- •Вводный курс
- •Надо знать!!! Татарский алфавит
- •§1. Фонетика
- •Упражнения
- •Мәк, рәт, шәп, фән, бәлеш, тәртә, чәйнек, тәлинкә, эшләпә, кәбестә;
- •Упражнение
- •§ 2. Типологические особенности татарского и русского языков
- •Упражнения
- •§ 3. Имя существительное
- •Упражнение
- •Күзлек – күзлекләр – очки; капка – капкалар – ворота.
- •1. Присоедините нужные окончания и переведите (обращайте внимание на фонетические изменения):
- •2. Правильно присоедините аффиксы и переведите:
- •§ 5. Имена прилагательные. Наречия.
- •Яхшы машина. – Хорошая машина. Яхшы эшли. – Хорошо работает.
- •Упражнение
- •§ 6. Основа глагола. Глагол изъявительного наклонения
- •Эшлә – эшләгез (работайте); сана – санагыз (считайте);
- •Упражнения
- •1. Найдите основы глаголов и поставьте их во временные формы:
- •2. Скажите, какую форму прошедших или будущих времен Вы бы использовали в татарском языке в следующих предложениях:
- •3. Переведите глагольные формы (используйте дополнительные слова для передачи определенности-неопределенности):
- •Упражнение
- •§ 7. Другие формы глагола: желательный глагол, условный глагол, причастие, деепричастие. Вспомогательный глагол «иде»
- •Упражнения
- •Причастие будущего времени
- •3) Третья форма деепричастия образуется путем присоединения к основе глагола аффикса -гач/-гәч/-кач/-кәч.
- •Упражнение
- •Упражнение
- •Упражнение
- •§ 8. Вспомогательные глаголы. Категория залога
- •Модальные формы глаголов
- •Прошедшее время чаще образуется при помощи вспомогательного глагола иде: бармакчы иде.
- •Основной глагол ставится в первой форме деепричастия, и все изменения в подобных случаях берет на себя вспомогательный глагол.
- •Упражнение
- •Вот основные значения, которые передаются при помощи вспомогательных глаголов:
- •§ 9. Служебные части речи
- •1) Они более частотны в разговорной татарской речи, нежели в русской. При переводе Вы их можете опускать, теряя при этом лишь оттенки смысла:
- •2) Татарские частицы, как правило, имеют два фонетических варианта: твердый и мягкий: гына/генә; -мы/-ме и т.Д.
- •2) Требующие от впереди стоящего слова формы направительного падежа: ... Таба (к ...) – Казанга таба (к Казани, в сторону Казани); ... Каршы (против ...) – сугышка каршы (против войны).
- •3) Требующие от впереди стоящего слова формы исходного падежа: ... Бирле (с ...) – апрельдән бирле (с апреля); ... Соң (после ...) – эштән соң (после работы).
- •Как видим, аффикс -чы/-че присоединяется как к исконно татарским, так и к заимствованиям и новым словам. И в настоящее время процесс образования новых слов за счет этого аффикса продолжается:
- •Аффикс -лык/-лек может обозначать место, материал, прибор, приспособление, духовные качества человека или название объединения людей в зависимости от того, что указано в производящей основе:
- •Аффикс -лык/-лек, образуя существительные, присоединяется к прилагательным и глаголам. Главное для Вас: постараться уяснить смысловое отношение между производящей основой и производным словом:
- •Кунегуләр
- •Второй урок
- •Антонимнар: керә ↔ чыга; утыра ↔ басып тора; башлана ↔ бетә; бар ↔ юк; әйе ↔ юк; калын ↔ нечкә. Кунегуләр
- •1. Сузләрне куплек санда языгыз:
- •2. Тәрҗемә итегез:
- •3. Сузләрне ике баганага языгыз:
- •4. Тәрҗемә итегез:
- •5. Татар теленә тәрҗемә итегез:
- •1. Рус теленә тәрҗемә итегез (сүзлек кулланыгыз):
- •4. Сүзләрне үрнәк буенча килешләр белән төрләндерегез һәм тәрҗемә итегез:
- •5. Сүзләрне үрнәк буенча төрләндерегез һәм тәрҗемә итегез:
- •6. Нокталар урынына антонимнар куегыз:
- •Четвёртый урок Алмашлыклар
- •Пятый урок
- •1. Сүзләрне язып бетерегез:
- •2. Тәрҗемә итегез:
- •Шестой урок Фигыль
- •2. Өстәл сыйныфта тора. Укытучы аудиториядә басып тора. Монда кем басып тора.
