлә, эрәснь әрә гиҗ сулдв. Сулдсн бүркәсинь секәд, Арслң бас гедргән тәвхлә, көвүнә салвхаһар бензинә ур орад, нүднәснь нульмс асхрулв. Дорагшан өңгәһәд хәләхлә, мел өөрхнд гилвксн хар бензин үзгдв. Цистернә амцаһань

167

дүүргәд бензи кечксн бәәҗ, сул бүркәсинь һартан бәрсн Арслң һазрт бууҗ ирчкәд, хар төмр бөгләһән көк ноһан деер оркчкв. Цалмшлад боолһата бәәсн шнуран тәәләд сул хайчкад, нег үзүринь нег һартан бәрсн, наадк һартан хәәчән бәрсн давшад деегшән һарч ирчкәд тер шнурин үзүртнь төмр хәәчән бооһад дорагшан цистерн дотр булхулад дундуртнь күргчкәд, шнуран баахнар сулдха йовҗ Арслң дорагшан бууҗ ирв. Һазрт бәәсн үзүринь татҗ авад өвдглҗ сууһад гертәсн авч һарсн мишгән толһа деерән тәвчкәд, хустг шатаһад шнурин үзүрт һал өгв. Шнурин дунд бәәсн хар дәрәс үнр һарад, ширҗңнәд утан цааран йовҗ одв. Арслң өндәҗ босад хустган ноһан деер хайчкад, моһа кевтә һазрт тохшлсн шнурин үзүрәснь утана үнр һарчана. Хөрн— хөрн тавн минут болад тер утан шнурин дундаһур гүүһәд цистерн дотр орх. Тер цаг күртлнь арһта болхла холд һарч үзх кергтә.

Арслң цистернмүд заагур хәрү һарв. Захин цистернд күрчкәд хәрү эргәд хәләв. Цаһан дөрә хәврһәрн цистернә дора кевтнә. Шнур дотрас дәр шатҗах үнр соңсгдхш, зуг үмкә бензинә үнр хамр таанрулад, толһа эргүләд бәәнә. Улм сән: харулчнр шатсн үнр соңсхн уга гиҗ Арслң байрлв.

Захин цистернә өөрәс шаһаһад, немшин харулч зүн бийәс барун талагшан һарч, барань тасртл, хавтаһад суула. Дәкн өкәһәд, дөрв көлдн алдад цистерн хатханчгта суңһуг хойрин хоорндк халцха һазр давҗ һархар хурдар гүүв. Хатханчгта суңһугин өөр гүүҗ ирн хавтаһад кевтҗ одв. Дәкәд нүднь иҗлдхлә, һар күрх чигә һазрт бәәсн хатханчгта суңһуг үзв. Зуг тенднь нааран орхдан хәәчәр керчәд һарһсн ормнь үзгдхш. Барун һар талан мөлкәд илв, суңһугт амха уга. Дәкәд хәрү зүн һартан мөлкв, бас одак ормнь олдхш. «Одак нааран орҗ ирсн орм яһсн болхви?» — гиһәд Арслң әәхләрн, зүркнь догдлад одв. «Удлго харулч хәрү эргҗ ирх зөвтә. Тиикләрн мел эн ормар мини толһа тусаһур ирх. Ода яһснь сән болхви? Хәрү гүүһәд цистернә һатц бултад, харулч давҗ һартл күләхмби? Шинәс суңһуг керчдг хәәчнь уга». Тиигәд санчкад, Арслңгин дотр бийнь һал асад, чирәһәснь көлсн асхрад бәәв. Кемрҗән немш харулчнрт үзгдәд һархар седхлә, бийим лавта хаҗ алсн деерән, түүмр өгхәр йовхиг тедн медчкәд, тер шнур олҗ авад, цистернд һар күрхәс урд, түүмр кедгинь таслх!

168

Түүнь ормд хәрү одад цнстернә ард бултсв. Кемрҗән эндәс һарч эс чадвчн, түүмр лавта татхв. «Эврән үкдг болвчн эн базиг шатахв», — гиҗ Арслң батар шиидәд, хәрү һархар өндәлһнлә, арһул дуудсн Болхан ә соңсгдв. Болхан дун зүн һар таласнь соңсгдв. Арслң терүнә дуунур адһҗ мөлкв, зөвәр мөлкчкәд, модн һасна өөр хойр суңһугин үзүр һазрт шаагдҗ одсинь үзәд, һаран авад хәврһшән хайн, гесәрн болн толһаһарн һазрла зүлглдәд суңһуг дораһур мөлкәд һарв. Хатханчг суңһугар кесн хашаһас һарч авн, шүрүн салькнд көөгдсн хамхул мет нүгдиһәд толһаһан өкәлһҗ гүүһәд өмнәснь өндәсн Болхан өөр ирҗ унв.

Барун һарарн өндәсн Болхан толһаг һазрт дарн, Арслң бийнь бас һазрла наалдҗ одв. Суңһугин өөрәс босҗ гүүхләрн Арслңд харулч тал хәләдг цол болсн уга билә. Терүнәс көлтә, өөрдәд ирҗ йовсн харулчин көл дорас гүүҗ һарсн болҗ бийднь медгдсн төләд, ода ардаснь бууһар тер хаһад уңһах гиһәд, бийнь һазрт унн, Болхан толһа бас һазрт шахҗ дарв. Болв харулч эдниг эс хасн деерән, эврән зөвәр оратҗ, эднә өөгүр адһм угаһар давҗ һарв. Арслң дегәд икәр әәсн төләдән цагин кирцә медсн уга.

Эднә өөгүр давҗ йовсн харулч амндан папирос зуучксн, утаһинь бийүрнь киилх болһнднь, улан чиндр өсрҗ үзгднә. Тер хойр харулч өөгүрнь давҗ һартл, һазрла наалдад кевтнә, теднә зүркнә цоклһнас әәһәд, кесг хорхас болн шорһлҗс нүкнәсн болн өвснә бүчрәс һарад зулцхав.

Харулчин көлин ә тасрхла, хоюрн дегц толһаһан өндәлһв. Негчн үг угаһар хоюрн һазрас босад, түрүн авгтан һарад гүүхәр седцхәв. Зуг сорго өвснәс һартлан арһул һархар урднь күүндчксән ухалад, өмнән өндр болн нигт өвс һарарн эрҗ, көлән болһамҗтаһар ишкҗ Арслң түрүн һарв. Терүнә ишксн ормар Болха шикәд һарв. Арслң өндрәр урһсн өвсиг хойр талан эрәд, терүгинь Болха һарарн тосҗ автл тәвхш. Тиигәд зөвәр йовчкад өвсн заагас һарч ирхләнь нефтебаз әрә бархлзад ард үзгдв. Ода эдн гүүх биш, хоорндан үг күүндвчн Мохлан хотхрт бәәсн немшнр соңсшго. Нам соңсад эс гиҗ үзәд бууһар ардаснь хадг болвчн тусхаҗ чадшго. Тегәд хоюрн һарасн бәрлдчкәд, бәәсн чидләрн гүүлдв.

169

Өндр бөөрг деер һарч ирәд, тер хойр хәрү эргәд хәләлдв. Ода әәмшг давхла, теслт уга болдг цаг ирв. «Ода күртл яһад эс эклҗ шатна? Аль немш харулч маниг темдглчкәд, мана ардас көөлдхин ормд суңһуг хаша дотр орад, мана үлдәсн бикфордов шнур олҗ авад, түүмр болдгинь таслсн болхий? Кемрҗән эс шатхла яахмби? Маңһдур хәрү оддг арһ уга. Маниг шатахар ирсинь медхләрн маңһдурас авн харулынь чаңһачкх!» — гисн ухан эн хойрт орв.

— Юңгад эс шатҗахмби? — гиҗ Болха сурв.

— Медсн болхла, би чамд эврән келх биләв.

— Нә, тииклә тоолый! Намаг дахад чи бас тоол. Намаг һурвн гихлә лавта эклҗ шатх, — гиҗ Болха келв.

— Негн! Хо-й-р. Һу... — гиһәд күүкн уданар татад, үгән чиләһәд уга бәәтлнь, харңһу талрад утата улан һал болн оһтрһун дун хойр һазр чичрүлв. Арслң болн Болха түрүн авгтан менрәд тагчг болҗ одчкад, хоюрн доран һәрәдәд, би чигн биш, һәрәдлһн чигн биш бәәдл һарһад, байрлад одв.

* * *

«Дән!» Мөсн мет махмуд ирвәтрүлсн, зүрк чичрүлсн киитн үг! Эн үг келхлә, көрсн төмрт келән харһулснла әдл. Болв бүкл җил даву эн үг, орчлң деер бәәх күн болһна келнә үзүрәс, толһан уханас хөөһхш. Дәәнә көллә харһад, терүнә цогтнь шаргдад, утанднь утгдад йовсн улст эн үг бууһан һарасн алдад, ухаһан геетлнь, мартгдшго. Ард, дәәнәс ууҗм бәәсн улст — һартан ю бәрвчн, ямаран көдлмш кевчн эн үг чееҗинь эзлнә. Юңгад гихлә, хәәлсн болд дәәнә төлә, хурасн урһц, бас дәәнә төлә. Эңдән келхд, советск күүнә кесн, күцәсн тоот, цуг фашистнриг диилхин төлә кегдҗәнә. Нам школын багшин бийнь: өрүлгнь күцц урһад уга һууҗмлмуд мет сурһульчнран, дәәнә дәрвкҗәх цогд орулх зөвтә болна, — гиҗ багш дотран тоолҗана.

Арслң, Хамҗл, Болха һурвниг хаалһднь һарһҗ йовулчкад, Дорҗ Сарангович мел нег ормдан сууҗ чадлго төмр терм һацд бәәх ирвск мет, харңһу катг дотраһур нааран-цааран йовдңнв. «Ода хаалһин дундурт ирсн болх, мел ода өөрдҗ йовх. Ода күртл тенд хаһрсн дунь юңгад эс соңсгдна? Зууран тедн бәргдсн болхий?» — гисн санан энүнә чееҗ дүүргҗ зовав. «Зелтә үкрмүд сааҗ дуустл, зуни сө чилнә», — гиҗ хальмг келдг.

170

Тиим ахрхн сө. Эндр Дорҗ Саранговичд бүкл җиллә әдл ут болҗ медгдв. Дорд үзгәс ә-чимән уга, тииклә одак һурвн күрәд уга, күрчксн болвчн төрән күцәҗ чадлго бәәдг болх. «Кергән эс күцәвчн, һурвулн менд иртхә, нань юмн керго», — гиҗ багш дотран санн, арһул катгасн һарч, чикән өгч чиңнв.

Болв Харнут селән төвшүн нөөрлсн күн мет тагчг, немшин цаг зуурин лагерь талас, конюшнь эргәд йовсн харулчнрин көлин ишкдл соңсгдна, зуг Мохлан хотхр таңх. «Ода бийнь махмуднь махшад уга, ухань болвсрад уга һурвн сурһульчнран тиим зеткртә даалһвр өгәд йовулчкад, яһҗ төвкнүн бәәҗ болх?» — гисн седкл Дорҗин чееҗ хавчҗ зүркинь догдлулв.

Харнут хотн хар көнҗләр хучата, нөөрсҗ кевтә гиһәд келҗ болхмн. Юңгад гихлә, асхн арвн часин хөөн бәәрн әмтнәс, негчн күн гертәсн һарч уульнцар йовх зөв уга. Болв тер немшин һарһсн йосиг эвдәд, бүрүлин гегән тасрснас авн Харнутынхн нег-негнәннь гермүдтән ирҗ, цааранднь яһҗ бәәхин тускар хоорндан зөвцлдцхәдг болв. Теднә зәрмнь цаган алдад, комендантын цаг эвдхләрн, харңһу сүүдр дахҗ арһул гермүдән темцнә. Теднә ә угаһар гишң, җивсн йовдл сонр Дорҗин чикнд соңсгдна. Зуг әәмшг угаһар, шаңһа конюшнь эргҗ манҗасн немш харулчнр, болд тахта һосарн «бод-бод» гиһәд йовад бәәцхәнә. Урднь колхозин парвлян бәәсн, ода немшин комендант болн харулчнр бәәдг, ик модн гериг эргәд, бас хойр харулч «цеб-цеб» ишкәд, цуцрлго йовлдад бәәнә. Деерк теңгр цевр, өцклдүр, ниднә, урзн, кесг зун җил хооран бәәснләрн әдл, төвшүн: «Әмтнә сүмсн һарсн, әәсн, ичсн, цуцрсн, байрлсн, зовсн хамгнь нанд керг уга», — гисн мет, олн миңһн оддуднь хоорндан чирмлдәд бәәцхәнә. Зуг һанцхн «Долан бурхн» орман сольсинь Дорҗ темдглв. «Ода тенд күрх биш, хәрү эргәд хаалһин дундурт күрч ирх цаг болчкв, зуг хаһрсн дун уга. Яһсн болхви?» — гиһәд Дорҗ гер эргәд, катгин ард һарч ирәд, эврән нүдәрн үзн гиҗәхмн мет, хойр тайган доран үлдәчкәд, катгин ора деер давшад һарв.

— Пфф! — гиһәд, һазр шуурчахмн мет хаһрсн ду соңсчкад, дәкәд, һурв-дөрв дәкҗ һазр чичрүләд, лугшад одв. Дала ик һал Мохлан хотхр талас деегшән цацгдад одв. «Ура!» — гиһәд, байрлсн багш хәәкрн, дорагшан катгин ора деерәс шувтрад буучкад, хойр тайган хәәҗ авхан мартад, хәрү гер эргҗ, негхн көләрн һәрәдәд, герин үүднд күрв.

171

Мохлан хотхрт хаһрсн ә, мел Харнут селән деер хаһрсн мет һазр кесг дәкҗ лугшаҗ, һазр чичрүләд, селәнә әмтс цугтнь серүлв. Зәрмнь хотн деер бомб хайҗ йовна болһад, орн доран орцхав, невчк зөргтәнь гертәсн һарч, дорд үзг тал шатҗах ик түүмр үзв. Немшин баахн гарнизон, бәәсн хойр ацач машин деерән сууһад, Мохлан хотхр темцәд, түүмр шатҗасн үзгүр, адһмтаһар һарч йовцхав. Дәәнә көллә харһад, кесг үксн, шавтсн әмтс үзсн болвчн, эврә гер деерән эс унсн бомбин чинр, күн болһн медшго. Болв иим өөрхнд хаһрсн ә, кесгиннь зүрк догдлулв, зуг юн хаһрлһн, альд болҗахинь, Харнутд хойрхн күн тодрха меднә.

Кемр Мохлан хотхрт шатсн түүмр Дорҗ Саранговичин чееҗинь атхад хавчҗасн мөсиг агчмин зуур хәәлҗ, зүркинь халулад, байр деврәҗ: һанц көләрн һазр тиирҗ биилүлсн болхла, Харнут хотнд хойрдгч болҗ хаһрлтын учрнь медсн күн — Хамҗл билә. Зуг Дорҗ Сарангович Хамҗлыг хоома седклтәһәр ирсинь медҗәхш.

Хамҗлын герин эрс дәәвлсн болад, дорак һазрнь чи чрсн болад одв.

— Яа, дәрке, дәрке! Зуңквин гегән минь! — гиһәд өмнк орн деер кевтсн Хамҗлын эк өсрәд, орнасн босв. Хамҗл нег көлнь сүдһлзҗ доһлсн гертән орҗ ирәд, хувцан тәәллго, орн деерән кевтлә. Экинь эвләд сурсн сурврт хәрү өгч, негчн үг келсн уга. Терүнәс нааран хойр час шаху цаг давҗ одв.

— Бурхн багши! Яһна гидгнь энв! Хамҗл, бос, о, хәәрхн! — гиҗ зөвәр медәтә гергн, көвүһән серүлв. Хамҗлыг серүләд керг уга, юңгад гихлә, тер унтад уга билә. Гертән орҗ ирсн, хойр һосан тәәлҗ хайчкад, хувцтаһан орн деерән гедргән унла. Терүнәс нааран энүнә толһаг кесг зүсн ухан эзлв. Арслң Болха хойрт хар санҗ, немшин һарт ортха гиҗ эн тавлла гиһәд келҗ болшго. Болв тер хойриг «нефтебазд күрхн уга, һазрин дундурас хәрү ирх» гисн ицг энүнә чееҗ эзлҗ, нам эн дотран иткҗәлә. «Тедн хәрү хоосн ирхлә, мини ичр хаагдх, нанд гөңгн болх. Би яһвчн көлән мульҗад хәрү ирләв. Доһлң күн цааранднь йовҗ чадшго, нөкд болх биш. нам теднд харш болхмн», — гиҗ эн бийән цеврлҗ авх учринь дотран ухалҗ авчала.

172

Болв генткн һазр догдлулсн хаһрлһн, энүнә төөрч йовсн санана җолаһинь шүрүһәр татҗ зогсаһад эндрәк реальн бәәдл энүнд медүлв.

—Хамҗл, мана хотна дорд бийд ик түүмр шатҗана! — гиҗ келн, һазаһас орҗ ирсн экнь, көвүһән үзн, терүнә бәәдләс әәхләрн, көлиннь үйин әмнь тасрад, доран дәәвләд унв.

Хамҗлын хойр нүднь һалзурсн малын нүдн мет бүлтәһәд, зевкәсн бүлтрәд һарн гиҗәх мет, нүднәннь харнь шил мет гилвкәд, бийнь герин тал дунд көл нүцкәр тавшад бииләд бәәнә: — Мә, кишго ноха! Ода юңгад эс хуһрнач! Мә, мә, мә! — гиһәд, Хамҗл зүн көләрн һазр девсәд, зогслго улм икәр деегшән һәрәдәд бәәнә.

— Хамҗл, Хамҗл, яһҗаначи? Хотна захд бомб хаяд, әмтн үүмҗәхлә, ю һарһҗаначи? — гиһәд экнь һазрас босҗ ирн, көвүнәннь һарас бәрҗ зогсахар седв. Болв көвүнь экиннь һарас алдрад улм икәр тавшад биилв, экнь бәрҗ зогсахар седнә, зуг көвүн экән сегсрәд, орнурнь түлкәд уңһачкад: — Юн бомб? Юн түүмр? Терчнь Мохлан хотхрт шатҗах нефтебаз, би тер хойриг хайчкад, эврәннь арсан әрвләд, хәрү күрч ирләв! Тиикт эн көл булһрсн болҗ медгдлә. Ода булһрх биш хуһр! — гиһәд дәкн һәрәдәд төвкнв, терүнә чирәһәснь көлсн һооҗад, хойр оочаснь цаһан көөсн һартл тавшв. Болв чидлнь чиләд, орн деерән унв. Хойр нүднәснь һооҗад нульмсн асхрв. Экнь хаҗуднь суучкад, белиннь үзүрәр көвүнәннь нүдинь арчв.

Өр цәәтл эк көвүн хойр унтсн уга. Көвүн өрүн өмнхн невчк эрг-дург гиһәд унтхла, экнь невчк тогтнв. Болв көвүһән ад гемәр гемнҗәнә болһад йир икәр әәв. Хамҗл бийнь унтҗ серчкәд, одак эврәннь һарһсн аальдан алң болв.

