- •3 Бел.Літ. Мова і яе нормы.
- •4 Мова і мауленне суадносіны паміж мовай і мауленнем.
- •5 Функціі мовы.
- •7 Лексіка абмежаваннага выкарыстання.
- •8 Дыялектная лексіка і яе віды.
- •9 Жаргонная і аргатычная.
- •11 Паняцця тэрмін, аснойныя патрабаванні да навук термінаў.
- •12 Паняцця лексікаграфіі і тэрмінаграфіі, слойнік і яго тыпы.
- •13 Будова слоўніковага артыкула ў тлумач. Бел.Мов 5 тамах.
- •14 Энцыклапедычные слоўнікі іх віды і хара-тыка.
- •15 Лінгвістычныя спазыкі іх віды і хара-тыка.
- •16 Структурная хара-тыка тэрміналогіі.
- •17 Асноўныя спосабы утварэнне тэрмінаў агульная хара-тыка.
- •18 Марфалагічны спосаб тэрменаўтварэнне.
- •19 Лексіка семантычны спосаб.
- •20 Сінтаксічны спосаб.
- •21 Паняцце стылю і агульная хара-тыка стылей бел.Літ.Мовы.
- •22 Навуковы стыль і яго асаблівасці.
- •23 Навуковы тэкст і яго асноўныя прыметы.
- •24 Афіцыйна делавы стыль і яго асаблівасці.
- •25 Публітыстычны стыль.
- •26 Мастацкі стыль.
- •27 Размоўны стыль.
- •28 Паняцця дакумента класіфікація і рэквізіты дакументаў.
- •29 Аснаўныя натрабаванні
- •30 Віды афіцыйна-дзелавы і парадак іх афармлення.
- •31 Змест паняцця перакладу, тыпы перакладу.
- •32 Спосабы прему перакладу з блізкародных моў.
- •33 Аснаўныя адразненне бел.Мовы ад рускай.
11 Паняцця тэрмін, аснойныя патрабаванні да навук термінаў.
Тэрмін - гэта слова або спалучэнне слоý, прынятае для дакладнага выражэння спецыяльных паняццяý і абазначэння спецыяльных прадметаý. У адрозненне ад іншых слоý-нятэрмінаý тэрмін увогуле адназначны, не можа быць сінанімічны іншым словам. Адназначнымі, напрыклад, з'яýляюцца мовазнаýчыя тэрміны: назоýнік, выказнік, дзеепрыслоýе, дзейнік, прыназоýнік, суфікс, прыстаýка; матэматычныя тэрміны: мнагачлен, плюс, мінус, тэарэма, лічнік, сінус, тангенс, ромб, трохвугольнік. Гаварыць аб адназначнасці тэрміна можна толькі ý межах дадзенай тэрміналогіі, у межах канкрэтнай навукі, таму што нярэдка мнагазначнае слова ý розных навуках можа мець зуcім розныя значэнні. (Напрыклад: корань у матэматыкі - велічыня, якая пры ýзвядзенні ý ступень дае пэýны лік; корань у біялогіі - падземная частка расліны, праз якую ýпітваюцца сокі з глебы; корань у лінгвістыцы - асноýная частка слова без прыставак і суфіксаý, якая заключае ý сабе агульнае лексічнае значэнне слоý аднаго словаýтваральнага гнязда.
12 Паняцця лексікаграфіі і тэрмінаграфіі, слойнік і яго тыпы.
Лексікаграфія– гэта 1) тэорыя і практыка складання слоўнікаў;
2) сукупнасць слоўнікаў пэўнай мовы, пэўнага тыпу, пэўнага раз-
раду лексікі і г.д.
Тэрмінаграфія
1) адзін з аспектных напрамкаў сучаснай лексікаграфіі; 2) су-
купнасць тэрміналагічных слоўнікаў.
Слоўнік – кніга, рукапіс ці электронная праграма, у якіх за-
фіксаваны ў пэўным парадку (алфавітным, гнездавым, тэматычным,
храналагічным, лічбавым або інш.) словы ці іншыя адзінкі мовы з
адпаведнымі звесткамі пра іх у выглядзе тлумачэнняў, перакладаў
на іншую мову, ілюстрацый з розных жанраў літаратуры і г.д.