- •3. Җөмлә сүзләрдән тора. Китап битләрдән тора. Хәзер без ничәнче биттә укыйбыз? 89 нчы биттә. Машина детальләрдән тора.
- •4. Син сәгать ничәдә торасың? Мин һәр көнне сәгать җидедә торам. Сез сәгать ничәдә ятасыз? Без сәгать унбердә ятабыз. Ул кайчан тора? Ул сәгать сигездә генә тора.
- •Фразеологизмнар
- •1. Җөмләләрне тутырыгыз:
- •Седьмой урок Ничек?
- •Диалоглар
- •Восьмой урок
- •Девятый урок Кабатлау
- •Десятый урок
- •1) Син эшеңне эшләдеңме инде? Эшләдем шул.
- •2) Кем эшләми, шул ашамый.
- •5. Татарчага тәрҗемә итегез:
- •Одиннадцатый урок
- •Алмашлыклар
- •Кунаклар
- •5. Татарчага тәрҗемә итегез:
- •Двенадцатый урок
- •Билгеле киләчәк заман
- •1. Нокталар урынына сүзләр языгыз:
- •2. Фигыльләрне билгеле киләчәк заман формасына куегыз:
- •Тринадцатый урок
- •Четырнадцатый урок Сыйфат
- •Пятнадцатый урок
- •Шестнадцатый урок
- •Семьнадцатый урок Кабатлау
- •Восемьнадцатый урок
- •Хәл фигыль
- •Девятнадцатый урок
- •Двадцатый урок
- •Двадцать первый урок
- •Казанга килгәч
- •1. Тәрҗемә итегез:
- •Двадцать вторй урок
- •Двадцать третий урок Диалоглар
- •Бәйлекләр (бәйләү – связывать)
- •Татар телендә бәйлекләр өч төрле булалар:
- •Двадцать шестой урок
- •Рецептлар
- •1) Яшел кыяр салаты
- •2) Тиз пешә торган гади аш
- •Двадцать седьмой урок Ярдәмче фигыльләр
- •Чыгарга
- •Бәхетле кеше
- •Двадцать восьмой урок Хуҗаның «акыллы» куяннары
- •Күрергә
- •Двадцать девятый урок
- •Кемнең нәрсә эшлисе бар?
- •Хуҗа ни өчен хат язып бирмәгән
- •Тридцать первое задание
- •1. Җөмләләр төзегез:
- •Тридцать второй урок
- •Фигыль юнәлешләре
- •1) Мин авырыйм, чөнки минембашым авырта.
- •Тридцать третий урок Кабатлау
- •Тридцать четвёртый урок Татар теле
- •1. Алексей: Кичә «Чаллы» биш туп кертте…
- •2. Марина семинарда бик авыр сөйләде. Аңа әйбәтрәк әзерләнәсе калган.
- •3. Искәндәрнең икенче лекциядә үк ашыйсы килгән. Аңа иртә белән күбрәк ашыйсы калган.
- •Тридцать шестой урок
- •Сүз турында сүз
- •Тридцать седьмой урок
- •1. Тәрҗемә итегез:
- •Тридцать восьмой урок Кабатлау
- •Шәһре Болгар
Тридцать шестой урок
Алексей: Иртәгә безнең татар теле дәресе булачак. Безгә өй эше итеп бер текстны тәрҗемә итәргә биргәннәр иде.