Нарн арһмҗ мет өөдән һархла, экнь гертәснь һарһҗ тәвшгоһар седсн бийнь, терүнә үгәр боллго, Хамҗл Арслңгинүр ирв. Эн терүнәс эрт чигн ирх билә, зуг тиим эрт немшин болн полицмүдин соньҗ болхар седсн уга.

Сөөнә һарһсн йовдлан күүнд келҗ болшго, әмтн наад бәрхмн. «Үүрмүднь әмн цогцан әрвлго немшин баз шатаҗ йовх цагт, энд һәрәдәд, бииләд бәәнә гисн ямаран йовдл болх?

173

Теднд байрлҗахмби, аль зовҗахмби? Тиим күн, эврән яһҗ эс теднлә әдл Мохлан хотхрт күрвч? Әрә мульҗсн көлән булһрҗ болһад, теднәс шувтрад үлдсн уршг ямаран ичртә йовдл болх. Үннәртнь келхд, үүрмүдән хулдсн йовдл. Терүг яһҗ чиклҗ болх? Юуһар теднә иткмҗ хәрүлҗ болх?» Эн сөөннь өрәләс авн тоолсн ухаһан Найтин гер күртл дәкн-дәкн чиңнүрдәд, негчн белн шиидвр угаһар герт орҗ ирв. Герин сиинцд Арслң һаһатаһан хоюрн цә ууҗ сууна. Хамҗл кедү шудрмг болвчн, ода көлнь мәәмрәд, үүднә өөр зогсв.

— О, Хамҗл, өөдән һарад цә сууҗ у, — гиҗ Амрхн келв. Тернь ормасн көндрхш, Амрхн адһҗ босад, герүр орҗ одв. Җигтә юмн, эн сурһуль-эрдм уга күүкд күн ямаран өөдән дотр культурта, һольшг. Эдн һурвн хәрҗ ирәд, Дорҗ Саранговичиг эврәннь пөөгрд бәәлһснәс авн, эн һурвна кень болвчн орҗ ирхлә, теднд харш болшгон кергт, эс медсәр гертәс һарад, эдниг хоорндан үг күүндх арһ өгдг билә. Альдас эн конспирацин закан медв? Негчн күн, ода иим зеткртә цагла яһҗ бийән бәрхинь, энүнд заасн уга билә. Эднә уха медәд гертәс һарснднь, Арслң чигн, Хамҗл чигн байрлв.

— Көлчнь яһв? — гиҗ Арслң һаһаннь ардас үүдн хаагдм цацу, терүнәс сурв.

— Эврән үзҗәхшийчи? — гиһәд Хамҗл, үүднәс зааград, хойр көләрн доран тавшв.

— Тегәд, чи, чи худл... — гиһәд Арслң, ааһта цәәһән цальгрулн стол деер тәвчкәд, Хамҗлыг хәләцәрн цольгҗ, ормасн босв.

— Бичә адһ... Намаг Дорҗ Саранговичд күрг, тадн хойрадтн келҗ өгнәв. Би анднв! Намаг эн ормдм хаҗ алтн! — гиһәд Хамҗл, сөөлңкә бөркр дууһар келв.

— Дорҗ Саранговичд ю келхмчи? Келх үг бәәхлә нанд кел! — гиҗ Арслң шүрүһәр келв.

— Уга. Мини чамас сургчм, терүнд күрг, буйн болх, чамас мөргәд сурсв, — гиҗ Хамҗл сурв.

Хамҗлыг сиинцд үлдәчкәд, Арслң ардк үүдән секәд, катгт орҗ одв. Зөвәр болҗаһад хәрү ирв.

Тер хойриг орҗ ирәд, харңһуд нүдән иҗлдүлхлә, Дорҗ Сарангович тәәрчксн ахрхн бахнин үзүр деер сууҗ.

— Дорҗ Сарангович, би, би танд, эн хойрт, комсомолд, Төрскндән хаҗһр, хәрү чиклҗ болшго гем һарһчкв!

174

Гемим тәвҗ өгтн гиҗ сурҗ чадшгов. Зуг мини танас сургчм, кемр намаг үкхлә дегәд ик мууһар бичә сантн. Болв би яһвчн хойр-һурвн немшин сүмс һарһлго әмән өгшгов, — гиҗ Хамҗл үгән давхцулҗ, адһҗ келв.

— Болһа, бичә адһ, төвшүнәр кел. Көлчнь яһва, эдниг яһад эс дахлач, — гиҗ Дорҗ Сарангович догшар сурв.

— Би. Нанас талдан күн гемтә биш. Би, цергәс орһсн күн мет әәмтхә, андн күнв! Тиим күүг, дәәнә заканар, хаҗ алх, эс гиҗ һалын гүргүднь орулҗ, штрафной ротур тәвәд засглх зөвтә! — гиһәд, Хамҗл үгдән халад ирхлә, багш альхарн хаҗудан бәәсн хуучн авдрин бүркәс татад:

— Болҗана! Чини сәәхн үгмүдәр зег хатххар бидн бәәхшвидн. Ямаран засгла урвачнриг харһулдгиг бас меднәвидн, — гиһәд Дорҗ Саранговичин дун төмр мег җиңнәд, — зуг яһад үүрмүдән мекләд, хәрҗ ирвч? Терүнә хөөн бидн яһҗ чамаг иткхвидн! — гиҗ багш немв.

— Би медҗәнәв. Зуг бүдрәд унхларн көлән мульҗад һарһчкв болһв, нам түрүн авгтан хуһрҗ одна болһв. Намаг иткхвт, угай? Мел үннинь келнәв? Нанд ода худл келәд керг уга, — гиһәд, багшур хәләв.

— Кел, — гиҗ тернь зөв өгв.

— Үннәртнь келхлә, эндәс һарснас авн әәһәд, чееҗләрн ноолдад йовлав. «Күрлго, нег учрар хәрү ирхинь сән бәәҗ. Дән үзәд уга һууҗмлла әдл бидн һурвн, ю кеҗ чадхв? — гиһәд бийән бацад йовлав. Тиигә йовҗ мел үннәр нег хөн толһадв, аль көллә оралдсн шарлҗна бүчртв, бүдрәд унхла, көлм дегәд икәр өвдсн болад одв. Нә, болв, үнн комсомольск үгән өгчәнәв, худл келҗәхшв!» — гиһәд Хамҗл келв.

Нег минутын туршарт тагчг, негчн күн ду һарсн уга.

— Би медҗәнәв, энүнә хөөн намаг эс иткх учр таднд бәәнә. Юңгад гихлә, эврәннь әәмтхә зүркәрн, тадниг ямаранчнь зеткрлә харһулхд маһд уга. Би генткн алдрад, дәкн тиим әәмтхә йовдл һарһхла яахув. Болв би эврән салу седклән, зүркән батлҗ, терүнәс омг авх үүл һарһнав, — гиҗ Хамҗл ик ицлтәһәр келв.

— Ямаран үүл һарһҗ чадхвчи? — гиҗ багш сурв.

— Немшнр эврәннь Германьд бәәхлә әдл салңгар бәәцхәнә.

175

Үлгүрнь: өцклдүр манаһур нег немш салдс ирәд, бууһан үүднә өөр тәвчкәд, бийнь катг дотр така көөлдәд, хойр така бәрҗ авла. Һанцхн манад биш гер болһнд тиигнә. Тер цагтнь гетҗәһәд, бууһинь авад бийнь хаһад алҗ болҗана, — гиҗ Хамҗл икәр омгшлҗ келв. — Бу, сумн бәәсн хөөн кедү немш алҗ болх!

— Медгдҗәнә! Харңһу сө, хөн толһа, шарлҗн болһна һаццас үкл гетлҗәсн цагт, хойр үүрән хайчкад, ода немш амрар белн һартчн орулад өгсн бууһар хаҗ, нерән туурулхар бәәнчи? — гиҗ Дорҗ Сарангович келн, — ямаранчн немшин бу булахмн биш! Мини чамас сургчм, гертән су, манд бичә харшан күрг.

— Намаг эс иткхитн медләв, зуг гертән су, гиҗ келхитн медсн угав. Кемр нанд минь ода нег даалһвр эс өгхләтн, би эндәс һарад, комендатур орад, Швефелиг шааҗ алнав, — гиһәд Хамҗл ахрхн иштә, зөвәр ут, хойр талан иртә утх, һоснаннь түрәһәс татад цәәлһв.

— Һанцхн Швефелиг алсар, манд дала тус күргхв гиҗ бичә сан. Хойрдвар болхла, чамаг кен комендатурур орулхмби? — гиҗ багш терүг хөрв.

— Нег эндү һарһсн күн, хойрдад терүгән давтдгоһинь би танд медүлхв. Комендатурур намаг орулх, юңгад гихлә, өцклдүр полицд орх кү хәәҗ йовла. Би полицд орнав гиһәд одсв.

— Болҗ! Эн хамгчнь күцәҗ болшго, хоосн санан, ода хәрәд гертән бәәҗә, кергтә болхла, чамаг би дуудулнав. Болҗану? — гиҗ Дорҗ Сарангович көвүнәс сурв.

— Болҗана. Зуг намаг нег зөрмг йовдл һарһхла медхт. Би танд өөлҗәхшв. Нанд өөлх зөв уга. Хәрнь мини гем тәвҗ өгтн, — гиһәд, Хамҗл һархар үүд темцв.

— Дорҗ Сарангович, кемр Хамҗлыг тәвәд, Боҗран хотнас адг-ядхдан нег бу авхулхла яһдмби? — гиҗ эднә күүндврин туршарт тагчг бәәсн Арслң келв.

— Тиим. Кемр манд бачмар бу кергтә болхла, немшәс одҗ сурхмн биш, яахви? — гиһәд багш үүдн тал хәлән: — Одакчн һарч одв, хәрү авч ир, — гиҗ Арслңд келв.

— Хальмгин дөрвн зүсн мал дөрвн үзгтән һарч идшлнә. Немшнр ода деерән мал дахҗ, терүг хәрүлсн улсас хар авчахш. Нег мөр унад, оңдан үзг орад һарчкад, сала-сартгар дамҗад йовад од. Арһта болхла, асхн ора ирҗ үз.

176

Борсга Манҗ. Боҗран хотна баһчудла, итклтә улсла күүндтхә. Ода һурв хонад нааран бийнь иртхә, тер цагт цаарандан ю кехинь бидн күүндхвидн. Терүн күртл бичә ааль һарһтха, — гиҗ багш Хамҗлд закв.

— Цуһараһинь күцәхв, — гиһәд, бийднь иткснднь Хамҗл йир икәр байрлад, һарч одв.

— Одак әәһәд, эндү һарһчкад терүгән чиклхәр зүткҗәнә. Сәнчн ноолдач болх, кен медхв... Түрүн үүлдвр, түрү-зүдү боладл бәәдмн. Гем уга, — гиҗ Дорҗ Сарангович, Хамҗлыг һарч одхла, Арслңгиг төвкнүлхәр келв. — Кү иткх кергтә, — гив.

... Байрлҗ һарсн Хамҗл өдрин бийднь Боҗран хотнд күрч, Дорҗ Саранговичин Борсга Манҗд келүлсн даалһвр күцәсн деерән, хөрн сумта нег бу, хойр гранат авч ирәд, хотна захд булчкад, нарн сууһад уга цагт, Иштнә Марҗ Боваҗн хойр согту гертән харһлһнла, орҗ ирв.

Асхнднь бүрүлин гегән тасрсн хөөн мал орулҗ йовсн улс дахлцад, Хамҗл мөч-мөчәрнь салһчксн бууһан сумтаһинь Дорҗ Саранговичин пөөгрд орулҗ өгв.

XVI.

Харнут хотна ардк зо деер бәргдсн хойр конюшня өмн, ноһан ширтә, хала деевртә модн гер билә.Урднь тер герт «Куйбышевин» нертә колхозин контор билә. Тер герин нег ик өрәднь ахлач суудг, терүнәс әрвҗго баһ өрәд тоочнр көдлдг, нег өрәһинь ахлачин дарук эзлдг билә.

Ода эн герт немшин комендатур бәәнә. Ахлачин хоран эндрәк эзн обер-лейтенант Швефель.

Эндр өрүн Швефель шин, кееһә мундир өмссн, хар боокс һосиг нам чирә хәләҗ болм чигәһәр гилвкүлҗ арчад, цө шин, урднь толһадан күргәд уга картуз ора деернь. Эн хувцан өмсәд, тал дундаһурнь шуурч одсн ик чирә үздг герт бийинь дүрс үзчкәд, бийән Швефель таньсн уга. Хувцн бас кү сольдг юмн бәәҗ. Бүкл хойр җилин туршарт Швефель хувцан болсн-бүтсәрнь өмсәд йовла. Юңгад гихлә, эн хойр җилин эргцд энүнә дааҗах ям, көдлсн ормнь дала кееһә хувц өмсҗ, бийән-үзүлҗ, еедән седкл зүүх чигә эв-арһ энүнд өгәд уга.

Дөчдгч җил эклхд майор Швефель Чехословакин зөвәр, ик промышленн балһснд комендант көдлҗәлә.

12. Бадмаев

177

Эврәннь кех-күцәх көдлмшән цаглань, негчн эндү угаһар, ик ахлачнрас керлдүлх биш, нам зөвәр ик тоомсрта, удлго ям немгдх болзгнь өөрдҗ йовла. Болв энүнә тоолврас тәвсн хөвин заквр даву болв. Тер җилин август сарин чилгчәр Парижд бәәршҗ, зогсҗасн эсәсовск полевой дивизь бачмар авч ирәд, Швефелин бәәсн чехословацк балһсн деер патьрлулв. Тер дивизин офицермүд Парижд түрүн болҗ орсн төләдән ик нертә бәәһәд, бийән дурндан бәрдг бәәҗ. Түрүн авгтан Швефель тедниг эврәннь үлмәһәр бәәлһхәр седв, зуг энүнә һарас тернь давад бәәв. Дивизин командир нернь туурсн, һучн һурвдгч җил фюрериг йос һартан авх цагт дөң болсн, терүнә хөөн хойр җилин туршарт фюрер эврәннь чидлән батлҗ автл хаҗуднь бәәсн офицермүдин негнь билә. Эврәннь офицермүдин һарһсн ааль, әрк уулһиг, күүкд улсла җиитлһиг, хоорндан ноолдлһиг генерал төрт авлго, нам зәрмдән зөв өгдг билә. «Мини салдсмуд, офицермүд иим ик диилвр һартан авсна хөөн, дарук ик чинртә немецк зер-зевин туурмҗ өөдлүлҗ, Европд бәәсн орн-нутгудын шантрсн тугмудыг фюрерин көлднь авч ирҗ хайх ик дән эклтл амрх зөвтә. Күүкд күн, әрк, ноолдан һурвн уга ямаран амрлһн бәәдмби?» — гиҗ нег дәкҗ теднә һарһдг аля-азд йовдлмуд келхәр ирсн, Швефельд генерал келв.

Терүнә хөөн комендант тер дивизин офицермүдин һарһсн аля-азд йовдлыг эс медсн болад давулчкдг билә. Нам аш сүүлднь зәрм офицермүдлә үүрлҗ теднлә хамдан әркцдг болв. Нег дәкҗ тер дивизин нег полкднь командир эврәннь һарсн өдрән темдглв. Тер нәәртән Швефелиг бас дуудулҗ. Парижин пөөгрәс авч ирсн коньяк, шампанск һолын усн мет турглв. Бийрксн офицермүд бийиннь кирцәһән геев. Нег баахн тольклдлһн күүкд улсас көлтә эклсн ик цүүгәнд хүврәд, дөрвн офицер тер асхн әмнәсн хөөһв. Эн цүүгәнд Швефель орлцсн уга, болв кен тер ялынь даахмби? Тер нәәрт дивизин командир бас билә. Болв дәәч, деерән бат түшгтә генералыг күн гемшәҗ чадхий? Кемр генералыг күн эс гемшәҗ чадхла, терүнә нег эңкр офицер, цуһараһаснь дивизьд нернь туурсн полкин командириг күнд үүллә харһулҗ чадхий? Зуг туурмҗсн фюрерин церг дөрвн офицерән геев. Кен терүг даахмби? Балһсна комендант яһҗ эс медсмби? Нам бийнь тер нәәрт бәәсн эс болҗану? Терүнәс оңдан кенд тер гемиг лашхмби? Цергә нернәснь нег ям баһрулад,

178

капитан нер зүүлһәд, дәчн негдгч җилин эклцәр комендантаснь көөҗ, һарһад Польск-Советск меҗә деер зогсҗасн полкур терүг илгәв. Дөчн негдгч җилин июнь сарин хөрн хойр өрүн Швефелин церглҗәсн полк Брест балһсна бару ар бийәс советск меҗә һатлад орҗ ирв. Арвн хонгин туршарт полк хойр зун дууна советск һазр һатлҗ һарв. Полкин хаалһд селәд, балһсд чигн харһв. Болв урднь нам Европейск хотл балһсдар эднә эс кеҗәсн хәрүцлһн советск һазрин баахн селән, -ик балһсн күртлән эднә өмнәс босҗ, зарас кевтә зүүһән шовалһҗ немшнрин һар хатхх бәәдл һарһв. Селән, балһсн болһнд комендатур бүрдәгдв, өмнәснь хәрүцсн улсиг төмр һартан авх кергтә болв. Эг цагт Швефель дәкн кергтә болв. Күүнә һазрт яһҗ эзн болдгиг меддг Швефель Белоруссин нег ик района цутхлң балһснд комендант болҗ батлгдв. Түрүн эн көдлмшт орсн өдрәс авн Швефель эн балһснд шин үзмҗтә, йосн немшин дисципли бүрдәһәд, бәәрн улсиг нег мөрәр орад, нег мөрәр һардгар бәәлһхәр шунв. Бәәрн һазрин улс дундас бийдән ирлцх чигә улс өөрдүлҗ авад, полицейскин, бургомистрин ям даалһв.

Швефель шинәс седклднь таасгдсн йос һартан авч, яман, терүгән дахсн нерән өөдән һарһад, улм өөдм көдлмшт орхин арһ хәәв. Түрүн өрәл җил йир сән бәәв. Оңдан һазрла әдл партизанмуд энүг дала икәр көндәҗәсн уга. Хая-хая, энд-тенд шин йос һолсн үг соңсад, оңдан чигн хәрүцлһ соңсхларн эн хәәрлдго билә. Гем һарһсн күн деер, дәкн гем-буру уга әмтс олҗ эн догшн закврла харһулдг билә. «Заквр улм догшн, улм чаңһ болх дутман әмтнә әәлһн улм догшн болх, әмтн икәр әәх дутм мини седкл улм төвкнүн болх, деерк һардачнрт икәр таасгдхв», — гиҗ эн сандг билә. Зуг нег цөөкн долан хонгин туршарт күцәгдх гиҗ фюрер болн кесг сай немш цергчнр ицҗәсн «Барбароссин зура» күцсн уга. Фюрерин туургсн цергчнр Ленинград Москва хойрин эргндк гүн цаснд булхҗ, цусан асхҗ, киитнд көлдҗ, цаарандк дәврлһән тогтнав. Терүг күләҗәсн мет, омгнь шантрад, урмднь хәрв гиҗәсн советск улс, ө-шуһу модн заагт деермчнр кевтә бултҗ, нүд чирмх хоорнд хорлтан күргәд, төмр хаалһ эвдәд сөөднь немшин гарнизонла ноолда босхад бәәв.Болв деерк бурхн хәләсн нилчәр, энүнә комендатур эзлҗәх һазрт тиим хорта көдлмш баһ билә.

