«Обин кѳвәд»

Түүкин тасрха

ТҮҮКД ОРЛЦҖАХ УЛС:

Манҗин Болвсн - баһ наста хальмг күүкд күн

Цецн - Болвсна көвүн

Бора - Болвсна күүкн

Хартун Эрдм - өнчн көвүн, арвн хойр наста

Җирһл - медәтә күүкд күн

Анна Дементьевна - орс гергн

Борза - идр наста залу, «Каркатеево» модна участкин бригадир

Өлзәт – Борзан гергн

Үүлдвр болҗах һазрнь – Сивр, Сургутск леспромхозин «Каркатеево» модна участк

ӘМТН ДУНД

Киитн улм чаңһрад, һазр цаңһтрад бәәнә. Ут- ут баракмудын труваһас көк утан бүтрҗ, деегшән өөдлҗ һарад, нисҗ йовад, дор ормдан тоһшрад, эргҗ оркад, сәәхн җуңһарад тарҗ одна. Модна көрәдлһнд* йовсн Болвсн кесг зүсн кенчрәр көлән ораһад, залуһиннь хуучн һос өмсҗ. Көлнь хальтрад әрә ишкҗ йовна. Хойр - һурв чаңһар алхад оркхлань, көлнь хәрү дошад унн алдна. Дотр бийнь заратрад*, махмударнь киитн салькн ирвс - ирвс гиһәд, халу - киит дүүрәд йовна.

«Җигтә юмн, иигҗ бийм эвго болдго билә? Толһам өвдҗәнә. Яһад өвдҗ йовдг болхви?»- гиһәд Болвсн бийләһән ду һара йовҗ, баракур орҗ ирв. Герл тату хора дотр зогсҗах төмр бешиг кесг күүкд - көвүд, гергд бүсләд авчкҗ. Болвсн авч ирсн модан үүдн хоорнд, ца булңгд девләр хучата кевтсн көвүн талан өөрдв. Цецн экән үзәд, эццн цаһан һарарн девлин зах әрәд, арһулхан көндрв.

- Кевт, кукм, баавчн хотан кенәв. Үдлә таднд шавхран үлдәләв,- гиһәд Болвсн, кеер идхәр авч һарсн боднцгиннь үлдл хәрү авч ирәд, көвүн күүкн хойртан хуваҗ өгв.

- Цецн, киитнәр бичә ид! Өвртән бәрәд, невчк бүләдсн цагтнь ид,- гиҗ экнь келв.

- Не, баав, бүләдхләнь иднәв,- болад көвүн экдән ханҗ инәмсглв.

Болвсн көвүн күүкн хойриннь өөрәс босад, булңгд бәәсн мишк татҗ авад, дотраснь һурвн боднцг һарһв. Терүгән эргүләд хәләчкәд, деерк хальсинь җулһлҗ авдв, аль бәәдв гиҗәһәд, өөрән оркчкад саналдв.

«Цугтнь чанчкад, маңһдур кеерәгшән ю авч һархв, көвүн күүкн хойртан юуһинь үлдәхв», гисн ухан Болвсниг зөвәр түүрчүләд бәәв. Хала мисгтә усан бешд нерчкәд, Болвсн хәрү ормдан ирҗ суув. Тер эләд гисн боднцгин өрәлинь керчәд, деерк хальсинь хусад, үүрмгәр ишкәд мисктән тәвәд чанв. Терүгән җе гитлнь буслһв. Болвсн хотан болһчкад, боднцгин амтн орсн усиг ааһст кеһәд, халуһар уутн гиҗ күүкдтән өгв.

Будан чигн биш, усн чигн биш, зутңгиг күүкн көвүн хойрнь адһлдҗ сорлдв. Эн саамла цаадк булңгас Эрдм халун хотын үнр соңсад, нусан татад, өөрдҗ ирв. Болвсн тал ширтәд орҗ одв. Бер Эрдмин хойр нүднә хәләц үзчкәд, зүркнь кирд гиһәд одв.

«Намаг эс үзҗәнт, нанд эн буданасн эс кеҗ өгнәт? Би бас өлсҗәнәлм, өрүнәс нааран келн деерән акун юм* харһулад угальв» - гисн көвүнә сурвр - хәләциг Болвсн үг келлһн уһаһар медв.

- Эрдм, нааран су, мә! Бий деерән халун буда асхад шатҗ одвзач, болһаҗ сор, - гиһәд Болвсн нег шанһ зутң хала савд кеһәд көвүнд өгв.

Өлн көвүн хотыг халун - киитинь йилһл уга ховдгар балһад, хала ааһинь сулдхчкад, цань юмн наалдсн болвза гиһәд, хумха хурһарн эргүләд арчн долав.

Эрдм эндәс хүвән авчкув гисн бәәдлтә босад, дарук улсур өөрдхәр, цааран хәләһәд, альд әмтн хот ууҗахиг медҗ авхар, сарсхр хамран өргәд, ут баракиг гилс- гилс хәләв.

Эрдмиг му хаһрха башмган чирәд, көндрәд һархлань, Болвсн ардаснь хәләһәд санв: - «Көөркү, кедүтәдән өнчн үлдвчи? Экнь энүгән эҗго модн заагт өнчрүлҗ һанцараһинь үлдәхв гиҗ санҗ йовсн болхий? Гемәс ах юмн уга. Гем эс ирсн болхла, маднла әдл, ус уув, цас идв - тесәд көдләд йовх билә. Ода энүнә эцк ах хойрнь фронтд альд йовхинь маднд меддг арһ уга. Бичг ирхш. Таньдг күн чигн харһлцҗ ирхш. Ода энүг шулуһар бичкдүд асрдг герт илгәх кергтә. Эс гиҗ эн олн улс дунд хәләвр уга икәр түрн гиҗәнә. Болвсн көвүг хәрү дуудхар седчкәд, дуудсн уга. – Йовг, өр өвч улс бас нег ааһ халун цә, эс гиҗ буда өгснь олз. «Күн өнчндән үкдго» - гидг… Болвсн тер хоорнд хала мисгән шавхад, үлдл будаһан көвүн күүкн хойртан кеҗ өгв. Теднь хотан уучкад, орндан орад унтв.

Эндр баракд Болвсна һал түлх селгән билә. Әмтнә түрүнь экләд, ор - дерән яслдад, нөөртән орцхав. Болвсн харңһуд һаза һарад, бүдүн моддыг төмр бешт багтм дүңгәһәр чавчв. Тер модан зөөһәд, баракд орулад, төмр бешин өөр хурачкад, күүкдиннь хуча ирҗ ясв. Теднә өөр невчк сууҗаһад, хәрү беш тал одад, бешин амиг секәд, бичә һал унтртха гиһәд, модд дүүргҗ чикв. Тер хоорнд му фуфайк көдрсн Эрдм, әмтн цөөрсиг* медчкәд, бешин өөр көлчәҗ дуладхар өөрдҗ ирв.

- Эрдм, яһад эс унтнач?

- Даарад унтҗ болхш. Сөөд йир икәр даарнав, өрүнд босхла толһам өвднә, барун хәврһм хатхлна*.- Тиигҗ келчкәд, Эрдм төмр беш тал улм шидрдҗ суув.

- Эн ниргҗәх улс көөркүг күн гиҗ керглҗәхмн уга. «Модна участк йир көндлң һазрт бәәнә».- Болвсн дотран тиигҗ санҗаһад, соңсхад келв:- Маңһдур мана участк тал ахлач ирхмҗ. Терүнд чини тускар келх кергтә. Ахлач күн нег эв - арһ кеһәд, чамаг бичкдүд асрдг герүр йовулх. Тер Цецн Бора хойран өөр одад, өрүн күртл дуладад унт.

- Би көлчәҗәһәд энүнд унтнав, - гиҗ көвүн хәрү өгв.

- Чини дурн. Һалын көвәд, Болвсн духуцад нөөрнь күрәд ирв. Болв өдрәр киитн ивтрҗ одсн махмуднь дуладх дутман, улм заратрулад*, чичрүләд* бәәв.

«Саахнда бийм эвго болх бәәдл һарчкад, гертән орҗ ирхләм тогтнҗ одла. Ода яһад энчнь бийим эргүлҗәхмб? Дегд икәр даарчкад, тиигҗәдг эс болхий?- гиҗ Болвсн ухалв. - Усар хот кедг болвчн, гем уга бәәлһтхә. Му юмн бичә үзгдтхә, нигт модн заагт, Эрдмин эклә әдл, күүкдән өнчрүләд оркдг гүрм бичә учртха». Болвсн арһ юундв гихләрн дотран «Бурхн әәлдг» - гиһәд зальврв. Һалыг унтрашгон төләд, Болвсн дәкәд бешд модд немчкәд, күүкд талан ирәд, хувцан тәәллго өөрнь кевтв.

Өрүнднь босад, лавкас чиңнүрә өдмгән авад, һурв әңглҗәтлнь, Эрдм күрч ирв. Өдмгәсн эн көвүнлә хувацх кергтә болв. Тиигхлә юмн үлдхш. Арһ уга ик зууһинь хойр үрндән өгчкәд, Эрдмд бас күртәһәд, Болвсн эврән боднцгин хальсар хуурад чансн хар цәәһән ууҗ авчкад, көдлмштән һарв.

- «Му хотас көлтә Цецнә чидлнь өдр ирвәс хәрәд бәәнә. Өгн гихлә шимтә хот уга. Көдлмшән хайҗ йовҗ болшго. Көдлмш эс кехлә кемҗәтә өдмгән чигн өгхшү, яһдг болхв? Сө йовҗ кенәс хот - хол сольҗ авхв? Тер өнчн көвүн Эрдм бас хойр зун тәвн граммнь теҗәл биш. Хотасн өгәд дөң өгхмн сәнҗ, өгдгнь уга…» Иим тоолврта йовсн Болвсниг ардаснь медәтә күүкд күн күцҗ ирв.