Тэрміналагічны слоўнік – гэта даведнік, які адлюстроўвае
тэрміны якой-небудзь галіны навукі, тэхнікі, культуры і г.д.
У практычныя задачы лексікаграфіі і тэрмінаграфіі ўваходзіць
збор, сістэматызацыя і фіксацыя лексічнага матэрыялу. Лексічным
матэрыялам для лексікаграфіі з’яўляецца ў асноўным агульнаўжы-
вальная, дыялектная і жаргонная лексіка, а для тэрмінаграфіі – гэта
тэрміны пэўнай галіны навукі, тэхнікі, культуры, вытворчасці, мас-
тацтва і г.д.
У тэарэтычныя задачы лексікаграфіі і тэрмінагарафіі ўва-
ходзіць вызначэнне тыпаў слоўнікаў, прынцыпаў апісання слоў (для
тэрмінаграфіі – тэрмінаў) у слоўнікавых артыкулах, распрацоўка
сістэмы памет і прыёмаў тлумачэння значэння слова (ці тэрміна).
Складанне слоўнікаў выклікаецца разнастайнымі навуковымі,
культурнымі і практычнымі патрэбамі: растлумачыць значэнне
слоў, іх ужыванне, правапіс, паходжанне, дапамагчы ў авалоданні
замежнай мовай і інш.
Тыпы слоўнікаў.
Паводле прызначэння ўсе слоўнікі аб’ядноўваюцца ў два ас-
ноўныя тыпы – энцыклапедычныя і лінгвістычныя.
/ нцыклапедычныя выданні падзяляюцца на энцыклапедыі
(у іх артыкулы маюць вялікія памеры) і энцыклапедычныя слоўнікі
(у іх аб’ём артыкулаў невялікі.
/ нцыклапедычныя слоўнікі тлумачаць не словы, а паняцці,
абазначаныя гэтымі словамі; у сціслай форме ў іх выкладзены наву-
ковыя веды пра прадметы, з’явы, падзеі; звесткі пра гістарычных асоб,
дзеячаў навукі, культуры, асобныя гарады і краіны, іх прыродныя
багацці і выдатныя мясціны. Загаловачнымі словамі ў энцыклапе-
дычных слоўніках з’яўляюцца назоўнікі (уласныя і агульныя) або
спалучэнні назоўнікаў з прыметнікамі і лічэбнікамі. Яны размяшча-
юцца ў алфавітным парадку або паводле тэматычнага прынцыпу (па
галінах ведаў). Слоўнікавыя артыкулы ў слоўніках такога тыпу не
даюць граматычнай і стылістычнай характарыстык, а таксама тэр-
міналагічных і фразеалагічных спалучэнняў. Указваецца толькі
паходжанне запазычаных тэрмінаў і пазначана месца націску на за-
галовачных словах. Ілюстрацыямі ў слоўніках гэтага тыпу служаць
малюнкі, табліцы, рэпрадукцыі, карты, схемы, фотаздымкі.
Паводле характару інфармацыі энцыклапедычныя слоўнікі пад-
зяляюцца на універсальныя, галіновыя, спецыяльныя і рэгіянальныя.
Лінгвістычныя слоўнікі апісваюць словы – іх значэнне, ужы-
ванне, паходжанне, марфемную будову, вымаўленне, напісанне.
Загаловачныя словы ў лінгвістычных слоўніках размяшчаюцца па-
рознаму. Слоўнікавыя артыкулы змяшчаюць сэнсавую, граматыч-
ную, стылістычную, этымалагічную характарыстыкі, пераклад на
іншую мову, ілюстрацыйны матэрыял, тэрміналагічныя і фразеа-
лагічныя спалучэнні. Ілюстрацыямі ў большасці лінгвістычных
слоўнікаў з’яўляюцца прыклады ўжывання слоў у сказах, што бя-
руцца з літаратурных крыніц.
Лінгвістычныя слоўнікі падзяляюцца на тры віды: аднамоў-
ныя, двухмоўныя і шматмоўныя.
jвухмоўныя і шматмоўныя слоўнікі – гэта перакладныя
слоўнікі, у якіх словы адной мовы тлумачацца словамі іншай мовы
або некалькіх іншых моў. Прыкладам двухмоўных перакладных
слоўнікаў з’яўляюцца: «Беларуска-рускі слоўнік» у 2-х тамах пад
рэдакцыяй К.Крапівы (1988-1989), «Русско-белорусскVй словарь»
у 3-х тамах пад рэдакцыяй Я.Коласа, К.Крапівы, П.Глебкі (3-е выд.,
2002) і г.д.; шматмоўных – «Нямецка-беларуска-рускі слоўнік»
(1990), «Англа-беларуска-рускі слоўнік» (1989), «и ранцузска-бела-
руска-рускі слоўнік» (1992), «Іспанска-беларуска-рускі слоўнік»
(1993) і інш.
Дднамоўныя слоўнікі характарызуюць словы адной мовы срод-
камі той самай мовы. Паводле прызначэння аднамоўныя слоўнікі
падзяляюцца на тлумачальныя, дыялектныя, этымалагічныя, арфаг-
рафічныя, арфаэпічныя, слоўнікі сінонімаў, паронімаў, амонімаў,
антонімаў, эпітэтаў беларускай мовы, фразеалагічныя, марфемныя,
словаўтваральныя, анамастычныя, частотныя, адваротныя, асацыя-
тыўныя і інш.
Абавязковай у тлумачальных слоўніках з’яўляецца сэнсавая
характарыстыка слова. Тлумачальныя слоўнікі ўключаюць і тлума-
чаць агульнаўжывальную лексіку беларускай літаратурнай мовы.
У слоўнікавых артыкулах даецца напісанне слова, указваецца мес-
ца націску, прыводзяцца сэнсавая, граматычная, стылістычная ха-
рактарыстыкі слова, ілюстрацыйны матэрыял, тэрміналагічныя і
фразеалагічныя словазлучэнні, у некаторых – даведкі пра па-
ходжанне слова.
Дыялектныя слоўнікі фіксуюць словы адной гаворкі, групы
гаворак або пэўнага дыялекту, тлумачаць іх значэнне і ўжыванне.
Большасць дыялектных слоўнікаў уключае толькі такія словы, якіх
няма ў літаратурнай мове або якія адрозніваюцца ад агульнаўжы-
вальных слоў гучаннем, значэннем, словаўтварэннем. Да іх адно-
сяцца, напрыклад, «Дыялектны слоўнік» у 3-х тамах и .М.Ян-
коўскага (1959 – 1970), «Дыялектны слоўнік з гаворак Зэльвеншчы-
ны» П.У.Сцяцко (1970), «Слоўнік рэгіянальнай лексікі Гродзеншчы-
ны» пад рэдакцыяй М.А.Даніловіча, П.У.Сцяцко (1999) і інш.
Гістарычныя слоўнікі характарызуюць лексіку пісьмовых по-
мнікаў пэўнага гістарычнага перыяду. У «Гістарычным слоўніку бе-
ларускай мовы» (з 1982 па 2007 г.г. выйшла 27 выпускаў) даюцца
сэнсавыя і граматычныя характарыстыкі літаратурна-пісьмовай
лексікі —ІЧ – x ЧIII ст., а таксама прыводзяцца прыклады ўжывання
слова ў якім-небудзь помніку старажытнабеларускай пісьменнасці.
Этымалагічныя слоўнікі – від лінгвістычных слоўнікаў, у якіх
раскрываецца паходжанне слоў, іх пачатковае значэнне і змены ў зна-
чэнні слова.
Арфаграфічныя слоўнікі даюць правільнае, замацаванае нор-
мамі арфаграфіі напісанне слоў і іх форм. У беларускай лексі-
каграфіі створаны два тыпы гэтага слоўніка: слоўнік для школы і
агульны слоўнік
Слоўнікі мовы пісьменніка апісваюць лексіку твораў таго ці
іншага пісьменніка. Гэта своеасаблівы дапаможнік пры вывучэнні
асаблівасцей мовы і стылю пісьменніка або яго канкрэтнага твора.
Фразеалагічныя слоўнікі тлумачаць значэнні ўстойлівых сло-
вазлучэнняў (фразеалагізмаў), ілюструюць іх прыкладамі, даюць
стылістычную характарыстыку і звесткі пра паходжанне.
Марфемныя слоўнікі даюць падзел слоў на марфемы.
Анамастычныя слоўнікі фіксуюць уласныя імёны, геаграфіч-
ныя назвы.
Слоўнік іншамоўных слоў – гэта лексікаграфічны даведнік, у
якім тлумачацца запазычаныя словы, што маюць вузкую сферу вы-
карыстання і выразна ўсведамляюцца як словы іншай мовы. На-
прыклад,
Слоўнікі сінонімаў фіксуюць сінонімы і блізказначныя словы
ў сінанімічных радах, якія размяшчаюцца ў алфавітным парадку.
Першым у такім радзе ідзе стылістычна нейтральнае слова (дамі-
нанта). Для некаторых сінонімаў прыводзяцца стылістычная ха-
рактарыстыка і фразеалагічныя спалучэнні. Ужыванне кожнага сіноні-
ма з сінанімічнага рада суправаджаецца ілюстрацыйным прыкла-
дам у выглядзе сказа з мастацкай літаратуры, фальклору. У канцы
слоўнік мае алфавітны пералік усіх слоў сінанімічных радоў
(індэкс), які дапамагае лягчэй і хутчэй знайсці і падабраць патрэб-
ны сінонім
Слоўнік амонімаў фіксуе і тлумачыць словы, якія аднолькава
вымаўляюцца і пішуцца, але маюць рознае значэнне. Прызначаны
такі слоўнік для адлюстравання слоў, якія супадаюць па форме, але
не маюць нічога агульнага ў значэнні, і для надання ім семантыч-
най і граматычнай характарыстыкі. «
Слоўнік паронімаў адлюстроўвае і тлумачыць блізкія па гу-
чанні, але розныя па значэнні словы.
Слоўнік эпітэтаў – гэта лексікаграфічны даведнік, у якім ад-
люстраваны вобразныя азначэнні.
Частотны слоўнік падае спісы слоў, размешчаных у парадку
змяншэння частаты іх ужывання ў тэкстах вызначанай даўжыні і
стылю. Такія слоўнікі дапамагаюць высветліць, якія словы склада-
юць ядро слоўніка мовы, а якія знаходзяцца на яго перыферыі; да-
юць магчымасць высветліць лексічны мінімум, неабходны пры ства-
рэнні падручнікаў і дапаможнікаў для вучняў; змяшчаюць каштоў-
ны матэрыял па даследаванні пытанняў, звязаных з функцыянаван-
нем лексікі і інш. Праца па стварэнні частотнага слоўніка беларус-
кай мовы распачалася ў апошнія тры дзесяцігоддзі.
Асацыятыўныя слоўнікі ў выглядзе частотных спісаў фіксу-
юць словы-рэакцыі на словы-стымулы.
Тэрміналагічныя слоўнікі адлюстроўваюць тэрміны якой-не-
будзь галіны навукі, тэхнікі, культуры. Беларускія тэрміналагічныя
слоўнікі пачалі распрацоўвацца пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі.
Па меры таго як беларуская мова набывала ўсё шырэйшыя грамад-
скія функцыі, асабліва востра стаў адчувацца недахоп у ёй тэрміна-
лагічных сродкаў, бо таго запасу тэрміналагічнай лексікі, якім ва-
лодала народная гаворка, было зусім недастаткова нават для таго,
каб выдаваць школьныя падручнікі, весці разнастайную канцылярскую
перапіску, не кажучы ўжо пра навуку, юрыспрудэнцыю, вайско-
вую справу, розныя галіны тэхнікі і іншыя больш высокія сферы
прымянення нацыянальнай мовы. Таму на працягу 20-х —— ст. вя-
лася актыўная работа па стварэнні беларускай нацыянальнай тэрмі-
налогіі. За гэты час было выдадзена больш двух дзесяткаў
тэрмbналагbчных руска-беларускbх (беларуска-рускbх) слоўнbкаў, у
тым ліку і па псіхалогіі.