179

Энүгәр болхла ик ямта, ик тулгта-түшгтә кесг офицермүд бәәсн һазринь әмтс һартан эс авч чадсндан көдлмшәсн көөгдәд, фронтур одцхав. Дөчн хойрдгч җилин май сар күртл, тер офицермүдлә харһсн үүл энүнә хаҗуһар давад энүг бурхн хәәрлҗәлә. Зуг дөчн хойрдгч җилин май сарин нег шинлә, эн өдр болһн сөөнь өрәл күртл көдлдг дасвран таслҗ, бүрүлин гегән әрә һазрт унхла одахн оңдан балһсна амдач кехәр авч ирсн Берта күүкнүр ирв. Берта әрә хөр һарсн наста нәрхн кевлһ цогцта, кеемсг сәәхн, әрә медг-үлг заарг чирәтә күүкн, бийинь Сталинградын омрунд урдк нернь Саксония, ода нернь Красноармейск гидг балһснд бәәрн һазр немшин гер-бүлд һарад, педучилищ чиләһәд Белоруссьт немш келнә багш көдлхәр ирсн бәәҗ. Ода бийнь генн, седклдән орсн үгән келчкдг күүкн билә. Бийини өөр сурлһ авчасн күүг цокад, икәр өвдкәһәд оркхла сууҗ чадлго тәвтн, бичә зоватн, гиһәд ууляд сурдг бәәҗ. Нам зәрм сурлһ авчасн улст санань зовад, келсн үгднь амдач болхларн невчк соляд, ясад келдг бәәҗ. Тегәд өмнк эзнь, Швефелин дарук уурлад күүкиг түүрмд суулһхар седхләнь, Швефель бийүрн авсн бәәҗ. Эн күүкнд санань зовҗ авсн уга, зуг түрүн болҗ Бертаг үзснәс нааран терүнд Швефель дурлчкв. Берта урднь эн комендатурин герин нег хораднь билә, арвн хонг хооран Швефель терүг нег көгшн эмгн өвгн хойрин балһсна тал дунд бәәсн герт авч ирҗ салу, һазаһас ордг үүдтә, нег хораднь бәәлһв. Эврәннь һарт көдлдг нег чигн күүнд Бертан бәәх гер эн келсн уга. Түрүн өдртән Швефель күүкнлә нуувчин патьрт хонла. Терүнәс нааран одад уга билә. Зуг эндр асхн хотан ууҗаһад, Бертүр одх санан энүг эзлв. Тегәд йисн часла эврәннь машиһәр һарад, Бертан бәәсн герт күрлго, зуурас машиһән хәрү йовулчкад бийнь йовһар ирв.

Орн деер гедргән кевтәд дегтр умшҗасн Берта Швефелиг орҗ ирхлә босҗ тосх биш, эс медсн болад тагчг кевтв. Эн бәәдлинь үзчкәд Швефель түрүн авгтан күүкнд уурнь күрв, болв энүнә эврәннь ухаһарн бәәдг, бийднь му болхаснь әәдго бәрц таасгдв. Дәкәд бүкл арвн хонгин туршарт нег баахн болвчн цаг олҗ эс ирсндән бийән гемшәһәд: — Берта, нанд уурлҗанчи, эн өдрмүдг нааран ирдг цол нанд болсн уга, гемим тәвҗ ас, — гиһәд күүкнә һар үмсв.

180

— Уга. Чи хаҗһр тоолҗанач. Би нам эс ирлго бәәхнь сән бәәҗ гиһәд санҗалав, — болад күүкн орн деерәсн босҗ белн стол деер хот авч ирҗ тәвв.

— Юн болҗ одв? Аль оңдан күүнд дурлчквчи? Намаг угад Гартман ирәд бәәсн болхий? — гиҗ Швефель хоорндк эвго бәәдлән шогд хүврүлхәр седв.

— Чини дарук Гартман нанд керг угаһинь эврән меднәч, тер төләд чамд күртләв. Зуг мини седкл-ухан гүн чинртә, экн тоолсн седкл бийдм таасгдҗ, улм батрҗ намаг зоваҗана, — гиҗ күүкн саналдв.

— Һооднь келлго яһад хальтрулад бәәнәч?

— Һооднь келҗ болҗана, терүнә хөөн намаг алх эс гиҗ әмдрүлх чини дурн. Би чамд лавта дурлчкув. Лавта! — гиҗ күүкн давтв.

— Сәәхн иньг минь! Чи бидн хойрин седкл негдәд, нег-негндән дурлснас сән юн бәәх билә, — гиһәд һаран уһахар дотр киилгиннь ханцан шамлчксн Швефель күүкнә эццн ээмәс теврв: — Би бас түрүн авгтан чамаг эврәннь дурлдг, цаг зуурин харһдг герг кехәр седләв. Тер сүл мана харһсн асхна хөөн мел һол зүркнәсн чамд дурлчкув. Тегәд бийән, эврәннь уха сөрхәр эн цөөкн хонгт тагчг бәәсм эн. Гемим тәвҗ ас, Берта, — гив.

— Болһаҗа. Һаран уһаһад, хотан у. Адһм угаһар күүндхмн, — гиҗ Берта арһул келв.

— Нә, соңсҗанав. Ямаран сән үг келҗ намаг байрлулхар седҗәнчи? — гиҗ Швефель стол һатц сун, барун һартк чирктә коньяк өргҗ Бертаһур хәләв.

— Мини келхәр бәәх үт чамд байр биш һундл авч ирх гиҗ санҗанав. Тегәд эврәннь сансн, эн йисн хонгин туршарт толһаһим эзлсн ухаг чамд келхәр бәәнәв. Ямаран шиидвр авнач чини дурн. Эк эцк уга, күүнә һазрт, күүнә улс заагт бәәх күүкиг цаг зууринәрчн олзлҗ болҗана. Икәр тәвхлә дав деер гергән кеҗ авнав гиҗ санҗанач. Би худл келҗәнү? — гиһәд Берта бәрҗәсн чиркән хәрү тәвчкәд сурв.

— Худл. Түрүн авгтан тиигҗ санҗалав. Би тер ухаһан чамд келчкүв. Ода батар шиидсн ухан эн. Манһдур эврәннь ахлачнртан келәд, чи бидн хойран ханьцлтыг цаасар батлад авчкхмн. Нег цөөк хончкад чи Германь ор. Тенд Мюнхенәс тәвн дууна һазрт мини һанцхн көгшн экм бәәнә. Чи терүнд, тер чамд чигн таасгдх.

181

Цаһан седклтә, өр өвч эмгн. Сәний? Тер мини келсн үгин төлә, эн чирктә әркән уучкий? Аль ода бийнь иткҗәхшийчи? — гиҗ сурв.

— Иткҗәнәв. Минь ода келсн үгмүдчнь цуг иткҗәнәв. Чи бидн хойр ханьцад, чини ахлачнр зөв өгхлә, би чини өр өвч, көвүндән дурта экүр одсув. Цааранднь яахмб?

— Яах билә. Дән чилхлә, би ирәд, менд амулң җирһхвидн. Дән чилхлә му болх гиҗәнчи? — гиҗ Швефель сурв.

— Төвкнүн күн болһнд кергтә. Дәәнд дурта улс ховр болх гиҗ меднәв. Би оңдан юм келхәр седләв, — гиһәд Берта, һартан бәрҗәсн чирктә әркәс нег балһв — Би чамд дуртав. Чини гергн болхар седләв, зуг чи бидн хойр мел оңдан ухата, оңдан күцлтә хойр полюсла әдл оңдан улсвидн, — гиһәд дәкәд нег зальгчкад, үгән зогсав.

— Цааранднь соңсҗанав, кел, соньмҗта үг? — гиҗ тернь сурв.

— Тадн болхла Европиг бүклднь авчкад, Советск Союзиг кевтнь орулҗ авад, фюрерән эн кесг сай улсин бурх кеһәд, эврән бийстн дәәлдәд орулҗ авсн орн-нутгудын һазр хуваҗ авад, әмтинь бийдән мухла кех санатат. Би чик келҗәнү? — гиҗ күүкн сурв.

— Цуһараһинь чик гиҗ келҗ болшго, болв зәрмнь чик. Цааранднь кел, — гиһәд ю келхинь күләв.

— Бидн болхла эврәннь һазран күүнд булагдшго, эврән күүнә мухла болшго санатавидн. Тегәд чи бидн хойр, тиим оңдан ухата улс яһҗ ханьцҗ бәәхмби? —гиҗ Берта хадас цокад орулсн мет, батлҗ келв.

— Ха, ха! Яһҗанчи, Берта? Чи кенә күүкән мартчквчи? Чи, мел хольвр уга арийк цуста немш күүкн, коммунистическ идейәр толһаһан дүүргсн орс улсин келдг үг яһҗ давтначи! — гиҗ Швефель саак күүкиг хөрҗ, эвцлтин арһ хәәҗ келв.

— Ганс, чи мини келҗәх үгиг медә бәәсн бийнь, зөрц хаҗилһәд үг утдхҗанач. Чиниһәр болхла, коммунистическ идей һанцхн орс күүнд, советск күүнд ирлцх зөвтәв? Альд тер идей һарсмби? Кен түрүн болҗ тер идейиг бүрдәсмби? — гиҗ күүкн Гансас сурв.

— Маркс. Карл Маркс — еврей! — гиҗ Ганс уурлҗ келң, өмнк чирктә коньякан уучкв.

182

— Фридрих Энгельс кен бәәсмби? Цевр арийск цуста Энгельс бас тер идей бүрдхд дөң болсмн. Тииклә эн идей ямаранчн келн күүнд, ямаранчн орн-нутгт ирлцхнь ил, — гиҗ Берта эн цөөкн хонгин туршарт ухан-седклинь эзлҗәсн үгмүдән келчкв.

— Ю келҗәхән медҗәнчи? Нанд, фюрертән иткмҗтә, нацистск партин членд, офицерт, иим үг келхәсн әәхшийчи? Эн үг келсн төләдчнь дор ормдчнь чамаг хаһад алчкҗ болхмн, — гиһәд Ганс хойр нүднь һалзурҗ ормасн босв, дәкәд хәрү номһрҗ сууһад: — Эс гиҗ гестапур йовулчкх биләв, — гив.

— Дор ормдчн хаҗ алад, эс гиҗ гестапур авч ирҗ зоваһад, әмд күүг чавчсн улан махнд чигн хүврәҗ чадхмт. Зуг тер хамг цааҗлвр ик ухана уршгар эс гиҗ ик чидлин гүрмәр кегдҗәхмн биш. Арһ эс күрәд, чидлән бархларн кедг йовдл, — гиҗ Берта келәд, стол һатцас босхар седхлә, Ганс ханцнаснь татад зогсачкад:

— Арһулдҗа, мини сурврт хәрү өгсн угач. Нанд тиим үгмүд келхдән юңгад эс әәвчи?

— Юңгад гихлә, би чамд дуртав. Дурта болсн хөөн, эрт эс гиҗ ора болвчн сансн ухаһан келлго нег-негнләһән бәәҗ болшго. Нег ханьцад бәәсн хөөн, седклән күүндлго яһҗ бәәдмби? Кемрҗән эндр сө эн дор ормдм эс хаҗ алад, гестапур эс күргҗ өгхләчн би йовнав, энд бәәҗ чадшгов, — гиҗ күүкн һол зүркнәсн келв.

— Альдаран одхичнь медҗ болхий? — гиһәд Швефель невчк ээлтәд, — аль партизанмудур одхар бәәнчи? — гив.

— Энд, бәәрн һазрин улс намаг бәәлһшго, фашистнрт церглҗәлә гих, таднла үлдҗ болшго, цааранднь фашистнрт церглҗ бәәхшв, үкснь деер, эс гиҗ партизанмудур однав, — гиҗ күүкн келв.

— Сән дурарн эврән үкхәр седсн негнчн күн уга. Күн болһн, яһад болвчн әмд бәәхәр седнә. Эрүл күн болсн хөөн әмд бәәхәр седх. Зуг седклин гемтә күн үкхәр седх, — гиҗ Ганс келв.

— Уга, ода би мел эрүлв. Түрүн авгтан нанд гем ирҗ кевтә. Таднла толһаһан негдүләд, амдач болхар седсн мини гем. Әрвҗго түрү-зүдүд даргдад, тадн орҗ ирхлә тиигсм үнн. Эн келсн үгмүдиг чини дарук Гартманд келхн уга биләв. Юңгад гихлә, сурлһ авчасн улсиг дегәд икәр зоваһад бәәхләнь, терүнәснь сүрдәд, тер улст санам зовад уульхла бийим хаҗ алхар седлә.

183

«Чи орс агент. Орс әмтнд сананчнь зовҗана!» — гиһәд пистулан һарһҗ авад, хахар седчкәд бәәв. Кемрҗән иим үг келсн болхла, көл-һарим күләд, гестапур йовулх, эс гиҗ эврәннь зарһла харһулх билә, — гиҗ күүкн номһнар келв.

— Намаг тиим йовдл эс һарһхинь альдас меднәч? Альд чамд иим олн-әмтнд дурта, манд немшнрт дурго уха кен чамд сурһсмби? — гиһәд Швефель сурн, невчк тагчг бәәҗәһәд: — Аль чи немш күүкн биш кевтәч! — гив.

— Гартмана һарһсн алач-махч йовдл чамаг һарһҗ чадхн уга гих ухан нанд орв. Би тиигҗ ухалҗанав, эндүрҗәдгчн болхв. Кен медхв. «Дурлчксн күн нүдн уга», — гиҗ нег дегтрт умшлав. Би арвн хойртаһасн эк-эцкәсн өнчрәд үлдләв. Нег номһн зуни асхн мини эк эцк хойр Иҗл һолд оңһцар йовсн бәәҗ. Генткн салькн көдләд, һалв болхла оңһцнь бүркгдәд, усчҗ чадлго мини эк уснд булхҗ, дөң болхар одсн эцкиг теврәд хоюрн уснд чивҗ одҗ. Мини экин дү күүкн күргтәһән намаг хөөннь асрхар авла. Тедн намаг дегәд икәр даҗрад, зоваһад бәәхлә, йосн медәд намаг өнчн бичкн күүкд бәәдг герт орулв. Тендән бәәһәд сурһуль сурад, күн боллав. Мана бәәсн герт орс, маңһд, хальмг, испанец нань чигн келн улсин, үрдүд билә. Цуһар бидн нег-негнәннь төлә күн болһн цуһараннь төлә чини мини угаһар бәәһәд дасчклавидн. Кезәдчн кен чигн «чи орс, чи маңһдч» гиҗ келдго билә. «Чини энчнь хаҗһр, чини терчнь чик» гиһәд нег-негнәсн нуулго келәд дасчклавидн. Тер төләдән кенә судцар ямаран цусн гүүҗәхинь йилһлго, кенә толһад ямаран ухан үүдсинь йилһдг биләвидн. Кемр негнәннь толһад му ухан үүдсн болхла чикләд, сән ухан үүдсн болхла цуг байрлдг биләвидн. Кемрҗән цусна анализ кергтә болхла эврән келсв. Мини уңг-тохм Екатерина II Әрәсәд хан бәәх цагт нааран һарч ирсмн бәәҗ. Терүнәс нааран немшин арийск цус цеврәр хадһлҗ, негчн оңдан келнә цусн мана тохм-үндснд уга бәәҗ. Мини эк эцк хойрин судцар бас арийск цевр «көк» цусн гүүдг бәәҗ. Дәкәд хөөннь намаг асрхар авсн, мини экин дү күүкн залутаһан бас немшнр билә, болв намаг тедн негл американск плантатор мухла кехәр хадһлснла әдл бәрхәр седв. Зуг арийск цусн судцнднь уга болвчн, өр өвч улс намаг кү кев. Ахрар келхлә тер, — гиҗ күүкн келн босв.

184

Швефель терүг хәрү суулһхар седсн уга. Зуг дәкн нег чиркин өрәлцә коньяк кеҗ, уув.

— Седклән нуулго келсндчнь ханҗанав, болв оңдан күүнд тиим үг келхләчн толһаһичнь ухата гиҗ әрвлхн угав. Һаң һарһчкх, цоолад толһадчнь нүк һарһчкхла, дотрнь бәәсн ухань салькнд киисҗ одх, — гиһәд Швефель келлһнлә, балһсн дотр бууһин, автоматын, гранатын хаһрсн дун ниргәд одв. Швефель адһҗ хувцан өмсәд гүүһәд һарв. Комендатур бәәсн хойр давхр чолун гер дәрвкәд шатҗана, энд-тенд гүүсн улсин ә, хасн бууһин ә соңсгдна. Ю-күүһән медлго Швефель комендатур темцҗ гүүһәд һарв. Өөрдҗ ирәд, хадчксн бахн мет зогсв. Комендатур эргнд негчн немш салдс, полицейск үзгдхш, зуг таньдго улс дорак этажас мишгтә юм үүрлдәд һарч йовна. Швефель һартан бәрҗәсн пистолетән гертнь дүрчкәд, үүрч йовсн автоматарн хаһад оркв. Герин дорас мишгтә юм авч йовсн күн гедргән унв. Мә, ав, ав! — гиһәд Швефель түүмрин герлд һарч ирсн улсур хав.

— Көвүд, энд негнь үлдҗ, наарцхатн! — гиһәд бас автоматар хәрү бийүрнь хав, болв сумн хаҗуһар һарч одв. Модна һатц зогсчкад хаҗасн Швефелиг тедн үзҗәхш. Даңһар тавн күн бийүрнь темцәд аашна, зуг альд бәәхинь тедн үзҗәхш. Дәкн нег хаһад, өмнь көөлдҗ йовх улс өөрдәд ирв. Тегәд халдн йовҗ эн һарад зулв.

Тер сө болн маңһдур өдрәснь авн эврәннь эдлсн зовлңгиг, Швефель нам ямаранчнь дурго, бийднь дала му нер зүүлһәд көдлмшәснь авч хаюлсн Гартманд чигн эдлтхә гиҗ саншго билә.

Тер майин нег шин сө Швефелин һардҗасн комендатур күүчҗ хамхлгдад, дотрк кергтә цаасинь тонад, белдсн хот-хоолынь ачад партизанмуд авч одсн бәәҗ. Гарнизонд харулын дәәчнрин өрәлнь партизана сумнла харһҗ үкҗ. Комендант бийнь партизанмудас зулад, модн дотрк көкдг бальчгт булхад әрә гиҗ әмд һарсн бәәҗ. Энүнә дарук лейтенант Гартман дотр хувцтаһан күүнә пөөгрт бултад әмд үлдҗ. Маңһдуртнь ирсн гестапин көдләчнрт ахлачан, Швефелиг хоолца кирт булхулҗ муутхчкад, Гартман бийнь энүнә ормд үлдв.

Пауль Гартман хойр җил Швефельлә нег школд сурсмн.

185

Тегәд бийднь хойрдгч комендантын бәәрн сулдхла, йовһн цергә офицер лейтенант Гартманиг Швефель тер ормд сурҗ авсмн. Энүг иткәд, кесн-күцәсн тоотан, эврәннь һарһсн эндү йовдлмудан Ганс әрк уусн цагтан алдад келчкдг билә. Тер тоотнь, дәкәд немш болвчн советск улст дурта, күүкнлә ханьцад, көдлмшән хайчкад йовсна арднь болсн күүчлһиг Гартман гестапд бәрүлҗ өгв.

Май июнь хойр сард Швефель гестапин һарт бәрәтә бәәв. Болв нюль сарин эклцәр дәәлдҗәх цергт, дәкн нег ямасн дорагшан бууһад обер-лейтенант Швефель мотмех взводын командир болҗ дәәнд орв. Тиигҗ менд гестапин һартас һарснь энүнд ик хәәрн болв.

Швефелин взвод Шарлҗн гиһәд нег зу шаху шаврар бәрсн гертә хотниг дән угаһар, бүсләд орулҗ авв. Эн хотнд цергчнр уга, болв мал тууһад нүүҗ йовсн, дәәнәс зулҗ йовсн партийн көдләчнр дала бәәҗ. «Дәәнәс зулҗ йовсн аль энд хоцрҗ үлдәд нуувчин көдлмш кехәр үлдсн угаһинь кен медхүв. Терүгинь йилһх кергтә», — гиҗ немшин командованя һардачнр шиидәд, терүгинь йилһх нег дамшлтта кү үлдәх болв. Тер күнь Швефель болҗ һарв. «Эн көдлмшән сән меднә, зуг кен эс эндүрдүв», — гиҗ бас тедн ухалв.

Шин көдлмш Швефелиг байрлулв. Яһвчн дәәнәс хол, фронт бәәснлә әдл әмсхүлин хоорнд сумн өөгүрчинь һарчахш. Зуг тер бәрәнд бәәх улс орулх бәәр хәәх кергтә. «Эн бурхна харал туссн Хальмг теегт эдниг орулад оркх түүрм чигн белн биш бәәҗ, белн шивә чигн уга», —тиигҗ уурлад Швефель Шарлҗнас хол биш бәәсн Харһатын хойр конюшньд дав-деер бәәлһхәр шиидәд, Шарлҗна дархнд бәәсн улс нааран авч ирлә.

Швефель шин көдлмштән орчкад, эврәннь ухан-седклән деерк командованьд бичлә. «Эн модн уга күн ховр теегт бәәсн бичкн-бичкн хотдудар салу комендатур һарһад керг уга. Түүнь ормд тедниг негдүләд, мотомеханизированн баг бүрдәһәд, нег ик селәнднь ниилүлсн чидлтә комендатур һарһхмн. Үлгүрнь: мана комендатур бәәсн селәнәс хөрн дуунад тәвхн өрк-бүлтә Боҗран хотнд нег үүрмг комендатур румынск цергәс бүрдсн бәәнә. Харулд бәәх улс болн чидл тиигҗ тараҗ болхий? Кемр тер цөөкн харулд бәәсн улсур партизан дәврхлә яахмби? Ю кеҗ чадхмби тедн? Миниһәр болхла, тер үүрмг хотдудар бийсәснь ахлачнр шиидәд, хошад-һурвад полицейск батлхмн», — гиҗ Швефель бичлә.

186

«Булаҗ авсн һазртан шин йос яһҗ батлхан, ямаран эвтә залвр кехән немецк ах командовань эврән сән меднә. Тана эркн керг, тер даалһсн чинртә төрән чикәр, урдк һарһсн хаҗһран давтлго, сәәнәр күцәх зөвтәт».

Капитан Пауль Гартман гиҗ өцклдүр ирсн бичгин хәрүд йовна. «Пауль Гартман нанас даву ямта деерән, мини шин көдлмшин һардач болҗ һарчана. Уга, эртәр хәрү фронтур одх кергтә. Пауль нанас нег гем хәәҗ, цааҗла харһуллго бәәшго», — гисн ик һундлта асхн Швефель орндан орла. Болв сөөнь өрәллә нефтебаз шатлһн энүг йир икәр байрлулв. Швефель эврәннь салдсмудта нефтебаз шатхла тиигән ирв. Кесг хонга машид йовулх тосн шатад хуурч. Төмр хаалһ уга теегт тиим ик тос ода авч ирнә гидг җаңһрта юмн. Терүнә ял кен даахмби? Тиим үнтә баз румынмудар хәләлһҗ. Ода мини бичгин туск күүндвр тедн кех гиҗ эн икәр байрлҗ өрүнә гертән ирлә. Генткн телефон җиңнв.

— Менд, Ганс! Пауль келҗәнә, ямаран бәәнәчи? Чини өөр асхна фейерверк болви? Румынмуд! Теднәс ю болвчн күләҗ болхмн. Тер участкиг чамд эс өгснь хаҗһр бәәҗ. Би энд келләв, зуг мини үг күн соңссн уга. Бәәрн улсас полицд орулҗ авх көдлмш яһҗ йовна? Альд болвчн залу улс ховр, арһта хамгнь дәәнд. Полицд орҗ чадм улс хәәх кергтә, сәәнәр хәәх! Арвн часла намаг күләҗә, — гиҗ Гартман келв.

—Гартман бидн хойр кезәнь тиим өөрхн иньгүд биләвидн? Мини нерәр келәд бәәнә. Түүмрин чиндр терүн деер бас тусҗах бәәдлтә. Йир сән, медҗ авг! Зуг мини бичгт ямаран хәрү өгсинь би олхув, — гиһәд Ганс терүнд уурлн бийнь байрта бәәнә.

Һазаһас адһсн бәәдлтә Иштнә Марҗ орҗ ирв, үүдн хоорнд көшҗ зогсв.

— Зерг Иштен! (Шнейдер терүг тиигҗ бийинь амрар келдг билә). Өөдән һарч су. Яһсн әәмшгсн бәәдлтә йовхмчи? — гиҗ сурв.

— Тегәд яахмби? Тиим ик бензи шатана гидг! Мана хотна улс мел шимлдәд бәәнә, кесгнь байрлҗах бәәдлтә. Би дораһур гетҗәнәв. Тер багш Дорҗ ирв гисн зәңг намаг икәр түүрчүләд бәәнә. Ирснь лавта, зуг альд

187

бәәхнь медгдхш. Түүмр шатлһнд тер күүнә һар орсн болх гиҗ санҗанав, — гиҗ Марҗ келв.

— Багш баз шатав гиҗ келх учр чамд бәәнү?

— Уга, би харлҗанав.

— Ода тер багш альд бәәхинь меднчи?

— Уга.

— Тииклә, — гиһәд Швефель нудрмарн стол цокад оркхла, деерк цаасднь өсрв, Марҗ адһҗ босн, хойр һаран һуян дахулҗ бәрчкәд көшҗ одв. Хөөнь нег әмтә күүнд тиим үг бичә кел! Мана хотнас негчн күн тер түүмрлә залһлдх зөв уга. Манд тиим күн уга! Тер румынмуд бәәсн Бо-Боҗр-ан хотнд бәәнә! Медгдв, зүүлг ноха! — гиҗ дәкн стол цокв.

— Медгдв, тана зерг комендант! — гиҗ тернь хойр өскәһән негдүлҗ зогсв.

Одак мини даалһсн даалһвр яһла? — гиҗ Швефель җөөлнәр сурв.

— Одак полицд орх улс хәәхин туск төрий? Мел тиим полицд көдлҗ чадмг күн уга. Зуг нег көвүн бәәнә. Наснь эс баһ гихлә чадхмн! Ода арвн долата, — гиһәд Марҗ худлар нег насинь немв. — Хальмгар болхла арвн нәәмтә.

— Кембе? Кенә көвүмби?

— Арслң. Нанла полицд көдлҗәсн Боваҗна көвүн,— гиҗ келв.

— Одак зурм бәрҗ йовад бәргддг көвүний? Тер көвүһичинь тер түүмр өгсн улсла негн болх гиҗ харлхар седв. Тер көвүн өцклдүр юмнд одсн уга гиһәд, би әрә гиҗ харсҗ авув, — гиҗ комендант келв.

— Өдрәр гертән бәәсн болвчн, сөөнәһә терүг альдаран одсинь кен медхв, — гиҗ Марҗ Арслңгиг Гудхар седв.

— Күүнә келсн үг меддго үкр-мал болвзачи? Минь ода би чамд эс келви? Мана хотнас негчн күн тер түүмрин төрт лашгдх зөв уга! — гиһәд Швефель терүнүр өөрдәд ирв.

— Келвт. Зуг кемрҗән мана хотна күн терүнд орлцсн болхла яахмби?

— Эн теегин темән бәәҗ! Түрүн болҗ чи бидн хойр будгддмн, маниг гемнх. Ода медгдви, элҗгн? — гиҗ Швефель сурв.

— Медгдв. Йир сәәнәр медгдв, зерг комендант.

— Тер көвүнәс талдан күн олдсн угай?

188

— Ода деерән уга.

— Хойр хонгин дунд, адгтан арвн кү олҗ ав, эс гиҗ ик засгла харһхч! Одак көвүһән авад ир, би эврән күүнднәв.

Нефтебаз шатхас урд, Арслң зурм бәрҗ йовад бәргдхд, Дорҗ келлә: — Кемрҗән бидн тер баз шатасн кү эс бәрҗ чадхла, чамас лавта сурлһ авх. Тер цагт батар бә, — гилә. «Намаг иләр эс бәрҗ авсн хөөн ю кех билә тедн», — гиҗ Арслң төрт авсн уга. Яһвчн чамла дегәлдх учр бәәнә. Чамаг теднчнь невчк зоваһадчн бәәх. Тер цагт нуухнь эврән медгдҗәнә. Болв чамд бийсүрнь хәрү дәврснь деер болх. Мини эцк танд церглҗәнә, дәкәд улачуд ирсн цагт намаг амрах болһнт. Тегәд кенд дөң болснь нанд сән болх? Ю хәәҗ би немшин машинә тос шатах биләв, гиһәд хәрнь бийүрнь орҗ өгх үг келснчнь сән болх, гиҗ Дорҗ сурһла. Түрүн авгтан Арслң залаһан таслад, бурушаҗала, аш сүүлднь Дорҗин заавр дахҗ келх болла.

— О, чи мана полицейск Боваҗна көвүнч? Йир сән, — гиһәд Швефель инәмсклҗәһәд: — Түүмрин хөөн бийән яһҗ бәрҗәнәч? Бас сәний?

— Альк түүмр? гиһәд, Арслң медә бәәсн бийнь зөрц сурв.

— О, чи түүмр болсиг медхшийчи? Нефтебаз кен шатав? — гиһәд, офицер өөрдҗ ирәд сурв.

— Би альдас медх биләв? Өрүнә соңслав.

— О, чи соңслчи, үзсн угайчи? Тер түүмр болхин өмн өдр тендәс ю хәәләчи?

— Зурм бәрләв.

— Зурмар ю кехмчи?

— Ода әмтн ямаран түрү бәәхинь тадн меднәт. Махн уга, өдмг уга. Буудя бәәвчн, терүг хамхлдг теермнь хамхрха. Тегәд харһнҗ үкхмби? Дәкәд арснь бас мөңгн, — гиҗ көвүн сурв.

— Сән. Зурм герин өөрән бәрлго, тенд яһад бәрвчи?

— Герин өөрк зурмиг бичкн көвүд бәрәд чиләҗәнә, дәкәд зо деерк зурмн тарһн, манаһар болхла бозлг, — гиҗ көвүн хәрүцв.

— Нә, болҗана. Тер нефтебаз шатасн улсла чи негнч. Тегәд чамаг энд суулһад, яһад болвчн келүлҗ авхвидн. Зуг чамд нег бийән харсх эв-арһ бәәнә. Тер һарһсн гемән дархин төлә, чи манд полицейск болҗ көдлх зөвтәч.

189

Сәәнәр көдлхлә, гемичинь тәвҗ өгнәв, — гиҗ комендант келв.

— Би ю хәәҗ тер нефтебаз шатах болһнат? Мини эцк танд үнн седкләсн көдлҗәхинь меднәт. Маңһдур Улан Церг ирхләрн намаг амрах болһнта? Терүг медә бәәҗ би ю хәәҗ таднд харшлх биләв, — гиһәд Арслң багшин заасн үг келв. Болв полицд орх үг келсн уга билә. — Орхшв гихлә цааҗла харһулхар седх, нег цөөкн хонгт суулһвчн, одак Андрей Федоровичиг сулдхдг арһ тасрх. Яһснь сән болх, ямаран хәрү өгдмби? — гиһәд Арслң уха туңһав.

— Ямаранчн көдлмш кесн кү бийинь иткхлә, седклнь таалмҗта, көдлмшнь шунмһа, чик тусх зөвтә. Ода эн заасн көдлмшт орҗ чадшгов. Юңгад гихлә, намаг йосн бишәр хар гөрәр гөрдәҗәнәт. Түүни ормд невчк бәәҗәһәд, тана иткмҗ олзлад, эврәннь хар уга седклән медүлх зөвтәв, — гиҗ Арслң келв.

— Чик. Болв манд күләдг цол уга. Эн бәрәнә улс деер эдү холван улс ирхмн. Эндр эцкләрн зөвшләд, маңһдур өрүн күрәд ир, — гиҗ Швефель көвүг йовулв.

* * *

Комендатурин герин һаза гилвксн хар машин ирҗ зогсв, дотраснь маштг нурһта, моһлцг цогцта капитан бууһад герт орв.

— Хайль Гитлер! — гиһәд, орҗ ирсн офицер барун һаран өмәрән суңһҗ хайв.

— Хайль! — гиһәд Швефель ормасн босҗ тосв. «Чи намаг һаза һарч тосх гиҗ санҗасн болхмч. Чамд эннь чигн болх», — гиҗ тер дотран санв.

— О, Ганс! Хүрмд эс гиҗ парадт бийән белдсн бәәдлтәч! Аль танахнд нәр болҗану? — гиҗ һазаһас орҗ ирсн капитан сурн, бульглҗах усн кевтә бөлвәлҗ инәв.

— О, Пауль, чини ирлһн нанд ик гидг сән өдр, парад, хүрм болснла әдл, — гиһәд Швефель энүг бийинь дахҗ, дотран энүнә тускар сансн му ухаһан күчәр дарҗ, шогт хүврүлхәр седв. — Дәкәд яһвчн хамдан нег школд сурчасн, дәкәд нег-негнәннь түрү цагт түшг болсн хойр иньг яахмн билә? Би хаҗһр келҗәнү? — гиҗ келв.

— Мел чик. Зуг эн дәәнд, кедү эңкр иньгүдән геевидн? Арднь үлдсн улс бидн нег-негән мартх зөв угавидн. Үр-дүңдән дөң болҗасн гиҗ чини келсн үг чик. Зуг чи школд бәәхд мини то кеҗ, өгдг биләч.

190

Дәкәд дәәнә эклцәр намаг чи бийүрн авад бас нанд сән юм келәч. Чамур эс одсн болхла, би ода Белоруссин эс гиҗ Москван өтнд хот болҗах чигн бәәсн болх. Тер тусичн үктлән мартшгов. Болв би чамд тус күргҗ үзәд угав. Нанд тиим селгәнчн ирәд уга билә. Ода арһта болхла, чамд дөң болх санатав, — гиһәд, Гартман Швефельд һаран суңһҗ өгв.

«Би энүнә тускар хаҗһр чигн ухалҗахшв. Әмтнә келсн үг иткәд керг уга», — гиҗ Швефель ухалн, терүнә һар авч, — өөдән һарад су, Пауль. Болвчн чамд мини өмнәс һарһсн килнц билә, — гиһәд, Швефель хурһарн заңһдв.

— Зигель, хот авад ир! — гиҗ комендант эврәннъ көтчтән арһул келв.

— Меднәв чамаг нанд һундсиг. Тер Белоруссьт болсн йовдлдчнь бидн хоюрн гемтәвидн. Чи баавһа хәәһәд йовҗ одсн, би күүнә пөөгрт орҗ әмән харссн. Бидн саг бәәх зөвтәвиди. Одак баавһа гисн сананд орв. Берта альд бәәхинь меднчи? — гиҗ Пауль Швефелүр хәләв.

Оңдан стол деерәс тәмкин үмс уңһадг чолун сав авч ирҗ йовсн Швефель герин тал дунд көшҗ зогсв. — Альд бәәнә, үннәр әмдий? — гиҗ Пауляс сурв.

— Тиим сәәхн күүкнлә юн болх билә. Әмд-менд Германь орҗ одла, — гиҗ келв.

— Кенлә Германь орҗ одсмби? Ю хәәҗ йовсмби? — гиҗ Швефель алң болв.

— Ха, ха! Ю хәәҗ Германь ордгинь меддговчи? Мана ардк көдлмш кен кехмби? — гиҗ келв.

— Медгдҗәнә. Би терүг хаһад алчксн болһҗалав, сәәнәр тоолхла концлагерьт одсн, тендән үкх гиҗәләв.

— Хар көдлмшт одсн болхла әмдчнь болх, — гиҗ Швефель ицв.

— Хойр сард гестапд суула, тендәс һарч ирхләнь таньсн угав, дегәд икәр хүврҗ. Нанас биш тендәс һаршго билә. Нанд амдач болҗ көдлх гиҗ санлав. Буцв. Тегәд орс күүкдтә хар көдлмшт Йовулув, — гиҗ Гартман келв.

— Пауль, давҗ одсн төр, иләрнь келчк. Гестапас яһҗ һарһдгинь би меднәв. Чамд йир күчр болсн. Тер бийнь ю хәәҗ һарһҗ авлач? Иләрнь келхд амдач биш, гергән цаг зууринд кехәр эс седвчи? — гиҗ Ганс нүдән зөрлцүлҗ һоодан Гартманур хәләв.

191

— Чик. Болв Берта мини үгәр болсн уга, оңдан күүнд дуртав, дәәнә хөөн альдас болвчн терүг олҗ авхв гиҗ келлә, — гив.

— Берта олх, зуг тернь әмд үлдхлә. Я, юуһинь келхв, Берта чи бидн хойрас даву ухата! — гиҗ Швефель бахтҗ келв.

Оңдан булңд бәәсн стол деер көтчнь авч ирҗ олн зүсн хот тәвлә.

— Чи мел лавта бидн хоюрн тер Белоруссьт болсн үүләр әдл гемтә гиҗ санҗанчи, Пауль? — гиҗ Швефель хот ууҗаһад сурв.

— Лавта. Болв чи ахлач бәәсндән нанас үлү гемтәч, — гиҗ Гартман келв.

— Тегәд юңгад негнь дорагшан тамд унад, хойрдгчнь деегшән таралңд төрҗәхмби? Намаг мел һәргтә күн гиҗ санх зөв угач! Яһвчн хамдан бүкл җил шаху көдлвидн тиим эсий, Пауль, — гиҗ сурв.