- Танд, Җирһл, Эрдмин тускар келхәр бәәләв. Экән өңгрснә хөөн Эрдм һүрә болад, ташр деернь киртән даргдад җе гиҗәнә. Тер авһ Борза дөң болх бәәтхә, өцклдүр мадниг көдлмштән һарсна ард, көвүг түлкәд - чичәд алн алдҗ. «Бичә герүрм гүүһәд бә! Чамд биш, эмгндм амсулдг юмн уга», гиһәд көөҗ. Сөөнә Эрдм нанд келәд уульна. Муульта киизң һазр, һацата кевтә эн өдрмүдт күн ирҗәхш. Мөсн сәәнәр батрад көртл күн нааран зөрҗ йовдгочн.

- Болвсн, би чамд юн селвг өгхв, бәәсән хувалцад тер көвүнд өгнәв. Өцклдүр чини хөөн нан тал ирхләнь, буда кеҗ өгүв. Одахн, мел өмсдг юмн уга болхлань, көвүнәнм хуучн шалвр бәәсиг хасад уйҗ өгләв. Терүгән ода өмсҗәнә. Көдлхәс наснь бичкн, күн терүг көдлмшт авшго, - гиҗ медәтә күүкд күн хәрү өгв.

- Җирһл, тиим биш. Нанд мана Манҗин бор көрсн костюм бәәнә. Терүг өгәд, маңһдур Эрдмиг тер арвн дууна бәәсн селән тал йовулхмн. Көвүн йир керсү*. Күүнә келсиг цугтнь күцәхмн. Селәнә әмтн костюмиг боднцгас соляд* авад чигн бәәх. Маднд йовдг арһ уга, көдлмшәс тәвшго, йовҗ гихлә, шоодснь арһта, дәәнә цагла суулһчкхла юуһан авхв?- болҗ Болвсн саглв.

- Болвсн, мел чик келҗәнәч! Нанд бас хойр хувцна эд бәәнә, теднән хулдад хавр күртл тесх санатав. Тиигтл көвүм ирх. «Дәәнә зер - зев, кедг ик заводт көдлҗәнәв» - гиҗ сүл бичгтән бичҗ».

Эрдмиг селә орулх болҗ хойр күүкд күн үгцв. Эрдм һазртан бәәхдән һурвн класс төгсәсмн. Көвүнә эцк Харту дәәнд мордла. Тер дарунь бичг ирҗәлә, хөөннь зәңг - зә уга, үксн, әмднь медгдхш. Эрдм эктәһән модна участкд ирлә, зуг экнь генткн гемтәд, больницд орад өңгрҗ одв. Терүнәс нааран көвүн «икәр өгснднь - хонад, баһар өгснднь - үдләд», арһан хәәһәд, баракс эргәд бәәнә.

Болвсн Җирһл хойр асхнднь көдлмшәсн ирчкәд Эрдмиг дуудв.

- Чамаг селә орад, хот - хол хәәҗ чадх болвзач гиҗәнәвидн. Би эн фуфайкичн хатхҗ өгнәв. Деесәр болвчн, бүс кеҗ ав, бүстә болхла ямаранчн догшн киитнд даагддмн биш. Басңгин эк Җирһл чамд көвүнәннь башмг өгхәр бәәнә. Көлән хуучн кенчрәр орачкад, терүг өмс. Бидн чамд хуучн костюм, эд өгнәвдн. Боднцгас, хотас соль. Селәнә әмтнәс бичә ичҗ эмә*. Хот - хол авч ирхләчн, хамдан эдлхвдн. Мини келсиг сәәнәр тодлҗ авбчи? - гиҗ Болвсн Эрдмәс сурв.

- Медүв. Би йовнав, - болҗ көвүн зөвшәрв.

- Түрүләд нанд бәәсн хойр хувцна эдин негинь өгәд тәвхмн. Зуг зууран күүнд булагдҗ орквзач, - гиҗ Җирһл келв.

- Җирһл, кедү суулһ боднцг сурхви? Би һанцхарн яһҗ дааҗ ирхмби?- гиҗ көвүн сурв.

Тер хоорнд эндәс Болвсн күүндврт орлцв:

- Җирһл, тиим биш, кесг суулһ боднцг эн чирҗ ирҗ чадшго. Түүнә орчд мөңг өгәд йовулхмн. Нанд хойр зун арслң бәәнә. Хойр - һурвн суулһ боднцг болвчн хулдҗ автха… Кемрҗән эдәс, костюмас боднцг, тосн олдх болхла, сән өдрлә эврән селә орхмн.

- Болвсн, терчнь мел чик. Зуг, Эрдм, ора болхла селәнд хон.

Өрүнднь Эрдм халун цәәһән ууһад, деесн бүсән бүсләд, бичкн модн цан чирәд, селә хәләһәд һарв.

Болвсн Җирһл хойр көвүг йовулчкад бийснь бас көлдмштән одцхав.

Му фуфайк һатцас ивтрҗәх киитн, селәнд күрч хот олҗ уух седклтә көвүг «шулуһар йов, шулуһар йов» гиһәд адһаҗ өгнә. Чаңһар йовхар адһсн бийнь, Эрдмин чинән уга хойр көл хооран хәрәд, чирҗ йовсн бичкн цаннь ацан болна. Эрдм бүрүлин гегән тасрҗ йовтл селәнә захар орҗ ирв. «Ода альдаран орхув. Тер герт хонх зөвшәл сурнав,»- гиҗ көвүн санв. Селәнә уульнциг керчҗ һарад, терзәснь һал үзгдҗәсн модн гер тал өөрдҗ йовтлнь, өмнәснь, чонла әдл, ик ноха хуцад һарч ирв. Эрдм хооран цухрад зулхнь зу болв. Тер кевтән уульнц дундаһур йовҗ йовад, үкр орулдг хашата, хаша деернь бичкн өвсн овалһата бәәх, эвтәхн модн герүр ирәд үүдинь арһул тоң- тоң цокв.

- Кемби? Юн кергтә?- гисн күүкд күүнә дун соңсгдв.

- Ээҗ, танад хонҗ болхий? Һаза йир киитн,- гичкәд Эрдм, хәрүһинь чиңнв. Күүкд күн, бичкн көвүнә дууһинь медчкәд,- «Ор- ор»- гиһәд, үүдән тәәлҗ өгв. Эрдм цанан һаза үлдәчкәд, мишкән сүүвдәд орҗ ирәд,

- Мендвт,- гив.

- Менд. Хамаһас йовнач, көвүн?

- Модна участкас.

- Медгдҗәнә,- болҗ күүкд күн җөөлнәр келв. Эрдмиг һәәххәр хойр бичкн толһа беш деерәс булталдв.

- Кевтцхәтн,- гиһәд экнь күүкдән хорв.

Эрдм дәкҗ үг келлго, үүднә өөр зогсад бәәнә. Күүкд күн көвүг эмәҗәхиг медәд келв:

- Тиим болхла, энүнд хон, даарад бәәҗч. Уралан һар, эн табуретк деер сууһад дулад.

- Боднцг, үсн олдхмн болвза гиһәд һарлав,- болҗ Эрдм, невчк дуладад авчкад, цәәлһв.

- Эк - эцкчнь илгәвү?- гиҗ герин эзн күүкд күн соньмсв.

- Уга, талдан улс. Нанд эк уга, одахн өңгрҗ одла, эцкм дәәнд йовна. Би һанцарн әмтн дунд бәәдв.

Күүкд күн Эрдмиг тиигҗ келхлә, эврәннь күүкд тал хәләчкәд сурв.

- Иим ора яһад һарсмч?

-Би өрүн һарлав. Нанд тана селән мана участкас хол болҗ медгдв. Өдрин дуусн йовв.

- Му хувцта күн үвләр холд йовдмн биш. Үвлин теңгр шуурһн уга бәәҗәһәд, генткн таг сохр болад шуурдмн. Деерк фуфайкан, башмган тәәл.

Тер хоорнд герин эзн күүкд күн хальстаһинь чансн дала боднцг модн ааһд һарһв. Хала кружкд цә кеһәд, дәкәд столын татдгас хар өдмгин бичкн тасрха авад Эрдмин өмн тәвб. Өлсәд, даарч йовсн көвүн иим дала хот үзчкәд хара зөңгдән шүлснь һооҗв*. Эрдм кесгәс нааран иим дала хот үзәд уга билә.

Модна участкас дарад, цуцрад ирдг болвчн хотта герлә харһсндан икәр байрлв.

Эрдм хальста боднцгиг бүклднь гишң зальгад бәәнә. Күүкд күн хот идҗәсн көвүнд үг келҗ бәәхмн уга. Зуг дораһур эццн һар, көлинь хәләнә, чикнь дегд сертхр болҗ медгднә. Эрдм боднцг, өдмгиг дарунь идҗ оркв. Гертнь дуладад хотынь уусн бийнь көвүн күүкд күүнә нер - усинь сурҗахш. Келхәс «ханҗанав» гив.

Дулан бешин өөр маралҗ делгҗ өгәд, энүнд унтхмч гив. Көвүн һаза һарч ирчкәд, күүкд күүнә заасн ормд бөгдиһәд кевтв. Геснь цадсн көвүн дарунь сүркләд унтад одв. Анна Дементьевна беш деер унтҗ кевтсн күүкд талан хәләчкәд, Эрдмд улм санань зовв. «Бүтн хувцн уга бийнь үвлин киитнд арвад даву дууна һазрт зөрәд һарч. Үкх, даархан медҗ йовхмн уга. Эк - эцкнь бәәсн болхла, энүг иигҗ йовулшго билә. Өөрнь бәәсн улс яһад эс үзсн болхви? Бултад һарсмн болҗана»,- гиҗ ухалв.