Марина: Ләкин без икәү өй эшен эшли башлагач кыенлыклар килеп чыкты. Бу юлы омонимнар кыенлыклар тудырды.
Алексей: Татар телендә саф омонимнар күп түгел. Күбесе кайбер формалары белән генә омонимнар булып киләләр. Әйтик, мисал өчен: карама сүзлектә вяз дип бирелгән. Ә шул ук вакытта текстларда ул ешрак не смотри итеп тәрҗемә ителә.
Искәндәр: Андый мисаллар татар телендә күп шул. Ләкин фигыль формалары җөмләдә күренеп торалар. Алар, гадәттә, җөмләнең ахырында киләләр. Монда исем фигыль белән исемне аерырга кыенрак. Әйтик, агу – течение, течь һәм агу – яд. Боларын аеру өчен җөмләнең төгәл мәгънәсенә һәм контекстка таянырга кирәк.
Марина: Рәхмәт. Минем тагын бер соравым бар. Бу – фигыль формалары турында. Мәсәлән, укый, укыштыра һәм укыштыргалый формаларын мин аңлап бетермим.
Марат: Бу бик авыр түгел: укыштыра һәм укыштыргалый дип без сирә укый торган кеше турында әйтәбез. Менә мин газетларны укыштыргалыйм, ә Искәндәр укыштыра. Без икебез дә газетларны даими укып бармыйбыз, ләкин Искәндәр барыбер миңа карата аларны ешрак укый.
Искәндәр: Чөнкеи укыштыра дигән форма, сирәк булса да, кабатлана торган хәрәкәтне белдерә.
Марат: Мин сезгә бер гади киңәш бирәм: бөтенесен аңлап бетермәсәгез дә, татар газетларын караштыргалагыз.
Марина: Мин «Татарстан яшьләре» газетыннан кыска хәбәрләрне укыштыргалыйм, ләкин күбесен әлегә аңлап бетермим.
Искәндәр: Оригинал тектсларның төп мәгънәсенә төшенергә тырышырга кирәк. Мәскәү дә бит бер көндә генә салынмаган: укый торгач, татар теленең үзенчәлекләренә дә төшенерсез әле.
Марина «Татарстан яшьләре» газетыннан кыска хәбәрләрне укый. Күп сүзләрне аңласа да, аңа әлегә еш кына сүзлек белән эшләргә туры килә.
1) Казанда «Вариант» телекомпаниясе эшли башлады. Әлегә ул 16 сәгатьтән төнге 1 гә кадәр генә күрсәтә. 25 августтан иртәнге 7 дән алып төнге 2 гә кадәр эшләргә планнаштыра. Киләчәктә «Хөррият плюс» телеканалы эшли башлар дип көтелә.
2) Бүген Мәскәү янында урнашкан Жуковский аэропортындагы халыкара авиасалонда Татарстанда эшләнгән очкычларны да күрергә була. Делегацияне Фәрит Мөхәммәтшин җитәкли.
3) Ижевскида бер бизнесмен шәһәр читендәге иске баракны ремонтлап бомжлар өчен шифаханә ачкан. Кырык кешегә исапләнгән бу шифаханә үзенчәлекле: ул үз-үзеңә хезмәт күрсәтүгә көйләнгән. Монда ял итәргә теләсәң, азык-төлек төшү-бушатудан алып, ашарга пешерүгә хәтле бөтен эшне үзең башкарасың.
4) «Башлык» акционерлык җәмгыяте Икенче бөтендөнья конгрессы делегатларына бүләккә ирләр өчен чигүле түбәтәйләр, хатын-кызлар өчен калфаклар әзерләп ята. Баш киемнәренә татар милли бизәкләре энҗе белән чигелә. Болардан тыш, милли гореф-гадәткә туры китереп, борынгы милли ефәк күлмәкләр тегелә, хатын-кызлар һәм ирләр өчен сумкалар әзерләнә.