— Тиим. Давҗ одсн юмиг неклдәд керг уга. Кен болвчн әмд бәәх саната. Тер хамгиг медәд, би чамар эн өргн теегин хан тәвхәр ирүв, — гиҗ Гартман һартан бәрҗәсн чиркән өөрдүләд, Швефелин чирклә харһулад, — эндрәс авн эн эргнд бәәсн һурвн района ах комендантд батлгдв гиҗ сан. Заквр мини хавтхд. Болв дала ик церг манас авхар бичә сед. Сталинградын өөр болҗах дәәг чи медх зөвтәч. Мана бүкл Германьд фюрерин хүв тенд йилһгдхмн. Мана днилвриг эс иткҗәх күн уга. Зуг кезә диилх, альд коммунизмин нурһинь хуһлхнь медгдҗәхш. Хайль Гитлер! — гиһәд Гартман чирктә әркән бәрҗ босв

— Хайль Гитлер! — гиҗ Швефель босҗ чиркән харһулад, хоюрн чиркән тоңһалһчкв.

— Эн эргнд бәәсн цергә складмуд, зер-зев харлһнд, диг-дара хадлһнд, бәрәнә улс манлһнд болн, нань чигн дотр-дундын төр күцәхд һурвн мөртә взвод чини һарт өгчәнәвидн. Нег ормд хадһлнч, аль тараһад тәвнчи чини дурн, зуг диг-даран төвкнүн бәәх зөвтә. Энд Белоруссьла әдл ө-шуһу модн уга. Нег партизан хөрн дуунаһас үзгдхмн, — гиҗ Гартман келн, хәрү ормдан суув.

— Бүкл немецк әәрм теткҗәсн нефтебаз шатснь яахмби? — гиҗ Швефель сурв.

— О, күүнә гем үзгдҗәнү? Кемрҗән тер баз чини бәәсн болхла, чи оңданар дуулх биләч, тиим эсий, Ганс? -гиҗ сурв.

— Үннәрнь келхлә, тиим, зуг мини гемәр тиим ик һару һарсн болхла, би иигҗ чамла суухн уга биләв, — гиҗ Швефель һашутаһар келв.

192

— Тер түүмр, мана һардачнрин келәр болхла, зеткрәс көлтә тәмкин очн өсрәд шатсн гиҗ тоолҗана, болв тер бас самхан гүрм, — гиҗ Гартман келв. — Хөөннь тиим йовдл һарһшгон төләд, Боҗранхн, Шарлҗн, Хамхулт селәдәр негҗвр кеһәд, әрә соньмса улсиг бәрәд, нааран чамур авч ирхмн. Тедниг орулдг бәәрн олдхий, — гиҗ Гартман Швефеләс сурв.

— Олдх. Дәкәдчн хойр зун кү орулх бәәрн бәәнә.

— Сән. Одак комиссарчнь ю келҗәнә?

— Юм келхш. Мал тууҗ йовад бәргдләв, — гинә.

— Худл. Тедниг авч ирхәс урд комиссарт оңдан һазрт орулх орм бәәнү? Теднлә негдүлҗ болшго, хоорндан үгцчкх, — гиҗ Гартман заавр өгв.

— Олдх. Хуучн школын герин дор йир сән орм бәәнә, эрснь улан чолун, — гиҗ хәрү өгвчн, — мууха юмн, нанд уха заахар седнә, — гиҗ дотран Гартманд уурлв.

— Чини сурлһ авлһн гөңгн болдг билә. Невчк терүгән догшдулх болвзач, — гиҗ дәкн селвг өгв. — Аль тер комиссаричинь гестапд өгчкхмн болвза. Тенд негән келх!

— Миниһәр болхла адһад керг уга, — гиҗ Швефель уха туңһаҗаһад келв. — Чи намаг меднәч, болв мини санаһар болхла гестапд эврәннь көзрән илдкәд керг уга. Кемрҗән цокад-гүвдәд нег үг келүләд авчкхларн, мана эс кеҗ чадсиг эврән кесәр, Берлин күртл соңсхад көөрцхәх. Терүн деер, тер күүнд дегәд ик ицлт кесн бәәдлтәвидн. Сүл болсн йовдлмуд хәләхлә, эн сегләтр угаһар, оңдан чигн улс бәәх бәәдлтә. Миниһәр болхла, дәкәд невчк тер күүнлә бидн күүндх зөвтәвидн. Би эндрин бийднь һанцхн бийинь оңдан һазрт орулад, наадксаснь салһчкнав. Харулднь бас эврәнксән тәвнәв. Тегәд һазаһас зәңг уга болхла, бийән яһҗ бәрдгинь хәләй. Тер цагт кенлә залһлдата, ямаран учрта төр дааҗах күнь манд медгдх. Тер цагт мана комиссарт Иштнә Марҗас оңдан таньдг күн чигн харһх. Зуг Харнут деер ода нохас сул тәвчкх кергтә. — гиһәд Швефель Иштнә Марҗас соңссн шин зәнгән Гартманд келҗ өгв. Швефелин көтч эднә өмнк хотынь соляд, шинәс хот авч ирәд тәвәд бәәнә. Тер хойрин түрүн болҗ ууҗасн нег шил шнапс чилхлә, Швефель көтчән дуудад нег докъя өгчкв. Тернь удан боллго нег шил «Наполеон» гидг нертә французск коньяк авч ирәд стол деер тәвчкв.

13. Бадмаев

193

— Альдас авлач? — гиһәд, Гартман икәр соньмсҗ, аман аңһав.

— Белоруссяс көөгдхдән чемоданнь булңд хайчклав, — гиҗ. Швефель келв.

— О, о! — гиһәд Гартман нань үг келҗ чадсн уга.

Тиигәд хоюрн нег-негән хәләлдҗ зөрлцәд стол һатц сууцхана. Хоюрн баварцнр, школын иньгүд болн хамдан цергләчнр.

XVII.

«Харнутд нохас цевәснь тәвх кергтә»,— гиҗ Швефель Гартманд келхләрн, түрүн болҗ Улана Дорҗ багшиг бәрҗ авхар седлә. Ода Дорҗ Сарангович харңһу катг дотр Боваҗнта үг күүндҗ сууна. Йир күчр җаңһрта күүндвр болв.

— Менде, багш. Яһсн му классв энчнь. Чи мини һанцхн көвүнд немшин бензинтә цистерн шатадг эн класстан дасхвчи?

Көлән пөөгрд дүүҗләд суусн Дорҗ Сарангович, инәмсклв.

— Эн класст, Боваҗн. Үннәртнь келхд, класс дегәд сән биш. Болв иим класст йир сәәнәр сурһҗ болхмн.

— Тегәд мини көвүн яһҗ сурчана?

— Арслң йоста залу болхмн. Көвүндән бахтҗ чадҗанат, — гиҗ багш келв.

Пөөгрин өөр Боваҗн көлән зәмлҗ сууһад, багшиг эс итксн нүдәр хәләв.

— Чамас иим үг соңссндан байрлҗанав. Зуг Арслң чамас даву залу болву, багш?

— Уга. Ода деерән нанас давад уга. Боваҗн.

— Тегәд, чи эврән яһад эс тер нефтебаз шаталһнд йовлачи? — гиҗ Боваҗн багшас хәләцән хөөһүллго шилтв.

Дорҗ Сарангович өкәһәд, харңһу катгин булңгас хойр тайган татҗ авад Боваҗнд үзүлв. Боваҗн тайгинь үзчкәд, багшин көл тал хәләчкәд: — Хойр көлчнь иигәд хәләхд гем уга бәәдлтә, — гиҗ арһул келв.

— Тус уга көл! — гиһәд багш пөөгрд дүүҗләтә бәәсн барун көлән альхарн ташв. — Бәәснчнь әдл, уганьчнь әдл. Һазр ишкҗ өгхш. Тайгин дөң угаһар һазр ишкхлә, эн толһан экнд ирҗ җиңннә. Дәкәд күүнә цогц деерән бәрх биш, бийнь һульҗиһәд унҗ одна. Арһ уга болад тедниг йовуллав.

194

Боваҗн толһаһарн гекәд, багшин көл зааһад: —Дәәнд орлчи?

— Э. Тенд боллго. Танахсас негнь, мини көләр тусхасн чигн болх, — гиһәд Дорҗ Сарангович хаҗудан бәәсн тайган шүүрч авад, автоматар төвлҗәх күн мет Боваҗнд үзүлв.

Зуг бийнь чирәднь уурлсн бәәдл угаһар, нүднь инәмсклҗ келв. Боваҗн нүднәннь булңгар багшур хәләв.

— Көлән эдгтл, тер склад шаталһиг күләҗ болшго билү? — гиҗ Боваҗн сурв.

— Цаатн дән болҗаналм! — гиҗ Дорҗ Сарангович невчк уха туңһаҗаһад келв. — Дән бола бәәтл көл эдгхиг күләһәд сууҗ болшго. Тана һарһсн эндүг тегәд кен чиклхмби?

— Ямаран эндүг? — гиҗ Боваҗн сурв.

— Тана һарһсн эндүг. Та немшнрин йосиг зөвтә гиҗ санҗанат, тер учрас эднд церглҗәнәт. Хальмгуд цуһар тиим ухата гиһәд немшнр ик сана зүүх. Тиим хаҗһр уха теднд орулҗ болшго.

— Тегәд немшин йосн, йосн биш болҗахмби? — гиһәд Боваҗна нүдн аньгдҗ одв. — Немшин йосн эс йосн болхла, чи яһад катгт бәәһәд бәәнәчи? Эврәннь гертән бәәх билү? Теднәс эс әәҗәнчи?

— Би теднәс әәҗәхшв, тедн нанас әәҗәнә, — гиһәд багш хәрү өгв. — Тедн намаг алхар седҗәнә. Кемрҗән тедн нанас эс әәхлә, ю хәәҗ намаг алхар тедн седцхәх билә? — гиҗ багш Боваҗниг зөрҗ хәләһәд келв.

Боваҗна нүднә хәләц хурцдв.

— Чи немшт керг угач. Зуг Марҗ чамаг гетҗәх бәәдлтә. Чи терүнә чансн махинь хәәснәснь булаҗ авлчи? — гиҗ Боваҗн сурв.

— Кемрҗән медхәр седҗәхлә, келҗ болхмн, — гиһәд багш зөвәр ончтаһар келв. — Мадн хойрин хоорнд өшән бәәнә. Кесг җил хооран Марҗ чини бичкн көвүг һолын уснд хайхар седлә. Зуг би терүнд харшлад мөрәр көөҗ күцәд, Арслңгиг терүнәс булаҗ авлав.

Хойр һарарн пөөгрин модар кесн бүркәс чаңһур атхчкхла, Дорҗ Саранговичин хойр ээмнь деегшән шоваҗ һарад, тайг деер зогсснла әдл. Багш кесг хонгас нааран нарнд һарад уга, тер учрас көлтә, чирәнь цәәҗ шарлна. Боваҗна чирәнь цәәһәд, нүднь шилвкв.

— Бичкн Арслңгиг Марҗ хулхалсмби? Юңгад?

Нег цөөкн үгәр тер хаврин цунцг асхн, Харнут хотнд болсн хар санана аюл, багш Боваҗнд келҗ өгв. Өвгнә цәәҗ одсн чирәнь ода күрңтрҗ одв.

195

— Ода күртл терүнә тускар мини дү күүкн нанд юңгад эс үг келсмби? — гиҗ тер сурв.

— Яһҗ медхви. Мини ухаһар болхнь. таниг Марҗур дәврәд ик үүл һарһх болһад, Амрхн саглад келсн уга гиҗ би бодҗанав. Яһвчнь Марҗ ода ик ахлач, — гиҗ багш келв.

Боваҗн дорагшан һазр хәләһәд кесгтән тагчг сууҗаһад, толһаһан өндәлһәд, гейүрсн хәләцәр багшиг шилтв.

— Ямаран учрар тер андн һанцхн көвүһинь алхар седчкәд, немшин пиленд үкҗәх эцкинь харсҗ авсмби? Терүгән сәәхн медә бәәҗ, яһад намаг нааран чирҗ авч ирсмби? — гив.

— Марҗин һарһсн килнц тоолхла толһаннь үснәс олн. Эндр күүнә нүдиг хәләһәд инәҗәһәд, маңһдур нуһрснд утх шаахнь маһд уга! — гиҗ Дорҗ Сарангович келәд. — Тиим күн ичр уга, чирәдән хурмш нааснла әдл! —гив.

— Марҗ — теегин һалзу чоншң күн, багш. Терүг чон алснла әдл, уга кех кергтә: хурдн мөрәр довтлад, чидлнь чилтл көөһәд, хәрү эргәд нохачлҗ суухлань, арвн зурһан сурар гүрсн маляһар толһаһарнь өгәд, толһаннь экинь тарг кех кергтә! — гиһәд Боваҗн келн, кинь давхцад зүн өрчән чаңһур атхв. Багшин толһа деегүр катгин ора кесгтән хәләв. — Би чамд ик эндү үг келчкүв, багш. Чи Арслңд йилһм уга, нанла әдл эцк бәәҗч. Түрүн болҗ би терүнд җирһл өгләв, хойрдад чи терүг тамин амнас татҗ авчҗ! Тер учрас, чи һарһсн эцкләнь әдл, дурта һазрурн терүг йовулх зөвтәч: дәкәд шатах склад бәәхлә, бас чигн йовулҗ чадҗанач. Юңгад гихлә, җирһл өгсн күн, үклин һазрт йовулх зөв уга.

Йир ик болһамҗтаһар болн байртаһар багш Боваҗнур хәләв.

— Тана келсн үг мел чик Боваҗн. Үннәртән цецн ухата күн бәәҗт. Ханҗанав танд. Болв Арслң һанцхн эцктә. Тер эцкнь — та. Зуг би Арслңгин командирньв. Тегәд командир болсн төләдән, мини келхәр бәәх үгм: иим көвү һарһсндан байрлҗ-бахтх зөвтәт.

Толһаһан зәәлн бәәҗ багшт хәрү өгхләрн, Боваҗн байрлн бәәҗ гейүрлхҗ келв: — Би һанцхн цусарн болхла терүнә эцкв, багш. Эн хувцтаһан болн эн ямтаһан болхла, би терүнд мел хальдврин күүнәс һаза болхв. Чи болхла, ухан-сегәһәрн болвчн, урдк болн иргч хаалһарн чигн Арслңла ни-негнт.

196

Нег ухата, нег хаалһта, нег авъяста, нег әмтә! — гиҗ Боваҗн келв.

— Цуһараһаснь деер бәәх цецн-ухань негн, Боваҗн, — гиһәд багш ик холас авн эргүлҗ авч ирҗ йовсн санаһан келв.

— Цуһараһаснь өндр, цуһараһаснь мергн цецн-ухан негхн, юңгад гихлә, келн-әмтн негн. Хальмг, орс, оңдан чигн келн-әмтн — цуг негн, зуг теднә келнь оңдан. Тедн цуһар советск келн-әмтн. Теднә цецн ухан бас негн, олн-әмтнә «Үнн — йоснд» гиҗ бидн хальмгуд келнәвидн. Терүг яһҗ йилһхмби? Яһҗ медхмби? Йосн болһнд үнн бәәнә гиҗ келҗ болшго. Тер мана келҗәх үнн йосн болһнд бәәх зөв уга. Зуг һанцхн үннч зөвтә йосн, йосн болҗ тоолгдх зөвтә. Олн-әмтнд ямаран йосн зөвтәв. Терүнә бийнь, олн-әмтнә. Советск йосн — олн-әмтнә, тегәд чигн тер йосн үннч болн зөвтә, тегәд чигн дигтә йосн.

Тагчгар болн болһамҗтаһар багшиг соңсҗасн Боваҗн хойр һариннь альхарн толһаһан хавчад бәрчкәд, толһаһан зәәлн келв:

— Мин толһа дотрнь харңһу будн, багш. Немшин пиленд орснас авн дотрнь орсн бүтү будн, ода бийнь талрад уга, — гиһәд келҗәсн үгән таслчкв.

Һаза салькн улм догшдад, катгин ора деерк солом гедргән авч шивсн әнь эднд соңсгдв.

— Әмтин түрүн болҗ Уралд ирхд, бас тиим харңһу седкл чееҗдм орла. Төгәлңдән таньдго оңдан улс, ө-шуһу бүтү модн дунд, һарсн-төрсн һазрас кесг миңһн дууна ууҗмд өскәд, босхад, өндәлһәд авсн эдл-уушас өсрсн нег тасрхачн уга, тохман дуудулх ор һанцхн көвүн бас тенд, яһҗ бәәхнь темдг уга. Җирһл биш — будн. Һурвн җилин туршарт тиигәд харңһу будн дунд бәәвүв. Иигҗ бәәхәр үкснь деер. О, хәәрхн, маңһдур өрүн үкәд хонхнь сән бәәҗ! — гиһәд дотран зальврад хондг биләв. Һурвн җилд тиигәд һазр, орчлң деер бәәсндән байрлх биш, зовад бәәләв. Дәкәд невчкн зуур бәәһә бәәтл, будн талрад ирв.

Эврәннь зовлң-түрүһән көдлмшәр әәтрүләд, ямаран чигн хар көдлмшәс сүрдлго, күчн-чидлән әрвллго, седклдән гейүрх зөв өглго бәәдг биләв. Тер бәәсн леспромхоздан көдлҗәһәд, трактористин курс чиләһәд, аца зөөдг болн мод овалдг тракторт көдлв.

Нәәмн частан көдлчкәд, амрнач. Өдрә зураһан күцәхлә җалвнь йир сән. Мөңгн бәәхлә, хот-хувцн чигн наадк улсас тату биш.

197

Терүнәс даву җирһл кенд кергтәв? Эврәннь давсн цагин бәәдл-җирһлән ухалад, тер бәәдлән дүңцүләд хәләхнь, урдк бәәдл-җирһллә харм болхш. Өдр сө уга, үвл-зун уга, нөр-хол уга гесән цадтлан хот уухасн әрвләд, ээмдән бүтн хувц өмсхәсн әрвләд, юуна төлә йовсмби гисн санан седклд ордг билә. Байҗхин төлә? Әмт зарҗ, даҗрҗ эс йовсинь эврән меднәч. Икәр даҗрад, зоваһад йовсн күнь — эврән бийм! Тер цагт һанцхн, һазр деер бәәсн сән-сәәхн, соньн юмн дотрас цуһараһаснь давунь, күүнд кергтәнь — зөөр гиҗ сандг биләв. Орс болн оңдан келн-әмтин зөөрнь — ик, кесг давхр өргәс, урһҗ тәрдг һазр, сад, заводмуд болн фабрикүд.

Хальмг күүнә зөөрнь — мал! Тер малын төлә кеер хонад, кец дерләд, сәрсн шалврта, сәңгрцг хотта йовсн нанд, тер Уралын җирһл — нойна җирһллә әдл болв. Тегәд дотран санҗанав: нам тер хату үүлтә бәәдл-җирһләсм, хар уңгтаһинь сөңгләд авсн йоснд ханҗанав. Иштнә Марҗд ханҗанав, — гиһәд Боваҗн тагчг болҗ одчкад, —деернь Урал орулҗ нүүлһснднь! Намаг нүүлһхин өмнхн, мини дү күүкн Амрхн: чи юн байн болх биләчи? Чини хойр альхнчнь хату өврлм, — гиҗ уульла. Болв би мал-герәрн байна тоод эс орх болсн бийнь, эврәннь дотрк ховдг седкләрн — йоста байн биләв. Юңгад гихлә, тиикт нанд байҗхас даву ухан уга билә. Күн тиим седкл зүүсн хөөн, терүнәс давдг арһ уга. Байн эс болсн бийнь — байн. Тиим күн, байҗхин төлә ю болвчн һарһхмн: кениг болвчн меклхин, кениг болвчн дорацулхин, кениг болвчн даҗрхин төлә, тер күн хар седкл зүүхәс биш, нань оңдан юмн тер күүнә чееҗд оршго.

Тиим күн үрҗ одсн күн. Теднә негнь би биләв. Болв цагнь ирхлә, эврәннь эндүһин һол утхинь медүв. Медснә хөөн, һарсн һазрм болн һанцхн көвүм харм болв. Нань юн чигн нанд харм болсн уга. Хәрү герүрн ирдг арһ уга, көвүнәннь тускар нам үг келдг арһ уга. Маниг иигәд эңдән иҗлдәд, шин бәәрндән төвкнтл көвүг ормаснь көндәлго бәәтхә, гиһәд эмгтәһән хоюрн зальврдг биләвидн. Школан чиләхләнь бийүрн авхар седләвидн. Күләх цаг ахрдад ирв, негхн җил үлдхлә дән эклснь тер, — гиһәд келчкәд, Боваҗн дәкнәс тагчг болв.

Боваҗниг нүүлһсиг Дорҗ Сарангович бас тодрхаһар меднә. Тер хурта-бальчгта намр, миңһн йисн зун хөри йисдгч җилин серүн өрүн баячуд нүүлһҗ йовсн Дунд-хурла әәмгин һардачнр Боваҗна һаза ирҗ буухд Дорҗ, тиикт шинкн хальмг багшин училищд орсн бичкн көвүн бас соньмсҗ, бичкдүдлә хамдан гүүҗ ирлә.

198

Бәәсн малыннь тооһинь авад, нег чигн толһа мал үлдәлго Дунд-Хурлд бүрдҗәсн колхозур тууҗ күргхмн гиһәд: үкрмүд мөөрәд, хөөднь мәәләд, оңдан һазрур йовҗахан медәд ниргҗәхд, генткн Боваҗн келсн болдг: тер боргч хөөнә бөрвнь сулдҗ одҗ, нааран хәрү туухлатн йовҗ чадхн уга. Толһадм харңһу будн, — гиҗ Боваҗна бийиннь тускар келснь мел чик. Юңгад гихлә, мал-геринь бичҗ авад, бийинь оңдан һазрт туулһҗасн бийнь, тиигҗ келсн күүнә «толһаднь будн» гиҗ келлго бәәҗ болшго», — гиҗ Дорҗ Сарангович ода ухалв.

«Бичә Боваҗн санаһан зов, мал-гер биш, эврән бийчнь хәрү эргҗ ирхн угач!» — гиҗ Иштнә Марҗ тиикт Боваҗнар наад бәрсн болдг.

Марҗиг тиигҗ келхлә, нег агчмин зуур будн талрад Боваҗна толһаднь ухан орад, гертәсн һарч йовҗаһад келсн үгнь ода багшин седклд орв. «Өвдгән җииҗ сууһад, өөктә мах адгтан нег дәкҗ гесән цадтл идсн болхнь яһна!» -— гиһәд Боваҗн түңшв.

Тедү дүңгә харңһу седклтә, мал Боваҗн өскҗ йовсинь санҗ, ода багш ухалв.

— Дән экләд дөрв хонсн цагт намаг цергт авла, — гиҗ Боваҗн цааранднь келв. — Дөрвн сард маниг яһҗ дәәлдхин тускар сурһв. Маниг урднь тракторист йовсн улсиг Челябинскин өөр авч ирәд, танк йовулдг дасхв. Дәкәд нәәмхн хонгт дәәнд орув.

Нәәмдгч хонгтнь немшнр хәрү цухрхла, мана дөрвн танк нег баахн селәнүр орад күрч ирв. Мини танк командирин танкин дару йовла нег матьхр болн уутьхн селәнә уульнцар орҗ ирвидн. Өмн йовсн танкд товин сумн тусад зогсҗ одхла, би теднд нөкд болҗ, командирән шатҗасн танкас татҗ авхар, хамхрха танк ташрлад зогсхар зүн һартан эргүлҗ йовхла, негл теңгр һазр көлврҗ, йовхмн мет танк көлврәд унсн болҗ нанд медгдв. Нань юм медхшв. Генткн деерк башнинь авад шивчксн танк дотрас, нег орс күүкд күн болн бичкн көвүн бийим татад һазрт буулһҗ йовна. Чирәһәрм болн күзүһәрм бүлән цусн һооҗад бәәнә. Эврән көндрдг арһ уга, ээм деерм толһа биш, ик цө хәәс тәвчксн мет күнд болчкад өвдкүртә. Зуг... зуг... Чи немшин пиленд орҗ үзлчи, багш? — гиҗ Боваҗн үгин хоорнд сурв.

199

Давҗ одсн ик әәмшгән тодлад зовлң эдлҗәх Боваҗна нүднә хәләц үзн, багш толһаһан зәәлв.

— Дәкәд күүкд күн болн көвүн бийим һазрт буулһҗ йовхинь, герин ард бийәс һурвн немш гүүһәд мел өөрхнд ирҗ йовсинь үзүв. Дәкн ухаһан геечкҗв. Хойрдад ухан орхла, буудя орулдг ик амбар дотр кевтсн бәәҗв. Мини өөр командирин танк йовулдг сержант Минеев түңшәд кевтнә. Терүнә шавта толһаһинь үүрмүднь киилгинь шуулад боочксн бәәҗ. Мана дөрвн танк цуһар тер селәнә уульнцд хамхрад шатад үлдҗ. Теднәс, дөрвн танкин экипажас әмд үлдснь, бидн хойр болҗ һарвидн. Командир Демченко танкдан әмнь һарч.

Түрүн авгтан әмд үлдүв гиһәд байрлһн дими болҗ һарв. Мана өөр тер дәәнд шавтад үлдсн, дөч шаху мана улан цергчнр цуһар манла әдл немшт кел бәргдсн бәәҗ. Тер мана бәәсн амбар немшт кел бәргдсн улс бәәдг лазарет болҗ һарв. Эмчнрнь бас немшт кел бәргдсн мана улс. Зуг мана шав эдгәдг эм чигн ута, цусан гееһәд дора орсн, чинән уга улс ясдг хот чигн уга. Хоосн хар уснд мал асрдг свекл болһҗ өгнә. Гөңгн шавта болн баһ наста хамгнь менд үлдв, көгшднь болн күнд шавтань цуһар әмнәсн хөөһв. Мана госпитальд болхла, би хойр сар болад босҗ одх биләв. Тенд бүкл дөрвн сардан кевтв. Дәкәд әмд үлдсинь болн әрә көлән чирдг хамгинь лагерьт авч ирәд чолуна карьерт күнд көдлмш келгв. Пуд татм күнд алхсар ик чолу хамхлдг биләвидн. Тер көдлмшт икәр дора орҗ одлавидн. Дәкәд көл татҗ авч болшго, күүнә көл көкдг бальчгар дамҗулҗ көөһәд, бүтү ө-шуһу модн заагт авч ирв, мод көрәдҗ унһаһад, ацаснь салһад, һурвад-дөрвәд метрәр керчүләд, овалдг биләвидн. Кадлмш күнд, хотнь му. Бас чидл тату хамгнь хорад, чидлтә-идтә улсин бийнь чигн әрә көлән даадг болад ирв. Лагерь гиснь хагханчгта суңһугар татчксн ик хаша. Лагерь дотрнь олн мод көрәдлһнә һазрт, бас төгәлңдән хатханчгта суңһуг татчксн, мана һардачнрнь манла немшт кел бәргдсн улс заагас болв. Теднә зәрмнь нам немшнрәс дор болдмн. Күнд көдлмш кеҗәһәд муурад амрхар седхлә, альдас ирснь медгдлго, нурһна ара бийәс ирәд, нәрхн чиигтә бураһар толһаһар эс гиҗ ээм-далар шавдад авдмн. Өмнәснь хәрүцхлә, ухаһан геетлнь цокҗ даҗрдг билә. Тегәд нам «эврәнхсинь» һарт орхас, немшин манлһнд орснь деер гиҗ сандг биләвидн. Тедн заагас нег «йолдаш» дегәд хәәр уга даҗрна, немшин сән нүднд үзгдхин төлә пилени улсиг иир икәр зована гиһәд лагерьт зәңг шуугдг билә.

200

Зуг би терүг үзәд уга биләв. «Йолдаш» гиҗ лагерьт бәәсн орс биш улсиг цуһараһинь келдг бәәсмн.

Нег дәкҗ би эврәннь үр, Карим — терүнә нернь, узбек күн билә, тегәд хоюрн мод көрәдәд уңһачксн, би ацинь чавчад цеврлҗ йовлав Карим нанас чидл тату, дәкәд хар көдлмш кеһәд уга ик сурһульта күн билә. Тегәд хар көдлмш тер кеҗ чаддго билә. Әрвҗго көдлмш кечкәд көшҗ оддмн. Дасвр уган уршг. Тегәд би терүг әрвләд, урһҗах мод хамдан көрәдҗ уңһахас биш, ацинь чавчад, эв-дов эврән кедг биләв. Генткн таш гиһәд чиигтә буран ә һарад одв. Би доран эргәд ардан хәләхнь, Каримиг нег күн бураһар цокад уңһачксн, дәкн деерәснь цокҗана. Йирин чидл тату Карим терүнә цоклһнд үкҗ одх болһад, гүүһәд ирхнь, одак «йолдаш» толһаһан өкәһәд түргүр кевтсн Каримиг чиигтә бураһар шавдад бәәнә. Нам ю чигн ухалх санан уга, дегәд икәр әәчксндән, бийән саглхан мартад, терүнә буран үзүрәс шүүрәд авчанав. Цааранднь бийән цокулхв, гүвдүлхв гисн седкл орсн уга.

— А, чи бас... — гиһәд тер «йолдаш» нанур эргәд хәләчкәд: — Боваҗн! — гиһәд Марҗ мини чирә үзчкәд, бураһан хайчкв. — Намаг таньҗахшийчи? — гиҗ Марҗ сурҗана, терүнә бийиннь чирәнь цәәһәд цаһан цасн мет болҗ одв.

Эндр өдр күртл тер Марҗ нанас яһҗ әәсн болхв, тиикт гисн ухан дотрм йова. Би түрүн авгтан намаг байн гиһәд хөрн йисдгч җил нүүлһсндән, терүнә тускар немшт бийинь муутхад келх гиһәд әәҗәсн болһҗалав. Зуг эндр чамас, Арслңгиг тер яһҗ уснд хайҗ алхар седснә тускар соңсчкад, ода ирҗ медгдҗәнә. Хойр давхр гем нанд һарһсн күн болад әәҗәсн бәәҗ. Уга, тер ичҗәсн уга — эврәннь арснас әәҗәнә. Негдвәр гихлә, советин йосна үгәр намаг нүүлһсн болн көвүһим алхар седсн. (Терүнә тускар намаг меднә гиҗ сандг бәәсн болҗана). Тер хамгинь немшин һардачнрт күргәд келхлә, терүнд харш болхнь лавта.

Би Марҗиг үзчкәд, терүнә тускар (одак йолдашин тускар) кесг му зәңг соңссндан: келм ээдрәд үг келҗ чадлго бәәвүв. Кен терүг тиим һалзу аң болсн гиҗ санҗала? Тегәд би терүнүр хәләчкәд үг келҗ чадлго бәәвүв.

— Чи альк баракт бәәнәч? — гиҗ сурхлань би һариннь тавн хурһ үзүлв.

201

Би тавдгч баракт биләв. Тер хәрүг медсн Марҗ нань үг келлго йовҗ одла.

Маңһдур өрүнднь көдлмшт һархар бәәхлә, Марҗ мана баракд ирәд, намаг дахулҗ һарад лагерин хот кедг кухньд, һал түлдгд болн хәәс уһадгт орулв. Кесг сарин туршарт бәәсн харңһу тамасн һарад, шин нар үзснлә әдл болв агчмин зуур акурад бийм ясрад одв. Хот кедг ик кухня өөр бәәсн бичкн мод орулдг сарад би хонад дотрнь бәәдг биләв. Юңгад гихлә, асхн час сө ардк ик хәәсд уһаҗ чиләдг биләв. Дәкәд өрүн хот кех һалыг һурвн часас авн түлдг, өдртнь бас хот болһх хоорнд амрдг. Тер лагерьт бәәсн улсар болхла, гер бийнь курортла әдл билә. Намаг көдләд нег сар болчксн чигә цагт Марҗ асхн болһн нанур ирәд, ик ора күртл, зәрмдән өр цәәтлчн бәәдг билә. Нег дәкҗ һарч одчкад намаг дуудв. Һаза һарч ирхлә хот кедг ик өрәд дөрвн күн бәәнә, арһул манд соңсхлго үг күүндәд бәәнә, тедн заагт хот кедг ах повар Пөөдр — орс көвүн бәәнә. Теднд үзгдлго хәрү мини сараһур орҗ ирвидн. Марҗ йир ик байрта.

— Теднәс кениг таньдвчи? — гиҗ нанас сурв.

— Пөөдр, мана ах повар, нань кү таньсн угав, —гиҗ хәрү өгв.

Маңһдур өрүнднь дәкн Марҗ гүүҗ ирв. Нег цаас һартан бәрчкҗ. «Энүнд һар тәв» гиҗәнә. Юн цаасмби? «А, одак Пөөдрт сөөнә оңдан әмтн ирв гисн бичг», — гиҗәнә.

— Уга, би Пөөдрин тускар бичхшв, сән көвүн, — гиҗәнәв.

— Терүг ю кеҗәсинь медҗәнчи?

— Уга, — гиҗ би хәрүцв.

— Терчнь оңдан улс авч ирәд, эн лагерин эврән әрә торчах улсин хотас өгәд тәвәд бәәнә, — гиҗ тер келҗәнә.

— Пөөдр тиим йовдл һарһхн уга, күүнлә йир ээлтә болн цаһан саната, — гиҗәнәв.

— Цадхлң чамд төр уга, а тер үкҗәх улсин хотыг хулдад бәәхлә, яах болһначи?

— Би бийләнь күүндәд хәләнәв, — гиҗәнәв.

— Чамд ад гем ирҗәнү? Терүнлә күүндхәр седдви? Чамд үннән келхий? Терүнд юмн болхн уга. Икәр тәвхлә, лагерин начальник уурлх. Хәрнь әмт цуглулдган уурх, әмтнә хот ясрх, — гиһәд тер келв.

Тиигәд намаг мекләд, цаасндан мини һар тәвүлҗ авла.

202

Терүнә хөөн арв хонад Пөөдр көдлмштән ирсн уга, терүнә дарукснь хөөрндан шимлдәд, нанд үг келхш, Лагерьт бәәсн әмтсин кесгинь суулһв. Удлго лагерин комендант намаг дуудулҗ. Әәһәд үкҗ йовлав. Санхд, мел гем һарһсн угав. «Ю кехәр наар гисн болхв?» — гиһәд әәҗ йовлав.

«Чи манд ик тус күргвч, чини эн цаасн дала нуувчин көдлмш кеһәд, лагерәс һарч зулхар бәәсн улсин зура эвдв. Тегәд өцклдүр теднәс арвн күүһинь хаҗ алвдн», — гиҗ комендант мини һар тәвсн цаас үзүлн, келв.

— А, Пөөдр? — гиҗ би сурув.

— Пөөдр бас, тер цуһараннь һардач бәәҗ, — гиҗ комендант келв. «Би әмт хулдсн, арвн күүнә әмнд күрсн андн күн болҗанав», — гиҗ санад, эврәннь сараһур орҗ ирхлә, тенд Марҗ намаг күләҗәҗ. Дегәд ик уурта йовсндан терүг цокад уңһачкад, нурһн хавсн угаһарнь девсәд ирхлә, тер босҗ авн һарад гүүҗ одв. «Ода немшнр дахулҗ ирәд, намаг суулһх» гиһәд дотран санад хойр хонхла, саак Марҗ ирв. «Чини цаасн угаһар терчнь бәргдсн күн билә, зуг тиим оңдан күн иткүлҗәх цаасн теднд кергтә бәәсмн», — гиҗ намаг әәтрүлв.

Терүнә хөөн лагерин дотрк харулд намаг орулв. Тер хоорнд тер лагериг тараһад, зәрминь Германь орулад, зәрминь Власовин цергт авад диглв.

Лагерин күнд көдлмшәс алдрад, гесн цадхлң, амр көдлмш — хәәс уһадг болув. «Нә, ода әмд үлдхв. Күнд көдлмшәс, геснә өлнәс үкхн угав», — гиҗ санад байрлв. Дәкәд невчк бәәҗәһәд оңдан кесг ухан толһаһим зүүлүлв. Тер тоолвр хол һазрт довтлад мөрән зовадг согту күүнлә әдл, мини толһан ухаг зовав. Толһа шавта амбарт кевтх цагт болн хөөнь күнд көдлмшт му хогта әрә көлән чирҗәсн цагтан, яһад болвчн әмд үлдх седкл зүүдг биләв. Дәкәд хотта-хоолта әмд үлдх цаг ирхлә оңдан тоолвр толһа эзлв. Яһад немшин йосн советск йосиг диилҗәхмб? Тер тоолвриннь тускар Марҗас сурхла, тер келв: «Кецин усн һууһан темцдг, кесн гем эзән темцдг». Хальмг теегт советск йосн әмтн сүзгләд зальврдг хурлмуд хаачкв, дәкәд нертә-цуута йовсн нойн-зәәсң улсиг көөчкв. Мини эцкиг алад, намаг хурлд багш болх бийим болһсн уга. Чамаг өссн-боссн һазрасчнь көөһәд, мал-геричнь булаҗ авад, эк-эцкинь көөһәд, һанцхн көвүһинь өнчрүләд үлдәв.

203

Тиим йосн килнцтә боллго яах билә?» — гиҗ тер нанд цәәлһҗ өгв.

Харңһу нанар болхла, Марҗ сурһульта күн. Сурһульта-эрдмтә улсиг би йириндән күндлдв. Болв Марҗин келсн үг нанд зүүгдсн ухаг сольсн уга. Тегәд би эврәннь ухаһар санҗанав: советин йосн чини эцкиг хаһад алснь үнн. Зуг чини эцк эврән бийнь түрүн болҗ советск йоснур бу зөвллә. Йосиг арһта болхла хамхлхар седлә. Чи хурлын ах багш болҗ чадсн угач. Болв чи хотна ах болҗ чадвч! Намаг мел-герәсм салһви? Болв тер йосн намаг ховдгт, хар сананд, үлү-үзлһнд бәрәд, күлчксн цевәсм сулдхв. Төрсн һазрасм ууҗмд йовулв. Тернь үнн. Зуг мал-герән гееһәд, урдк өөдән седкләсн дорацулгдсн күүнә чееҗд, кедү ик ур, хар санан өшән үүдх! Зәрм күн ухан-сегәһән геенә. Тиим уурта күн ю эс һарһх? Намаг эс йовулсн болхла, би халун ууртан кү алх йосна өмнәс босх болн терүн деер ямаран ик килнц һарһхинь кен медхви? Уурм тәәлртл ууҗм һазрт йовсн — мини хөв. Йосна кесн йовдл цецн-ухаһар кегдсн болҗ һарчана. Шин одсн һазрт маниг күн даҗрҗ, дорацулсн уга. Көдлмш кедг дасхв, кү иткдг дасхв, күүнд үлү үзҗ, күүнлә мейәркдг му тоолврас гетлгв. Көвүһән би эврән үлдәләв. Кезә чигн ирҗ авхла, күн буру гишго билә. Дән эс эклсн болхла, ода көвүнләрн хамдан бәәх биләв. Болв мини икәр алмацҗах учрм иим. Советск йосна цагт сән бәәх улснь му бәәхәсн кесг холван үлү. Урдк йосн кесг зун җилд бәәсн болхла, эн йосн хөрхн һар җилин туршарт әмтнә бәәдл-җирһл соляд, ясрулчкв. Мини толһад дәкн харңһу будн болв. Би эс медгдҗәх тоотан эрт медҗ авхар урднь адһдго биләв. Цагнь ирхлә медгдх. Эндр медгдҗәхш — маңһдур медгдх. Түрүн авгтан нойдуд, зәәсңгүд, гелңгүд болн асрачнр эн һазрас көөҗәхд нанд бас медгдлго бәәлә, — дәкәд малыг амралго бәәсн шалз, түргн, батхн көөҗ әрлһсн болҗ медгдв. Дәкәд маниг баячуд гиһәд көөһәд йовулхд медгдлго бәәлә, зуг хөөнь, ацаһинь авсн темән мет, мана нурһн тиниҗ амрв. Түрүн авгтан медгдлго бәәв, дәкәд медгдв — сән болв. Кемрҗән нанд сән болад, әмтнд сән болхла, йосна хаалһнь чик, үндснь бат мини седкл төвкнүн. Ода немшин йосн болхла — нанд му болҗана, әмтнд — бас му. Дәкәд медлго чигн бәәхв гиһәд, бийән итксн угав. Болв цааранднь ясрх биш, улм муурад йовна.

203

Тииклә, эн йосн хаҗһр эс болҗану? Тиим болхла, яһад дән утдад бәәнә, яһад немш йосн диилҗәхмби? Бас дәкнәс будн. Толһа дүүрң бүтү будн.

Тенд лагерьт бәәхд... Би Каримлә хамдан зовлңгин икинь хувачкад, дәкәд Марҗин нилчәр сулдад авчкад, яһҗ Марҗла әдл терүг даҗрулхв? «Чи цевр күн болхар бәәнчи? Болв цагнь ирхлә нанла әдл бас һаран цуснд будхч», — гиҗ Марҗ нанд уурлдг билә. «Мини һар терүнә келлдән угаһар цуснд будгдла, седклм кирт будгдла. Юңгад гихлә, Пөөдриг бәрүлсн килнц мини чееҗәс кезәдчн һаршго», — гиҗ келхлә, Марҗ байрлад, мини далар цокад йир ик тиньгр бәәв.

Генткн нег дәкҗ Марҗ: «Седклд таасгдм сән зәңг авч ирүв, гиҗәнә. Хальмг һазр немшнр авчкҗ, мадниг немшнр тиигән йовулҗ, диг-дара бәрүлхәр цаас өгв», — гиҗ келв. Би ода худл келҗ чадшгов, юңгад гихлә. Марҗас давуһар эврән байрлув. Көвүһән үзх, һазран үзх, дү күүкән, элгн-садан үзх. Тер зәңгнь, мини альхн деер нар суулһнла әдл герл нанд өгв.

Энд ирәд көвүһән, герән, теегән үзүв. Әмтн немшәс әәһәд гертәсн һарлго бәәнә. Мини көвүг сурһҗасн багшиг лагерьт орулчкад зоваҗана. Дәкәд нег багшин чиигтә болн харңһу пөөгрд көөһәд орулчкв. Тегәд әмтнд му болхла, нанд яһад сән болх билә?! Гертән хәрҗ ирхлә, көвүм һаран өгч эцкләрн мендлхин ормд, бууһар бийим хаҗ алхар седв. Ода көвүн эцкләрн мендләд, нег стол һатц сууҗ хот уудг болв. Зуг терүг үнн седкләсн кеҗәхш, бензинә бак шатахд бичә харшлтха гиҗәнә...

— Арслң терүнд орлцсиг та альдас медвта? — гиҗ багш үүмҗ сурв.

— Кемрҗән бакин өөр зурм бәрҗ йовад, маңһдуртнь бак шатхла, кен болвчн медх билә, — гиһәд Боваҗн һаран заңһв. — Нанд немшин бензинтә бак харм биш. Нанд көвүм харм. Маңһдур тер баксин ормд немшнр шин бак авч ирҗ тәвәд, бензи зөөҗ авч ирәд дүүргәд кечкх. Мини көвүг кен хальчлхмби? Ода оңдан көвү альдас олҗ авхиви? — гиҗ Боваҗн келв.

— Тегәд Амрхна көвүг кен хәрү әмдрүлхмби? — гиһәд багш догшар сурв. — Кесг хонгас нааран Басң немшин сумнла харһад үкв, — гисн цаасиг экднь келлго Арслң хавтхлад йоваһинь меднт аль угай?

—Көөрк Амрхн! — гиһәд Боваҗн толһаһан зәәлв,—

205

Немшнр Басңгин әмнд бас күрви? Басң ода бийнь нанд бичкн көвүн болҗ, медгднә. Тиим бичкн көвүг ална гидг бас хату йосн!

— Тана келсн мел чик. Студент Басңгиг алв тедн, аврлт уга элмрмүд! Басң нанд бас бичкн көвүн болҗ медгднә, — нанд сурһуль дасҗала, нанд бас бичкн кевтән болҗана! Болв кемрҗән Марҗ һунта Арслңгиг тиикт алсн болхла, би сурһульч уга, өцклдүр нефтебаз шатасн баатр залу уга үлдх биләвидн. Фашистнр болвчн, Иштнә Марҗ болвчн һурв давхр алач элмрмүд! Болв тедн Көк теңгс күртл мөлкәд күрдг болвчн йосан энд тогтаҗ чадхн уга. Юңгад гихлә, һазр деер бәәсн әмтн фашистск алач-махч йосар кезәдчн йос кеҗ бәәшго. Тегәд эднә фашистнрин йосиг йоснд тоолҗ болшго. Та эврән келләт, седкл —күүнә ухана көлгн. Күн ямаран седкл зүүнә, терүгәрн ухаһан теткнә, хаалһинь заана, кесн-күцәсн тоотынь көлгнь болна. Тана көвүн — мел чик седклтә. Тана көвүнлә әдл седклтә улс олн болх дутман улм сән болхмн, советск йосн эрт хәрү ирхмн. Боваҗн катгин оран шуурхаһар орҗасн нарна толь хәләҗәһәд келв.

— Мини түрүн болҗ Арслңд келсн үгм: чи нурһарн нанас даву болҗч, уханчнь бас даву болх, гиҗ бодҗ келләв. Ода ухалад бәәхинь болн чини келсн үгәр кирцхлә мини келсн үг, нуурин хоосн уснд биш, дотрнь йовсн нуһснла төвәр харһсн бәәдлтә... — гиһәд Боваҗн утар татҗ кииһән авла.

— Хәрү дү күүкнүрн ирҗ бәәхмн кевтә, багш. Чамд бас төвкнүн болх. Цаг биш цагла Марҗ ирхн уга.

Бийднь дала чинән орад уга Дорҗ Сарангович эн удан күүндврәс цуцрад, пөөгрин амнд дүүҗләтә бәәсн көлән татҗ авн җииһәд, хооран гедәһәд, шин делгчксн солом деер кевтәд, хойр һаран гиҗг доран тәвәд, суняв.

— Ода теегт иигәд кевтсн болхинь, Боваҗн, — гиһәд Дорҗ Сарангович келв. — Мел иигәд нег толһа деер кевтчкәд, догшн салькн цаһан өвснә толһад шуугҗахинь соңсад кевтсн болхнь, нань юн чигн керг уга билә.

XVIII.

«Чамаг полицд орулх болад Швефельлә күүндчкүв, зуг заквр бичәд хот-хувцна цаас автлан, Улана герәс нүдән хөөһүллго хәләҗә. Чини багш, Дорҗ ирсн зәңгтә», — гиҗ Марҗ Хамҗлд келв.

206

Терүгинь соңссн көвүн ухан-сегәһән гееһәд әәсн, Дорҗ Саранговичүр гүүҗ ирв. Болв багш терүнд келв: улм сән, юңгад гихлә, Марҗ оңдан күүг Хамҗлын ормд тәвх чигн бәәсн. Зуг чи Хамҗл полицин ахлачин үгиг сәәнәр күцәҗә. Улана герәс нүдән хөөһүллго гет, — гиҗ келв. Зуг тер хоорндан Борска Манҗур Боҗранхна хотнур одх кергтә. Теднд бәәсн нег бууг салһад, сумтаһинь даальңд дүрәд авч ирх кергтә. Хамҗлыг багш болн Арслң урдк кевтән иткҗәнә.

Тер күүндврин хөөн Хамҗл Боҗранхн орад, Дорҗ Саранговичин даалһвр күцәһәд бууг сумтаһинь авч ирсн деерән, тенд бәәсн көвүдлә Борска Манҗар дамҗулад күүндҗ чадҗ.

Бийинь полицд орулсн зәңг Арслң бас медв. Тиим байрта зәңг ирҗ йөрәхәр Иштнә Марҗ теднд келүлҗ. Болв тер өдр Боваҗн бас оңдан зәңг авч ирв. Лагерьт бәәсн улс заагас, немшәс зулад нүүҗ йовад болн мал тууҗ йовад бәргдсн һучн күүг сулдхад тәвчксн болҗ һарв.

Андрей Федорович Волжскийиг лагерьт бәәсн әмтсәснь салһад, школын герин дорак, һазр подвалд һанцараһинь эндр орулсн болҗ һарв. Эндр күртл Андрей Федоровичәс өдр болһн әәлһәд сурлһинь авдг бәәсн болхла, ода терүг цокад-гүвдәд үг һарһҗ авхар бәәх темдгтә. Дәкәд эндр асхлад чигн, оңдан һазрур терүг йовулхар наадк улсаснь салһчксн, нам терүнәс дор йовдл һарһхар чигн салһсн, кен медхв? «Тииклә, эндрин бийднь терүг сулдххин арһ хәәх кергтә, эс гиҗ оратҗ одх», — гисн шиидвр Дорҗ Сарангович авла.

... Асхн гү тәвх кемд хойр полиц Боваҗн болн Марҗ Амрхна нерсн әрк деер урднь бәәсн нег бортх әрк уув. Хоюрн әрк уув гиҗ келдг болвчн, Боваҗнас хойр холван икәр Марҗ әрк уула. Эн хойр деед бийдк өрәд әрк ууһа бәәтл, күргн күүкн хойр гиһәд әрк зөөһәд зәңг орулчксн Болха болн Арслң нуурин уснд өөмәд, хоюрн мөртә ирцхәв.

— Нә, хадмуд хәәчксн күргн көвүн, дәкәд шин көдлмшт, маңһдурас авн полицд орҗах көвүн мана йөрәлд багтад әрк уучкх зөвтә, — гиҗ Марҗ Арслңгиг шахад әрк уулһв. Арһ уга — ах полицин үг соңслго бәәҗ болшго, тегәд Арслң әрк уусн бәәдл һарһв. Бийән дураһад әрк ууҗана болһад Марҗ дәкн-дәкн йөрәһәд ууһад бәәнә.

207

Бүрүлин гегән тасрҗ йовх цагт эдн салҗ һарв: Боваҗн комендатур тал сөөһин селгәнд одхар һарв, Марҗ Шар-Даван хотн тал, таньдг күүкд күүнүр одхар һарв.

Марҗиг йовулчкад Боваҗн сүдһлзҗ доһлад, барун һартан тайг бәрсн, бууһан нурһндан дүүҗләд үүрчксн комендатур орад һарв. Йовҗ йовад көлән мульҗад өвдкәчкүв гиҗ Боваҗн Марҗд келлә, Комендатурас харулчнр болн харулч-сөләчнр Боваҗнла зөрлцәд һарад бәәв. Теднә зәрмнь доһлсн Боваҗнар наад бәрәд инәлдцхәв. Комендатурин герин ард, у харһа хашад, немшнр өөрхн һазрт аца зөөдг болн гер хоорнд унҗ көлг кедг хөр шаху мөрд бәәлә. Ах полицәс зөв авад, дежурн полицнр бас тер мөрдәр йовҗ гер хоорндк гөңгн даалһвр күцәдг бәәсмн. Тер мөрдиг дежурн полиц сөөднь манх зөвтә бәәсмн.

Хашан ар амнд бәәсн бичкн шавр герәс Боваҗн хойр эмәл авад, хаша дотрк мөрдәс арһта гисн хойр мөрнд тохад, негинь унад, негинь көтләд һарв. Сул хашан үүдәр өдрин дуусн хашад бәәсн наадк мөрднь адһҗ тег темцәд һарв. Дежурн полицнр мөрд тууҗ хашад орулсинь болн һарһсинь немшнр керглҗ оньһдго билә. Тегәд теднәс давуһар, ода Боваҗн хотна әмтнәс саглҗала. Комендантск час болсн цагт күн хотн дунд йовх зөв уга бийнь, ардк үүдәрн һарсн әмтн гер хоорндан нуувчинәр орлцҗ зәңг-зә авлдцхана.

Улана хотхрт мөрн деерәсн бууһад, урднь мөр архлдг һаснас нег мөринь цолвраснь уйчкад, наадк мөринь терүнәннь күзүнәс холвчкв. Боваҗн адһад хәрү комендатурин герүр һархларн доһлҗасан мартчксн бәәҗ. Тегәд дежурн полицмүд бәәдг герин өөр ирҗ санан орад, Боваҗн барун көләрн икәр сүдһлзәд, тайган түшв.

Терүнә хөөн арвн минут болад, зүн һартан немш котелокд хот бәрсн, Боваҗн Даван Найтын герт ирв. Сиинцәс һоодан дотрк үүдәр катгур орҗ ирв. Тенд пөөгрин амнд Дорҗ Сарангович, Арслң, Хамҗл болн Болха сууцхана. Түрүн авгтан харңһу катгт, Боваҗн тедниг таньсн уга.

— Бичә әәтн, Боваҗн. Бидн энд бәәнәвидн. Һазаһас күн уга, — гиҗ Дорҗ Сарангович өмнәснь тайган түшҗ босад, хаҗуднь бәәх улсин нер келв.

208

Боваҗн арһул инәв.

— Тадн, энд, харңһу катгт донамс кевтә сууцханта? Кемрҗән Амрхна үкр медсн болхнь, нааран катгур орҗ өглго эзән зовахмн, — гиһәд Боваҗн тайган түшҗ доһлад, үзүлв. — Би чамла әдл эс доһлну, багш? — гиҗ Боваҗн Дорҗас сурв.

— Нанас деерәр доһлҗанат, Боваҗн, — гиҗ Дорҗ Сарангович харңһуд инәв.

— Тиим болхла, өңгәр доһлң көлтә чамаг йовулад зовахар би тер немшлә күүндхмн болвза? Аль намаг иткҗәхшийчи? Аль немшт мини чидл күрхн уга гиҗ санҗанчи? — гиҗ Боваҗн сурв.

— Таниг эс итксн болхла, эврәннь ухаһан танд келхн уга биләвидн. Дәкәд тер цагт тана комендатурт бәәснь манд олзта. Кемрҗән нег шууган болсн цагт, та оңдан хаалһ чигн зааҗ өгхт эс гиҗ нег эв-арһ тедн заагт бәәхләрн, үүмсн немшнриг алмацулх чигн учр харһх. Дәкәд хөөннь, танд алиби болх, — гиҗ Дорҗ Сарангович Боваҗниг эвлв. — Маңһдур тадниг немшнр харлхла, эн көвүдт чигн му болх.

Терүг бас тоолх кергтә. Һанцхн эврәннь биш, эднә сә бас хәәх кергтә.

— Медгдҗәнә. Зуг эн баһчудтан, тана күн иртл, эклҗ бичә ааль һарһтха гиҗ келвчи аль угай? — гиҗ Боваҗн сурв.

—минь ода таниг ирхин өмн үгдән багтвидн. Мана илгәсн күн иртл эдн хумсан зуусн мис мет суухмн.

— Нә, тииклә сән. Санаһан бичә зов. Би эднәс нүдән хөөһүлхн угав. Мөрд белн Улана хотхрт. Мә эн хотыг багшт күргҗ өг, — гиһәд Дорҗд котелок өгв.

— Энтн махна хотый?

— Э, махн, багш, — гиҗ Боваҗн инәв.

— Эндрәс авн комиссариг махта хотар асртха гисн заквр ирв. Офицерин хот кедг кухняс асрх зөвтә болҗана.

— Үннәр келҗәнта? — гиһәд Дорҗ Сарангович ормаһад одв. — Ямаран ик һару. Бидн терүгинь медлго Андрей Федоровичиг немшин хотас хөөһүлхәр седәд бәәнәвидн. Көвүд, хәрү буцхмн болвза? — гиҗ багш зөрц инәд һарһхар келв.

11 Бадмаев.

209

— Хашад бәәсн мөрдиг һарһад көөчкләв. Тегәд немшнр таниг йовһар көөлдхмн болҗана, — гиҗ, цагасн урд толһань цаһаҗ, цаңтсн Боваҗн келв.

— Немшнрин машид болн мотоциклистнр яахмби? Болв бүтү һазрар мөртә күүг машиһәр көөлдхд күчр. Йир икәр ханҗанав, Боваҗн. Та эврәннь чидләс давуһар манд дөң болвт. Арслң, мини сургчм, эцкән күндл, келсн үгинь соңс. Боваҗн цецн ухата болн цаһан саната күн, — гиҗ Дорҗ Сарангович келәд, — мини танас сургчм, һанзан нанд өгтн. Нег бичкн зуур һанз уга эс бәәҗ чадхийта?

— Чадх, — гиҗ тернь хәрү өгв. — Дәкәд һанз кеҗ автлан, тәмк амндан авчанав.

Иигҗ келәд, Боваҗн шалврин хавтхасн цаһан мөңгн цокурта эвтәкн хар модн һанз һарһад, тәмк нерәд һал өгәд, һурв дәкҗ киилчкәд, ханцнаннь үзүрт сурулинь арчад, Дорҗ Саранговичд бәрүлҗ өгн: — Сансн сананчнь күцҗ, сексн бурхнчнь евәх болтха! Чамаг бурх эс иткдгинь медә бәәсн бийнь йөрәҗәнәв. Бурхн бәәх угаһинь чи чигн, би чигн үзсн угавидн. Тииклә йөрәл ацан болхн уга, — гив.

— Йорәл шиңгтхә. Зуг һанзан өгсндән бичә һундтн, — гиҗ Дорҗ Сарангович келв.

— Би һанзд яһсндан һундх биләв?

Дорҗ Сарангович харңһуд иҗлдсн нүдәрн Боваҗна цагасн урд хурняслсн чирәһинь болн боз мет цәәсн цаһан толһаһинь шилтҗ хәләһәд: көвүнәннь тускар бас бичә зовтн. Арслң сән көвүн, үзмҗтә комсомолец. Әәмшгтә юмн болхн уга, Боваҗн, — гиһәд өмәрән тайган түшҗ хойр ишкәд, Боваҗна ээм деер һаран тәвчкв.

— Бурхн багш, әәлдтхә. Эндр немшин харулчнрин нүднь сохрг, чикнь дүләрг! — гиҗ келәд, багш көвүд эргҗ хәләв. Теднь белн күләһәд зогсҗана.

— Хамҗл, одак төмр тайг ас? — гиҗ Дорҗ Сарангович эргҗ көвүнд келв.

Катгин эрст түшүлһәтә бәәсн, бүдүндән залу күүнә хумха хурһнла әдл, утдан метрәс әрвҗго утхн төмр Хамҗл авч өгв. Тер төмр саак ю болвчн хадһлдг Найтинәс эдн олҗ авла. Хамҗл терүг авад хүрүлхлә зөвәр күнд болн чивхл. Дорҗ Сарангович сурһульчнриннь һаринь, даранднь чаңһур атхчкад, төмр тайган һартан авад, утан һарчасн һанзан амндан авч, утаһинь киилв.

210

Дорҗ Сарангович хойр модн тайган һазрт уңһачкад, төмр тайган зүн һарасн барун һартан авчкад, катг дотраһур нааран-цааран йовдңнв. Эн урднь нег тайгар өдрин дуусн йовад дамшлдсндан, гем угаһар хәрү эргҗ теднә өөр ирчкәд, захаснь авн үмсәд, сүл болҗ, Арслңгур ирәд: — Ай, чамас мел Камчг эмгн мет әркин үнр һарчана. — Тедн цуһар инәлдв. — Дәкәд әрк уух дурн күрхший?

— Уга, — гиһәд Арслң келв. — Дуулх дурн күрчәнә.

— Сән. Зуг чи тер дууһан бичә һарһҗ, тәв. Кергтә чигн болх. Мини седкләр болхла, дун угаһар кергән күцәхлә сән болх билә. Фашистнрт сәәхн ду соңсхад керг уга!

Эднә ухалсн керг мел дун угаһар кегдх зөвтә бәәсмн. Теднә зурань тиим билә. Болв кемрҗән школын өөр бәәсн харулч генткн ду татхла, Арслң Болха хойр немшнрин оньгинь төөрүләд, бийүрн дуудх зөвтә. Арслң согту күүнә бәәдлтәһәр ик ду һарһад, дорд бийгшән довтлад һарх. Ардаснь Болха мөрәр көөлдх. Тер учрар эндр асхн Боваҗн зөрц Марҗла әрк ууһад, дәкәд терүнд үзүләд Арслң бас әрк уусмн, Хөөнь Марҗ кемр кергтә болхла, нууҗ чадшго билә. Тер күүндврин тускар Дорҗ Сарангович минь одахн келхләрн: дун кергтә чигн болх, гисмн. Ода эдн салҗ, күн болһн эврәннь кех төрән күцәх цаг ирв.

Әмтин түрүн болҗ Арслң Болха хойр катгас Болхан гер тал һарв, эднә хойр мөрн тенд белн уята зогсҗана. Боваҗн оңдан, бас немшә хоосн котелок авсн комендатур тал һарв.

— Нә, көвүд, мана зәңг иртл ямаранчн йовдл һарһхмн биш. Андрей Федорович менд зулҗ һарч чадхла, харул догштсн деерән, немшин йосн улм чаңһрх. Хәрнь болһатн, — гиҗ Дорҗ Сарангович теднәс салҗаһад келв. Багш бийнь Андрей Федоровичлә хамдан һарч зулхар билә. Улана хотхрт архлата бәәсн хойр мөрн эн хойриг күләҗәлә.

— Сансн санантн күцҗ, цаһан мөртә болтха! — гиһәд Боваҗн һарад йовҗаһад йөрәв.

* * *

Найтин катгас һарснас авн эдн хаалһин туршарт хоорндан негчнь үг күүндлго йовла, зуг школын герт нег зун алд һазр күрлго, тедн салв.

211

Хамҗл түрүлҗ йовад, зөвәр киизң һарчкад, хәрү эргәд бор модн гер ташрлхла, Дорҗ Сарангович адһм угаһар бор гер дотрк пөөгрәс үүд темцәд һарв. Дорҗ Саранговичиг ирҗ йовхинь үзсн харулч, бийән белдәд харңһуһар нааран ирҗ йовх кү тосх, дигтә тер цагт герин наад бийәс харулчин нурһн талас Хамҗл һарч ирх зөвтә бәәсмн. Тернь зураһар болхла... «Ода йосн үнндән яһна гилч?» — гисн тоолврта Дорҗ Сарангович йовна.

Эндр үдин алднд салькн эргәд ард бийәс номһн болн невчк серүн, кесг хонгин туршарт дорд бийәс үләҗәсн «әәдрхнә» хүүрә халун салькар болхла, арһта билә. Аһар бас гиигрәд, хамрар орҗ толһа сергәв. Тоорм-тоосар ширләтә теңгр чирәһән уһасн күн мет бас сулдад, цеврдәд одв. Ут көлтә, ут һарта көвкһр үүлдүд, цевр теңгр дораһур нег-негән көөлдҗ наадад, кемтрхә сариг халхлад болн хәрү невчкн зуур сулдхад бәәнә.

Бийүрнь өөрдәд ирҗ йовх кү үзсн харулч, адһм угаһар герин эрсәс салад һарч ирв. Сүдһлзҗ доһлад, амндан саак цокурта хар һанзан зуусн күн өмнәснь өөрдҗ йовхинь үзәд, харулч Боваҗн ирҗ йовна болһв. Дигтә эн цагт Боваҗн пөөгрд бәәх Андрей Федоровичд асхн хотынь авч ирхмн билә. Асхн харулд һарч йовад, эн салдс сөдһлзәд доһлҗ йовсн Боваҗниг үзлә. Тегәд өөрдәд ирҗ йовх күүг шилтҗ хәләв, зүн һартнь йовх цаһан алюминь котелок үзгдв, амндан татҗ йовх һанзаснь очн өсрәд һарв, барун һартнь тайгнь.

— Кен аашна, Боваҗин! — гиҗ харулч цергә бишинәр сурв.

— Ну, —гиһәд «полиц» шүдндән һанзин сурул зуучксн күн хәрү өгв.

Болв харулчин зүркн төвкнүн биш, туслңад ирҗ йовх күүнә нег һартнь котелок. наадк һартнь тайг, бу-селм угань лавта. «Боваҗн» ирҗ йовхинь медсн бийнь, шулун гидгәр автоматын затворинь бел кеһәд тәвчкв.

Болв харулчин ардас мнс кевтә көләсн ә һарһлго, цемшәд ирсн Хамҗл икәр үүмәд, әәснь күрхләрн терүг сүкин мөргәр цокхин ормд, хәврһәрнь ташад, терүнә гиҗгәр сүкин хәврһәр киизңдүлҗ цокв, тегәд харулч хәврһәрн унн автоматын чавгинь дарчкв. Хөв болад неҗәдәр хахар белдҗ тәвчксн бәәҗ. Тер учрар эн төвкнүн асхң бу хасн ә һарсн уга, мел аратьнгар нег дәкҗ һазр шавдсн ә һарв.

212

Автоматан һартасн алдсн немш хәврһәрн унн йовҗ, Дорҗ Саранговичин төмр бура толһа деернь бууҗ йовсинь үзхәс биш, нань юм үзсн уга, соңссн чигн уга.

... Сөөлһәтә мөрнә күзүн деернь һаран тәвчкәд, Арслң күләҗ зогсҗаһад, тачкнсн аратньнгин ә сонсчкад, мөрнь чочад одхла, бууһар хасн дун гиҗ медәд, һаран эмәлин бүүргт күргсн болла, бийнь өсрәд деернь тусв. Сөөлһәтә зогсн гиҗ цуцрсн мөрн көндрсн ормасн, һарг күч өглго, усхад гүүв. Хәәкрсн күүкнә дун хотн деегүр җиңнҗ соңсгдв. Мөртә күн хотна гермүд дундаһур довтлад, дорд үзг хәләһәд һарв. Энд-тенд бәәсн немшин харулмуд бу деегшән хаҗ, әмт көдлглв.

Хасн сумн мет хотнас мөртә күн довтлад һарв. Немш комендатурин өөрәс улан ракетин сумн деегшән, цевр теңгрт цацгдҗ дүүҗлгдв.

Мөрн деер йовсн күн хәәкрәд ду дуулв.

Комендатурин үүдн секгдәд, гер дотрас герл һазаран цацгдв, кесг салдсмуд бууһан-автоматан бәрсн һарч ирцхәв. Автомобилин болн мотоциклетин мотормуд күрҗңнлдв.

Машид болн мотоциклетмүд мөртә күүнә ардас көөлдәд һарв. Зуг эн адрун-көдрүн болсн хаалһ уга теегәр мөртә күүнә ардас көөлднә гисн күчр йовдл. Терүгинь немшнр меднә. Теднә өмн негхн мөртә күн, ду дуулн йовҗ довтлад йовна. Тер күн холд одшгонь мел ил. Тер учрас көлтә, машин деер сууҗаһад Швефель кеддә: — Бичә хацхатн! Әмдәр бәрҗ авхмн. Кемрҗән алдг болад, тер довтлҗ йовх күүг хаһад тусхлатн, би эврән терүг хасн күүг дор ормднь алхв! Хәрнь тер! Болһатн! — гиһәд комендант цуһараднь закла.

Арслң довтлн йовҗ, ардан эргҗ хәләһәд, бийинь көөлдҗ йовсн автомобильмүдин болн мотоциклетмүдин һалмуд мөрнә тах мет төгәлңгин өрәл болҗ зөвәр холд хоцрҗ йовсинь үзв.

— Көөлдтн, көөлдтн, кишго нохас! Тадн намаг көөһә йовтл мини хойр багш тана бәрәнәс алдрх! Нанд ю кех биләт! Согту, манһдур таднд полиц болх көвүн байрлад әрк уучксн... Дәкәд хадмуд хәәчксн көвүн. Болха ард үлдсн болхий? Аль намаг көөлдҗ йовхий — урдк бооцсн кевәрн? — гисн тоолврта Арслң доран улм дәвәд мөрнәннь довтлһ чаңһаһад йовна,

213

Арслң дәкн эргҗ хәләв. Кесг мотоциклетмүд энүнә арднь орҗ йовна, зуг теднә кесгнь зөвәр зүн бийгшән, зәрмнь зөвәр барун бийгшән тарҗ одцхаҗ. Теднә нүднәснь һарсн герлнь, мотоциклетмуд хөн толһад цокгдад даңшх болһнднь, деегшән һалан цацад, тег цәәлһәд оркна. «Ода эдн яһад эс хацхана, аль намаг әмдәр бәрҗ авхар бәәдг болхви? Дегәд олн машид болн мотоциклетмүд арднь көөлдсн болҗ Арслңд медгдв. «Сүл һурвн хонгин туршарт Харнутд зөвәр олн автомашид болн мотоциклетмүд ирв», — гиҗ Боваҗн Дорҗ Саранговичд келсиг Арслң соңсла.

Ода тер техник кевтән нег мөртә көвүнә ардас көөлдҗ йовна. Зуг ода Арслң тер машидәс әәҗ йовхш. Мөрдәр тедн көөлдсн болхла, өөрдәд күрч ирҗ йовх билә, болв мана адрута хаалһ уга теегәр мөртә йовх күүг түргәр күцхд берк. Иигәд удан көөлдә йовтлнь, хойр багшин харан тасрх. Тер цагт, полицд орх болн хадмуд хәәһәд байрлсн учрар әрк уучксн көвүнәс ю авхмб тедн? — гиҗ Арслң ухалҗ йовна.

Зүн һар талнь көөлдҗ йовсн машин деерәс ракет хайв. Үүлн һатцас дүүрң сар һарч ирсн мет цәәһәд одхла, Арслң эврәннь ут сүүдрән үзв. Өөдән һарсн хумха өвснә көл мет, деегшән цоонрад һарчкад, хуһрад унҗ йовх цецг мет хәрү нуһрад һазрт унхла, барун һарт ут сүүдр баһра йовҗ, дорагшан мөрнә турун дор орад геедрҗ одв. Ракет унтрв.

Әмсхлх болһнднь цааран орад, хәрү нааран һарч ирәд бәәсн мөрнә гесәр нүцкн хойр өскәһән цокад, Арслң доран дәвәд йовна. Арслң улм холҗад дорд үзг темцәд йовна. Автоматын нег хасн дуунас оңдан бууһин дун соңсгдхш. Мөртә хойр залу эн төвкнүн номһнд, деед бийдк үзг хәләһәд, Тең һол темцәд одв.

Генткн көвүнә барун һар таласнь, үвлднь саадг үкрмүд бәәдг феерм талас Арслңгин хаалһ амдад нег мөртә күн довтлҗ йовна. Арслң мөрнәннь җолаһинь сулдхад, өскәһәрн чаңһур сәвҗ цокад, мөрнәннь дел деер кевтн алдад йовна. Ардан дахҗ йовсн машидин герл хәләхлә, тернь баһрад, невчк хоцрҗ йовх бәәдлтә. Дәкнәс зөвәр холд ракет хайв, зуг терүнә герлнь урдкарн болхла, бүтңгү болв. Хаалһинь керчәд довтлҗ йовсн күүг нүднәнь булңгар үзн, мөрн деерән суусн сууврарнь таньдг күн болҗ Арслңд медгдв. Арслңгин барун чикнә өөгүр җиигәд сумн һарад одв.

214

Унҗ йовсн мөрнәннь гүүдл Арслңгин мөрнә гүүдләс хашң болсн учрас көлтә, тер күн хаалһинь керчҗ чадшго болад, дәкн нег хаһад оркв. Хойрдгч сумнь Арслңгин зүн хәврһәр ишкрәд һарч одв. Һурвдгч сумна ишкрлһиг Арслң соңссн уга. Сумн гиҗгәрнь орад маңнаһарнь һарч одв. Арслң өкәһәд мөрнә дел деер унв.

Мөрн зөвәр гүүчкәд, деернь суусн күн бийинь эс көндәхлә, зогсҗ одв. Арслң мөрнә нурһн деерәс сул тәвчксн тулмта һуйр кевтә, шувтрад һазрт унв.

... Иштнә Марҗ нәәҗ гергнләрн харһад, бас деернь әрк уучкад хәрҗ йовла. Үвлднь үкр саадг фермин өөр ирәд кесг машинә ду болн деегшән хайсн ракет эн үзлә. Эн харңһуд, чонын нүдн мет хурц Марҗин нүдн машидәс зулҗ йовх мөртә кү үзв. «Лагерьт бәәсн улсас күн һарад зулҗ йовна», — гиһәд Марҗ ухалчкв. Тегәд мөртә зулҗ йовх күүнә хаалһинь керчхәр, Марҗ мөрән эргүлҗ көвүг амдад довтлв. Зуг өдрин дуусн эмәл нурһн деерәснь авад уга мөрнә гүүдл хашңдад, тер мөртә зулҗ йовх күн күцгдх бәәдл уга болв. Тегәд нурһндан дүүҗләтә йовсн бууһан толһа деерк пилоткан уңһан, мөрнь урдк кевтән довтла йовтл, бууһинь хундгинь барун сүүвдән хавчн дөрәчлҗ зогсн, хаһад оркв, туссн уга. Хойрдгч сумнь бас хоосн һарв. Һурвдад хахларн, мөрнә җолаһинь чаңһур татад зогсачкад, сәәнәр төвлҗәһәд хаһад оркв...

Үкҗ одсн күн зүн һар барун көл хойран эв угаһар мульҗад, түргүр кевтнә. Хатурад модн болад көшҗәх цогциг Марҗ эргүләд, гедргән тәвчкв. Тер күүнә чирәнъ цуснд-будгдҗ одсн бәәҗ, тер бийнь Марҗ Арслңгиг таньв. Агчмин зуур әркнь һарад, әәхләрн бийнь чичрсн Марҗ көндрлго зогсҗана. Немшин машид болн мотоциклетнр дегц ирҗ төгәлҗ зогсцхав. Теднәс һарсн герл нег бичкн төгрг һазриг өдр мет герлткв. Тал дунднь чирәнь цуснд будгдсн Арслң гедргән зөвүр угаһар, төвшүн кевтнә.

Немшнр заагас Боваҗн һарч ирәд, «доһлдган» мартн гүүһәд Арслңгин өөр ирәд өвдглҗ сууһад, һартан йовсн бууһан хаҗудан тәвн, көвүһән теврәд деегшән өргхәр седв. Зуг тернь сүдһлзәд, әмн угаһинь медәд Боваҗн арһул хәрү һазр деернь тәвчкв. Болха бас ирчксн хаҗуднь ууляд сууна. Тедн хоюрн Арслңгин чирәһәс һооҗсн цус арчҗана.

215

Немшнр заагас салад Швефель һарч ирв.

— Иштен зерг, юн болҗана? — гиҗ сурв.

— Би күн лагерәс зулҗ йовна болһад... — гиһәд Марҗ башрдад зогсв. — Дәкәд көөлдҗ йовад, һурвх дәкҗ халав... Дәкәд пилоткан геечкв.

— Эн баахн көвүн теегәс ю хәәҗ йовсмби? Чи ю хәәҗ йовлачи? — гиҗ Швефель Болхаһас сурв.

Швефелин келсн үг медлго, Болха тагчг сууна, хойр нүднәснь нульмсн һооҗад бәәнә. Марҗ немшин сурсн сурвриг күүкнд орчулҗ өгв.

— Асхар әрк уула, — гиҗ күүкн уульн бәәҗ хәрү өгв. — Маңһдур полицд эклҗ көдлх болад әрк уучкла. Та эврән Арслңла хамдан эс әрк уулта? Дәкәд Арслң агсмнад, мөр унҗ авад нааран довтлв. Би ардаснь көөлдҗ йовлав...

— Эн күүкн ю келнә? — гиҗ Швефель сурв.

Марҗ күүкнә келсн үг немшт орчулҗ өгв. Боваҗн шинхн Марҗин ду соңсад, суусн ормасн бослго, деегшән Марҗур хәләхлә, Марҗ терүнә боз мет цәәҗ одсн чирәд зә уга олн болчкад, гүн хурнясд үзҗ, әәснь күрв.

— Э-э, чи чон энд бәәнчи? — гиһәд Боваҗн хаҗудан һарарн һазр илв.

— Боваҗн, би медсн угав. Арслң гиҗ медсн угав.

— Яһвчн чи алвчи, мини көвүг! — гиҗ Боваҗн келв.

Тер хоорндан Боваҗна һарнь һазрт кевтсн немшин «Шмайсерин» нүцкн болн нәрхн күзүнәснь шүүрч авн, өрәсн һарарн пистолет кевтә Марҗур төвлн хаһад оркв. Марҗ аман аңһаһад, үгән келҗ чадлго, невчк хәврһшән дәәвлсн болад, Боваҗнд мөргхәр йовх күн кевтә өкәһәд, доран түргүр унв.