ТОЛИН КӨДЛМШ

Акун юмн - өткн хот

Бичә ичҗ эмә - бичә башрд

Заратрх – даарх, чичрүлх, киит урсх

Керсү – хурц ухата, билгтә

Модна көрәдлһн – урһҗасн модд көрәһәр көрәдәд уңһалһн

Өлн - өлссн, өлг

Сольх – дольх

Хатхлх – шааҗ өвдх

Цөөрх – баһрх

Цуцрх – муурх, көшх

Чичрүлх – дагҗх

Шүлсн һооҗв – гесн өлсәд, эс гиҗ җилв күрәд әмтәхн юм идхәр седсн цагт амнас һардг нульмсн

КҮҮНДВРИН СУРВРМУД

1. Түүкин үүлдвр альд болҗана? Юн учрар хальмгудыг туулһсмн?

2. Түүкд келгдҗәх теңгрин бәәдлин тускар келтн. Ямаран җилин цагин тускар келгдҗәнә?

3. Болвсна бәәдг бәәрнь ямаран? Эн күүкд күүнә бийнь ямаран?

4. Болвсн күүкдтән ямаран хот кенә?

5. Эрдм гисн кемб? Өнчн күүкдт өдрт кедү грамм өдмг өгдг бәәҗ?

6. Эрдмин тускар намтрлгч ахр келвр бичтн.

7. Сиврт туугдсн хальмгуд бийән яһҗ теҗәнә? Эдн альд көдлнә?

8. Җирһл Болвсн хойрин нерн деерәс Эрдмд үүлдврин зура тогтаһад бичтн.

9. Түүкин тасрхад ямаран үлгүрмүд харһна? Нег үлгүрин чинр- утхинь цәәлһтн?

ҮҮДӘЛТИН ДААЛҺВР: эн күүндвр хальмг келнд

орчулад дасҗ үзтн.

- Кто там? Что надо?- послышался женский голос.

- Матушка, можно у вас переночевать? На улице очень холодно.

- Заходи, заходи,- сказала женщина, узнав детский голос, и открыла дверь. Эрдм оставив санки на улице, взял мешок и вошел в дом:

- Здравствуйте.

- Здравтсвуйте. Мальчик, откуда ты идешь?

- Из лесопилки.

- Понятно,- сказала женщина. Из за печи выглянули две детские головы посмотреть на Эрдема.

- Лежите,- строго сказала мать детям.

Эрдм не говоря ни слова, стоял возле двери. Женщина, поняв стеснение мальчика, сказала:

- Если так, ночуй здесь, ты очень замерз. Проходи вперед, садись на табуретку, согревайся.

- Я вышел в поисках картофеля и молока,- объяснил Эрдм немного, согревшись.

- Родители послали?- поинтересовалась хозяйка дома.

- Нет, другие люди. У меня нет матери, недавно умерла, отец находится на войне. Я один живу среди людей.

Женщина, посмотрев на своих детей, спросила:

- Почему так поздно вышел?

-Я утром вышел. Мне показалось, что ваше село от нашего участка находится далеко. Я шел целый день.

- Нельзя далеко ходить людям в легкой одежде. Зимнее небо очень обманчиво. Снимай верхнюю одежду, обувь.

***

Көвүг хол селәһүр йовулчкад Болвсн Җирһл хойр сөөни дуусн нөр уга һарв. Көвүн өдртән хәрү ирх болла.

Өр цәәв. Көвүн уга.

- Җирһл, тер көвүн яһсн гиҗәнәт? Төөрсн болхий?- гиж Болвсн әәмҗ сурв.

- Хәәмнь*, Болвсн яһҗ медхв. Көвүнлә гүрм учрхла, чи ман хойраг зарһла* харһулх. Өцклдүр даарад одх чаңһ ик киитн уга билә. Болв му хувцта күүнд эн киитнә бийнь нойн. Шамдһа көвүн селәнд күрәд хонсн болх. Йир юмнд даргдх көвүн биш,- гиҗ Җирһл бериг невчк төвкнүлв.

- Болвсн, би эндр көлдмштән һарлго, тер көвүг ардаснь некнәв. Бригадир Борза намаг яһла гиҗ сурхла, гемтвә ги! Үд күртл йовад күрч ирхв. Чи тер өцклдүрк уңһасн моддын бүчрмүд чавчад*, намаг иртл бел кеҗә.

- Тиим болхла йовтн, хәәһәд олҗ авад, герүрн дахулад авад иртн. Дәкҗ, чамаг, эн көвүг йовулдг болхнь…

Җирһлиг селәнүр өөрдхлә, Эрдм өмнәснь бичкн цан деерән боднцг ачсн, көрә үс тәвсн аашхнь харгдв. Тер цанан әрә чирҗ йовна. Җирһл көвүг үзчкәд икәр байрлв. Эрдм альд хонсан болн тер цаһан седклтә күүкд күүнә тускар келҗ өгв, зуг герин эзнә нер - усинь сурхан мартчкв,- гиһәд һундл төрв.

- Эрдм, чамаг төөрәд, кеер хонад, даарад, үкҗ одсн болх гиһәд бидн ухан уга бәәввидн. Сән седклтә, җөөлн заңгта күүнлә харһҗиҗ. Хотынь ууһад гертнь хонсн күн нер - усинь сурх билү? Таньдго көвү күн болһн зөрҗ хонулшго.

- Би ичәд неринь сурсн угав. Өрүнә босад хотынь уучкад, һарчаһад герин эзн күүкд күүнәс,- «Кенәс үс, боднцг хулдҗ авч болх» гихлә, өцклдүр мини орхар седәд нохаһаснь көөлгдг ик модн гер тал заав. Тиигән ирхләм, өндр нурһта, гольгр шар өвгн өмнәсм бүдүн дууһар хәәкрәд һарч ирв. «Юн кергтәвч, альдас йовнач»- гив. «Боднцг, үс хулдҗ авхар йовнав» болҗанав. Тиигхлә өвгнә шар нүднь һал асад, «мөңгн бәәнү?»- гиҗәнә. «Бәәнә». «Нааран ор»,- гиһәд энчнь ик көк нохаһан модар цокад көөчкв. Намаг үүднәни өөр зогсачкад, цааран орад, гүңгр- гүңгр күүндҗәһәд дөрвн литр көрә үс авч ирчкәд, «нег литр үснь арвн тавн арслң» гив. Би үг келлго җирн арслң тоолад өгчкүв. Дәкәд цааран гүүҗ одад дөрвн суулһ боднцг суулһнь тәвәд арслңгудар хулдҗ ав гив. Тиигхләнь өмнәснь келүв: «Нанд тиим мөңгн уга, һучаһад арслң суулһднь өгнәв» гивүв. Дөрвн суулһ үлдсн зун дөчн арслңган өгәд авбув. Намаг хашаһас һарһн, өвгн үүдән ик модар тулад хаачкв.

- Гем уга, тиим үнәр хулддг болад чамас тиигҗ авсн болхгов. Мөңгиг чанҗ идхмн биш, боднцгар бидн кесг хонгт теҗәл кехвдн.- Тиигҗ хоюрн күүндәд, цанан чирәд һарцхав.

Болвсна көвүн Цецн өдр ирвәс улм муурад, орн деерәс босдган уурв. Өгчәх хотын шим көвүнд чимк тусан күргҗ бәәхмн уга. Цецниг муурх дутм Болвсн седкләрн урсад*, өмнклә әдл бийән чаңһаҗ бәрдгән уурад ирв. Залушград, чаңһрад йовдг цогцнь көдлмш өлн хойрт даагдад эцәд бәәнә. Терүгинь медҗәх медәтә Җирһл эврәннь әрүн цаһан седкләрн дөңгән күргхәр седнә. Тедн тал хәләчкәд, санань зовна.

- Болвсн, «Әмд күн арһта» гидг үлгүр бәәдмн. Хәләһә бәәҗ көвүг үкүлҗ болшго. Нег өдр долан зун грамм өдмг эс авсар үкәд одхн угач. Көвүһән үүрч авад селәнә эмчд күр, эн фельдшер тус болҗахш. Бригадир Борзаһас сурх кергтә, кемрҗән сулдхшв гихләнь - эврән йовад од. Нанла нег өдр хамдан көдлх күн олдх.

Болвсн Җирһлин селвг соңсад, бичкн белгән авад, бригадир Борзан тал захан баракур күрч ирв.

Борзахн баракин нег өнцгт хора кеҗ авсн бәәҗ.

Теднәхн күүкд уга шуд хойр әмн. Дәәнә өмнк җилмүдт Болвсн Борзаг хойрх дәкҗ үзлә. Тиигхд Болвсн, эк - эцкнь кеер малд йовдг, тедндән нөкд болдг, колхоз тал хая- хая ирдг билө.

Борзахн наадк улсар болхла өмсх - зүүхтә. Өөрк улснь түрсн эс түрснь тер хойрт тас керг уга. Шуд босад һарвчн хойрхн әмн. Борзан өмнәс сөрҗ үг келм дүңгә күн ода деерән уга. Көдлҗәх улснь берәд, күүкд, көвүд һолта. Эцкнр, ахнрнь әәрмд. Көдлмшин аациг баһчуд шинкн авчахас биш өмннь көдлҗ үзәд уга. Тегәдчн Борза теднәс икәр меддг, чаддг болад, тедниг толһалҗана.

Дәәнә көләр һарсн шин модна участкс Сургутск леспромхозд дала билә. Теднә негнь эн җил шинкән секгдсн «Каркатеево» гидг участк мөн. Ик хаалһас көндлң бәәх бичкн һол кедҗ бүүрлсн участкд ода үвлин модна көдлмшин гүргү цаг. Участк олн болсн учрар леспромхозин ик конторас ахлачнр, инженермүд, нань чигн көдләчнр нааран йир хатяр ирцхәнә. Тегәдчн Борза бийән «бурхнд» тоолад эн бичкн участкд йоста «эзн» болна.

- Белг таднд авч ирүв,- гиһәд Болвсн, авч ирсн боднцг үсн хойран тедүхнд бәәсн харһа стол деер тәвчкв.

Болвсниг суутн гиҗ Борзан гергн, герин эзн залу чигн келсн уга.

- Нанла кергтә болхла шулуһар кел, адһҗанав. Чамла әдл сәәхләг хәләһәд, зогсад бәәдг цол уга.

- Борза, танас нег өдр сурад маңһдур көвүһән больницд күргхәр бәәнәв. Көвүм өдр ирвәс муурад, гемдән даргдх деерән һарчкв. Үкдг, әмдрдг болвчн эмчд үзүләд медх санатав.

- Эмч, эмч гиһәд тадн намаг алҗанат! Өцкүлдүр Базра эмгн сурҗ һарла. Одахн Барлахн хойр өдр йовад ирцхәв. Ода дутунь чи биләч! Тадниг селән тал тәвә бәәҗ ик ахлачас шоодулҗанав*. «Зураһан күцәҗәхшт, өдмг өңгәр идҗәнәт, дурндан бригадиннь улсан йовулнат» - гинә. Мини төлә күүкд һарһсн бишт, үкснь үкәд бәг. Би тадниг көдлмшәстн сулдхҗ чадшгов.

***

Эрдм Болвсн хойр, Цецниг цанд суулһҗ чирәд, селәнә больницд күрч ирцхәв. Көвүг цанаснь буулһад, гемтә улс хәләдг хораһур орулад, деерк хувцинь тәәләд, эмч дуудхиг күләһәд сууцхав.

Цаһан халатта санитар күүкн һарч ирәд Болвсниг көвүһән эмчүр авч ортн гив.

Эмч эццн көвүг эргүләд келв.

- Энтн оошкинь* дөрклҗ. Больницд үлдәх кергтә. Тадн дарунь авч ирлго ода күртл гертән яһад бәрәд бәәсмт? Гемнь шиңгрәд, бийнь икәр күндрҗ.

Болвсн әәмәд, эмчд нам юу келхән чигн медҗ бәәхмн уга. Эмч цаас бичҗ өгәд, Цецниг тиигән авч одтн гиһәд, тедүкнд бәәсн модн гер тал заав. Болвсн Цецнд хувцинь өмскәд, хәрү цан деернь суулһад, эмчин заасн гер тал күргҗ ирәд, көвүг больницд үлдәчкәд, герүрн хәрв.

***

Болвсн киитн барак дотр Бораһан бичә даартха гиһәд хучхар седхлә күүкн хучулҗ бәәхмн уга. Күүкән бийнь эвго болҗахиг медчкәд, Болвсн шулуһар босад, унтрҗасн төмр бешд һал түлв.

Күүкнә халунь икдәд, түңгшәд*, дотран кииһән авад, улаһад күрңтрҗ одҗ. Маңнаһинь бәрҗ үзхлә – альхн асм. Кедү халутаһинь меддг арһ уга. Һацата кевтә фельдшер гергн эм авхар эндр ора шидр йовҗ одҗ. Маңһдур ямаран цагла ирхнь темдг уга.

Көвүһән өцкүлдүр больницд күргәд, седклнь невчк төвкнсн Болвсн эндр сө күүкнь эвго болхла, тавн ухань тарад, яахан медҗ эс чадад, Җирһлиг дуудҗ серүлв. Бийнь усн - цасн ууляд бәәнә.

Җирһл босҗ ирәд, зорһс шатаһад, күүкнә чирә хәләв.

- Болвсн энчнь уламдар гемтҗәнә. Сальк бичә авхул, тер бешин өөр оринь яс. Эн ормднь кевтүлҗ болшго. Шулуһар йовад бригадирәс көлг* сур, өр цәәлһнлә энүгичнь эмчд күргх кергтә. Зууран киитн сальк киилүләд оркдг болвзач. Йовсн цагтан болһаһад, хәләһәд йов,- болҗана.

- Җирһл, сө яһҗ одхви? Тер Борзатн нанд өдрт амр өгчәхмн уга.

- Әрлһич цааран, Борзад бийән ээрүләд йовх, ямаран гергмчи? Һарһсн күүкән үкә бәәтлә, болшго юм келдмч! Мөрн цанар шурд гиһәд эс күргхлә, арвн дууна һазрт йовһар кезә чирҗ күрдмч?

***

Бора больницд дола хонсн уга. Больницд авч ирдг болвчн эмчнр Боран халуг уңһаҗ чадсн уга.

Доһлң нульмста Болвсн, буру һарһсн кевтә, участк талан шуд хаалһар биш, баракудыг эргәд ар бийәснь орҗ ирв. Бийнь көлән әрә көндәҗ йовна. Дөгәҗ келхлә, салькн үләхлә унҗ одхмн, тедү дүңгә зовҗ*, энлҗ* бәәнә, хойр нүднь уульлһнас болчиһәд хавдҗ.

ТОЛИН КӨДЛМШ

Зарһ – Һол йос чикәр күцәлһиг шалһҗах орн- нутгин төр- засгин бүрдәмҗ

Зовх – сана зовх, седкл зовньх, зовлң үзх, һашудх

Көлгн - әмт, аца зөөдг эв- арһ

Оошк – 1) анат. хойр әңгәс тогтад, күүнә чееҗ кииһәр дүүргәд киилхин төлә бәәдг дотр мөч; 2) каңкнсн үнртә сәәхн цецг; 3) улан цаһан хойрин хоорндк өңг

Седкләрн урсад – чееҗин зовлңд авлгдх

Түңшх – яхлх, энлх

Хәәмнь - көөрк

Чавчх – 1) хамх цокх; цәкүр- цәкүрәр утлх; 2) туруһарн цокх; көләрн цокх

Шоодх – керлдх, уурлх

Энлх – зовх, һашудх, һундх

КҮҮНДВРИН СУРВРМУД

1. Эрдм хулд гүүлг кеснә тууҗ келҗ, эс гиҗ бичҗ өгтн.

2. Эрдм хонсн күүкд күн ямаран бәәҗ?

3. Юңгад Болвсна көвүн Цецн, күүкн Бора гемтв?

4. Модна участкин бригадир Борза наадк улсар болхла яһҗ бәәнә? Эн тасрха олж умшад шинҗлтн.

5. Борза гергтәһән ямаран хальмг авъяс эвдв? Борза невчк җөөлн, өр- өвч седклтә күн болхла, күүндвр яһҗ давхмн билә? Үлгүрләд бичтн.

6. Юңгад Борза бичкн модна участкд бийән «бурхн», «эзн» гиҗ тоолна?

7. Сургутск леспромхозд «Каркатеево» участк юн учрар секгдв?

***

Мод көрәдлһнд түрүн җил көдлҗәх улст йир күнд болна. Ик өндр модиг ямаран эвтәһәр уңһаҗ авхнь медгдҗ өгхш. Көрәдҗәсн модн темдглсн һазр талан унлго генткн оңгдан үзгүр келтәхлә Җирһл Болвсн хойр көрәһән хайчкад, күртсн әмән авч зулцхана. Эн саамд тедн бас нег бүдүн өндр мод уңһаҗ чадлго, белкүсцә цааснд булхад хоюрн энд - тендәсн түлкҗәтлнь, мөрн цанта залу, тедүкн һардг хаалһар йовҗ йовад, үзв.

Георгий Гаврилович модна көрәдлһнд дамшад, насни туршарт көдлҗ йовх күн. Тер хойр күүкд күүнә көрәдҗәх модн унҗ өгшгоһинь медв. Юңгад гихлә, ө- шуһу модн дотр йовсн Җирһл Болвсн хойр, тер модыг эклҗ көрәдхләрн, салькн таласнь көрәдх юмиг оньһл уга, салькна өмнәс эклҗ. Тегәд көрә модн өрәлд күрхин алднд салькн ораһинь үләһәд, далҗилһәд, көрәг зууһад, нааран чигн, цааран чигн йовуллго таг атхад авчкҗ.

Хойр күүкд күүнд дуудн гихлә, өөр шидр күн үзгдхш. Урднь хамдан көдлҗ йовсн берәдиг Борза салһад оңгдан һазрур йовулчкҗ. «Ода яахмб?- гиһәд эн хойриг зогсҗатл генткн таньдго залу гүүҗ ирәд, теднүр хәәкрәд, хойраһинь хооран түлкҗ һарһв.

- Тадн мод көрәдхләрн түүгән бий деерән унх гиҗ ухалдвт? Хәләтн намаг оратсн болхла хойраһитн модн дарҗ алх билә,- тиигҗ келәд Георгий Гаврилович Болвсна бәрҗәсн сүкинь шүүрч авад, нәрхн һо мод чавчад уңһав. Ацмудаснь сулдхад, ут шуург* кеһәд уухнас, альдаснь яһҗ зогсад түлкхинь зааһад келҗ өгв. Дарунь эн хойриг дахулад, дальҗиҗ бәәсн өндр модиг тедүкнәс шуургарн һурвулн түлкв. Тернь күрд гиһәд Болвсн Җирһл хойр зогсҗасн ормд унв.

- Иим көдлмш кесн цагтан сагар* энд - тендән хәләҗ йовх кергтә. Эклҗ көрәдхләрн түрүләд салькн альк үзгтән бәәхиг оньгад авчкх йостат. Модна бүчрмүд ик зунь өмнк талнь нигтәр урһдмн. Тер ацмуд диилҗ урһсн таласнь чавчад, өрәлднь күргчкәд тегәд одҗ ар бийәснь көрәдҗәтн. Мини кеҗ өгсн эн ут шуурган бичә хайтн. Ээмәрн модна өөр шахлдҗ зогсдмн биш, генткн, бий талтн унхла, тадниг, гүүҗ һартл дортн дарчкхн болҗана,- гиҗ Георгий Гаврилович селвгән өгв. Тер хавтхасн түңгрцгтә тәмкән һарһҗ газетин цааснд ораһад, һал орулҗ татв. Дарунь девлән өмсҗ авад, цан деерән сууһад гүүлгәд йовҗ одв.

- Яһсн сәәхн седклтә күмби? Чидл күрлго зогсҗ бәәх мадниг йовҗ йовх күн яһҗ үзсмби? Моднд даргдшго мадна хүв бәәсн болҗана. Эн залуһас биш бидн хойр моднд даргдад кевтх бәәҗвдн,- гиһәд Җирһл арднь саналдв.

- Не, Җирһл, йовий. Дәкәд нег мод уңһачкад, үдин хотдан һархмн,- гиһәд Болвсн сүк көрә хойран авад цаарлв.

***

Ик махлата, мишк үүрсн, эццн бичкн көвүн кабинетүрн орж ирхлә Иван Матвеевич таньҗ өмнәснь босв.- Менд залу, даарлго йовҗ ирвчи? Су нааран.- Өөрән бәәсн халун цәәһәс чиркд кеҗ авад, столыннь татдгас үдлә ирхдән гертәсн авч ирәд оркчксн бичкн өдмг, шикр һарһҗ өгв. Эрдмиг халуһар цә ууһад дулад гив. Бийнь тер хоорнд телефоһар дуудад, интернатын директор бәәх угаһинь медәд авчкв.

Эрдм күн болҗ шинкн телефоһар күүндҗәхиг үзҗәнә. Аальта юмб? Энүнд сууҗаһад тенд, оңгдан һазрт бәәсн күүнлә өөрән бәәхшң әдл күүндҗ оркдг…

Цәәһинь уулһчкад, Иван Матвеевич Эрдмиг дахулад йовхар хувцан өмсҗәһәд,- Чи ода интернатд бәәхмч. Арвн зурһа күртлән эрдм - сурһуль дасхмч. Эврәннь гершң әдл тоолх кергтә. Чамла әдл көвүд күүкд дала бәәцхәнә. Долан класс чиләһәд, дарунь техникумд йовҗ чаджанач. Техникумд йовхшв, көдлмш кенәв гихлә чини дурн.

Иван Матвеевич Эрдмиг ут, сарул ик- ик терзтә модн герүр дахулад орв. Коридорарнь йовҗ йовад, «директор»- гиҗ бичәтә бәәсн үүд татад орв. Терүг дахад Эрдм мишкән үүрсн бас орҗ ирв. Эдн хоорндан күүндҗәһәд, директор столыннь өөр нег юм дархла цаһан халат өмссн баахн күүкд күн орҗ ирв.

- Валентина Ивановна, тана багт эн көвү илгәҗәнәв, эндр онц хорад ор- дер ясҗ өгәд, хонулад маңһдур эврән эмчнрт үзүләд, эрүл- дорулинь сәәнәр йилһҗ һарһтн. Тиигтл онц хорадан хотан ууһад бәәҗәтхә. Иван Матвеевич, та бичә му сантн. Тана көвүг удан һанцараһинь бәрш угавдн. Тиигҗ хәләх мана йосн. Мана әрүн керг.

Иван Матвеевич суусн ормасн босад, директор Валентина Ивановна хойрла мендлҗ оркад, Эрдмин һар атхад:- Не, сән бә, кергтә болхла нанур дурта цагтан ирҗ чадҗанач.- Үүд алхад һарч йовад, хәрү директор тал өөрдҗ арһулхн үг шимлдҗ келсиг Эрдм соңссн уга.

- Танас мини сургчм, үр директор, түрүн өдрмүдт эн көвүг сәәнәр хәләҗәтн. Олн дунд шин ирсн көвүг дәәләд, нудрад, му келәд, дөөгләд, наад бәрәд бәәдгнь бәәдг биший,- гив.

- Э, тиим йовдл һарна. Ода хәрнь тиигҗ дөөглдгән уурцхав. Хәләҗәхв, тер тускар та бичә зовтн,- гиҗ директор Иван Матвеевичд хәрү өгв.

Эрдм шин бәәрндән ормлзад, таньдго күүкн- көвүн дунд түрүн өдрмүдт невчк эвгәдәд бәәв. Иим цагла эврә иҗлдҗ орксн таньдг, меддг улснь сангдад, бийнь һанцардсн болад, невчкн зуур зовчрхв.

«Интернатд оркчкув. Хувцн хот хойр сән. Бәәсн гермбидн сарул. Сән өдр болһн кинод однавидн. Сән өдрлә маднд лыж өгнә. Терүгәрн кеер модн заагт одад, дошҗ нааднавидн. Би дала көвүд - күүкдлә таньлдув. Маднд багшнр ду, би дасхна»,- гиҗ Эрдм Болвснд бичг илгәв.

Бичгинь авсн Болвсн басл икәр байрлв. Эрдмин бичгиг Цецн экәрн кесг дәкҗ давтулҗ умшулна.

- Болвсн, терлм, би келә бәәлүсв, күн өнчндән үкдмн биш. Нег өр өвчнь йоста хаалһинь зааһад өгх тиигчкәд эн мана йоснд кезәңклә әдл юмн уга. Өнчн болхла государств хот- хувц өгәд, асрад, сурһуль дасхад, авад оркна. Сәәхн йосн. Мини нег му ач көвүн интернатд орад сурһуль дасад, нәәмн - йисн класс чиләлә. Ода бас альд йовхинь меддг арһ нанд уга. Эрдм чигн нәәмн - йисн класс чиләһәд, бийдән зөв эрдм авад нерән дуудулх- гиҗ Җирһл байрлв.

***

Күүнә җирһл гидг юмн акад болдг сәнҗ. Түрүләд күүкнь өңгрәд җил болв. Терүгән күцц мартад уга бәәтлнь хәләһит юн болҗахинь…

Вера цаас авад Бембәд Болвсна тускар бичг бичв.

… «Өөрхн болсн болхнь өдр болһн хот- хол күргәд бәәх биләв, зуг хол. Тендәс йовсн цагтан Болвснар дәврәд больниц тал одхан бичә март! Болвсна дүңгә хәәлңһу, делһнгү цаһан седклтә күүкд күн бәәхий? Аль терүнлә иҗлдҗ оркснд, заңг - бәәрнь авлцҗ оркснд, нанд тиим болҗ медгдҗәхий?

Болвсн көгшн, медәтә, баахн насталань чигн сәәхн тегш эвинь олҗ үүрлнә. Төрүц чимк ховдг седкл уга күн, көдлмш кесн цагтан ямаран гүҗрмг. Эврәннь хүвән кесн деерән өөрән йовсн нөкдтән дөңгән күрглго бәәхш. Ниднин зунар өвснә хадлһнд көдлхд әмтн нег ковньг кетл тер хойр ковньг кеһәд һарһчкдмн. Би кесг дәкҗ тооллав. Тер бийнь «би таднас икәр кеҗ йовнав, нанд җалв икәр өгтн»,- гиҗ сурсинь соңссн угав.

Күүкән геечкәд, көвүһән өскәд, күмни җирһлд күргхв,- терүнәни сәәхн җирһл үзхв - гидмн. Ода гемтә кевтә кевтнә.

Вера бийләһән күүндәд, Болвсна тускар хәрү ухалад сууна. Залунь дәәнәс хәрҗ ирсн уга. Одачн күләнә. Наснь баахн. Әрә һуч давсн күүкд күн җирһлән чигн олад бәәх, бийнь эдгҗ өгсн хөөн җирһл чигн учрад бәәх. «Күүнә җирһлин хаалһ сәәхн һо болсн болхла, бидн нег чигн өдр хамдан цуһар җирһҗ бәәҗ чадшговидн»,- гиҗ Болвсн келдмн.

***

Эрдм цааста белгән эгч Болвснд өгв. Болвсн седклинь һундаш угаһар терүгинь авад Эрдмин толһа илв.

- Эгч Болвсн, тана чирәд цусн орад бәәҗ,- гиһәд Эрдм байрлв. Удл уга больницәс һархт. Тиигәрән, Каркатеево участк тал йовхлатн би дахнав. Һанцарһитн йовулхшв.

- Эрдм, эгч Болвснчнь ик гидгәр ханҗанав. Чамаг сурһулян төгсәтл би көндәш угав, зунын каникулд һарсн цагтан ирәд бәәхч! Сурһулян дас, би чамд кезәчн дөңгән күргнәв. Чи, Эрдм, нааран гүүһә бәәҗ сурһулян дутад бәәдг болвзач? Урокан цаглаһан дасҗах кергтә. Бийән бичә шоодул! Бийәсн ах күн үг келхлә, соңсх кергтә.

- Эгч Болвсн, би нег чигн урок дутадгов. Бидн урокиннь хөөн промкомбинат тал одад, модна урчудын эрдм бас дасҗанавидн.

Болвсн Эрдмтә хоюрн кесгтән күүндәд суув… «Көөркү тиигхд түрү цаглань нүдн- амн болад, бичкн киринь уһаһад, хот- хол өгәд, асрад бәәсиг санад, мини күүкдлә иҗлдҗ оркад, мини седкл тевчхәр үклдәд бәәнә. Интернатд бәәҗ сурһуль дасхнь күсдундур җил үлдв. Арвн зурһата болад бийнь бийән асрх цагнь ирҗ йовна. Долан класс төгсәтл энүг ормаснь көндәҗ болшго. Эврән көдләд Эрдмд зоотехникин сурһуль дасхсн болхнь»…

Эрдм эврән медҗәнә. Нанд ода энүнәс оңгдан барадх күн уга. Ноһан әдл өсҗ йовх көвүн дарунь төлҗәд, сурҗ йовсн сурһулян алдлго йовхла дарунь бийдән туста нег эрдм авх.

Болвсн терз һатцас цааран школан хәләһәд тогляд, байрлад хәрҗ йовх Эрдмиг үзәд,- Бичкнә бичкн, сурһуль цааранднь сурһ, дөңгән өгнәв. Нанд эс болвчн олн- әмтнд туста, сурһульта залу болад, нерән дуудулад һарч ирх,- гиһәд Болвсн ардаснь хәләҗ келв.

***

Болвсн йостаһар эдгәд больницәс һарх болв. Эрдм Болвсна өөр эн өдрмүдт дахад герүрн хәртл гостиницд хамдан бәәһәд бәәв. Девл илгәхиг күләҗәсн Болвсн, девл авсн өдрән почт дахад Сургутас һарв. Почтын герин өөр Эрдм мөрн цанмуд көндрәд һархла, арднь дайлад үлдв.

Хатрҗ йовх мөрн цан деерәс Болвсн хәәкрәд:- Эрдм сурһулин җил төгсхлә цөөкн хонгар ирҗ амр, эгч Болвснчнь күләһәд бәәхв…

Болвсн ирҗ буучкад Вера тал ирв. Болвсниг үзчкәд эн икәр байрлв. Өмсҗ йовсн девлинь тәәләд, авч одад хадаснд өлгчкәд,- Шулуһар пальто ваальнган тәәл, киитнд көлчнь даарсн* болх,- гиһәд гер дотр бәәсн эврәннь дулан ваальнган Болвснд өмскв.

Вера участкд ю тосхсиг, ямаран зәңг - зә бәәхиг, терүнә ард баһчудас кен гер авсиг, кедү шин көдлмшчнр эн җил ирсиг цугтнь цәәлһҗ өгв. Бембә удл уга ирхмн. Зурһан сара күрс гиснь зурһан сарас үлү болҗах кевтә. Бембә юм бичхш.

Болвснд күүкдиннь тускар Вера үг келҗ чигн бәәхш, Болвсн сурҗ чигн бәәхш. Болвсн дуладад хот - хоолан уучкад:

- Би тиигәрән Цецнә цогц орад хәләһәд ирнәв, болҗана.

- Би бас однав. Хоюрн хамдан одхмн. Энүнәс ик хол биш, зуг тиигәрән күн йовҗахш хаалһ уга,- гиҗ Вера цәәлһв. Вера Болвсниг күүкдиннь цогц деер одчкад му санад ууляд, орклад, һазр мааҗад бийән зовах гиҗ санв.

Цасн дарчксн модн хашата. Цецнә цогцин өөр Болвсн ирәд зогсад:

- Сәәхн иньгм, хәләҗ йовсн күслм,- гичкәд экрв. Дарунь:- Бәг уульхшв, намаг һанцарн сальк өрәд йовтха- гиһәд эдн үлдәҗ. Тиигхлә би залу күн кевтә, бүсән батлҗ бүсләд, олн дунд үкхн угав,- гиҗ келәд Вераг теврәд- Хавртан ирәд үкәринь яснав. Өңгәр дарад бәәхм биш, чамд удан зогсҗ болшго,- гиһәд бийнь бийән чаңһаһад тендәс сән ирцхәв.

Болвсн өрүнднь босад, контор тал күрч ирв. Иим түргн көдлмш өгтн- гиҗ ирхиг Николай Савельевич санҗасн уга билә.

- Николай Савельевич, би көдлмшт һархар ирүв. Нанд альд көдлсн йилһл уга. Мод унһалһнд чигн көдлҗ чадхв.

Николай Савельевич энүнә чинән уга, цаһан чирә талнь хәләҗәһәд:

- Чамаг ода деерән модна көрәдлһнд кеер йовулҗ болшго. Хуучн бригад талчнь илгәхшв. Киитн шаврла ноолдхларн царцад хәрү гемтхч. Дулан иртл бичкдүдин садт көдлҗәтн. Эрүл - дорул болад, батрад оркхларн хәрү бригадтан орхт.

Николай Савельевич тиигҗ келхинь Болвсн медә йовла. Уга би тиигәрән одҗ көдлхшв, тер көдлмштн мини уханла ирлцҗәхш гиҗ келхәсн эмәһәд:- Тиим болхла одад көдлхгов,- гив.

Бичкдүдин садын ахлач күүкд күн Болвсниг ирхлә амрад одв. Өмннь көдлҗәсн күүкд күн бичкн күүкдт дурго, көдлмштән ора ирсн деерән эрт хәрҗ гертк эврә көдлмшән кехдән йир дурта күн билә. Зәрмдән кеер йовсн экнрнь өрәл час удад, күүкдән ирҗ авхлань шууга татад,- тана көвү хәләһә бәәҗ герүрн хәрҗ чадсн угав, яһад удан ирнәт, гиһәд уурлдг билә. Болвснд нам өрәл час биш бүкл часдан ирлго бәәсн бийнь йилһл уга. Герүрн эн адһшго,- гиҗ ахлач гергн ухалв.

Болвсн нааран ирсндән байрлв. Герәр дүүрң бичкдүд. Негнь һаран сарсалһад ав гиһәд докъялна, негнь наадх юмс урна. Бичкәхн цол һархла Болвсн чииктә шалвр - киилгүдинь уһаһад, хагсаһад өмскҗ оркна. Болвсниг ирҗ көдлснәс нааран бичкдүдин садын ахлач күүкд күүнд экнрнь зарһ бәрҗ ирдгән уурч одв.

Болвсн өрүн долан часла ирәд, асхн нәәмн- йисн час күртлчн үлдсн күүкд наадулад экнрнь ирҗ автл бәәнә.

Нег дәкҗ йовҗ йовад Николай Савельевич бичкдүдин сад тал ирәд, ахлач күүкд күүнлә кесгтән күүндв. Дуларад бичкдүд һаза нааддг болхла, площадк кеҗ өгх болв.

- Дулархла Болвсниг танас авад, хәрү хуучн көдлмштнь бригадир тәвхәр шиидчквдн. Хәрнь ормднь зөвтә кү гертән бәәдг күүкд улсас олҗ автн гив.

- Николай Савельевич, та ю келҗәхмт. Болвсн көдләд дөрвн сар үлү болҗ йовна. Мана бичкдүд иҗлдҗ одв. Дәкәд болхла өмннь күүкдин экнр зарһ бәрәд, цүүглдәд, бичкдүдиг хәләдг нертә күүкд күүнтн күн кевтәһәр күүкдиг хәләл уга киртә- бузрар бәрән- гиһәд тан тал одцхадг билә. Эн сармудт танд биш, нанд нег чигн эк ирҗ зарһ бәрсн уга. Николай Савельевич, бичә йовултн, үлдәтн, Болвсн бичкдүдт йир дурта. Өдрин дуусн теднләһән эргәд бәәнә.

- Болшго. Эн җил участкд әмтн бәәдг гермүд дәкәд бәрсн деерән, школ тосхҗанавдн. Мана участк тер школыг сентябрин нег шин күртл эдлврт өгх зөвтә. Дөрвн класста школын ормд долан класста школ босхҗанавдн. Болвсн эн участкд тогтснас нааран көдлә күн. Терүг шалдлһнд* бригадир эс тәвхлә, тер көдлмшиг оңгдан күн күцәҗ чадшго. Күүкд хәләх күн олдх. Селәнә күүкд улс толһалж көдлмшинь залҗ, тедниг Болвснла әдл дахулдг күн уга. Би цугтаһинь меднәв. Болвсн маңһдурк көдлмшин һазран бел келго тендәсн хәрдмн биш.

Тиим болхла, Николай Савельевич, нанд йир харм. Болв арһ уга.

***

Николай Савельевич эврәннь участкар йовж көдлмшчнр дунд тавдгч җилә зураг яһҗ модна халхин промышленность күцәҗ йовхиг келҗ өгхәр шиидв. Эврәннь участкар давсн сезона зуран болн тосхлтын көдлмшин тускар күүндвр кеҗ, ирх сезонд ямаран белдвр кегдҗәхиг хург деер келҗ медүлҗ келв.

«Озерный»- гидг участк деер хург кех болсн учрар участкин бригадирмуд эврәннь көдлмшчнрән дахулҗ ирцхәв.

Хургиг һаза кех болҗ һарцхав. Николай Савельевич хургт ирсн көдлмшчнрт тавдгч тавн җилә зураһар модна промышленностин өслт җил болһн өргҗәд йовхин тускар келв.

Тавдгч тавн җилә зураһар күцәгдх төрмүдт мана олн - әмтнә бәәдл - җирһл болн культурн өслтиг цааранднь улм ясрулад йовхмн. Модна халхин көдлмшчнрин шиңгәсн җалв эн җил һучн тавн процентд өмнкәсн өсв. Дәкәд болхла эврә гер бәрҗ авх көдлмшчнрт дөң- нөкд болад государствас ссуд өгтхә гисн завр бәәнә. Олна эрүл- менд хардг эмчнр тооһарн хөрн тавн процент өмнкәсн ик болхмн. Мана участкд больницд көдлх хойр күн немгдв.

Холд одад керг уга. Эврәннь участкан авад хәләтн. Хоосн модна аһу билә. Ода центральн участк деер бүкл поселк бәргдв. Поселк деер больниц, магазин, өдмг болһдг, хот уудг гермүд болн нань тосхгдад дуусгдв.

ТОЛИН КӨДЛМШ

Даарх - көрх

Сагар – болһамҗтаһар

Шалдлһн – герин эрс болн дотрк ора салмта шаврар шалдлһн

Шуург – ут модн

КҮҮНДВРИН СУРВРМУД

1. Болвсна жирһлд ямаран зовлң харһна?

2. Эрдм Болвсн хойр яһҗ таарч бәәнә?

3. Харһсн зовлңгас һархднь Болвснд юн нөкд болна?

4. Олн келн - улсин иньгллт түүкд яһҗ үзүлгднә?

5. Дәәнә цагт тылд үлдсн әмтн яһҗ тусан күргдг бәәсмн?

ҮҮДӘЛТИН ДААЛҺВР:

1. Эрдмин җирһлин хаалһин зура тогтатн?

2. Көдлмшч Вера Болвсна туск үг олҗ авад умштн. Энүгәр үлгүр кеһәд, тааста дүрин тускар бичтн.

«ОБИН КӨВӘД» ТҮҮКИН АҺУЛҺ

Хальмг улсин җирһлд һашута арвн һурвн җилин тууҗ бәәнә. Эн төрт хальмг бичәч болһн үүдәлтдән оньган өгнә.

Куукан Анатоль «Обин көвәд» түүкән 1974 җилд бичәд барлсмн. Түүкдән бичәч эврән бийнь удан, зовлңта 13 җилин туршарт Тюменск областьд бәәсән тодлна. Хальмгудыг Сиврин Сургутск леспромхозд авч ирәд, арвад бүлмүдәр баракд бәәлһв. Бичкдүд арвн дөрв күрсн настаһасн авн көгшн эмгд, өвгд күртл «Каркатеево» модна участкд көдлв. Мод көрәдлһнд түрүн җил көдлҗәх Болвснд, медәтә Җирһл күүкд күүнд йир күнд билә. Модна әңгин ахлачин дарук Иван Матвеевич, насни туршт көдлҗ йовсн Георгий Гаврилович, көдлмшч Вера хальмгудта дамшлтарн хувалцад, хамдан ни - негн көдлҗ Алдр Төрскән харсгч дәәнд фашистнриг дииллһнд тәвцән орулна.

СОҢСХВРИН БОЛН ИЛДКЛИН ТӨРМҮД

1. Куукан Анатолин утх- зокъялын үүдәлтин хаалһнь.

2. Күүкд улсин төр Куукан Анатолин утх- зокъялмудт.

3. Хальмгудын Сиврт туугдсна тууҗ бичәчин «Обин көвәд» гидг түүкд.

ДЕГТРИН САҢГИН СЕЛВГ

Куукан Анатолин үүдәлтнь шүлгүдәр, туульсар, келврмүдәр, түүксәр, орчуллһар умшачнрт темдгтә. Эрк биш «Мергн баатр» тууляр, «Ээҗин йөрәл» болн «Хойр эктә көвүн» шүлгүдәр, поэмәр, тууляр бичәчин үүдәлтлә таньлдлһ эклҗ болх. Хөөннь болхла, «Ноолдлһнд төлҗлһн», «Тахшлһн» гидг түүкс умштн.

1. Куукан Анатоль «Обин көвәд» түүк.

2. Куукан Анатоль «Хойр эктә көвүн» шүлгүд, поэм, туульс.

3. Куукан Анатоль «Ээҗин йөрәл» шүлгүд.

3. Җимгрә М. «Эврә айста билә» [ Мушанова Л.Н., Шуграева В.К. «Бичәчин туск үг» очеркс.]

УТХ ЗОКЪЯЛЫН ОНЛ

МОНОЛОГ БОЛН ДИАЛОГ

Монолог [греческ келнд monos – һанцхн болн logos – үг гидг чинртә] - нег күүнә келсн үг. Драматическ болн утх - зокъялын үүдәврмүдт бийдән, эс гиҗ орлцҗах улст, хәләһәчнрт келсн үг.

Шүлгләнд болн түүкләнд бийиннь туск, эс гиҗ дотран ухалад бийдән келсн, эврәннь ухан- тоолвран, әрүн седклән медүлсн нег күүнә үг. Эн дүрин үгмүд наадк орлцҗах дүрмүдин күүндврт орлцхш, күүнә хәрү чигн керглгдхш. Нег күүнә келсн үг утх- зокъялд орлцҗах дүрин санан- седклинь, заңгинь, ухан- тоолвринь тодрхаһар үзүлнә. Зокъялд олзлгдсн иим үгмүдин күсл - хәләһәчнрт эс үзүлгдсн үүлдвр, йовдл, цуг талдан дүрмүдин чееҗин зовлң медүллһн.

Шүлгләнд дотран келҗәх күүнә үг дун уга соңсачд нерәдгднә. Көглтин Даван «Ухана буцлт» поэмд һанцхн үрән геесн Адам Крейзин толһад олн ухан- тоолвр орна:

«Аадм цага питекантропд

Атомн бомб бәрүлҗ,

Бийән, бас төгәлңдән

Бәәхиг тер хорахла,

Кен гемтә болхмби?

Келич, Ухан»- гиҗ,

Нөр угаһар Адам

Ноолдҗ, чееҗләрн гүвдлдв».

Түүкләнә зокъялмудт «дотран келсн үг» бичәчнрәр өргнәр олзлгдна. «Зәәсңглә мейәрклһн» келврт бичәч Дорҗин Басң чадмгар эн утх- зокъялын эв- арһ олзлна. Микүһә Утнасн хулхач болвчн хол тоолврта күн. «Дәкәд цаг оньдинд мел негәр йовад йовх угаһинь кен меднә! Энүнлә өшәркх чигн йовдл һарад бәәх»,- гиҗ Утнасн тоолад һарһсн буру йовдлыннь килнцән бийдән авчахан медүлв. Куукан Анатолин «Обин көвәд» түүкдән бичәч бас эн эВ- арһ олзлад Болвсна дүр маднд тодрхаһар үзүлнә. Эврән яду бәәвчн Болвсн Эрдмин тускар чееҗдән зовна. Эрдм - өнчн хальмг көвүн: экнь өңгрҗ, эцкнь зәңг уга дәәнд йовна, элгн – садн уга. Өр- өвч Болвсн хөөннь Эрдмд дөң болад нүдн- амн болна.

Наадн үүдснәс нааран нег күүнә келҗәх үг өргнәр харһна. Басңга Баатрин «Экин туск частр» нааднд Бамба көвүн үклин тодрхаһар тускар келнә. Эврәннь үгдән үкл болһн йилһү болдгинь цәәлһнә, юңгад гихлә әркд шандрад үксн, гүн ном делгрүлҗ йовхин төлә әмнәсн хаһцсн күүнә үкл талдан. Көөҗ йовсн үүлиннь төлә, Төрскнәннь төлә үксн улс Бамбан санаһар мөңк нас наслна.

Диалог [греческ келнд dialogos- күр, күүндвр] – хойр, эс гиҗ олн күн хоорнд үүдҗәх күүндвр. Бичәч Басңга Баатр эн эв - арһ өргнәр олзлҗ олн дәәнә цага утх- зокъялмуд үүдсмн: «Хойр шүлг», «Шуурһна болн цергчин үгцән», «Дөөгл дун». Эн зокъялмуднь цугтан Алдр Торскән харсгч дәәнә цагт бичгдсмн, тегәд диилвр делдгч зер - зевин чинр зүүҗәсмн. «Хойр шүлг» экин селвгәс болн көвүнәннь хәрүһәс тогтна. Хуучн хальмг авъясар экнь көвүһән «цуһар дәәсән дарҗ ирцхәтн» гиҗ йөрәһәд өрүн, асхни номдан орулҗ зальврна. Көвүнь чигн «санаһан бичә зовтн, келсәртн, ээҗ, кесв» гиҗ эңкрлҗ хәрү өгчәнә. Алдр диилвр өөрдүлхин төлә теңгрин бәәдл тәвцән орулсинь «Шуурһна болн цергчин үгцән» шүлг герчлҗәнә. Эн шүлгт шуурһн болн цергч - иньгүд. Хоорндан «махсҗ ирсн дәәснә цусарнь бийсинь услия, цугтнь тедниг кудыя» гиҗ үгцнә. А.В.Луначарский «Искусствин туск күүндвртән» иигҗ темдглҗәнә: «Күүндврт дүрмүд нег- негән өөдлүлҗәх болн немҗәх кесг эврәннь ухан- тоолвран медүлнә, тогтсн хәләцәс төгссн һол седвән диглнә».

ХОНЬНА

МИХАИЛ

(01.01.1919- 22.09.1981җҗ.)

Хоньна Михаил - хальмг улсин нертә бичәч, төрскн һазриннь билгтә үрн болн зөргтә партизан.

БИЧӘЧИН БИЧКНДК ЦАГАС. Хальмг Таңһчин билгтә бичәч Хоньна Михаил 1919 җилд туула сарин нег шинд Баһ Дөрвд нутга Цаһан Нур хотнд (ода Октябрьск района Цаһан Нур селән) угатя малчин өрк- бүлд төрсмн. Зурһатаһасн авн эцктәһән хамдан баячудын мал хәрүлҗ йовла. Ээҗ- аавиннь өөр өссн көвүн олн тууль, домг, ду, үлгүр соңсҗ, уңг- тохминнь җурм, эргндк йиртмҗин бәәдл- җирһлин шинҗллт бийдән шиңгәҗ авсмн. Дөрвн көвүтә, нег күүктә эк- эцкнь чигн көвүндән сурһуль сурх урмдтнь дөң болдг билә. Эрднь ахнь Сталинградск дәәллдәнд орлцад, дәәнә һалвд геедрв. Лиҗ Моңһлын Халхин һол деер болсн дәәнә орлцач. Төрскән харсгч алдр дәәнә өмн Ленинградск йовһн училищ төгсәһәд, тендән дәәнд орлцад геедрв. Иван ахнь Төрскән харсгч алдр дәәнә орлцач, Цаһан Нур хотндан хөөч болҗ көдлҗ йовсмн. Бося эгчнь Элст балһсна нертә тосхач бәәсмн.

СУРҺУЛИН ҖИЛМҮД. 1934 җилд Баһ Дөрвдә эгл улсин сурһулин долан класс (ШКМ) чиләв. Эцкнь көвүһән Әәдрхнд сурад, җаңһрчин эрдм дасч чадх гиҗ нәәлҗәсмн. 1934- 1936 җилмүдт Лиҗ ахтаһан Әәдрхн балһснд Хальмг эрдмин техникумд актерск әңгд сурһуль сурсмн.

ҮҮДӘЛТИН ТҮРҮН ИШКДЛМҮД. Бичәч эврәннь үүдәлтин хаалһин эклцин тускар иигҗ тодлна: «Школд сурһуль сурчаһад, экләд шүлгүд бичдг биләв. 1935 җ. «Адуч» гидг түрүн шүлгм таңһчин «Улан хальмг» газетд барлгдсмн».

КӨДЛМШИН ХАЛХАС. 1936 җилин үкр сарин 8-д Хальмг драматичек государственн театр- студь секгдв. «Әрә арвн нәәмдндән күрсн баахн эрдмтә көвүн Хоньна М. Элстин драмтеатрин тәәз деер һарв»,- гиҗ Ю.Розенблюм бичәчин җирһлин нег йовдлын тускар бичсн. 1936 җиләс авн 1939җил күртл Хоньна Михаил Хальмг драмтеатрин артист болн Хальмг радион диктор болҗ көдлв.

Һучдгч җилмүдин комсомольцнр Гражданск дәәнә баатрмудас үлгүр авч зөргтә болх, Улан цергт церглх саната бәәсмн. Тиигәд 1939- 1941 җ.җ. Улан цергин Забайкальск военн округин 152 халһна дивизин 646 халһна полкд курсант, взводын командирин нөкд, взводын командир болҗ церглсмн.

ДӘӘНӘ ЦАГ. 1941- 1944 җ.җ. Төрскән харсгч Аһу ик дәәнд орлцв. Һурвн җилин туршт ах лейтенант Хоньна М. Белоруссин ө- шуһу моднд, Могилевск, Гомельск, Чаусск болн Смоленск областин кесг райодт Сталинә нертә 208-гч бригадт, Могилевск партизанск ниицән 15-гч бригадт партизан- командир болҗ фашистнрлә дәәллдсмн. Партизанск отрядмуд немшнрин эшелонмуд йовдг тагт, фашистнрин комендатур уга келһнә даалһвр күцәдг билә. Хоньна Михаилд тер цагт «Миша Черный» гидг нуувчин нер зүүв. Зөрмг партизан, коммунистиг (1944 җ.) бәрүлҗ өгсн күүнд фашистнр арвн миңһн немш марк өгх зар тәвв.

Бичәч бикдүдт дурта бәәсинь иим йовдл тодрхаһар үзүлнә. 1941 җилин зунар Рудня балһсна Миша Егоров гидг көвүн партизанск отрядын «көвүн» болв. Хөөннь эн 1945 җилин хөн сарин 9-д рейхстаг деер Диилврин туг өлгв. Бичкн гиҗ әәлго, көвүнә зүркнд цаһан сана үүдәҗ, партизанмудын өрк- бүлд орулҗ авч, эврәннь көвүнлә әдл хәләҗ йовсинь Советск Союзин Баатр Михаил Алексеевич Егоров бүләнәр тодлна.

Хоньна Михаил дәәнә цагин үүлдврин тускар «Чи медхмч, Смоленскин һазр» (роман, 1974җ.), «Миша Черный – гиснь бив!» (документальн түүк, 1976җ.) гидг үүдәврмүд бичв.

Хальмг теегт өсч- боссн, Белоруссин һазрт зөргнь тахшсн Хоньна Михаил 1975 җ. Березино балһсна ачта иргн цол зүүв.

ҺАШУТА ҖИЛМҮД. Дәәнә офицер, партизан, төрскнч Хоньна Михаилд Хальмг Таңһчиг уурулсна туск зәңг медхд зөвәр күнд болв. 1944 җ. «Төрскн теегм, менд бә!» бичг бичв. 1946 җ. «олн- әмтнә хортн» гиһәд партин зергләнәс һарһв, хөөннь 1958 җилд коммунист болв. 1979 җ. больницд кевтснә уршгар партийн мөңг эс өгснд зергләнәс һарһв.

1944 - 1957 җ.җ. эврәннь келн- улсла һашута җирһлин цагинь хувалцв. Алтайск крайд дунд сурһулин дәәнә белдврин багш, мод чавчач, шахтын уулын әәмшгәс харсачар көдлҗ йовсмн. Красноярск крайин Назаровск районд 1950- 1957 җ.җ. прораб, теткәч, тосхлтын инженер болҗ көдлв.

ҖИРҺЛИН ШИН ЭРГЦ. СССР-ин Деед Советин Президиумин Зәрлгәр 1957 җ. туула сарин 9-д Хальмг Автономн область бүрдв. 1957- 1958 җ.җ. төрскн һазрурн нүүсн 90 миңһн әмтн дунд Хоньна Михаилин өрк- бүл ирв.

Хальмг келн - улсин сойл болн эрдмин делгрлтд шунҗ орлцв.

Дәәнә хөөн Хоньна М. кесг шүлгүдин хураңһу бичв. Шүлгчин үүдәврмүд олн төрәр бичгдҗ: ни - негн бәәлһн, дән, зөрмг йовдл һарһсн улс, төрскн һазр, көдлмшч улс, бичкдүд. Иим нертә дегтрмүд барас һарна: «Байрин дуд», «Мана цагин улс» (1962ж.), «Күмнд зөрүлсн частр» (1966җ.), «Сүүлин дәврлһн күртл» (1969җ.), «Харһа модн болн бамб цецгүд» (1970җ.).

1957 җ. «Зара, арат болн чонин харцлһн» гидг наадн «Теегин герлд» балгдсмн. 1957- 1958 җ.җ. Хальмг радион диктор, 1958- 1962 җ.җ. Хальмг государственн драматическ театрин һардачин үүл дааҗ йовсмн. Басңга Б. нертә Хальмг драматическ театр җил болһн шин 10 наадд болн тедү мет хуучн наадд босхҗ үзүлсмн. 1959- 1961 җ.җ. Хоньна М. «Цаһан Сар» гидг наад Эрднин Бадмла бичв.

Утх- зокъялын үүлдврән улм гүүдүлҗ, 1960 җ. «Байрин дуд» гидг түрүн шүлгүдин хураңһу хальмг келәр барас һарһв. 1961 җилдбичәчин җирһлд ончта йовдл учрв, эн СССР- ин бичәчнрин ниицәнә гешүн болв.

МЕДРЛӘН ӨӨДЛҮЛЛҺН. 1962 - 1967 җ.җ. Хальмг бичәчнрин ниицәнә селвгч. 1966 җ. «Күмнд зөрүлсн частр» гидг түрүн шүлгүдин хураңһу орс келәр һарв. 1967 - 1969 җ.җ. Москва балһснд А.М.Горькийин нертә Утх - зокъялын деед сурһульд сурһуль сурв. Бичәч «Крокодил» (1969 җ. авн), «Огонек» (1970 җ. авн) журналмудын шишлң корреспондентәр көдлв. 1969 җилд «Домбрин дуунд» шүлгүдин цуглаврин төлә «Огонек» журналын мөрән лауреат.

ОРЧУЛЛҺНА КӨДЛМШ. Хоньна М. үүдәврмүд орс, бурят, белорус, украин, туркмен, польск, моңһл, англь келнд орчулата. Төрскн келнд эврән орчулсн А.Пушкинә, А.Чеховин, В.Маяковскийин, Я.Купалан, М.Танкин үүдәврмүдлә умшачнран таньлдулна.

ХАР ГӨРЛӘ ХАРҺЛҺН. 1970- 1971 җ.җ. Н.Н.Пальмовин нертә Хальмг краеведческ музейин һардач, зуг гемин уршгар көдлмшән хайв. 1979 җ. больницд кевтснә уршгар партийн взнос эс өгснд бичәчиг өршәңһү угаһар зергләнәс һарһв. Цутхлң орлцсна хөөң бичәчиг хәрү партин зергләнд орулв.

МӨҢКРЛҺН. Хоньна М. Улан туг орденәр (1949 җ.), «Төскән харсгч алдр дәәнә партизанд» 1 девсңгин медаляр (1948җ.), «Төскән харсгч алдр дәәнд Германиг диилснд» медаляр (1965җ., 1975җ.), «СССР-ин зертә- зевтә чидлмүдин медаляр» (1967җ., 1978җ.), Иньгллтин орденәр (1979 җ.) ачлгдсмн.

Нертә бичәч 1981 җ. һаха сарин 22-д сәәһән хәәв. 2003 җ. Октябрьск района Ик- Царңгин хойрдгч школд Хоньна Михаилын нер зүүлһсмн. 2009 җилд төрскн һазртнь бәәрн әмтн бичәчин 100 җилин өөнд нерәдәд бумблв тосхв.

БИЧӘЧИН НАМТРАР КӨДЛХ СУРВРМУД.

1. Хоньна Михаилын үүдәврмүд ямаран жанрар бичгдсмн?

2. Үүдәврмүдиннь һол төрмүд заатн.

3. Төрскән харсгч алдр дәәнд альд дәәллдҗ йовсмн?

4. Һашута җилмүдт ицлән геелго көдлҗ йовснь юунас медгднә?