5) Бүген республикабызда ике дистәдән артык студент төрле компанияләрнең, дәүләтнең исемле стипендияләрен алып тора. Киләсе уку елыннан Казан дәүләт техник университетының (элекке КАИ) двигательләр төзү факультеты студенты Алексей Максимовка да ай саен 100 шәр долларны АКШның «Дженерал электрик-авиация двигательләре» дигән фирмасы түли.
КҮНЕГҮЛӘР
1. Үрнәкләр буенча языгыз һәм тәрҗемә итегез:
а) Үрнәк: Марат семинарда әйбәт сөйләр өчен әзерләнергә тиеш.
Семинарда әйбәт сөйләр өчен Маратка әзерләнергә туры килә.
1) Хәбир, яхшы концерт бирер өчен, күп репетиция ясарга тиеш.
2) Марина, татар телен өйрәнер өчен, газетларны укып карарга тиеш.
3) Алексей, фигыль формаларын аңлар өчен, күп күнегүләр эшләргә тиеш.
4) Хуҗа Насретдин, байны алдар өчен, ике куян алырга тиеш.
5) Мин теш табибы янына барырга бөтен батырлыгымны җыярга тиеш.
6) Рамзия, авырмас өчен, күбрәк авылда яшәргә тиеш.
7) Көне буе үзеңне сизәр өчен, иртә белән физик күнегүләр ясарга кирәк.
б) Үрнәк: Әлфия «Ватаным Татарстан» газетасын сирәк укый.
Әлфия «Ватаным Татарстан» газетын укыштыргалый.
1) Марат иртә белән сирәк кенә физик күнегүләр ясый.
2) Рәмзия кышын авылына сирәк кайта.
3) Искәндәр кинога бик сирәк йөри.
2. Сорауларга җавап бирегез:
1) Көне буе үзеңне сәламәт сизәр өчен нишләргә кирәк?
2) Марина белән Алексейга татар телен өйрәнүдә кем булыша?
3) Сез татар телендә нинди омонимнар беләсез?
4) Омоформалар нигә татар телен өйрәнүчеләргә кыенлыклар тудыра?
5) Мәһабәт белән мәхәббәт сүзләренең мәгънәләрендә һәм кулланышларында аерма нинди?
6) Фигыль формаларын аңлар өчен нишләргә кирәк?
7) Укыштыргалый һәм укыштыра формалары арасында мәгънә аермалары бармы?
8) Аларны Марат ничек аңлата?
9) Сез үзегез оригинал татар текстларын укып караганыгыз бармы?
10) Омонимнарга сез тагын нинди мисаллар китерә аласыз?
3. Курсив белән язылган сүзләргә сораулар куегыз:
1) Марат газетларны укыштыра.
2) Шуңа күрә алар рәсемне стенага элеп куйганнар.
3) Әйе, безнең этебез бик акыллы.
4) Марина семинарда бик авыр сөйләде.
5) Аңа әйбәтрәк әзерләнәсе калган.
6) Искәндер иртә белән сәгать алтыда ук тора.
7) Лилия шигырьне ертмаган, чөнки ул укый белми.
8) Автор, куркып, атна буе тешен дәваламаган.
9) Белгән гөмбәләрне генә җыярга кирәк.
10) Көз көне Рәис абыйның хәлләре начарлана.
11) Хәбир гармунда әйбәт уйный.
12) Тел – кешеләрнең үзара аралашу чарасы.
13) Татар телендә җиде миллионга якын кеше сөйләшә.
14) 1000 ел элек татар халкының гарәп язуына нигезләнгән әлифбасы барлыкка килгән.
15) Мин омонимнарга тиен (белка) һәм тиен (копейка) мисалын китерә алам.
4. Тәрҗемә итегез, таныш булмаган сүзләрне сүзлектән карагыз: